Qazaq handığına 550 jıl Qazaq şejiresi
Mwhtar Mağauin. ŞIÑĞISHAN
kerey.kz
AYQINDAMA SÖZİMİZ
Düyim alaş jwrtına tağzım!
Hİİİ ğasırdıñ alğaşqı şireginde bükil Euraziya keñistigin öz ğwzırımen qayta qwrğan, al tiyanaqtap, bağdarlap ketken bar isi bwdan soñğı zamanda mağlwm älemdi mülde basqaşa qalıptauğa negiz bolğan Şıñğıs han – adamzat tarihındağı eñ wlı twlğalardıñ biregeyi ekeni kümänsiz. Keñinen qamtıp, tereñine boylay almasaq ta, söz wqqan, hat tanığan kezimizden kökirekke ornağan özgeşe beyne, Alıp Er eken. Şıñğıstau – Şıñğıs hannıñ atımen atalatın, wlı Abay örinde tuıp, bar ğwmırın ötkergen, mına Men tüstik qwlamasında düniege kelip, jarıq säule, ayqın samalağa talap qılğan kieli Şıñğıstau – ejelgi tarihpen birge jasasıp kele jatsa, wlı qağan nege qazaqtan alıs boluı kerek?
Erjettik. Tanım aymağı qalıpqa tüsti. Jaza bastadıq. Beykünä äñgime, ädepki maqalalardıñ öziniñ jariyağa jetui – azaptı ötkelek eken. Aqırı baspasözge jol aştıq. Uaqıt ozbay atımız şıqtı, birşama tanılğanday boldıq. Biraq… Şıñğıs han turalı jazam dep armandaudıñ özi qiyali eles eken. Meniñ jiırma jastan bastap, oyğa alğan, köñilge tüygen, tipti, keybirin on, otız, qırıq jıldan soñ jüzege asıram dep jobalağan barlıq şığarmalarımnıñ nısan, swlbası tañbalanıp otırğan “Altın däpterde” Şıñğıs han esimi wşıraspaydı. Eñ qiın, qiğaş, şataq degen dünieleriñniñ özin, zaman özgere kele, ärtürli körkemdik täsilmen, ataq-bedeliñmen jarıqqa jetkizuiñ ıqtimal, biri bolmasa biri ötui mümkin, al Şıñğıs han… orıs-sovet ideologiyasında esiminiñ özi qwbıjıq, eşqanday ümit joq edi. Bizdiñ maqsat-mwratımız basqa bir taqırıptar, onıñ işinde Şıñğıs hannıñ köleñkesi ayqın añdalatın tarihi roman arqılı jüzege asıp jattı. Negizgi twrğımız – qazaqtıñ qasietin äygileu bolatın.
Sol sarınmen jer ortası eluge jetippiz. Osı kezde şın ğajayıp boldı. Kommunistik qapas şeñber şıtınap, sögile bastağan. 1990 jılı 1 sentyabr'de policeylik söz kiseni – cenzura joyıldı. Keler jılı jeltoqsanda otarşıl, zwlım imperiyanıñ özi omaqasa jığılıp, şılpara ıdıradı. Eldiñ eñ soñında desek te, anıq oqiğa – Qazaq de-yure – söz jüzindegi täuelsizdigin jariyaladı. Qaytkende de, özin sıylaytın qalamger üşin tolıq erkindik. Biraq bizdiñ basqa jazarımız da köp edi. Däl sol sättegi eñ zäru taqırıptarğa den qoydıq. Onşaqtı jıl ötip, qolımız bosañsığan kezde de Şıñğıs han nazarda bolmadı. Er-azamatımız qwldıqtan jerinip, wlttıq bolmısın tanıp, öziniñ ötken tarihına bet bwrğanday köringen.
Söytsek… sovettik, velikorostıq soqır senim, topas tüysik sol qalpında twr eken. Qazaqtıñ öz işinde. Eşkimniñ küşteu, zorlığınsız. Jaydaq jauırğa mingen, qolına balşabektik tübirşek köseu wstağan jandayşaptardıñ ekpini tım qattı. Dinin, dilin satıp, jat jwrtqa jağınumen ataq, märtebege jetken münafiq perşil, arğı-bergi biliktiñ qıbın tapqan, şalasauat, jalbağay mehanizator ğana emes, joğarğı bilimdi diplomı, tipti, kandidattıq, doktorlıq därejesi bar qanşama tarihşı. Olardı egemen ökimetimiz jäne qoldasın. Şıñğıs han turasında, 2002–2005 jıldarı Qazaqstan baspasöziniñ betinde öristegen ayqay-şu turasında aytıp otırmız. Basında mwnşama ospadar, parıqsız nadandıqqa tañırqap, sırttay ğana baqılap otır edik, aqırı ökireş ayqay Şıñğıs hannıñ jeke basınan asıp, halqımızdıñ bükil ötken tarihı, tipti, qazaqtıñ eldik nwsqası, handıq qwrğanı, derbes memleket bolğanına deyin teriske şığarılğan kezde tamaşalau jayına qalıp, dodağa eriksiz aralasuğa tura kelgen. Biri anıqtama, şağın, biri kölemdi, däyekti, eki maqala jazdıq, özimiz basqarıp otırğan “Jwldız” jurnalınıñ betinde tanımdıq, ağartuşılıq sıpattağı dünielerge keñinen jol aştıq. Bar tüyin osımen şeşilgen joq edi, äytkenmen is mänisi ayqın, qazir basqa zaman, jalpı jwrttıñ közi aşıq qoy dep, at basın tarttıq, jaña bir jwmıstar dendep twrğan.
Aqırı, bügingi bwlağay zamanğa qatıstı biraz jazudıñ bası qayırılğan soñ, tuğan elden şalğayda, barımdı jinaqtau, ötken künderdi tosın twrğıdan bayıptau üstinde, Şıñğıs hanğa qaytıp oralu, bwl taraptağı barlıq oy-tolğamdı tiyanaqtap ketu qajetine den qoydım. Bayıptı zertteu, jan-jaqtı, ğılımi oçerk emes, auqımdı körkem roman da emes, bwrnağı tarihtı tügendegen, Şıñğıs hannıñ bar bolmısın, onıñ zamanın tübegeyli hikayağa tüsirgen derekti tarihi bayan.
Şıñğıs han turasında jaña tarih zamanı – soñğı üş ğasırda Batıs pen Şığısta jazılğan şığarmalardıñ wzın sanı wşı-qiırsız. Nemis, ağılşın, orıs, qıtay, japon tilderindegi, jinaqtap kelgende, ärqilı deñgeydegi qanşama roman öz aldına. Älbette, tarihi roman – tarihtıñ özi emes, körkemdelgen swlbası. Twlğa da, zaman da mülde basqa bir keyipte körinui mümkin. Äytse de, öz twsındağı tarihi wğım, äleumettik tanımnan wzap kete almaydı. Bwl twrğıdan alğanda, älem ädebietinde Şıñğıs hannıñ aqiqat, şınayı beynesi jasalğan joq der edik. Al tarihi zertteu sıpatı özgeşe. Ğılım ataulı öz taqırıbın naqtı mağlwmat, derekti bolmıs negizinde qalıptauğa tiis. Biraq tarih ğılımı da küni büginge deyin ideologiyalıq twrğıdan, wlttıq, näsildik közqarastan wzap şığa almay keledi, bwl söz äsirese öktem Batıs oqımıstılarınıñ eñbekterine qatıstı. Şıñğıs han turasındağı, bizge köpşiligi naqtı mälim, keybiriniñ jön-josığı, endi birazınıñ negizgi swlbası belgili arnayı monografiyalardıñ öziniñ qarasını mol, ondap sanaladı, al jekelegen mäseleler töñiregindegi zertteu maqalalar qisapsız köp. Tek eki ğasır şegi, soñğı jıldarda ğana qanşama jaña kitap jazılıptı, ötkendegi köptegen eñbekter qayıra basılıp, halıqaralıq tilderge audarılıp, keñinen taralıptı. Wlttıñ bayırğı tarihına ayrıqşa män berip otırğan buryat pen tatar – Ulan-Ude, Qazanda äldeneşe märte ötkerilgen ğılımi konferenciyalardıñ jariya jinaqtarı bir töbe.
Sırttay qarağanda, älemdik tarihnamada Şıñğıs han taqırıbı tolımdı, jan-jaqtı qarastırılğan siyaqtı. Bwl rette soñğı kezeñ jetistigin atap aytu kerek. Europa ğılımı, eñ ayağı neşeme ğasır boyı qırın tartıp kele jatqan orıstardıñ özi oñğa bwrıla bastağanday. 1995 jılı Bükilälemdik aqparat ortalığı häm Amerikada şığatın äygili “Vaşington post” basılımı saraptau, saualdama negizinde Şıñğıs handı ekinşi mıñ jıldıqtıñ eñ bastı twlğası dep jariyalağanı belgili. Tüyindep aytqanda, wlı qağannıñ ataq-dañqı dabıldap twr. Qazirgi qalıptı, jalpı tüsinik: bwl Şıñğıs han degen – anau aytqanday, jabayı maqwlıq emes eken, aqımaq, topas, jauız qanişer emes eken, köleñkeli, keleñsiz sıpattarı bolsa, ol – zamana tañbası; şın mänisinde parasattı, dana kisi, wlı qolbası, ğajayıp sayasatker, adamzat tarihında özgeşe ornı bar, aytulı, biregey qayratker… Bwl tötenşe baylamnıñ köptegen tarmaqtarı sonau HVİİİ ğasırdıñ özinde mağlwm bolğan. Bügingi jañalıq – jappay küstana, twrpayı jaladan arılu bağdarı ğana. Dese de, eñ ozıq oylı, bayıptı degen zertteulerdiñ özinen tar öris pen tüsinbestik añdalmay twrmaydı. Öytkeni, Şıñğıs hanğa qatıstı bwrınğı-soñğı, ülkendi-kişili eñbekterdiñ barlığı da jat jwrt ökilderi tarabınan jazılğan. Bwl rette bauırlas moñğol oqımıstıları basqaşa közqaras tanıtadı, biraq payımdı zertteuleriniñ özi birjaqtı, bäri bizdiki, bäri moñğol degen twrğıda. Al türik qauımı äli künge pätualı sözin aytpaptı. Orıs-sovet şeñgelinde bolğan bizdiñ bwrınğı ahual tüsinikti desek, bası bwla anadolı türikteriniñ bwl taqırıptı mülde qarastırmauı – tañ qalarlıq jağday. Şın mänisinde Şıñğıs han tarihı – eñ aldımen türik halıqtarınıñ tarihı bolatın. Onıñ işinde ejelgi qazaq tarihınıñ eñ tolımdı kezeñderiniñ biri. Osı orayda, bizdiñ negizgi, körkem proza salasındağı bar şaruamızdı doğarıp qoyıp, wlğayğan jasımızğa qaramay, tım auqımdı äri ayrıqşa auır jwmıs – Şıñğıs han tarabına bet bwruımız tüsinikti bolsa kerek.
Şıñğıs han turasında bwrınğı-soñğı jazılğan, ärqilı sıpattağı şığarmalardıñ esebine jetip bolmaydı dedik. Bäriniñ tiyanaq-twğırı – sol köne zamannan qalğan naqtı qwjat, derekter boluı zañdı. Al şın mänisinde, Şıñğıs han jäne ol ğwmır keşken zaman turasındağı tarihi jädiger ataulı – sausaqpen sanauğa kelmeydi. Nebäri üş kitap jäne jarım-jwrım birneşe kuälik qana. Terip aytqanda, Ata-Mälik Juväyni jazğan “Jihangerdiñ tarihı” jäne Räşid-äd-Din qwrastırıp, qalıptağan “Jinaqtı tauarih”. Bwl özgeşe eki eñbek Şıñğıs han tarihın jan-jaqtı äri tolıq qarastıradı, deregi mol jäne dausız, naqtı. Osı qatardağı tağı bir erekşe mwra – tarihi nwsqadan ädebi eposqa beyim “Qasterli şejire”. Bwdan soñğı jarım-jartılar: Näsäui jazğan, Şıñğıs hannıñ Sartauıl jorığı turasında şınayı mağlwmat beretin “Jälel-äd-Dinniñ ğwmırbayanı”, osı kezeñge qatıstı birşama aqpar, deregi bar Ibn äl-Asir men Jüzjani jazbaları; zamanalıq endi bir mändi kuälik – Tüstik Qıtay elşisi Çjao Huñ qaldırğan “Men-danıñ tolıq sıpattaması” jäne dao sopısı Çañ Çunniñ “Batısqa sayahatı”. Boldı, bitti. Aytpaqşı, keyinnen tañbağa tüsken «YUan' şi” – “YUan' tarihınıñ” tiesili tarmaqtarı jäne “Äulie-jihangerdiñ jeke jorıqtarı” atalatın şağın jazba, bäri de qıtay jädigeri. Älbette, Şıñğıs han qwrıp ketken imperiya, onıñ bayırğı jwrtı turasında birtalay sıpattama, derekter jinaqtalğan basqa da eñbekter bar. Karpini, Rubruk, Marko Polo… är kezdegi ärqilı elşilikter esebi degendey. Şıñğıs hannıñ özi emes, zamanı jäne basqa da jağdayattar töñireginde. Jinaqtay kelgende, adamzat tarihındağı alasapıran, asa kürdeli, twtas bir däuirge qatıstı eskilikti twma derekter äjeptäuir, sonımen qatar, tört taraptı tügendeytindey köp te emes.
Ärine, Şıñğıs han jäne onıñ zamanın tanu, zertteu, aqır tübi qorıtıp jazu üstinde atalmış sanaulı eñbekpen ğana şektelip qala almaysız. Ortalıq Aziya men Ejelgi Qıtay öz aldına, bükil Europa tarihı, jalpı adamzattıñ damu jolına qatıstı keñ kölemdi mağlwmat kerek. Mwnıñ bärin bwrınnan bildim degenniñ özinde, taqırıptı tikeley igeru üstinde tağı qanşama naqtı aqpar qajet boladı. Keyde bir ğana derekti däyekteu üşin äldeneşe kitaptı saralaysız. Osı rette biz özimiz tilep alğan köldeneñ qiındıqqa wşırastıq. Bwrnağı Sovet Odağı şeginde eñ bay ruhani ortalıqtar qatarında sanalğan eki wlı kitap qoyması – Qazaq Ğılım akademiyasınıñ kitaphanası men Almatıdağı Wlttıq kitaphana közden bwl-bwl wştı. Özimiz alpıs jıl boyı qwrastırğan, onıñ işinde tek ädebi-körkem nwsqalar ğana emes, bükil älem tarihı men Ortalıq Aziyanıñ ötken-ketkenine qatıstı qıruar eñbek jinaqtalğan jeke kitaphanamız da alısta qalğan. Ärine, birtalay dünieni Pragağa tasıdıq, äytkenmen, barıñdı tügeldey, tüp qopara köşirip äkete almaysıñ, onıñ üstine, jaña aytqanımızday, oylamağan jerde äldebir qalıñ tomnıñ işindegi bir ğana derekke qajettilik tuıp qaluı mümkin. Keyingi jiırma jılda jarıqqa şıqqan bwrınğı-soñğı tarihi jwmıstar, bayağıda mağlwm bolğan, biraq Almatınıñ özinde joq äldebir eski basılımdar öz aldına. Älbette, biz soñğı bes jılda orın tepken Praga – Europanıñ ejelgi mädeni ortalıqtarınıñ biri. Asa bay Wlttıq kitaphana, onıñ şet tilder bölimi bar, sonımen qatar, Oktyabr' töñkerisinen soñ Batısqa auğan orıs ziyalıları jasaqtap ketken Slavyan kitaphanası bar, – biraz qajetimizdi osı eki ortalıqtan wşıratqanday boldıq. Bwdan soñ, qaytkende de jetispegen twma-nama, derek-nama ädebietti tabuda osında qızmet atqaratın özimniñ wlım jäne är taraptağı tilektes, şäkirt inilerim qolğabıs jasadı. Almatı twrıptı, Sankt-Peterburg, Moskva men Qazan, tipti, jer tübindegi Ulan-Ude qalasınan qanşama zäru ädebiettiñ köşirme nwsqaların jetkizip berdi. Sonıñ özinde qosalqı wsaq-tüyek tügendeldi dep aytu qiın. Jwmıstıñ aldağı barısında bäri de ornına keler dep oylaymın.
Anıq – eşkim de oydan, jaña bir tarih jasap şığara almaydı. Eñ ozıq degen oqımıstınıñ özi bar, mağlwm derekterdiñ negizinde jazadı. Kiltipan – sol derekterdi qalay wğınıp, qalay swrıptauda. YAğni, Şıñğıs han tarabına qalam tartıp otırğan biz de eşqanday jañalıq aşpaymız, bwrınnan belgili mağlwmat, kuälikterdi basqaşa bayıptap, özgeşe jazuımız ğana mümkin. Jäne osı orayda, sanağa siñgen qalıptı twjırım, üyrenşikti jağdayattar mülde basqa bir qırınan, tipti, tosın, qarama-qayşı keyipte körinui ğajap emes. Biz – türik tekti qazaqpız, dalalıq köşpendiler wrpağı öz tarihın özinşe bağalauğa tiis. Ayttıq, Şıñğıs hanğa tikeley qatıstı eskilikti mwralar tügeldey derlik ğılımi aynalımğa tüsken, jalpı jwrtşılıqqa belgili, esebi, qajetti qwral-jabdıq ağılşın men nemiske de, qıtay men japonğa da ortaq, Batıstıñ da, Şığıstıñ da mümkindik jağdayı birdey, sonımen qatar bizdiñ, bwl rette qazaq Mwhtar Mağauinniñ ölşeusiz bir artıqşılığı bar: men bwrınğı-soñğı jat jwrt bilgirleri siyaqtı, şañıraqtıñ sırtınan qarap, oy-jota, dolbarmen kesip-pişpeymin, öz üyim, kiiz tuırlığımnıñ astında otırıp, bar bwyımdı qolmen wstap, köpe-körneu tügendeymin. Sayıpqıran Şıñğıs hannıñ bwrın eşkim jazbağan tolıq äri şınayı tarihı eñ aldımen ötkendegi qwdiretti Eke Wlıstıñ tikeley mwrageri Qazaq jwrtınıñ igiligine aynaluğa tiis, jüz elu jıldıq otarlıq däuir, odan soñğı, ğasırğa parapar jiırma jıldıq talapay, tonau zamanında wnjırğası tüsken wlttıñ eñsesin köterip, eldigin qayta tabuına sebesin boluğa tiis. Men ğwmır boyı qazaq müddesi twrğısınan, qazaq üşin jazıp kelemin. Älemdik Şıñğıs han tarihı da osı oraydan tabılmağı haq.
Ädette, alğısöz eñ soñınan jazıladı. Qazir “Şıñğıs hannıñ” birinşi kitabı terimge tüsip, baspağa äzirlenip jatır. Birinşi kitap. Wlı qağannıñ özi emes, tuğan jwrtı turasında. Tikeley dayındıq jwmıstarımen qosıp eseptegende, tolıq üş jıl uaqıtım ketti. (“Alasapırannıñ” eki kitabı eki jıl, üş ayda jazılıp bitip edi.) Endigisi jeñilirek bolar. Täñirim ğwmırımdı wzartıp, ata-babalar aruağı medet berse, Şıñğıs hannıñ tämamdalğan, tolıq tarihı tört kitaptan twrmaq. Äzirşe aldın kesip, bajaylap jiktemeyin. Tüyip aytqanda, twtas bir däuirdiñ jinaqtı şejiresi.
Bizdiñ “Şıñğıs han” – tarihi körkem şığarma emes, ğılımi zertteu de emes. Tolımdı, derekti hikaya. Osı rettegi işinara, azğana eskertpe. Biz birinşi kitap, qajetti twstardıñ özinde tiesili eñbek atın, avtor esimin körsetumen şekteldik, basılımın, bet-parağın ayğaqtağan däyekti silteme jasamadıq. Kitabımızdıñ qalıptı tabiğatına üylespeytini öz aldına, keybir twstarda bes-altaudan on-jiırmağa deyin silteme beruge tura keler edi. Paydalanğan tiesili twma eskerkişterdiñ tolıq tizimi kitap soñına tirkelgen, naqtılamaq kisiniñ kerekti wştığın tauıp aluı qiın emes. Bwdan göri mañızdıraq mäsele – ärqilı esimder jöni: adam attarı, özen-su, qonıs-meken, ru-taypa atauları degendey. Bwlardıñ köpşiligi Europa ğalımında äuelden qalıptasqan jäne batıs tilderiniñ orayındağı dıbıs özgeşeligi demesek, negizinen ata-qazaqtağı nwsqasına säykes. Osı jäne äuezeden tıs jekelegen esimder tügeldey derlik Räşid-äd-Din men Juväyni boyınşa naqtılandı, qazirgi, bwrmalanğan halha-moñğol boyınşa emes. Sonday-aq, büginde Moñğol wlısınıñ şeginde qalğan, özgere dıbıstalğan toponimder de ejelgi, Şıñğıs han zamanında tañbalanğan jäne keyingi Batıs ğılımında ornıqqan nwsqaları boyınşa berildi. Atap eskertetin tağı bir mäsele – biz eskilikti, naqtı derek, kuälikter negizinde özindik közqaras, bayıbımızdı ayttıq, anau alay dep edi, mınau teris tartıp edi, olay emes, bılay degen tärizdi dau-damay joq. Ötken-ketkendi şarğa salsaq, däl osı kölemdegi tağı eki-üş kitap jazıp şığuğa tura keler edi. Öz tolğamımız twrıptı, ülken ğılımda bayağıda däleldengen, zerdeli oqımıstılar qabıldağan köptegen mäseleler bar, sonıñ ärqaysısınıñ tübin qazu qajetsiz, mänsiz, eñ bastısı – negizgi bağdarımızğa bögesin bolar edi.
Sonımen, “Şıñğıs han”, birinşi kitap. Öz aldına derbes eñbek dese de boladı. Bizdiñ kiiz tuırlıqtı köşpendi jwrtımızdıñ Şıñğıs han düniege keler qarsañdağı bolmıs-bitimi, sol zamanğa deyingi ötken tarihi jolı. Bolaşaq wlı imperiyağa wytqı bolmaq ru-taypalardıñ şığu tegi jäne sol kezdegi tirşilik-tınısı. Ädet-ğwrpı, twrmıs-saltı. Bükil Joğarğı Aziyadağı sayasi jäne äleumettik ahual. Keleşek wlan-asır oqiğalardıñ sebebi men qozğauşı küşteri. Tüyip aytqanda – biz bayandamaq tauarihtıñ twrğı-tiyanağın ayğaqtau.
Sayıpqıran Şıñğıs hannıñ aruağı riza bolğay! Qadım zamanda jasağan Alıp Babalarımızdıñ asqaralı dañqı dabılday bersin! Endi kelesi kitaptarğa kirisemiz. Ötken däuir emes, jaqın künder jäne alıs bolaşaq üşin. Wrpağımızdıñ mereyi men märtebesi üşin!..
Avtor.
21. İV. 2011,
Batıs Europa, Praga.
Birinşi kitap
TUĞAN JWRT
I t a r a u
DALALIQ EURAZIYA
Alıp, birtwtas Euraziya qwrılığınıñ ortalıq endigi – Qiır Şığısta köldeneñdey şwbatılğan Ülken Hiñgan jotalarınan Batıstağı doğalay iilgen Karpat taularına deyingi, tüstikte Gobi şöli, Tyan'-Şan', Qızılqwm, Qapqaz, teristikte tizbekti zeñgir, ormandı qalıñ jınısqa tirelip şekteletin, aumağı äldeneşe mıñ şaqırımdıq wlanğayır aymaq – öziniñ ayrıqşa sıpatımen erekşelenedi. Keyingi ğılımi ädebiette Dalalıq Euraziya atanatın, qwrılıq işindegi qwrılıq esepti bwl ölke orta twsınan Altay tauları arqılı ekige bölinip jatır. Şığıs atırap – jülgeli şoqı, beles-qırqalı saqara, al batıs tarap, üstirtti Sarı-Arqadan arğı jer – birıñğay oypañ jazıq. Bwl Şalqar Dalanıñ şığıs böligi negizinen sarı jon bolğanımen, taudan aqqan jılğalı suı mol, ülkendi-kişili twşı kölderi köp, arnası tolımdı Kelüren, Ongin, Orhwn, Tolı, Onan, Zavhan jäne tağı qanşama şağın özender bar, biraq ülken dariyalar wşıraspaydı; al ortalıq ölke – bügingi qazaq jerinde mwnday ataulı sular ırğın bolmasa da, ılğal molıraq, şöbi bitik, bwlaq-twması köp, wsaq özender de birşama, sonımen qatar wzın aqqan Sırdariya, Ertis pen İle, Şu, Esil, Jem men Jayıq öz aldına; endi batısta – Europa şeginde mülde basqa jağday – jayıla şalqığan Edil, Tañ (Don), Üze (Dnepr), osı üş wlı dariyanıñ sansız tarmaqtarı jäne otı mol, tabiğatı jwmsağıraq, qwyqalı, baytaq qonıs.
Dese de, bükil Euraziya birtwtas älem esepti, irgeles ölkeler arasında asu bermes tabiği bögesinder joq jäne bitis-bolmısı da özara üyles. Şığıs jäne Ortalıq aymaqtıñ jekelegen bir twstarı bolmasa, jalpı bederi, topıraq qwnarı jäne qalıptı tabiğatı eginşilik käsipke qolaysız. Mal şaruaşılığı üşin ayrıqşa oñtaylı. Şöbi şüygin Batıs aymaq ta köşpendi malşılıq orayında ayrıqşa wtımdı. Dalalıq Euraziyanıñ aua rayı da özgeşe. Jılı mwhittardan şalğay jatqan sebepti qısta suıq, jazda ıstıq. Bwl qıs pen jazdıñ öziniñ reñi birıñğay emes, aynımalı. Tört mezgildiñ küni men tüni de şwğıl, täulik işindegi aua ayırımı birşama. Sondıqtan da atam zamannan bastap-aq, jeri ıq, topırağı önimdi Qıtay, jılı, qoñırjay Batıs Europadan özgeşe bwl ölkede basqa bir, özindik tirşilik kebi qalıptasadı.
1
Älbette, Dalalıq Euraziya, bügingi ğılım ayğaqtağanday, jalpı adamzattıñ damu, ösu-örkendeu satılarınıñ bärin de bastan ötkeripti. Älmisaq tas däuiri, odan soñğı qola zamanı, aqırı, temir ıqılım. Sonımen qatar, özindik erekşeligi de mol eken. Äuel bastağı añşılıq kezeñnen soñ mal şaruaşılığın erkin igeredi. Onıñ işinde jılqını qolğa üyretudiñ mañızı ayrıqşa boldı. Keyinde aşılğan jañalıqtarğa qarağanda, jabayı jılqını könbis malğa aynaldıru – eñ alğaş bügingi qazaq dalası – Sarı-Arqada bwdan bes mıñ jıl bwrın jüzege asqan körinedi. Qazba derekter, ğılımi zertteuler öz aldına, özgeşe ürdistiñ naqtı körinisi tasqa tañbalanıptı. Mwnıñ ayqın ayğağın Şıñğıstau–Köpbeyit petroglifterinen tanıp-bilemiz. Wlı Abay qonğan, mına biz tuğan bwl jerde älemdik mädeni qazına qatarına qosuğa layıqtı qanşama jandı suret saqtalıp twr. Sonıñ işinde qwlan jäne qıl qwyrıqtı tağı men tarpañ bederlengen. Al jabayı jılqı bir josın. Erkin jürgeni bar, sodan soñ öre salınğanı, twsauğa tüskeni beynelenipti. Bwdan keyin birjola köndigip, eki ayaqtı arbağa jegilui jäne minis atına aynaluı körsetilgen. (Biz, tağdır jazsa, Şıñğıstau-Köpbeyit petroglifteri turasında arnayı kitap-al'bom jasamaqpız, al ata-babalardıñ jabayı jılqı malın alğaş qolğa üyretuin keyiptegen körinisterdi kezinde «Azattıq» radiosınıñ veb-saytı arqılı äygilegen edik (“Tastağı tarih: Jılqını qolğa üyretken kim?”, http://www.azattyq.org/photogallery/1602.html, 12.03.2009).
Qaytkende de jılqını qolğa üyretu jäne kölik retinde paydalanu – adamzattıñ ejelgi tarihındağı betbwrıs kezeñ boldı. Alıs jerler jaqındadı, qarım wzarıp, tirşilik-twrmıs mülde özgerdi. Al mwnday igilikke taqau töñireginen bwrın maşıqtanğan euraziyalıq qauım ayrıqşa därmen-quat tabadı. Atqa mingen añşı-malşı soğan säykes qajetti äbzel ğana emes, jaña jağdayğa oraylas qaru-qwralğa da jetigedi. Basqalar da birtindep atqa qonğan zamannıñ özinde alıs-jaqınnıñ bärinen ozıq twradı. Köşpendi jauıngerdiñ mwnday artıqşılığı az-kem emes, tura eki mıñ jıl – ejelgi tarihtıñ wzına boyına sozılıp, aqırı europalıq ot qarular, naqtılap aytqanda, ortanı oyıp tüsetin auır zeñbirekter qatarğa qosılğan XVI ğasırğa deyin sozılğanın köremiz. Milädiden bwrınğı zamandardan bastap köşpendi qauımnıñ özgeşe qajır, qayratqa ie boluı, Euraziya keñistigindegi halıqtar qozğalısı, beybit qana emes, wrıs-soğıstı salqar şeruler bir-aq bağıt – Şığıstan Batısqa qaray jürui, tüptep kelgende, ğasırlar boyğı barlıq maydandağı üstemdik – keñ dala, taza auada et jep, süt işip ösken nomadtıñ jiger-älmenimen qatar, osı attıñ küşi, at üstindegi jedel jüris, soğan säykes wrıs täsilderi arqılı qalıptasqan jağday bolatın.
Keñ düniedegi köşi-qon, jüris-twrıs qana emes, tirşiliktiñ negizgi arqauı da jılqı ösiruge negizdelgen Şalqar Dala tarihınıñ milädige deyingi IV-III-II mıñ jıldıqtarı turasında tek qazba jwmıstarı arqılı ğana, azdı-köpti mağlwmat jinaqtalğan. Paleolit däuirinen bastalıp, qola däuirine wlasqan bwl zamandağı, şarttı türde Orin'yak mädenieti, Magdalen mädenieti, Andron mädenieti atalatın tirşilik ürdisi m.d. I mıñ jıldıq şeginde Şığıs Europa tarabında Kimmeriya mädenietine jalğasadı. Bwl kezde Şalqar Dalanı är tekti, ärqilı taypalar jaylağanı körinedi. Al m.d. 750 jıl şamasında Kimmeriya taypaların Qara teñizdiñ teristik betindegi Qiyan Daladan jaña bir quattı tolqın – saq taypaları ığıstırıp şığaradı. Grekter skif (skutoy) atandırğan saq (saqa) jwrtı – ğılımda qalıptasqan wğım boyınşa, iran tekti dep esepteledi. Äuel basta Türkistan öñiri, Batıs Sibirde jasaptı. Alayda, keybir zertteuşiler atap körsetkendey, tañ qalarlıq jağday, bwl saqtardıñ twrmıs kebi, şaruaşılıq jayı sol zamandarda Qiır Şığıs, Qıtay şeginde jasağan ğwn jwrtımen, keyingi türik-moñğol näsilimen üyles şığıp jatadı, tipti, dästür-salt wqsastığı da mol. Onıñ üstine, europalıq jäne aziyalıq saqtardıñ bükil tarihı negizinen parsı näsildi Midiya, Ahemenid, Parfyan patşalıqtarına qarsı küres üstinde ötken. Jaña Parsı imperiyasınıñ negizin salğan Wlı Kir patşa qazirgi Qazaqstan şegindegi saqtarğa qarsı ülken jorıqta bar äskeri qırğın tauıp, özi qazağa wşırağanı belgili (m.d. 530). Keyingi, ol da Wlı atanğan Dariy Birinşi de jolı qırsığıp, qanşama äskeri jer jastanıp, aqırı äreñ bas sauğalağanı bar (m.d. 512). Älemdi jaulağan Aleksandr Makedonskiy Sır-dariyadan öte salısımen atqış saqtar tarabınan tegeurindi şabuılğa wşırap, qarına sadaq tiip, birtalay jauıngerinen ayrılıp, keri qaşqanı (m.d. 329) köne tarihta tañbalanğan. Ordostan Dunayğa deyingi bükil Euraziya qwrılığın jaylağan köşpendi saq taypaları, bügingi ğılım belgilegendey, är tekti näsil bolğan künniñ özinde şaruaşılıq jüyesi, tirşilik täsilderi ğana oraylas emes, dünie tanımı, ädet-ğwrpı da üyles, jergilikti ayırmaları bar, äytkenmen de birtwtas, ortaq mädeniet jasağanı eşqanday kümän tuğızbaydı. Adamzat tarihınıñ twtas mıñ jıldıq şeruinde özindik ornı bar saq-skif jwrtınıñ bügingi künge jetken, eşqaşan eskirmes, üzdik mwrası – «añ bederli» atalatın öner tuındıları bolıp tabıladı.
Saq taypaları batısta – ejelgi grek halqımen, ortalıqta – iran jwrtımen, al qiır şığısta – qıtay wlıstarımen şektesip jatqan. Ejelgi Qıtay tarihnamasında soltüstiktegi mazasız «varvar» – düñgene taypalar turasındağı alğaşqı derek – Şañ äuleti, U Din patşanıñ zamanına (m.d. 1300–1239) säykesedi. Bwl kezdegi, tasbaqa sauıtı, maldıñ jauırın süyekterine tañbalanğan derekterde köşpendiler «cyan» dep aytıladı. Keyinirek zamandağı tarihi jazbalarda «jılqı cyan», «jılqığa bay cyan» deytin ataular qoldanılıptı. Ejelgi dünieniñ wlı tarihşısı Sıma Cyan' (m.d. 135–67 jj. şamasında jasağan) Ortalıq Aziya köşpendilerin «jun» jäne «di» dep jikteydi. Bwdan soñğı zamanda Qıtay şekarasınan sırtqarı, jat taypalardıñ bäri de «hu» atanadı.
Köne zaman derekterinde tuıstas jun-di taypalarınıñ negizgi käsibi – köşpendi mal şaruaşılığı bolğanı atap körsetiledi. Baylaulı mekeni joq, mal-janımen birge otı mol, suı mol qonıstar ıñğayımen köşip jüredi deydi. Döñgelek kiiz üylerde twradı, üy esigi şığısqa qaratılğan. Maldıñ etin jeydi, sütin işedi, jüninen toqılğan jäne terisinen tigilgen kiim kiedi. Sonımen qatar bie sütin, yağni qımız aşıtıp işetini jäne azdap bolsa da tarı egetini aytılıptı. Malı, äsirese jılqısı men qoyı qisapsız köp. Eşkim eşkimge täueldi, qızmetşi emes. İrili-uaqtı ärbir top öz küşimen tirşilik jasaydı. Bir jüz şañıraqtan bir mıñ şañıraqqa deyingi jwrt wjımdasıp, qauım qwradı. Ülkendi-kişili basşıları twqım quğan mwragerlik jolımen emes, erkin saylanadı. Kim küşti, erjürek äri ädiletti bolsa, sol kösem boladı. Ärbir iste äyelderdiñ aqıl-keñesine män beredi, erkekter tek soğıs jağdayında ğana bar mäseleni özderi şeşedi; bwlardıñ tirşiliginde äsker isi ayrıqşa mañızdı, depti. Qıtayşa «jun» degen ataudıñ özi – «jauınger» mağınasın beredi eken. Bwl zamanda qıtay jwrtı soltüstik tarapta sätti qorğanıs jürgizip, köbine-köp sıy-siyapatpen şektelip otırğan.
Sol köne däuirdiñ özinde Joğarğı Aziya şegindegi taypalar, keyingi anıqtama boyınşa aytsaq, türik tekti jäne moñğol tekti bolıp ekige jiktelgeni naqtı añdaladı. Jun men di – tirşilik kebi, twrmıs-saltına qarağanda, türik negizdi jwrt. Al däl osı şamada tarihtan belgili tağı bir ülken top – dunhu, yağni, şığıs hu – moñğol näsildi ekeni ayqındalğan. Bwl da özindik wjımı bar, ayrıqşa jauınger qauım. Bolaşaq moñğol halıqtarınıñ arğı atası. Hiñgan taularınıñ şığıs beti jäne Tüstik Man'çjuriyada jasağan. Al Wlı Dalanıñ basım böligi türik tekti qauımnıñ ieliginde bolğanın köremiz. Jun-di taypaları şığısta Hiñgan jotalarınan tartıp, batısta Hami oypatına deyingi wlan-ğayır qırat ölkeni baurasa, odan äri, soltüstik saqarada m.d. 1200 jıl şamasında bolaşaq Ğwn patşalığınıñ wyıtqısı qalıptasadı. Keyingi zertteuler bwl ğwn – türik tekti jwrt bolğanın ayğaqtadı.
2
Ejelgi qıtay jılnamalarında m.d. 350 jıldan bastap ayrıqşa quattı ğwn (hunnu, syunnu) taypaları turalı naqtıraq aytıladı. Bwrnağı tarihtağı jun jwrtınıñ tikeley jalğası. Sadaq tartuda joyqın, basqa qaruı da kemel, ekpindi attı qosındarğa betpe-bet wrısta qarsı twra almağan Çjao, YAn', Cin' patşalıqtarı öziniñ soltüstik jäne batıs şekaraların jalpağınan bürkeytin wbaq-şwbaq, alıp qorğan twrğıza bastaydı. Aqır tübi bwl bekinis odan ärmen nığayıp, wzarıp, birtwtas Qıtay imperiyasın negizdegen Cin' Şi-huandi patşanıñ twsında (m.d. 221–210) äygili Wlı Qıtay qorğanına aynalğanı belgili. Alayda, şapqın toqtalmağan. Qıtay men Ğwn arasındağı taytalas maydan tura bes ğasırğa sozılıptı.
Ğwn taypalarınıñ ejelgi qonıs-mekeni – Huañhe dariyanıñ alıp iini Ordos, oğan jalğas, batıs qanattağı Alaşan' aymağı jäne teristik qaptal – In'şan' (Şwğay-Qwz) üstirti, odan äri Wlı Dalanıñ ortalıq böligi – Qañğay tauı, saqaradağı ülken özender – Kelürenniñ bastauı, Tolı, Orhwn alqabı bolğan. Qıtay derekteri ğwndardı köşpendi halıq retinde sıpattaydı. Negizgi käsibi – mal şaruaşılığı. Jayılım orayımen şöbi şüygin, suı mol qonıstardı aynala köşip jüredi. Tört tülik tügel bolğan. Bar tamağı – et pen süt. Kiimi de – mal önimderinen jäne añ eltirisinen. Kiiz üylerde twrğan. Ğwn jwrtınıñ tür-twlğasına qatıstı derekter Şıñğıs han zamanındağı köşpendiler keypinen tım alıs emes. Deneleri törtpaq, keudeli, bastarı ülken, domalaq, betteri jalpaq, jaqtarı şığıñqı, qastarı qalıñ, mwrındarı kelte, közderi badamşa, ötkir; mwrt qoyadı, saqal jibermeydi, tıqır qırılğan töbelerinde aydarı bar. Halıq jaratuşı retinde Kök Täñirige tabınğan. Wlıs patşası – şañğwy, yağni Köktiñ wlı atanadı. Tolıq märtebesi, qıtay jazuındağı transkripciya boyınşa «çengi-li ku-tu şan' yu», orıs tildi derekter «Ego Veliçestvo Sın Neba» dep audaradı, naqpa-naq bayıptasaq, «Täñiri qwttı Şañğwy» bolıp şığar edi.
Şañğwydıñ ökim-biligi tejeusiz bolğan. Ülken wlıs Ortalıq jäne Oñ men Sol atalatın üş aymaqtan qwraladı. Är aymaqtıñ şañğwyğa tikeley bağınıştı, märtebeli ämirleri bar. Jäne basqa da, ärqilı därejedegi bek-bağlandar, qolbasılar. At jalın tartıp minuge jarağan erkek kindikti tügel jauınger sanalğan. Sondıqtan da Ğwn wlısı äskeri memleket retinde qalıptastı jäne bwl jwrtta soğıs öneri öz zamanındağı eñ biik deñgeyge jetti. Attıñ küşi men jürisine negizdelgen jorıq jöni, şabuıl qarqını, şeginis, qorğanıs jayı, özgeşe wrıs täsilderi, ädis-ayla men qalıptı maşıq öz aldına, ğwn jauıngeriniñ qaru-jarağı da ayrıqşa eken. Jüyrigi de, özi de bolat beren qwrsanğan. Arıs sadaqtan atılatın temir masaqtı ısqırma jebelerdiñ qarımı basqalardan artıq, jauın alıstan jayratadı. Wrısqa kirispey jatıp qansırağan dwşpanmen betpe-bet şabısta eñ aldımen aq süñgili wzın nayza iske qosıladı. Odan arğı jağalas wrısta – semser. Attı alamannıñ qağısuğa keltirmegen tegeurindi ekpinine eşkim şıdamağan. Ğwn armiyasınıñ özindik qwrılımı da jañaşa, zamanınan ozıq. Bükil wlıstıñ qarulı küşteri birtwtas qalıñ qol bolsa, Oñ men Sol jäne Ortalıq öz kezeginde mıñdıqtarğa bölingen. Tiesili mıñdıqtı belgili bir bek basqaradı. Mıñdıq – jüzdikke, jüzdik – ondıqqa jiktelgen. Ğwn zamanında qalıptasqan mwnday äskeri qwrılım keyingi Türik qağanattarınan ötip, Şıñğıs han zamanına jetti, odan soñ da keñinen qoldanısta boldı. Tek qwrılım ğana emes, Euraziya köşpendileriniñ ozıq soğıs öneri de sol ğwn zamanınan bastau aladı.
Ğwn etnonimi, älbette, Wlı Dala şeginde alıp imperiya qwrğan köşpendi türik jwrtınıñ jinaqtı atauı. Ülken wlıstıñ taypalıq qwramı asa kürdeli bolğanı körinedi. Qıtaydıñ «Czin' şu» şejiresinde Wlı Qorğanmen irgeles qonıstanğan on toğız rudıñ atı ataladı. Tuge, syan'çji, koutou, udan', han'çji, heylan, çişa, yubi, doutun… Ärine, qıtay tiliniñ ıñğayımen tañbalanğan. Özindik atauın naqtı ajıratıp tanu qiın. Dese de, keyingi qıtay tarihşıları osı qatardağı heylan (basqa bir oqılım, derekterde helay, helyan', cyuylyan) – ejelgi kerey taypası dep biledi. Bwl helyan' keyingi Ğwn tarihında Ordos ölkesindegi tuıstas taypalardı wyıstıruşı, Soltüstik Qıtayğa qarsı küresker retinde ülken ataqqa şıqqan. Türik halıqtarınıñ ru-taypalıq etnogenezin zerttegen N.Aristov Ğwn imperiyasınıñ keyingi bir bölşegi, qıtaylar YUeban' dep atağan wlıstıñ qwramında tuıstas dulat (dulu), alban, suan (suban) rularınıñ bolğanın ayğaqtaydı. Bwl eki jağday tek qana orayımen tañbağa tüsip qalğan derekter.
Birtwtas Ğwn wlısınıñ tarihtan atı mağlwm alğaşqı ämirşisi Toman (m.d.
209 j. ölgen) tüstikke Qıtay patşalıqtarımen, qalğan üş tarapta tegi böten ärqilı taypalarmen sätti-sätsiz soğıstar ötkeredi. Biraq eldiñ tuı jığılmağan. Ğwn qauımınıñ alıp imperiyağa aynalıp, ataq-dañqqa jetui – Tomannıñ wlı Mödeniñ zamanında (m.d. 209–174).
Möde ğwn jwrtınıñ bwğan deyin qalıptasqan äskeri qwrılımın odan ärmen jetildirip, qatañ tärtip ornatıp, eldi birıñğay soğıs jağdayına köşiredi. Äuelgi kezekte şığıstağı moñğol tekti, bwl kezde kemeline kelip twrğan Dunhu wlısın talqandap, birjola ıdıratadı. Sodan soñ batıs qaptaldağı, ol da ayrıqşa quattı, ilkide ğana öktem bolğan, tipti, ğwn patşasınan amanat alıp twrğan, tärizi iran tekti YUeçji (Arsi) wlısına şwğıl äri ekpindi şapqın jasap, qırğınğa wşıratadı, qalğan jwrtın Tarbağataydan asıra quıp tastaydı. Kelesi kezektegi soltüstik jorığında Sayan-Altay alqabın, Bayköl (Bayqal) töñiregin, Amurdıñ bası, Arğwn atırabın ğwzırına keltiripti. Eñ aqırında tüstiktegi Qıtay – Hän imperiyasına qarsı zor maydan aşadı. Ejenhan Gao-di bastap şıqqan qalıñ qoldı oysırata jeñip, äskeri jäne diplomatiyalıq ülken wtısqa şığadı. Bwdan soñğı jerde Ğwn wlısı tepe-teñ därejeli, irgeli el retinde moyındaladı. Neşe mıñ jıldıq Qıtay tarihında bwrın-soñdı bolmağan jağday. Teñdik – söz jüzindegi räsim. Şın mänisinde Hän imperiyası Ğwn wlısına jıl sayın «sıylıq, täbärik» retinde qıruar alım-salıq tölep twruğa mindet alıptı. Eñ bastısı – bwdan onşaqtı jıl bwrın qoldan şıqqan Ordos ejelgi iesine qaytıp oralğan eken.
Qorğanıs wrıstarınan bastalıp, jaulau jorıqtarına wlasqan segiz jıldıq tınımsız maydannan soñ Ğwn wlısı Euraziya şegindegi eñ alıp, eñ quattı memleketke aynaladı. Hiñgan taularınan Qara Ertis, Zaysan, Eren-qabırğa – Tyan'-Şan'ğa deyin, Ordos, Wlı Qorğannan Sayan, Bayqal, Barğujın-Toqımğa deyingi wlan-baytaq qonıstı baurağan alıp imperiya tuıstas türik taypaların bir tu astına wyıstırumen qatar, şaruaşılığı, tirşilik kebi üyles tağı qanşama jwrttı biriktiredi, keyin zamannan zaman ozğan wzaq şeru üstinde bwlardıñ birazı bileuşi näsil orayımen ğwn halqınıñ qwramına siñisip ketedi. Ğwn tarihın arnayı zerttegen N.Gumilev jäne N.Kradin Wlı Daladağı köşpendilerdiñ jiıntıq qarasın 1,5 million şamasında bolğan dep esepteydi, al bwl kezdegi qıtay halqınıñ naqtı sanı 60 million eken, yağni ğwndardan qırıq ese köp degen söz.
Ğwn imperiyasınıñ Wlı Dala, Şığıs Aziya şegindegi tolassız basımdıq jağdayı Mödeniñ wlı Lauşan (m.d. 174–161), nemeresi Günşen (m.d. 161–126) twsında odan äri jalğasıp, twtas bir ğasırğa sozıladı. Aqırı, Hän imperatorı U-didiñ twsında, m.d. 129 jılı Qıtay qarsı şabuılğa şığıptı. Qanşama zamanğı taytalas körşilik, tınımsız soğıstar nätijesinde ğwndardıñ äskeri ädis-täsilderin añdap-tanumen qatar, olardıñ soğıs jaraqtarın, tipti, şabandozdıq öneri men attı wrısqa qolaylı kiim ülgisine deyin almasqan, äri sanı mol, qaraqwrım qıtay jasağı äuelde äjeptäuir tabısqa jetedi. Biraq aqır tübinde ğwndar qaytadan basım tüsipti. M.d. 90 jılı el işine boylap engen qıtaydıñ 100 mıñdıq qalıñ qolı Qañğay tauınıñ bir twsında Qwlwğu şañğwy bastağan 50 mıñdıq ğwn jasağınan qirap jeñiledi. Keyinde ğalamat apatqa joqtau jır arnağan wlı aqın Li Bo: “Bwl maydan dalasınan aman şığıp, elge jetken bir jan bolmadı”, – dep jazıptı. Aspanhaq imperiyası juıq arada oñalmastay auır soqqı aldı. Ortalıq-Şığıs Aziyada Ğwn saltanatı qaytadan ornağanday körinedi. Alayda, Möde men Lauşannıñ zamanı ötken eken. Aşıq maydanda tauanı şağılğan, tañdama äskerinen tügel ayrılıp, şarasız qalıpqa tüsken Qıtay endi astırtın äreketke köşedi. Köp wzamay-aq şırmauıq örmek sayasattı tiesili nätijesin bere bastaydı. Qıtaydıñ aytağı, qoldauımen, ejelden jaulas Ğwn wlısına şar-taraptan şabuıl jasağan körşiles jwrttar tauqımetine qosa, eldiñ öz işinde iritki şığadı (m.d. 57–46). Bileuşi äulet arasındağı taqqa talas nätijesinde imperiya Batıs jäne Şığıs bolıp ekige bölinedi. Biraq tınıştıq ornamağan. Wlıstıñ Şığıs tarabında bilikke jetken şañğwy Batıs wlısqa qarsı küreste Qıtaydan kömek swraydı, tölemine özin Aspanhaq imperiyasınıñ bodanı dep moyındaydı. Aqırı, tuğan jwrtına qırğın ornatıp, ökimin bekitipti. Al jeñiliske wşırağan batıs ğwndardıñ qaldığı qazirgi Qazaq Dalasına ığısadı.
Uaqıtşa «jeñiske jetken» Şığıs ğwndardıñ bolaşağı bwdan da bwldır bolıp şığadı. Endigi jerde sanı da azayğan, quatı da kemigen keşegi wjımdı jwrt jaña däuirdiñ 48 jılı Teristik jäne Tüstik bolıp tağı da qaq jarıladı. Bağzıdan jaulas körşiler bir jaqtan, Qıtaydıñ qoldauına süyengen Tüstik Ğwn ekinşi jaqtan qısımğa alğan, eñ qiını – däl osı kezde qalıñ qar tüsip, mwz jauıp, qaqağan ayazda bar malı qırılğan, halqı aşıqqan, tarşılıqqa wşırağan Teristik Ğwn wlısı aqır tübinde, 87 jılı täuelsizdigin birjola joğaltıptı. Aybındı ğwnnıñ tabiğat apatı obır jwt, oysırağan soğıstan soñğı jwqanası, qaytkende de qalıñ el – jüz mıñ şañıraq jeñimpaz jaña wlıs Sänbi qağanatınıñ qwramına enedi. Al ejelgi jwrttıñ batıs tarap – Qara Ertis alqabı, Altay ayasındağı birşama halqı qazirgi Şığıs Qazaqstan, Jetisuğa ığısadı. Odan äri bwrnağı bir zamandağı batıs ğwndardıñ qaldığımen qosılsa kerek. Bwdan soñ Tarbağatay men Aral teñiziniñ aralığı – keñ dalanı tügel bauraydı. Uaqıt oza kele, zadı, bükil ğwn emes, onıñ ülken bir böligi Oral tauınıñ etegi, Edil-Jayıqqa ornığıp, ösip-önip, irgelenip, arada eki ğasır ötkende jaña bir, quattı wlıs qwrıptı. Tağı bir jüz jıldan soñ, V ğasırda eki Rim, bükil Europanı titiretken Attila osı Ejelgi Ğwn äuletinen. Bar tarihı älemge äygi. Ğwn jwrtınıñ osı zamanda jasağan endi bir ülken tobı – Vizantiya derekterinde aq ğwn, nemese eftalit ataladı. Parsı jazbalarında – hayatelit, qıtay jılnamalarında – ie-tay. Eftalit atauı bileuşi äulet esimine (“efta”, “ieta”) baylanıstı şıqsa kerek. Bwl aq ğwndar äuelde İle – Şu – Talas alqabına ornığadı da, irgelenip, küş jinağan soñ, V ğasırdıñ basında bükil ordasımen tüstikke qaray jıljıp, Mäurennahr, Horasannan köktey ötip, qazirgi Auğanstan aymağın aladı, Qabwl, Qandağarda tu tigip, endi Ündistan tarabına şabuıldaydı, Pendjabtı ğwzırına qaratadı. Osı baytaq ölkege qanat jayğan aq ğwndardıñ eki jüz jıldıq bükil tarihı batısta – Parsı patşalığına, şığısta ündiniñ Gupta imperiyasına qarsı küres üstinde ötipti. Eftalit-ğwndarğa qatıstı tarihi derekter VII ğasırdıñ orta tüsına deyin mağlwmat beredi. Keyingi tağdırı naqtı anıqtalmağan. Aqır tübi Ündistan tarabında sätsizdike wşıraptı, äldeqalay aman qalğan bölşekteri jergilikti halıqtar arasında jwtılıp ketse kerek. Al Auğanstan şegindegi aq ğwndar köp wzamay-aq Wlı Türik qağanatına selbesti dep şamalauğa boladı.
Ğwn imperiyasınıñ ıdırau kezeñi – 90-jıldarda Altay men Joñğardan töñkerilgen, ülken toptan bölinip qalğan birşama jwrt, jiını 200 mıñ jan, «Balqaştıñ teristik beti» – qisınına qarağanda, Ayagöz, Köksala, Baqanas özenderiniñ boyı, Şıñğıstau, Şwbartau, Qarqaralı tarabında derbes wlıs qwrğan eken. Qıtaylar YUeban' dep belgilegen bwl Kişi Ğwn wlısı üş jüz jıl boyı öziniñ derbestigin saqtap twrğan. Sänbi öktemdigin moyındamaydı, Jujan jwrtınan irgesin aulaq wstaydı, Soltüstik Qıtaymen diplomatiyalıq qatınas ornatadı. YUeban'-ğwn wlısınıñ eñ soñğı deregi V ğasırğa säykesedi – tuıstas Tele birlestigine bağınıptı. Jalğas zamanda Türik qağanatınıñ qwramına qosılğan. Tek YUeban' ğana emes, ğwn taypalarınıñ Sarı-Arqa, Sır, Aral boyındağı azdı-köpti bölşekteri tügelimen. Öytkeni, bwlardıñ bäri de türik näsildi, türik tildi jwrt bolatın.
Qıtay imperiyasınıñ şarttı, sırttay bodandığı emes, aralas, işki bauırına kirgen Tüstik ğwndar täuelsiz erkin ömirden birjola ayrılğan edi. Bir parası qıtay qızmetindegi şekara äskerine aynaladı. Bir parası mal bağıp jan saqtaydı. Aqır tübinde sanı keneusiz, küşi basım jat jwrt işinde irip-tozıp, tağı bir zamanda öktem halıq tarabınan aşıq qırğınğa wşırap, tarih betinen birjola köşipti. Bälkim, azdı-köpti keybir bölşekteri qaytadan saqarağa ötip, ondağı ağayındas jwrtpen qosılğan şığar. Qaytkende de keyingi şejirelerde naqtı deregi joq. Belgili bir jağday – Tüstik ğwndardıñ jekelegen jigerli kösemderi bastağan keybir toptarı bıtırañqı Qıtaydıñ irgeles, wsaq patşalıqtarın basıp alıp, ökim qwradı, biraq qıtay ülgisimen Cyan' Çjao, Hou Çjao, Bey Lyan', I Sya atanğan bwl şağın wlıstardıñ ğwmırı da qısqa boladı, tiisinşe: 304–329, 318–350, 397–439, 407–431 jıldar. Bwl taraptağı ğwn qauımınıñ jwqanası tügeldey qıtay halqınıñ qwramında jwtılıp ketken.
3
YUeçji patşalığınıñ wyıqtı ordası Gan'su ölkesine şektes soltüstik-batıs öñir – Nan'-şan' tauları jäne Soğo-nor, Edzin-gol alabına, bälkim, Ektağ – tüstik-şığıs Altayğa deyin keñinen jayılğan tağı bir äygili wlıs qıtay tarihnamasında Usun' (Üysin) atanatın. Bwrnağı jauınger jun taypalarınıñ bir bwtağı. Quattı YUeçji ğwndardan jeñilis tauıp, batısqa qaray töñkerile köşkennen soñğı jerde kezek Üysin patşalığına keledi. Tegi bir, tuıstas ğwn öktemdigin moyındağan Üysin de ığısıp, Eren-Qabırğanı jağalay, Joñğardan asıp, Jetisu alqabına ornığadı. Bwdan soñğı kezeñde şığıs şekarası Beşbalıq-Twrfanğa tireldi degen derek bar. Al batısta Talas özenine deyin jetedi. Tüstikte Istıqköl atırabın qamtıptı. Ğwndardan bosqın tapqan, bağzıda küşi basım, endi älsiregen YUeçji wlısın tüstik-batısqa qaray odan ärmen tıqsıradı. Äuelde ğwndardan, odan soñ üysinderden wtılğan YUeçji jwrtınıñ bir böligi Ortaaziyalıq saqtardı jeñip, Farğana, Soğdiananı alıp, aqır tübinde Baktriyanı baurap, mwndağı, Aleksandr Makedonskiy zamanında ornıqqan grekter biligin qwlatadı jäne osı öñirdegi jaña bir ülken patşalıq – Qwşan imperiyasın negizdeydi. Al üysinder Jetisuda qala bergen.
Milädige deyingi 115 jılı İle alqabına arnayı saparmen kelgen Qıtay elşisi Çjan Cyan' bwl kezde qaytadan nığayğan Üysin wlısı turalı birşama derek qaldırıptı. Patşası gun'mo (gun'mi) dep ataladı. Ökimi zor. Halqınıñ jalpı sanı 120 mıñ şañıraq – altı jüz otız mıñ jan eken. Äskeri mol, quattı, küşti. Eginşilikpen aynalıspaydı, negizgi käsibi – mal şaruaşılığı. Tört tülik. Sonımen qatar esekte ataladı. Jılqısı köp eken. İri baylarda 4-5 mıñğa deyin jetipti. Twqımı jaqsı, iri, küşti, bası ülken, jal-qwyrığı qaba. Soğan oray üysinniñ attı äskeri ayrıqşa küş alğan. Jılqı basqa jwrttarmen qatınas – sıy-siyapat jäne ayırbas sauda orayında eñ negizgi bir mükämal sanalğan. Üysinder aldarındağı maldıñ ıñğayımen şöbi bitik, suı mol jerlerdi jağalap, köşip-qonıp jüredi. «Kiizben qaptalğan döñgelek laşıq», yağni kiiz üylerde twradı. Üysin wlısınıñ qwramına ilkide jeñilip, ığısqan saq, yueçji taypalarınıñ keybir tarmaqtarı qosılıp otır. Bwrnada ğwndarğa täueldi bolğan üysinder endi äbden küşeyip, taqau töñirektegi üstemdikke jetti, deydi Çjan Cyan'.
Qıtay elşisiniñ negizgi maqsatı – üysinderdi Ğwn wlısına qarsı soğısqa kiliktiru bolatın. Biraq üysinder attap baspaydı. Kerisinşe, ğwndarğa arqa süyey otırıp, batıstağı körşisi Qañğwy wlısın odan ärmen tıqsıradı. Sonımen qatar, Qıtaymen aralıqta da birşama baylanıs ornatıptı. Qalıptı sıy-siyapat öz aldına, Qıtay Üysin patşasına imperator äuletinen qız beredi. Biraq mwnday dostıq qatınastan biz eşqanday payda tappadıq, dep körsetedi qıtay şejireleri. Dese de, Üysin men Qıtay jalğastığına sezikpen qarağan Ğwn wlısı m.d. 80-jıldarda arnayı äsker şığarıp, eldiñ bir böligin tikeley ğwzırına keltiredi. Bwl – Qıtaydıñ Ğwn imperiyasımen küreste küş ala bastağan kezi bolatın. Aqırı üysinder de Ğwn wlısına qarsı jappay soğısqa aralasıptı.
Ğwn öktemdiginen soñğı kezeñde Üysin jwrtı Qıtay ıqpalına tüsedi. Köp wzamay-aq, Qıtaydıñ epti sayasatı jäne el işindegi alauızdıqqa baylanıstı birtwtas Üysin wlısı ekige bölinedi. Dünieden ötken gun'midiñ ülken wlı – 60 mıñ şañıraqqa, al kişi wlı – 40 mıñ şañıraqqa ie bolıptı. Endi Qıtay Üysinniñ işki isterine erkin aralasadı, äytkenmen, ekige jarılğan Üysin äuletiniñ özi imperator sarayı üşin köp maşaqat boldı, tınıştıq ornamadı, dep jazadı qıtay şejireleri. Qıtay tarihnamasındağı Üysin wlısına qatıstı derekter bügingi jıl sanatınıñ V ğasırına deyin wlasadı. Zaman qanşama özgerse de, üysinderdiñ negizgi ordalı mekeni – Jetisu bolıp qala bergenin köremiz. Wlıstıñ bwdan soñğı kezeñi – Wlı Türik qağanatına jalğasqanı añdaladı. Ejelgi üysin etnonimi zamannan zamanğa ötip, bizdiñ däuirge jetti. Keyingi qazaqtıñ Wlı jüziniñ jalpı atauı – Üysin, sonımen qatar, Wlı jüz qwramında sarı üysin degen ru bar. Qaytkende de ejelgi üysin – türik tekti jwrt bolğanı kümänsiz.
Üysinderdiñ batıs körşisi – qıtay derekterinde Qañğwy (Kanczyuy, Kangyuy) dep atalatın Qañğar wlısı boldı. Qañğwy – irandıq «Avestada», ündiniñ «Mahabharatasında» atalatın ejelgi qañha, kanki (kangha) jwrtınıñ jalğası boluğı mümkin dep sanaladı. Qañğu atauı bertindegi Orhwn jazularında da wşırasadı. Qazaq tarihşılarınıñ birazı qañğwy – keyingi zamandağı qañlı dep biledi.
Qañğar qonısı – Talas özeni, Qaratau, Sırdariyanıñ ortalıq alqabı bolğan. Türik tekti. Negizinen jartılay otırıqşı, eginşi jwrt, mal şaruaşılığımen de aynalısqan. Eki zaman şeginde halqınıñ sanı 600 mıñ, al jaraqtı äskeri 120 mıñ eken. Şığısta köbine-köp üysindermen soğıs jağdayında bolğan, batıs pen tüstikte otırıqşı jwrttarmen sauda, alıs-beris qatınasqa beyil bergen. Ğwn imperiyasınıñ ıdırau kezeñinde Üysinge qarsı küreste Soltüstik ğwndarğa arqa süyeuge tırısadı jäne eleuli tabısqa jetedi. Biraq köp wzamay, ğwndardıñ özi Qıtaydıñ jaña şapqınına wşıraydı häm aymaqtan aua köşedi. Tuıstas äri baqas Qañğar jäne Üysin wlıstarınıñ arasında bastapqı tepe-teñdik qaytadan qalpına tüsipti. Qañğar birşama zaman Orta Aziya şegindegi derbes jwrt, ülken küş bolıp twrğan. Keyingi tarihı Türik qağanattarımen baylanıstı. Bwdan soñ Qañğar–Beşenek qauımı retinde mağlwm bolğan. Aqırğı körinisi – qañlı taypası dep sanaladı.
4
Wlı Daladağı Ğwn wlısın almastırğan Sänbi jwrtı – bayağıda Möde talqandağan, moñğol tekti dunhu halqınıñ aman qalğan bir tarmağı bolatın. Negizgi mekeni – saqaranıñ şığıs atırabı, Hiñgan tauları. Malşı, añşı, jauınger jwrt. Ayrıqşa köterilui – birtwtas Sänbi qağanatın qwrğan Tanşihuay patşanıñ twsında (155–181). Şığıs Aziya tarihındağı eñ darındı qolbasılardıñ qatarında sanalatın Tanşihuay Ejelgi Ğwn wlısınıñ barlıq aymağın ğwzırına keltiredi jäne Soltüstik Qıtayğa qarsı soğıs aşadı. Bwl zamanda Sänbi qwdiretti imperiya tanıladı. Alayda, jeri baytaq, äskeri aybındı bolğanımen, halqınıñ qwramı ärkelki, eñ bastısı – bileuşi äuletiniñ birligi kemis Sänbi wlısı Tanşihuaydan soñğı kezeñde, 235 jılı birjola ıdıraydı. Sonıñ özinde jekelegen bir bölikteri öziniñ küş-quatınan ayrılmaptı. Bütinniñ jarqası – ğwn tekti tabğaş, sänbi tekti muyun (mujun) taypaları derbestik saqtau öz aldına, uaqıt öte kele Soltüstik Qıtaydıñ şektes aymaqtarın jaulap alıp, Tabğaş, YAn', Toğon atalatın patşalıqtar qwradı (säykesinşe 236–376, 337–410, 312–663 jj.). Aqır tübinde mwndağı köşpendi jwrt ta tügelimen qıtaylanadı, jaña qwrılımdar – türik emes, sänbi emes, qıtay memleketi bolıp şığadı.
Bwl üş patşalıqtıñ işinde ğwn-türik näsildi tabğaş jwrtınıñ tağdırı özgeşe. In'şan' taularınıñ tüstik-şığısında berik ornığıp, bir jarım ğasırğa juıq, äjeptäuir wzaq ökim qwrğan Tabğaş handığın 376 jılı tañğwttar qiratadı. Äytkenmen, arada on jıl ötpey, el qaytadan köterilipti. Jaña ämirşi wlıs esimin qıtay räsimimen Bey Vey (Soltüstik Vey) dep özgertedi (496 jıldan bastap YUan' Vey). Tabğaş etnoniminiñ qıtayşa nwsqası – toba, sondıqtan ejelgi tarihta bwl ğwn-qıtay patşalığı Toba Vey dep te ataladı. Jigerli, jauınger handar äuleti basqarğan Toba wlısı (386 – 534) äskeri quatı jäne epti sayasat nätijesinde irgeles ülkendi-kişili ğwn, sänbi, qıtay ielikterin tügeldey jaulap, bükil Soltüstik Qıtaydı biriktiredi. Bileuşi äuleti türik tekti, biraq negizgi jwrtı qıtay bolğan Toba Vey patşalığı şın mänisinde Soltüstik Qıtay imperiyası retinde qalıptasadı jäne Vizantiyada “Tabgaç”, arab-mwsılman äleminde “Tamğadj” atauımen mağlwm-mäşhür boladı. Köpşilik halqınıñ ıñğayı häm bilik jüyesiniñ orayımen, uaqıt ozğan sayın wlıs şeginde qıtay tili, qıtay räsim-saltınıñ ıqpal-äseri arta tüsedi. Patşalıq äulet budda dinin qabıldağannan soñğı kezeñde dalalıq ruh mülde derlik joqqa sayadı. Bwl taraptağı qarsılıq ataulı qatal janıştalıp otıradı. Sonımen qatar, ejelgi jwrttıñ jauıngerlik qabileti ğana emes, özin-özi qorğau tüysigi, näsildik sanası da älsirep bitken eken. Aqırı, 535 jılı, qarama-qayşı wğımdağı bileuşi äulet qaq jarılıp, ülken memleket ekige bölinedi. Qıtayşıl tabğaştar wlısı Dun Vey (Şığıs Vey) atanadı, ejelgi astana men jergilikti qauım tığız qonıstanğan aymaqtı ielenipti; köşpendiler dästürin saqtauğa wmtılğan tabğaştar wlısı Si Vey (Batıs Vey) atanadı, Wlı Dalağa şektes ölkege ornığadı. Äytkenmen, özara jaulas eki wlıstıñ da ğwmırı qısqa bolıptı: 550 jılı Şığıs Toba astanası Çañ'an', 556 jılı Batıs Toba astanası Loyan qıtay tekti wlıqtardıñ ökimine birjola köşedi. Endi atı da, zatı da özgergen eki patşalıq qwramındağı, onsız da wlttıq keypinen ayrılğan qaraşa jwrt – ğwn men sänbi birjola qıtaylanadı, bälkim, Batıs taraptağı äldebir toptar ejelgi qonıs – Wlı Dalağa qaytıp oralğan bolar. Al bilik basında otırğan zamannıñ özinde qıtay sayasatın wstanğan tabğaş taypasınıñ esimi – jalğas kezeñdegi saqara jwrtı üşin qıtay atauınıñ sinonimi retinde qalıptasıp, bar tarihqa enipti.
Osı bir bwlıñğır zamannıñ soñında Wlı Dalada jaña bir jauınger wlıs – Jujan qağanatı ornağan edi. Jujandardıñ näsil-tegi naqtı anıqtalmağan. Sirä, sänbige tuıs bolsa kerek desedi. Bälkim, ğwn tektes. Anığı – bileuşi äulettiñ näsil-tegi qanday bolsa da, qara bwqarası qwrama. Köşpendi, malşı, añşı jwrt. Kiiz üylerde twrğan. Äuelgi mekeni – Gobi şöliniñ tüstik tarabı bolğan. Wlı Dala eldiginen ayrılğan kezde Toba patşalığına täueldi eken. Aqırı, öktem jwrtpen jaulasa jıljıp, keyingi Sänbi, bwrnağı Ğwn wlısına tiesili aymaqtı tügel bağındıradı. Bir tarabı Alakölge jetip, ekinşi qanatı Ülken Hiñgannan arı asadı. Qağanat qwramında şığısta – moñğol tekti şivey, qidan, ortalıqta – türik tekti tele birlestigi, batısta – türkit jäne dulat taypaları bolğan. Wlı Dala şeginde 350-550 jıldar aralığında ökim qwrğan Jujan qağanatınıñ bar ğwmırı Qıtay patşalıqtarımen soğıs üstinde ötedi. Alayda, äskeri quatınıñ arqasında tepe-teñ küres jağdayında öziniñ eldigin saqtap twrğan. Aqırı, qater basqa jaqtan kelipti. Ortalıq ökimetke qarsı köteriliske şıqqan Altay türikteri (türkit) Wlı Daladağı türik tekti taypalarmen birlese otırıp, 551 jılı aybındı wlıstıñ Anahuan' qağan bastağan qalıñ qolın qiratıp jeñedi. Al 555 jılı Jujan qağanatın birjola talqandap, Wlı Dala şeginde jaña bir quattı qwrılım – Türik qağanatın ornatadı. Bwrnada Jujan ğwzırında bolğan ru-taypalardıñ köpşilik böligi jaña wlıs qwramında wyısıp, birıñğay tirşilik orayında odan ärmen tuısıp, jaqındasa tüsedi. Al qağanattıñ qiır batısındağı qalıñ bir top – sirä, ol da qwrama, jiını otız mıñ şañıraq tötenşe bodandıqtı qabıldamay, odan ärmen – Sarıarqağa qaray aua köşipti. Bwl jerde de twraqtamay, üdere jıljığan beti Edilden ötedi, jergilikti ärqilı halıqtardı ığıstıra soğısıp, Dunaydı jağalap, Karpattan asıp, Pannoniya – bügingi Vengr jazığına barıp ornığadı. Sol jerde Abar qağanatı atalatın jaña bir wlıs retinde wyısadı. Äuelde Şığıs Europadağı slavyan näsiline, odan soñ bükil Ortalıq Europağa ürey bolğan Abar qağanatınıñ jat jwrttar qorşauındağı jauıngerlik tarihı eki jarım ğasırdan astam, wzaq uaqıttı qamtidı eken.
5
Türik qağanatınıñ Wlı Daladağı öktemdigi 551 jıldan bastau aladı dedik. Europa tarihşıları qağanattıñ qwrıluın da osı 551 jılğa tireydi. Alayda, wlıstıñ irgesi qalanuı bwdan köp bwrın. Bälkim, jiırma jıl, nemese odan da äride. Anığı – osı, 551 jılı aq kiizge köterilgen Bumın qağannıñ sodan on toğız jıl bwrın, 534, barıs jılı mwragerlik jönimen jabğu saylanuı. Biz ayğaqtağan erekşe bir jağday – Türik qağanatı müşel esebine negizdelgen jañaşa, özindik jıl sanau jüyesin, yağni derbestik tuın kötergen resmi tarihın 532 jıldan bastaydı eken. Sirä, müşel bası tışqan jılı bolğandıqtan. Nemese, Bumınnıñ, bizge esimi beymälim äkesiniñ bilikke jetken jılı. (Biz bwl mäseleni Orhwn eskertkişindegi «Kültegin 17-qoy jılı», yağni 731 jılı dünieden ötti degen aqpar orayında şeşken edik; jaña türki küntizbe “Talas-2” eskertkişinen de ayqın körinis tapqan. – «Jwldız» jurnalı, 1991, №1; soñğı, naqtılanğan basılımı – kezekti köp tomdıq «Şığarmalar jinağı», XIII tom.)
Keyingi zamanda bükil tuıstas halıqtardıñ ortaq nıspısına aynalğan «türik» – äuelde bir ğana rudıñ atauı eken (köpşe nwsqası – türkit). Qıtaydıñ Çjou patşalığınıñ (m.d. 1027–249) tarihı bayandalğan «Çjou şi»: «Türikter – Ğwn jwrtınıñ özgeşe bir taypası», – dep atap körsetken. Sanı birşama mol, ayrıqşa jauınger qauım. Sol zamannıñ tirşilik üşin ayrıqşa qajetti, ozıq önerine jetik – kenşi, temirşi, wsta. Basqa da tuıstas jwrtpen birge Jujan bodandığına tüsedi. Mindetti alım-salığın Altay kenişterinen balqıtıp alğan temirtekpen jäne, bälkim, dayın temir qarularmen öteydi eken. Şın mänisinde birşama erkin, derbes kün keşedi. Aqırı, talayı özgeşe Bwmın äkesiniñ ornına taypa ämiri jabğu bolıp saylanğannan soñ köp wzamay-aq derbes sayasat jürgize bastaydı. Köşi-qon mekenin şığıs tarapqa qaray keñeytedi. 542 – it jılı Huañhe alqabı, Qıtay şekarasına deyin jetedi. Jortuıl emes, irgeli eldiñ baytaq bazarına jol aşu maqsatında. Äzirşe bwl tarapta wrıs-soğıstan tartına twradı. Keudeden basıp otırğan Jujan qağanatına qarsı küş toptap jatqan. Bwmın jabğu aldımen tegi de, tili de ortaq, qıtay derekterinde «gaogyuy» – «biik arbalılar» atanatın tele taypaların ğwzırına keltiredi, 50 mıñ şañıraq eken. Bwdan keyin ejelgi qıtay jwrtınıñ teristik-batıstağı ülken bir patşalığı, qıtaylanğan türik äuleti bilep otırğan Si Vey wlısımen odaqtastıq şart jasaydı. Sodan soñ bar küşin Jujanğa qarsı bağıttaptı. Eki ğasır boyı qwdiretti Qıtaydıñ özin jwlmalağan jankeşti Jujan äskeri qirap jeñiledi, bar jasağınan ayrılğan qağanı özine qol salıp öledi, Jujan memleketi jer betinen köşedi.
Köp wzamay-aq ejelgi Ğwn imperiyasınıñ qonıs-mekeni tügeldey Türik qağanatınıñ qwramına enedi. Wlasu, wyısu mwnımen ğana şektelmeydi. 552 jılı dünieden ötken Bwmın qağannıñ tuğan inisi, seriktes sıñarı Estemi qağan (552–576) Batısqa jorıq aşadı. Orta Aziyanı tügelimen alıp, qazirgi Qazaq dalasın köktey ötip, Edilden asıp, Tañ (Don) dariyanıñ sağasına jetedi. Bwmın qağannıñ tikeley mwrageri Mwqan (553–572), odan soñğı Taspar (572–581) qağandar twsında imperiyanıñ Şığıs atıraptağı şegi de ölşeusiz keñeyip, el irgesi birjola bekidi. Endi bükil Euraziya keñistiginde türik saltanatı ornaptı. Estemi qağan dünieden ozğan şamada Türik qağanatı Hiñgan taularınan Azov teñizine deyingi, Huañhe özeninen Bayqal köline, Ämudariyanıñ bastauınan Oral tauınıñ etegine deyingi wlan-baytaq qonısqa jayılğan wlı imperiyağa aynalğan edi. Bwrnada özderiniñ rulıq, taypalıq esimderimen ğana mağlwm tuıstas jwrttıñ jalpığa ortaq nıspısı retinde türik atauı birjola ornığadı. Dalalıq ejelgi mädeniettiñ tikeley jalğası äri jañğıra damığan jiıntıq körinisi retinde birtwtas türik örkenieti qalıptasadı. Alğaşqı nwsqaları tım arıda körinis bergen runa tekti, keyinde Orhon-Enisey jazuı atanğan köne türik bitigi jappay qoldanısqa enedi. Söz öneri ayrıqşa damıp, örkendeydi, osı oraydağı köne ädebiettiñ bizdiñ zamanğa jetken ozıq ülgisi – sol zamandağı wlı twlğalardıñ qwlpıtas eskertkişteri älemdik öredegi mädeni-ruhani mwralar qatarınan orın aladı.
Euraziyalıq alıp imperiya däuirinde qalıpqa tüsken özgeşe bir tarihi jağday – alğaş ret Hän patşası U-Di twsında (m.d. 140–87) eki wştığı wlasqan älemdik Jibek jolınıñ män-mañızı artıp, Batıs pen Şığıstı jalğastıratın eñ negizgi küretamırğa aynaladı. Keruen sorabınıñ ortalıq, eñ qiın, almağayıp böligi berik qolğa ötkennen soñ üzdiksiz, qauipsiz sauda aynalımı jüyege tüsedi jäne bwdan soñğı twtas bir mıñ jıl ürdisinde patşalıqtar auısıp, halıqtar almasıp, dünie qanşama özgerip jatsa da, Jibek jolınıñ boyındağı keruen qozğalısı, soğan oray el men el arasındağı ekonomikalıq baylanıs, sayasi jäne äleumettik äser-ıqpal, ruhani wştastıq üzilmegen.
Wlı Türik qağanatınıñ äskeri wjımı, jauıngerlik quatı öz zamanınıñ joğarğı deñgeyinde boldı. Al memlekettik qwrılım jüyesi köşpendi tirşilik orayımen qalıptasqan edi. Jwrt iesi qağan, sonımen birge bas qolbası sanaldı. Bwdan keyingi wlıstıñ belgili bir böliginiñ ämirşisi – jabğu, äulet hanzadaları – tegin, uäzir esepti bwyrıq bekter häm är türli ru-taypa kösemderi beybit künde el basqarsa, soğıs jağdayı, jorıq, şabıs kezderinde qol bastaydı. Qağanat qwrıla salısımen-aq taqau jäne alıs jwrttarmen diplomatiyalıq qatınasqa ayrıqşa män beriledi. Äuelde oñtüstik-şığıstağı qıtay ielikterimen twraqtı baylanıs ornatılsa, uaqıt oza kele, qiır batıstağı Vizantiya, tüstik-batıstağı Parsı memleketterimen elşi almasu ädepki jağdayğa aynaladı. Quattı Türik qağanatı alıs jwrttardı aybınımen ıqtırıp, jaqın körşilerin köbine-köp äsker şığarmay-aq bodandıqqa keltirip otırdı. Taspar qağannıñ zamanında bir kezdegi öktem Qıtaydıñ soltüstik patşalıqtarı türik üstemdigin sözsiz moyındaydı. Al qanşama jerinen ayrılğan Iran qorğanıs wrıstarına köşedi. Türiktiñ böri bastı bayrağı bükil Euraziya Dalasında mäñgi-baqi jelbirep twratınday köringen.
Dese de, tarih aqsaqal ayqındağanday, mäñgilik imperiya joq eken. Elu jıldıq birlikten soñ wlanbaytaq wlısta jarıqşaq bilinedi. Imperiyanıñ Wlı Dalamen şekteletin Şığıs böliginde äuelden-aq Bwmın qağannıñ wrpaqtarı bilik qwrğan jäne birtwtas eldiñ ortalıq, wlı qağanı bolıp sanalğan. Al Batıs bölik – Altay taularınan Tañ (Don) dariyağa deyingi wlanğayır ölkede Estemi äuleti ökim etken. Alayda, şarttı emes, şın mänisindegi birlik saqtalıp kelgen bolatın. Endi, wlı qağan Taspardan soñ, Qıtay diplomatiyasınıñ şağıstırma sayasatı nätijesinde bas orda işinde alauızdıq tuıp, onıñ soñı qırğın soğısqa wlasadı. Öz jwrtın şapqan jaña qağan Işbarağa qarsı toptı Batıs jabğu Qara Çurin qoldaydı. Qan maydan odan äri örşipti. Tepe-teñ jağalas 587 jılı Işbara qağan ölgennen soñ da toqtalmaydı. Däl osı kezeñde ejelgi Qıtaydı qaytadan biriktire bastağan Suy äuleti (581–618) özinen bwrınğı patşalıqtardıñ bodandıq şartınan şığıp, odaqtastıq kelisimdi tağı bwzıp, aşıq jaulıq jolına bet qoyadı. Biraq qater üstindegi eki tarap ağayın jwrt bwrınğıday wyısa almaydı. Birlik bwzılıp, alalıq öristey tüsedi. Tipti, Qara Çurinniñ Suy memleketimen soğısında Şığıs türikteri qıtay jağına qoldau körsetipti.
Wlı Türik qağanatınıñ şegindegi özara qırqıs jiırma jılğa sozıladı, eki jaq ta qaljıraydı, biraq eşqaysısı tübegeyli jeñiske jete almaydı. Aqırı, 604 jılı Wlı Türik imperiyası Batıs jäne Şığıs bolıp qaq jarılıp tınadı. Qara jwrt – Wlı Dala Şığıs qağanat ieliginde qaladı, birjola bölinip şıqqan Batıs qağanatpen aralıq şekara Altay tau jotaları arqılı belgilenedi.
Arada azğana uaqıt ötkende Ejelgi Qıtay jwrtınıñ biligi bolaşaqta dañqtı Tañ äuletiniñ (618–907) ğwzırına köşedi. Alda qiın küres jıldarı, auır zaman twrğan.
6
Köp wzamay-aq es jiğan Batıs qağanat irgelenip, ejelgi imperiyalıq sayasat pen jaulau soğıstarın odan ärmen jalğastıradı. Keyingi tarihşılar Batıs Türik qağanatınıñ aldında Persiya men Vizantiya titirep twrdı, bwl kezde qaytadan köterilgen Qıtaydıñ özi eseptesetin boldı dep jazadı. Sol zamandağı Qıtay elşisi Syuan' Czan qağan ordasınıñ sän-saltanatın tañırqay otırıp sıpattaydı. «Batıs düñgeneleri eşqaşan da mwnşama qwdiret-küşke jetip körmegen edi», – dep jazılğan «Tañ şu» – «Tañ tarihında». Soğan oray Batıs Türik qağanı Vizantiyamen aradağı elşilik joldamasında özin «Jeti jwrttıñ jäne jeti ıqılımnıñ wlı padişahı» dep ataptı. Qağanat territoriyası Şığısta Altaydan qwlap, Tarım alqabına jetse, batısta Qara teñizdiñ teriskey jağalauı, Qiyan Dalağa deyin, tüstikte Sır men Ämuden ötip, qazirgi Päkstannıñ soltüstik-batısı, Auğanstannıñ tüstigine deyin sozıladı. Bağınıştı bögde jwrtqa türikşe märtebe beriledi jäne barlıq jerde qağannıñ arnayı ökili otıradı. Al bileuşi jwrt türik qauımı – «On Oq bwdwn», yağni on rulı el atanadı. On ru eki tapqa jiktelipti. «Tañ tarihınıñ» aytuınşa, bir tarapta – bes ata (nemese bes aymaq) Dulu, ekinşi tarapta – ol da bes bölikten qwralğan Nuşibi tobı. Taratıp aytqanda, Dulu ölkesiniñ qwramı: 1) çumugun', 2) huluvu, 3) neşetidun', 4) tucişi heloşi, 5) şunişi çuban'; Nuşibi ölkesi: 1) asigi, 2) veşu, 3) basayvan' dunşibo, 4) asigu-nişu, 5) geşu-çuban'. Türik halıqtarınıñ tarihi tamırın, ondağı ru-taypalar qwramın tübegeyli zerttegen N.Aristov naqtı dälelder arqılı bükpesiz, aşıq aytqan. Ejelgi qıtay jazuınıñ osınau transkripciyasın bajaylap teksersek, «atalmış rulardıñ qazirgi qırğız-qazaq jäne qara qırğız halıqtarınıñ qwramında äli künge saqtalıp twrğanın köremiz», deydi. Odan äri taratıp jazğan. Äuelgi bes aymaqtıñ jalpı atauı dulu – qazirgi qırğız-qazaqtıñ Wlı jüziniñ qwramındağı dulat taypası, küni büginde İle men Şu alqabında otır, deydi. Bwl toptağı alğaşqı atalğan çumugun' (çumoukouen) – Kişi jüz qwramındağı şömekey dep tanıluğa kerek, bwl taypanıñ qwramına qıtay derekterinde ünemi çumugun'men birge atalatın çumi jäne çuyue ruları da engen boluğa tiis. Al endi besinşi aymaqtağı şunişi – qazirgi dulat qwramındağı janıs, bwl atauğa qosarlana tiresken çuban' (çipan) – dulatpen ağayın suan ruı dep ayğaqtaydı N.Aristov. Al nuşibi tobına kelsek, tizimde birinşi twrğan jäne törtinşi qosardağı asigi (assiikia) – qara qırğızdıñ sarbağış jäne soltı taypalarınıñ qwramındağı assıq süyegi depti. Biz öz tarabımızdan sonımen qatar Kişi jüz on eki ata baywlı qwramındağı ülken ısıq ruına silteme jasar edik. Al ekinşi jäne besinşi aymaqtağı veçu (koçu) men geşu (kouşu) – qara qırğız bwğı men soltı qwramındağı kuçuk dep şamalauğa boladı, sonımen qatar, qazaq jalayır işinde de däl osınday ata bar, deydi. Bwlardıñ bäri de bağzı zamannan ejelgi üysin jwrtında qonıstanğan, jergilikti rular, dep qorıtadı bwl taraptağı barlıq baylamın N.Aristov.
Dulu jäne Nuşibi aymaqtarı turasında «Tañ tarihında» keltirilgen derekter – Batıs Türik qağanatınıñ Qıtay ielikterimen japsarlas şığıs böligi – Talas, Jetisu, Joñğar alabına ğana qatıstı mağlwmat ekenin añdau qiın emes. Qıtay derekterinde Nuşibi qonısı – Istıqköldiñ tüstigi men batısında, al Dulu qonısı – köldiñ şığısı men teristik tarabında dep naqtı körsetilgen. Älbette, atalmış ru-taypalar mekeni – wlıstıñ ortalıq, jiın jerleri. Qay bağıtta da Batıs qağanat şekarası äldeqayda keñ bolğanı mälim. Jayıqtan ötip, Edilden ozıp, Dnepr – Üze-dariyağa deyin sozılıp jatqan. Dese de, Jetisu – bükil qağanattıñ eñ negizgi, wyıqtı ordası sanalıptı. El astanası – Şu alqabındağı Suyab qalası boldı. Jazdıq Orda – Isfidjab (Sayram) töñiregindegi Mıñbwlaq eken. Negizinen bügingi Qazaqstan şegin jäne onımen irgeles aymaqtardı qamtığan Batıs Türik qağanatınıñ eñ däuirlegen kezeñi – VII ğasırdıñ alğaşqı şiregi. Bwrnağı Wlı Türik wlısınıñ bir böligi bola twra, jarım dünieni alıp jatqan.
7
Bwl kezde ejelgi qara jwrttağı jağday mülde qiındap ketken edi. Türik qauımı jiırma jıl boyı özara qırqısıp, ekige bölingen kezde qwdiretti Hän däuirinen (m.d. 206 – m. 220) soñğı tört ğasır boyı bıtırañqı kün keşken Qıtay qaytadan birikken. Ağayın arasındağı auır soğıstan älsirep şıqqan, äri bileuşi äuletiniñ eldik sanası tömendep, äreñ twrğan Şığıs qağanat Suy patşalığınıñ zändem sayasatı, oğan jalğas Tañ imperiyasınıñ ekinşi ejenhanı Tayczun (627–649) taqqa otırğan sätten bastalğan tikeley äskeri jorıqtar nätijesinde wjımı artıq, sanı basım dwşpannan sağı sınıptı. Söytip, 630 jılı Şığıs qağanat qwlaydı.
Osınau atıraptağı barlıq türik qauımınıñ basın qosqan quattı wlıstıñ negizgi wytqısı, üstem äulet – türkit taypası bolsa, eldiñ oğan teteles, ekinşi bir wstını – ol kezde sir atanğan altı arıs qıpşaq eken. Qıtay derekterinde – se. Bwl qıpşaq arğı bir zamanda özine, sirä, tarduş, qıtayşa yan'to dep belgilengen tuıstas tağı bir taypanı qosıp alğan. Soğan oray Tañ derekteri Qıpşaq birlestigin Seyan'to dep jazadı. Orda oyrandalıp, qağanat qwlağanımen, öziniñ negizgi küşin saqtap qalğan, jeri şalğay, sanı mol – 70 mıñ tütin sir-qıpşaq jwrtı qıtay öktemdigin moyındamaydı. Kerisinşe, Hiñgan men Altay arasındağı ıdıray bastağan türik jwrtınıñ basın biriktirip, bükil teristik Dalanı ğwzırına keltirip, jaña, Sir wlısın negizdeydi. Qıtay derekterinde jäne keyingi tarihi ädebiette Seyan'to qağanatı. Atauı jaña, şın mänisinde eskilikti wlıstıñ memlekettik qwrılımı da, basqaru jüyesi, negizgi halqı da ilkidegi qağanattan ayırğısız eken. Bileuşi äulet, üstem taypa ğana özgergen. Bwl kezde bükil Şığıs Aziyada öktemdikke jetken Tañ imperiyası özine qater sanağan jağdaydıñ aldın aluğa tırısadı. Elşi almasu, beybitşilik jäne tuıstıq turasındağı qitwrqı kelissözdermen qatar, işten ıdıratu sayasatına jol aşadı. Aqırı, aşıq maydanğa şığadı. Qağanat şekaralıq wrıstarda jeñiliske wşırağanımen, eldiginen ayrılmaydı. Alayda, köp wzamay-aq wlıs işinde iritki tuıptı. Wyğır ruı bastağan toğız-oğız taypaları qıtay jağına şığıp ketedi. Birikken qıtay-wyğır äskeri 646 jılı Seyan'to qağanatın qwlatıp, eñ soñğı qağanın öltiredi. Qırğınğa wşırağan qıpşaqtardıñ bir böligi batısqa qaray töñkerile auadı, jalpı jwrttıñ basım köpşiligi Qıtay bodandığın qabıldap, ata mekende qaladı.
Endi Şığıstağı bükil bwlañ-bostan qauımınıñ basına qara tün ornaptı. Türik halqı täuelsizdiginen ayrılıp, jat jwrttıñ tabanına tüsedi. Bar ökimi joqqa sayğan bileuşi äulet qıtay ejenhandarınıñ qoljaulığına aynalsa, erjürek, jankeşti türik jasaqtarı qıtaydıñ qalıñ qolınıñ aldıñğı leginde, jaña imperiyanıñ jaulau soğıstarına qatınasadı, al qara jwrt kemşin sana, kiriptar ahualda qaladı. Qanşama zamannan beri töbesi kök tiregen türik böri bastı kök tuı jığılıp, tili böten, dästür-saltı jat, barlıq bitis-bolmısı bölek, qaymana jwrttıñ qarauına köşip, bağınıştı, bodan qalıpta kün keşe bastaydı.
Şığıs türikterdi jaulap, eldiginen ayırğannan soñ, Tayczun huandi bar nazarın Batısqa audaradı. Qıtay diplomatiyasınıñ sınnan ötken eñ bastı qaruı – şağıstıru, bölşekteu sayasatı iske qosılğan. Bwl kezde wlıstıñ öz ortasındağı piğıl da bwzıla bastap edi. Üstem äulet işinde taqqa talas bastalsa, soğan oray qaraşa jwrt tağı da qaq ayrılğan. Bir jaqta Dulu odağı, bir jaqta Nuşibi tobı. Ärqaysısınıñ öz qağanı bar. Eki konfederaciyanıñ arasındağı qandı maydan nätijesinde ortalıq jwrt ekige bölinip, şın mänisindegi eki patşalıqqa aynaladı.
Sonda da tınıştıq ornamaptı. Jağalas odan äri jalğasadı. Aqırı, eki bölinse de bitise almağan Dulu–Nuşibi maydanına Tañ imperiyası aralasadı. Endi, anıq ülken qater qarsañında Dulat qağanı Qolwq (651–657) jaulas Nuşibi jwrtımen til tabısqanday boladı, bwrınğı birlik qalpına kelgendey körinedi, alayda, eki jaq ta älsiregen, zaman ozğan; tegeurindi şabuılğa şıqqan Qıtaymen öz jerinde ötkergen eki ülken wrısta da – äueli şığıs şekara – Joñğar alabı, Bwratala özeninde, odan soñ el işi – Şu boyında sätsizdikke wşırağan On Oq jwrtınıñ tuı twğırınan sınadı, Batıs Türik qağanatı birjola qwlaptı (657).
8
Wlanğayır jwrttıñ wyıqtı ordası bwzılğanımen, şetkeri, Batıs Euraziya qaz-qalpında twrğan. El ortalığındağı ağayın arasında qırqıs bastalğan kezde öz jolın tapqan türik qauımınıñ ülken bir böligi Qara teñiz – Azau Dalasında Bwlğar qağanatınıñ şañırağın köteredi. Alğaşqı qağan Qwbrat (632–642) – dulat taypasınan şıqqan edi. Jetisu, Talas tarabındağı qalıñ elden jaña ğana bölinbegen, kemi eki-üş ğasır boyı osı öñirde ornığıp twrğan jergilikti dulat II ğasırda, Batıs Ğwn qağanatı qwlağannan soñ Altaydan auğan jwrttıñ qwramdı bir böligi dulat taypası bolğanı qıtay derekterinde tañbalanğan. Sarıarqada es jiıp, Oral taularınıñ eteginde ösip-önip, Edil boyında qayıra irgelenip, aqırı V ğasırda jarım älemdi şayqağan, Europanı japırıp, eki Rim imperiyasın birdey ayağına jıqqan jaña Ğwn Ordası Attila ölgennen soñ Qara teñizdiñ teristik dalalarına qaytıp oralğan. Ärine, türik tektes basqa rularmen qatar, dulat ta osı aymaqta ornıqtı. Ğwn Ordasınıñ jwrnaq-jwqanası jaña bir quattı memleket qwra almağanımen, wrpağın jalğap, näsilin, tilin saqtap, özinşe tirşilik jasağan siyaqtı. Arada eki ğasır ötpey, Wlı Türik qağanatınıñ qwramına enedi. Jauınger qağanattıñ küş-quatı öz aldına, eger Euraziyanıñ qiır batısı – Qiyan Dala, Edil boyında ilgeride ornıqqan türik taypaları bolmasa, aynalası otız-qırıq jılda sonşama wlan-baytaq ölkeni ğwzırına qarata almas edi. Qaratsa da, baurap, wstap twra almas edi. Endi mine, ekinşi satıdağı ülken wlıs ıdıray bastağan kezde bwl taraptağı jwrt ta derbestik jariyalaydı. Bwlğar qağanatı qwrılğannan soñ köp wzamay, Edildiñ tömengi ağısında Hazar qağanatı tu köteredi. Halqı mol, jeri bay Hazar memleketi köp wzamay-aq irgeli elge aynaldı.
Özin Batıs Türik qağanatınıñ tikeley mwrageri sanağan, qalıptı jora boyınşa Vizantiya imperiyasınan alım alıp, taqau töñiregimen elşilik qatınas ornatqan Bwlğar qağanatınıñ derbes ğwmırı nebäri qırıq jılğa sozılıptı. Alayda, Europa tarihı, türik halıqtarınıñ tarihında ülken iz qaldırğan. Ol da özin bwrnağı wlı memlekettiñ naqtı mwrageri sanağan, irgesin keñeytip, qwlaşın wzaqqa sermegen Hazar qağanatımen soğısta oysırap jeñilgen Bwlğar VII ğasırdıñ 70-jıldarında üşke bölinedi. Qwbrattıñ ülken wlı, taq mwrageri Botbay (!) qarauındağı halqınıñ negizgi tobımen birge Hazar qağanatınıñ qwramına enedi. Kenje wl Asparuh (Aspar) eki jüz mıñday halıqpen batısqa qaray üdere köşip, Dunay boyında jaña bir wlıs – Bwlğar (Bolğar) handığın negizdeydi. Ortanşı wl Bayan teristik tarapqa auıp, Edildiñ joğarğı ağısı, Kama boyında, ol da Bwlğar atanğan handıq qwradı. Dunay bolğarı jergilikti, sanı mol slavyan näsilimen aralasıp, uaqıt oza kele tili men teginen ayrılıp, hristian dinin qabıldap, aqır tübi slavyan Bolğariya memleketiniñ qwramında jwtılıp ketkeni mälim. Al Edildegi Bwlğar wlısı IX ğasırda irgeli elge aynaladı, Batıs pen Şığıs arasındağı köpir esepti boladı, mwsılman dinin qabıldaydı, aqırı 1236 jılı Şıñğıs han nemeresi Batu hannıñ ğwzırın moyındap, izinşe Altın Orda qwramına qosıladı, Altın Ordadan keyingi bwlğar-tatar Qazan handığınıñ tarihı qazirgi Tatarstan tağdırına jalğasıptı.
Al Wlı Bwlğar jwrtın özine qosıp alğan Hazar qağanatı uaqıt oza kele tek tömengi Edil ğana emes, Orta Edil, Qara teñizdiñ bükil teristik jağalauın, Küzey Qapqaz ben qazir biz Atırau (Kaspiy) dep jürgen Hazar teñiziniñ soltüstik betin (sirä, Jayıq boyın da) alıp otırdı. Töñiregi tanığan, bar jağınan birdey damığan wlı memleket boldı. Vizantiyamen diplomatiyalıq qatınas ornatadı, töñirek-şegindegi türik jwrtın tügel wyıstırıp, oñtüstik-slavyan taypaların bağınışqa keltiredi, Kiev Rusine kiriptar salıq jükteydi. Hazar türikteriniñ jarım tarihı tüstikten töngen arab ekspansiyasına qarsı kürespen ötedi. Aqırı, osı tınımsız soğıstan älsirepti. Soltüstik taraptağı slavyan jwrtımen qatınas ta qiınday tüsken. Onıñ üstine, tınımsız dwşpan arabtıñ islam dinin qwp körmegen, ol da jaulas orıstıñ hristian dinin moyındamağan Hazardıñ bileuşi äuleti IX ğasırdıñ bas kezinde ata saltı – täñiri dinin tärik etip, aralıqtağı iudey dinin qabıldaydı. Söytip, qağan ökimeti men qaytkende de ata mwrasın, ejelgi dästürin saqtauğa wmtılğan qara halıq arasına jik tüsedi; wlıstıñ şın mänisindegi ökimi joyıt qauımdastığınıñ qolına köşkennen soñ el bileuşi äulettiñ özi ekige jarıladı. Aqır tübi wjımdı wlıs emes, bassız tobırğa aynalğan ejelgi jwrt qabattas eki maydan – bir jaqtan Kiev Rusi, ekinşi jaqtan Oğwz wlısımen soğısta qirap jeñiledi. Söytip, Şığıs Europa şeginde üş ğasır saltanat qwrğan Hazar qağanatı 965 jılı qwladı.
9
Batıs Türik qağanatınıñ tuı jığılap, Qıtay bodanına tüsken soñ el eki uälayatqa bölinip, ärqaysısına quırşaq handar qoyılğan edi. Bwlardıñ şekteuli biliginiñ özi twraqtı bolmaydı. Qojayın jwrttıñ köñil-küyine, kümäni men sezigine oray keybiri ölimge kesilip, keybiri almastırılıp jatadı. Biraq jalpı jwrt öziniñ erkindik zamanın wmıtpağan eken. Köp wzamay, onşaqtı jıl orayında azattıq soğısına täuekel etipti.
Bwl kezde Şığıs türikteri dağdarıstan ayığıp, ejelgi eldigin añsay bastağan. Aqırı, 679 jılı, jartı ğasır kiriptarlıq kezeñnen soñ qıtay biligine qarsı serpimdi küreske şığadı. Jeñisti wrıs, şwğıl jorıqtar nätijesinde arada eki-üş jıl ötpey Şığıs Türik qağanatı qayta tuıptı. Türik halıqtarınıñ tarihındağı jaña bir däuir, erlik zamanğa jol aşqan – bağzıdağı Estemi äuleti, wlı twlğalar mwrageri Elteris qağan (679–695) eken.
Elteris endi wyıstırıp, erkindikke jetkizse, oğan jalğas Qapağan qağan (693–716) Şığıs Türik qağanatın äuelgi qalpına keltirdi. Tañ imperiyasınıñ töñirekti tügel qarsı japqan swrqiya sayasatına, tikeley jaulau jorıqtarına qaramastan, Şığıs wlıs öziniñ ejelgi qonıstarın tügel qaytarıp aladı, äldeneşe wrısta qıtay jasaqtarın da, imperiya aytağına ergen alıs-jaqın basqa jwrttardı da qiratıp jeñip, qağanattı ejelgi küş-quatına jetkizedi. Bwdan soñ Batıs tarapqa jorıq nätijesinde Dulat pen Nuşibi aymaqtarın, Türgeş jwrtın ğwzırına qayıradı. Ejelgi Wlı Türik qağanatı qayta oralğanday körinedi. Äytkenmen, zaman auır edi. Bäri basqaşa.
Jeñisti jorıqtardıñ birinen qaytıp kele jatqanda, jazatayım qazağa wşırağan Qapağannıñ ornın basqan Bilge qağan däuiri (716–734) qay twrğıdan alğanda da öte kürdeli kezeñ boldı. Qıtaymen aradağı üzdik-sozdıq, biraq köşpendiler üşin eşqaşan bitispes zilzala soğıs odan arı jalğasadı. Eñ qiını – Tañ diplomatiyasınıñ şırmauı jäne separattıq niettegi tuıstas taypalardıñ ärqilı birlestigimen küres eken. Şığıs qağanat eki jaqtı, üş jaqtı maydanda ünemi jeñiske jetip otıradı. Äskerbası – qağan inisi Kültegin edi (675–731 jj. jasağan). Bwl kezdegi üşinşi bir wlı twlğa – danagöy wlıs begi Toñwqwq (t.646–ö.725 j. soñ) boldı.
Bilge qağan twsında ejelgi Wlı qağanattıñ Batıs böligimen baylanıs ta üzilmeydi. Bwl tarapta özinşe derbestengen Türgeş jwrtın qaytadan mämlege keltirgennen soñ, ozğındap, Orta Aziya şegine engen Kültegin jasağınıñ jaña bir pärmendi, qarsı tolqın – arab jaulauşılarımen bettesip, taytalas wrıstan soñ keri qayrılğanı bar. Şığıstan Batısqa jalpağınan jayılıp jatqan Wlı Türik imperiyasınıñ zamanı ötken eken… Älbette, qağanat jwrtınıñ arab ekspansiyasına qarsı küresi odan äri jalğasadı. Türik qauımı jaña jaulauşılardı öziniñ bayırğı qonısına ötkizbeydi, aqırğı nätijesinde Sırdariyanıñ orta jäne tömengi ağısı men Jetisu qwdiretti halifat qwramınan tısqarı qalıptı.
Qaytkende de, baytaq Euraziya twrıptı, qara jwrt – Şığıs atıraptağı tarihi ahualdıñ özi qiın-qıstau bolatın. Töñiregi tügel dwşpan, üzdiksiz soğıs jağdayındağı eldiñ därmeni şıdam şeginde twrğan. Aqırı, tüstik körşi – quattı wlıstı birjola ıdıratudı tübegeyli maqsat etken, bwl jolda barın ayamağan Tañ imperiyasınıñ degeni boladı. Qıtaymen jeñ wşınan jalğasqan orda wlıqtarınıñ biri 734 jılı Bilge qağandı ulap öltirgennen soñ köp wzamay, qağanat qwramındağı türik tekti üş taypa – basmıl, wyğır, qarlwq biregey odaq qwrıp, ortalıq ökimetke qarsı köterilis aşadı. Ekinşi jaqtan Tañ äskeri qaptaydı. Jankeşti soğıs özgeşe tuğan jwrttıñ kök ordasın saqtay almaptı. 745 jılı Ekinşi Şığıs Türik qağanatı da birjola qwlaydı. Qırğınnan aman şıqqan jwrtı jaña wlıs qwramına enedi. Al ejelgi tarihta öşpes atı qalıptı. Qadım däuirdegi bütkil türik jwrtınıñ almağayıp tağdırı, eldik sanası men özgeşe ruhani äleminiñ ayqın körinisi – Bilge qağan, Kültegin, Toñwqwq eskertkişterinde mäñgilik tañbağa tüsken.
10
Bwl zamanda bwrnağı Batıs qağanat şeginde mwlde basqaşa jağday qalıptasqan edi. Şığıs qağanat qayta jañğırğan kezde Batıstağı qıtay öktemdigi de joyıladı. 699 jılı ejelgi qağanat qaytadan qwraladı, biraq Türik esiminen emes, jañğırıp özgergen Türkeş atauımen. Auızeki dıbıstaluı boyınşa qalıpqa engen nwsqası – Türgeş. Jaña qağanat alğaşqı qadamınan bastap, bwl kezde qayta köterilgen Şığıs türikterinen irgesin bölek wstauğa, derbes wlıs qwruğa wmtılıptı.
Batıs qağanattıñ tikeley mwrageri retinde köterilgen Türgeş jwrtınıñ negizgi küş-quatı Orta Aziya şegine entelegen arab basqınşılarına qarsı bağıttaldı. Türgeşter Qwteyba ibn Muslim bastağan arab äskerine äldeneşe maydanda auır soqqılar beredi, jaulau jorıqtarın tejeydi, keyde keri şegindiredi, alayda tüstik atırap, odaqtas soğdılardıñ tabansızdığı sebepti islam ekspansiyasın birjola toqtata almaydı. Sonımen qatar, türgeşter ekinşi maydan – Tañ imperiyasına qarsı küresuge mäjbür edi. Äytse de, eñ bastı päle – bükil türgeş jwrtınıñ «qara» jäne «sarı» bolıp jikteletin eki tobınıñ arasındağı bilikke talas eken. Aqırı, özara qırqıstan äbden älsiregen Türgeş qağanatındağı qolaylı jağdaydı qalt jibermegen Tañ imperiyasınıñ alğı äskeri Jetisudan asıp, Orta Aziya şegine endey kiredi. 740 jılı Tarazdı aladı, 748 jılı Batıs türikteriniñ ejelgi astanası, Şu alqabındağı Suyab şaharın qiratadı, keler jılı Şaş (Taşkent) jwrtın qırğınğa wşıratadı.
Osı almağayıp kezeñde Altaydıñ eteginen tüsken tağı bir türik taypası qarlwqtar türgeştiñ wyıqtı mekeni Jetisudı baurap, odan ärmen Sırdariyağa qaray jıljığan edi. Şın mänisinde, Türgeş qağanatınıñ ornın basqan. Bwl – jaulau emes, kiriptarlıq emes, Batıs Türik jwrtındağı bir äulettiñ ekinşi äuletpen almasuı ğana bolatın. Qarlwq biligi de äuelgi Batıs Türik qağanatınıñ sabaqtas jalğası dep esepteluge tiis.
Qarlwqtar endey jıljıp kele jatqan arabtı hoş körmegenimen, odan da ülken qater – Qıtay basqınşılığına qarsı küresu qajetine den qoyadı. Aqırı, 751 jılı, Talas (Taraz) qalasınıñ tübinde arab pen qıtay betpe-bet kelip, tepe-teñ jağdaydağı ğalamat maydan tört künnen ötip, besinşi künge ozğanda, qarlwqtıñ temir qwrsanğan attı äskeri qıtaydıñ qalıñ qolına tu sırtınan kelip tigen eken. Adamzat tarihındağı eñ ülken, betbwrıs wrıstardıñ biri osılay ayaqtalıptı, Aspanhaq imperiyası tura bir mıñ jılğa keyin şeginedi. Bwrınğı Batıs Türik qağanatınıñ şalğay şekarası Joñğar alabına 1756 jılı äreñ jetipti.
11
Batıs Türik qağanatınıñ bwrınğı şeginde Qarlwq qağanatımen qatarlas tağı eki wlıs qwrılğan edi. Wlı Daladağı bwlğaq kezinde Altaydan asıp, Jetisuda qaytadan küş tapqan oğwz taypaları qarlwqtarmen küreste batısqa qaray oyısıp, ejelgi qañğar jwrtınıñ bir böligi beşenekterdi odan ärmen ığıstırıp, mwndağı bayırğı türik rularımen tolığıp, IX ğasırdıñ soñında qazirgi Qazaqstan jeriniñ birşama aymağın bauırına basadı. Oğwz qonısı Qızılqwmnan Mwğajjarğa deyin, Irğızdan Jayıqqa deyingi baytaq dalağa sozılğan edi. Al Sır-dariyanıñ orta jäne tömengi ağısındağı şwraylı ölke wlıstıñ wyıqtı qonısına aynaladı. Osı öñirdegi Sığanaq, Sauran, Farab, Qarnaq, Jent qalaları oğwzdarğa qaradı. Astana – keruen joldarınıñ boyındağı YAngikent (Jankent) şaharı boldı. Wlıs halqı köşpendi mal şaruaşılığımen qatar, otırıqşı, eginşilik käsipke de maşıqqan jwrt edi. Wlıs irgeles Mäurennahr, odan arğı Horasanmen sauda qatınasın ornatsa, Jetisu, Altay, Ertis boyındağı türik taypalarımen de tığız baylanısta boldı. Alıstağı Kiev Rusimen jalğasıp, birikken jorıqtar nätijesinde 965 jılı Hazar qağanatın qwlatadı jäne Edildegi Bwlğar jwrtın oysırata şabadı. Alayda, köp wzamay-aq wlıstıñ öz işinde bwlğaq bastalıptı. Keyinde dañqtı Seljük äuleti ortalıq jabğu ökimetine qarsı köterilis aşqan edi. Aqırı, el tağdırın Qimaq qağanatınan bölingen qıpşaqtar şeşipti.
Qimaq wlısı turalı alğaşqı jazba derekter VIII ğasırğa säykesedi. Bolaşaq quattı qwrılımğa negiz bolğan imek (yemek, yan'mo) – teles qauımdastığı qwramındağı taypalardıñ biri eken. Batıs qağanat qwlağannan soñğı jerde derbestenip, Altay taularınıñ soltüstik-batısı, Ertis boyına qonıs audaradı. Köp wzamay, bwlarğa Wlı Daladan ığısqan qıpşaqtar basqa da tuıstas rulardıñ ärqilı bölşekteri kelip qosılıptı. Endi irgeli jwrtqa aynalğan jaña wlıs Qimaq qağanatı atanadı. Tüstik-şığısta Joñğar qaqpasına deyin jayılıp, batıs tarapta Sarıarqanı tügel alıp, Oral tauınıñ etegine jetedi, tüstikte Sırdariya alqabına qaray swğınadı. Östip, däuirlep twrğan şağında, XI ğasırdıñ bas kezinde, sırtqı küşterdiñ qatısınsız, beybit jağdayda ıdıraptı. Qimaq qağanatınıñ qwlauına onıñ qwramındağı köpşilik jwrt, bwl kezde wlıstıñ wytqısına aynalğan qıpşaq taypasınıñ bölinip şığuı bastı sebep boldı. Bwrnada Türik qağanatınıñ ayasında wyısqan basqa da tuıstas rulardıñ qosıluı nätijesinde ösip-önip, ülken quatqa jetken qıpşaqtar aldımen Oğwz wlısın talqandaydı. Bosqınğa wşırağan oğwz rularınıñ azğana bir böligi Şığıs Europağa ötedi, bwl – Vizantiya tarihında uz (uız), orıs jılnamalarında torki (türik) atalatın jwrt, al basım köpşiligi Sırdan asıp, Orta Aziyağa auadı, Tüstik Qapqazğa jayıladı, bwl qatardağı seljükter odan äri şeru tüzip, äueli Horasandı şauıp, Bağdattı ğwzırına keltirip, aqır tübi Kişi Aziyanı alğanı (sabaqtas tarihı Osman imperiyasına wlasqanı) belgili. Endi birtalay jwrt tuıstas qıpşaq qwramına enedi.
Bügingi qazaq qonısınıñ basım böliginde ökim qwrğan qıpşaqtar XI ğasırdıñ ekinşi şireginde arıdağı Wlı Türik, Batıs Türik qağanattarınıñ ieligi, keyingi Wlı Bwlğar, Hazar qağanattarınıñ ordalı wyığı, endi ilkide ğana, üş jaqtı qarlwq, qimaq, oğız şapqınınan ığısqan beşenek-türik taypası kelip jetken atajwrt – Qapqaz ben Qara teñizdiñ teristik alabındağı wlan-baytaq dalanı, Tañ-dariya men Üze-dariya añğarın baurap, Karpat taularınıñ etegi, Dunaydıñ tömengi ağısına deyingi bükil Oñtüstik-Şığıs Europanı qwttı qonısqa aynaldıradı.
Mwsılman tarihşıları – qwman, orıs jılnamaları – polovcı, Batıs derekteri – kun atandırğan qıpşaq qauımı Europa şeginde birden-aq ülken küş retinde körinipti. Tuıstas rulardıñ erkin konfederaciyası ispetti Qıpşaq wlısınıñ taqau körşisi, äri eñ bastı qarsılası – Orıs knäzdikteri boldı. Keyde bitim, keyde soğıs jağdayındağı orıs-qıpşaq qatınası eki jaq üşin de tınımsız, senimsiz, ayrıqşa auır bolğanın köremiz. Eki näsil ğana emes, eki türli dünietanım, qarama-qayşı wğımdar betpe-bet kelgen. Keñ dwnieden şıqqan, köşpendi bwla ömir, kenen dästür qalıptastırğan märt minezdi qıpşaq irgeles orıstıñ ädis-täsil, aqıl-ayla sanağan ayarlıq sırın jüz jıl ötkende äreñ wğıptı. Eki jaqtı ayausız şabıs bir jarım ğasırğa sozıladı. Aq-adal orıs tarihşıları moyındağanday, köbine-köp basımdıq qıpşaq jağında boladı. Biraq berik ornıqqan ata qonısınan wzap, mal şaruaşılığı üşin qolaysız soltüstikke qaray jıljımağan. Sonımen qatar, uaqıt oza kele, amalsız körşiler sauda qatınası, barıs-kelispen qosa, qwda-anda, ağayın-jekjat ta bola bastaydı. Dese de, orıs jağı işin bermegenin köremiz. Äskeri jauınger, sanı mol, qarımı wzın qıpşaq wlısınıñ qwramındağı tuıstas taypalar öte tatu boladı, dwşpanına qanattasa attanıp, şapqınnan birlese qorğanadı, äytkenmen, bir ortalıqqa bağınğan memleket qwrmaydı. Arğı-bergi türik halıqtarınıñ tarihındağı eñ darqan, eñ erkin jwrt eken. Äytkenmen är wlıstıñ şekteuli küni bar. Batıstağı qapşaq-türik qauımın ülken sın kütip twrğan. El tağdırın mülde basqa bir arnağa bwratın dauıldı tolqın Batıstan emes, Soltüstikten emes, Şığıstan keledi. Äuelde oysırağan jeñilis, sodan soñ qayta qwrılu, säuletti, saltanattı ğwmır. Baytaq ölkedegi qıpşaq tarihı – mwsılman derekterinde Qıpşaq wlısı atalatın Altın Orda tarihına wlasıptı.
12
Orta Aziya şegine qaytıp oralayıq.
Türik qağanattarı qwlağannan soñğı kezeñde birjola küş alğan Tañ imperiyası Jetisudan ötip, Talas alqabı, Sır boyına jetti, aqırı, ölkege ekinşi bir taraptan boylay engen arabtarmen bettesti, 751 jılı, Taraz qalasınıñ tübindegi joyqın maydanda jartı älemniñ mıñ jıldıq tağdırın qarlwq-türiktiñ attı äskeri şeşip berdi dedik. Endi, Qıtaydıñ beti qaytqannan soñ arab ekspansiyasına qarsı küres odan äri jalğasadı. Eldik sana, ata-baba dästüri birinşi orında twrğan. Äytkenmen, türik tekti jwrt Alla ökimin Täñiri dininiñ jañğırğan körinisi dep tanığanı añğarıladı. Näsildik astamşılıqqa emes, öjdan birligi arqılı jappay teñdik dağuasına negizdelgen islam ideologiyası beybit türde el işine endey bastağan. Tüstiktegi kentter mwsılman ortalığına aynaladı. Bileuşi äulet jaña dinge beyil beredi. Aqırı, Qarlwq ämirin Qarahan äuleti almastırğan kezde ejelgi jwrttıñ basım böligi mwsılmanşılıqqa köşken edi. Köp wzamay, 955 jılı islam – resmi türde memlekettik din dep jariyalanadı. Osıdan soñ Orta Aziya şegindegi türik qauımı üşin islam – qayrılmas, negizgi dinge aynalıptı. Tek 960 jılı ğana 200 mıñ şañıraq mwsılman dinin qabıldaydı.
Şarttı türde 942 jıldan bastalatın Qarahan biligi aldıñğı Qarlwq zamanınıñ jalğası sanaladı. Qarahan wlısınıñ şegi Jetisu men Talastan ozıp, bir jağı Şığıs Türkistan – Qaşğardı, ekinşi tarabı – qos özen alqabı Mäurennahrdı qamtidı. Bwl – mwsılman dindi, negizinen türik jwrttı, asa zor memleket boldı. Köşpendi dästür, mal şaruaşılığımen qatar, qalalı, kentti tirşilik, otırıqşı eginşilik ürdisi damidı. Arab jazuı qabıldanadı, ejelgi türik mädenieti odan äri örkendep, söz öneri özgeşe biikke jetedi. Türik halıqtarınıñ ruhani tarihında ayrıqşa orın alatın älemdik eskertkişter – Mahmwd Qaşğari qwrastırğan «Diuani lwğat at-türik» – «Türik tilderiniñ jinaqtı sözdigi» (1074) jäne Jüsip Balasağwn jazğan «Qwtadğu bilik» – «Qwttı bilik» (1069) osı Qarahan däuirinde düniege kelgen edi. Qarahan ruhaniyatınıñ keyingi qazaq mädenietine jalğastığın ayğaqtaytın jäne bir özgeşe mwra – Taraz mañındağı dalalıq örnekti Ayşa-bibi dürbesi.
13
Al Şığıs Aziyada, Türik qağanattarınan soñğı jağday äldeqayda kürdeli bolıp şıqtı. 745 jılı Şığıs qağanattı qwlatqan konfederaciya – basmıl, wyğır, qarlwq – üş taypa da türik tekti bolatın. Keyingi zamandağı Europa tarihşıları jalpı türik jwrtınıñ bileuşi tobı ğana almastı dep esepteydi. Äytkenmen, dinastiya özgergende, el-jwrt ta jañarmay, jañğırmay twrmaydı.
Äuelgi ökim – basmıl taypasına tiedi. Alayda, kütpegen, şwğıl soğıs aşqan wyğırlar, özderi qwramına enip otırğan toğız-oğwz birlestiginiñ küşimen basmıl jwrtın (keybir tarihşılar bwl basmıl – arğın taypasınıñ alğaşqı atauı dep sanaydı) qırğınğa wşıratıptı. İzinşe qarlwqtı da ığıstırıp şığaradı. Söytip, wyğırlar bastağan teles ruları Wlı Dalada jeke-dara bilikke jetedi. Wyğır YAğlakar äuleti qağandıq märtebe aladı. Elu jıldan soñ ökim ädiz (ediz) ruına köşedi, biraq wlıs bwrınğı keypinen özgermeydi. Qağanat jiını bir ğasırğa juıq ğwmır keşti.
Wyğır qağanatın bwrınğı-soñğı batıs ğılımı asa joğarı bağalaydı. Güldengen, mädenietke jetken däuir retinde sıpattaladı. Wlıstıñ eki kezeñin teñestirip, birıñğay Wyğır esimin bekitken de osı Batıs ğılımı. Europa bilgirleriniñ wyğır äuletin Joğarğı Aziyadağı eñ mädenietti, eñ üzdik qauım dep pir twtatını sonşalıq, arğı tarihtağı tele birlestigin, oğan jalğas toğız-oğwz odağın twtasımen wyğır atandırğan; anığında wyğır – tele taypalar wjımındağı jiırma rudıñ bireui ğana jäne eñ ataqtısı emes, sonday-aq, oğwz odağında da, jetekşi bolğanımen, toğızdıñ biri (Orhwn mwraları wyğır taypası men qalğan toğız-oğwz jwrtınıñ ara jigin bölip aytadı), onda da bilikti aqırına deyin wstap twra almağan. Şın mänisinde, Wyğır-Ädiz qağanatı türik halıqtarınıñ ejelgi tarihındağı keri ketken, bolaşaq keralañ, bwldır zamanğa jol aşqan ğapıl kezeñ boldı. Qağanattıñ birşama wzaq jasauı – alğı ğasırlarda qalıptasqan äskeri qwrılım, jalpı jwrttıñ jauıngerlik qabiletiniñ arqası bolatın.
Jaña qağanat alğaşqı qadamınan bastap-aq işki sayasatta da, sırtqı sayasatta da aqırında tüpke jetken ülken qatelikterge wrınadı. Türik jwrtınıñ uaqıtşa mämlege kelse de eşqaşan bitispes ejelgi dwşpanı – qıtay edi. Aspanhaq imperiyasınıñ, özderi hu – jabayı, düñgene atağan soltüstik körşilerge qatıstı mıñ jıldıq sayasatı eşqaşan özgergen emes – tapau, qırıp-joyu, birjola qwrtu. Al köşpendilerdiñ tirşilik keşui – olardıñ wlıstıq wjımı, äskeri quatımen qatar, twrğılas Qıtaydıñ küş-qwdiretine tikeley baylanıstı bolatın. YAğni, qıtay jwrtı birtwtas imperiya qwrıp otırsa, küres auır, almağayıp, kerisinşe, jeke patşalıqtarğa bölinip, bıtırap jatsa, dünieniñ de keñ bolğanı. Bwrnada Batıs Türik qağanatın qiratqan Qıtaydıñ alğı, ekpindi jasağı bolğan, endi Şığıs Türik qağanatın tağı da sol Tañ imperiyasınıñ kömegimen qwlatqan Üyğır äuleti jat jwrtpen mäñgi dos bolıp qalamız dep şeşse kerek. Arada bes-on jıl ötpey-aq imperiya şıtınay sögilip, özara qırqıs bastalğanda qalıñ äskermen ortalıq ökimetke järdemge wmtıladı. Äbden küşeyip, jarım jwrttı bölip alğan bülikşilerdi qırıp-joyıp, el işindegi bwlğaq ataulını basıp, Qıtaydı birtwtas memleket retinde qalpına keltiredi. Keyingi Batıs tarihşıları Wyğır qağanatı Tañ imperiyasın birjola qwrıp ketuden saqtap qaldı dep atap körsetken. Älbette, qwtqaruşılar «Kök perzenti» huandiden alğıs aladı, marapatqa jetedi, olja men sıy-siyapatqa belşesinen keneledi, biraq däl osı äreketimen öz jwrtına aumaqtı, tereñ kör qazıp, al qalğan bükil türik qauımına üş jarım ğasırlıq azaptı küres tağdırın äzirlep qaytqan edi.
Wlıstıq, işki sayasattağı eñ ülken qatelik – wyğır äuleti, özderi de türik tekti bola twra, ejelgi türik mädenietin tärik etedi. Türik qağanatı twsındağı äygili eskertkişter qiratıladı, ejelgi mwra teriske şığarıladı; eñ keremeti – Ordostan Eniseyge deyin, Hiñgannan Karpatqa deyingi bükil Euraziya keñistiginde taralıp, ata-jwrtta jappay üyrenşikti bolğan, türik halıqtarınıñ ana tiliniñ zañdılıqtarına negizdelgen, öz zamanı üşin ğana emes, jalpı adamzattıq twrğıdağı üzdik ülgili türik-orhwn jazuı şetke şığarılıp, soğdı-iran negizdi, keyin wyğır esimimen atalğan jaña jazu qalıptanadı häm mindetti qoldanısqa engiziledi. Nätijesinde, türik jwrtı öziniñ ejelgi mwralarınan ajırap, tarihi jadı ornı tolmas zardapqa wşıraydı, uaqıt oza kele ejelgi jazu kömeskilengen soñ, jalpı jwrt jappay sauatsızdıq tünegine batadı.
Wyğırdıñ tübine jetken, tuıstas toğız-oğız taypaların auır şığınğa wşıratqan eñ ülken jañalıq şara – bileuşi äulettiñ manihey dinin qabıldauı boldı. Parsı jerinde zärdöş pen budda häm hristian dinderiniñ ejelgi Babilon-haldey nanımdarımen türlene jañarğan aralas qospası retinde qalıptasqan, kezinde Keyingi Rim men Vizantiya, Persiya jäne bükil mwsılman äleminde qatal qudalanıp, endi irgeles Qıtaydıñ özinde tiım salınğan bwl ateistik-mistikalıq jartıkeş dinniñ barlıq qağidaları jarıq älem, adami tabiğat zañına, wrpaq jalğastığına qayşı keletin, onıñ işinde köşpendi, erkin jwrttıñ tınıs-tirşiligine tipti kerağar. Basqasın aytpağanda, qajetti şekteu, mindetti ğibadat künderinde et jemeu kerek, süt işpeu kerek, tek jer önimderi ğana tirşilik arqauı boluğa tiis. Ärine, bar ömiri mal şaruaşılığı, mal sümesimen baylanıstı jalpı jwrt qabılday almaydı, moyındau da, köndigu de mümkin emes. Äytkenmen, maniheylik – resmi, memlekettik din dep jariyalanğannan soñ, wlıs qağanınan bastap, bükil bileuşi äulet «ozıq salttıñ» barlıq şartın saqtauğa tırısadı, al jetekşi wyğır ruı eginşilik käsipke bet bwrıptı.
Batıs tarihşılarınıñ Wyğır biligin ayrıqşa bağalau sebebi endi tüsinikti bolsa kerek. Barlıq zaman, barlıq uaqıtta köşpendi wlıstardı işten iritetin bülikşil küş, sırtqı jaularğa qolşoqpar qızmetin atqardı, aqırı qarımı qattı Türik qağanatın qwlattı. Bwrın da, keyin de mädenieti joğarı Qıtayğa qol jalğap, qajetinşe ayanbay kömektesip otırdı. Tüptiñ tübinde, jartı älemdi bauırına basqan jümlä türik jwrtınıñ bağın qaytardı. Eñ bastısı, malşılıqtan – eginşilikke, köşpendi tirşilikten – otırıqşı ömirge bet bwrdı. Europanıñ eñ bilgir oqımıstılarınıñ öziniñ wğımında, ketpen wstağan jataq jwrt – keremet, atqa mingen köşpendi – aqımaq. (Keyinde Ortalıq Aziyada attılardı da, ketpenşilerdi de ğwzırına keltirgen Resey imperiyası Türkistan ölkesinde tüzemdik orıs mektepterin aşqanda, otırıqşı sart-sauan wrpağına ayrıqşa ümit artqan eken, alayda, köşpendi qırğız-qaysaq balalarınıñ mıyı twnıq şığıp, bar jağınan artıq boladı, bwl jağday sol kezdegi jazbalarda kütpegen ğajayıp retinde äygilengen.) Biraq sol zamanda kimniñ aqımaq bolğanı köp wzamay-aq anıqtaladı. Töñiregine tügel jekswrın tanılıp, quattı körşilermen arazdasıp bitken, al eldiñ öz işinde bileuşi äulet pen qaraşı jwrtınıñ arasına qayta birikpes jarıqşaq tüsken, jauıngerlik qabileti ölşeusiz tömendegen wyğır-ädiz äuleti – keyingi tarihta wyğır atımen belgilengen qağanat 840 jılı tarih sahnasınan köşipti. Sırttan, osığan deyin bodan bolğan Qırğız qağanatı qalıñ äsker japqan, işte toğız-oğız bekteri köterilgen. Astana qwlaydı, qisapsız qırğınğa wşırağan wyğır jäne onımen ämpey, odaqtas rular är tarapqa bas sauğalap qaşadı, aqırı bäri de erteli-keş tozğındap bitipti. Ejelgi, tarihi wyğır taypasınıñ bügingi eñ soñğı jwqanası – Qıtay Halıq respublikasınıñ Gan'su ölkesinde jasap jatqan sarı-wyğır näsili, 2000 jılğı resmi sanaq boyınşa, wzın sanı nebäri 14 mıñğa jeter-jetpes. Al qazirde wyğır esimin ielenip, Şığıs Türkstanda otırğan 8 milliondıq ülken halıqtıñ arıdağı wyğırğa qatısı – tek keyinnen ielengen atauı ğana.
14
Wyğır qağanatın qiratqan Enisey qırğızı Wlı Dalada ielik qwrudı maqsat etpegen. Negizgi mwrat – zorlıqşıl, öktem jwrttıñ tepkisinen qwtılıp, tolıq erkindikke jetti, Sayan tauları, Minusa oypatında ornıqtı, ejelgi qonısı bar; qağanat şeginde alım-salıq jinauşı jasaqtarı ğana qaladı, biraq köp wzamay, Qidan imperiyası köterilgen zamanda ülken maydanğa tüspey-aq ata jwrtına qaytadı. Ekeui de türik tekti Enisey qırğızı men Alatau qırğızınıñ ara-qatınası – keyingi tarihta ayqındalmağan mäsele, bälkim, halıqtar toğısı kezinde bastapqı wlıstıñ belgili bir böligi Tyan'-Şan' alabına oyısqan boluı, al Qırğız qağanatınıñ izbasar jwrtı keyinde Şıñğıs han imperiyasınıñ qwramına enedi, bügingi tikeley mwrageri – Resey Federaciyasında otırğan haqas halqı dep sanaladı, 2002 jılğı sanaq boyınşa 75 mıñ jan.
Äuelde ortalıq bilik üşin tuıstas türik taypalarınıñ arasında qandı qırğın wyımdastırğan, keyinde bir ru, bir toptıñ ğana maqsatın közdegen Wyğır-Ädiz qağanatı özin özi jwlıp jep, aqırı ordalı wlısı, ornıqtı halqımen birge joyılğannan soñğı kezeñde Wlı Daladağı türik taypaları berik wyısqan jaña bir memleket qwra almadı. Şetkeri, teristik-batıs aymaqtı ğana ğwzırına keltirip, qalğan jwrttı sırttay ğana meñgergen Qırğız wlısınıñ keselinen emes. Wyğır-Ädiz biligi kezinde ağayın arasındağı senim joyılğan, birtwtas türiktik wran kömeski tartqan, äuelgiden seldiregen är ru öz qamın ğana küyttegen.
Osı orayda, Wlı Dala – Ejelgi Qıtay tarihında orın alğan özgeşe bir tauarihqa toqtala ketu qajet. Tım özgeşe de emes, bwrnada äldeneşe ret wşırasqan jağday. Qwdiretti Tañ imperiyası (618–907) qwlağannan soñ köp wzamay Soltüstik Qıtaydağı patşalıq bilik wzın sanı şekteuli, biraq bağzıdan beri märttigimen, erligimen tanılğan türik şato ruınıñ ğwzırına köşedi. Bwl rettegi alğaşqı äulet – Hou Tañ (Keyingi Tañ) atanadı. YAğni, ejelgi Tañ mwrageri. Oğan jalğas – tağı da bwrnağı patşalıqtar esimindegi Hou Czin', Hou Hän äuletteri. Negizgi halqı – qıtay, bileuşi – türik näsili, al imperator – şato ruınan. Soltüstik Qıtaydağı şato-türik ökimi 92Z jıldan 95İ jılğa deyin sozılıptı.Tım wzaq bolmasa da, tarihta bederli izi bar.
Bwl kezde Wlı Dalada eñ aldımen tatar, soğan jalğas nayman, kerey, merkit taypaları küş ala bastaydı. Biraq ıntımağı joq. Nätijesinde, köp wzamay-aq, bwrnada Türik qağanatınıñ bodanı bolğan, äytkenmen ata-tumısı bölek, moñğol tekti Qidan wlısı köteriledi. Tüstik-şığıstan qanat jayıp, Teristik Qıtaydı alıp, Wlı Dala şegindegi türik ruların tügel bağınışqa tüsiredi. Bwl – X ğasırdıñ äuelgi üşeginiñ soñı. Eki jüz jılğa sozılğan Qidan biligin 1125 jılı Şürjen-Qıtay öktemdigi almastıradı. Söytip, Wyğır-Ädiz qağanatınan Şıñğıs hanğa deyingi zaman – Wlı Daladağı türik taypalarınıñ arğı-bergi tarihta tañbalanğan üş mıñ jıl ğwmırındağı eñ auır kezeñ boldı. Bodandıq, jartılay bodandıq, qandı küres nätijesindegi üzik-üzik bostandıq kezeñi – arpalıs astında ötken üş jarım ğasırda türik jwrtınıñ tamırı üzilmepti, qırılıp barıp qayta oñalıp, azayıp barıp qaytadan ösip-önip, wrpaqtan wrpaq jalğağan. Erligine süyengen, birlikke wmtılğan, eldik wranın qalpına keltiruge tırısqan. Bwl rette XI ğasırda tuıstas taypalardıñ konfederaciyası retinde qwrılğan, qıtay tarihnamasında Czubu (Ru-taypalar) birlestigi atalatın jaña qağanat tağdırı özgeşe boldı. Jaña qwrılımdı sanı mol, jauınger kerey taypası bastaydı. Oğan batısta nayman, teristikte merkit, tüstikte basmıl (arğın) taypaları qosıladı. Bwl kezde ataqqa şığa bastağan qoñırat, jalayır, qiyat ruları jäne tatardıñ bir böligi de osı topta bolğan siyaqtı. Jetekşi kerey taypasınıñ hanı bükil wlıs ämiri tanılıp, dalayhan (teñiz, dariya, telegey han) degen märtebe aladı. Quattı, ülken küşke aynalğan birlestik Qidan öktemdigine qarsı küreste äsirese XI ğasırdıñ ekinşi jarımında ülken nätijege jetedi. Äldeneşe wrısta qidan-qıtaydıñ qalıñ qolın talqandap, el şetinen asıra quadı, al dalayhan Moğwstıñ twsında jwrtınıñ täuelsiz jağdayın saqtap twradı. Äytse de, ğasır soñında Qidan imperiyası men Tañğwt imperiyasınıñ aralığında, eki jaqtı qıspaqta qalğan Czubu wlısı jeñilis tabadı, qonısı oyrandalıp, halqı qırğınğa wşırap, qolğa tüsken dalayhan azaptı ölimge baylanadı. Wlı Dala qaytadan kiriptar jağdayğa kesilipti.
15
Bwl kezde Batıs taraptağı ahual säl özgeşe qalıptasqan. Basıbaylı bodandıq joq, biraq bwrnağı zamandağı quattı, birtwtas, wzaq merzimdi wlıstar da qwrılmağan.
Qarahan memleketi äuel bastan eki bölik bilik edi, uaqıt oza kele, 1030–1040 jıldarda şın mänisindegi eki wlısqa aynaladı. Şığıs qağanat – Talas alqabı, Taşkent pen Sayram, Jetisu, Qaşğar aymağın qamtısa, Batıs qağanat – Ferğana men Mäurennahrğa ielik etti. Şığıs qağan şarttı türde bükil ülken wlıstıñ ämiri sanaladı. Ortalıq Aziyadağı, ötken zamanmen salıstırğanda özgeşe sıpattı Qarahan biligi 1130 jıldarda, bir jağı Seljük dümpui, ekinşi, şığıs taraptağı Qaraqıtay şapqını nätijesinde äbden älsireydi. Äytkenmen, bodan, jartılay bodan qalıpta jekelegen aymaq, qalalar Qarahan ğwzırında boldı. Aqırı, XII–XIII ğasırlar şeginde birjola küşeygen Horezm memleketiniñ qarauına tüsedi. Keyin Şıñğıs hannan ajal tapqan horezmşah Aladdin-Mwhamed Samarqandı bağındırıp, Qarahan äuletiniñ eñ soñğı hanı Osmandı öltiredi jäne sol, 1212 jılı Otırardı basıp alıp, ol da Qarahan näsili Täjeddin Bilge handı bilikten ayıradı häm köp wzamay şäyit qıladı. Mine, qabattas osı eki oqiğadan soñ Qarahan wlısı atı-zatımen birjola joyıladı.
Däşti-Qıpşaqtıñ Şığıs böligi, yağni bügingi Qazaqstan şeginde, naqtılap aytsaq, Sarıarqa, Irğız, Oyıl, Jayıq alqabına qonıstanğan, jetekşi taypa – qıpşaq atımen atalatın türik ruları berik wyısqan ortalıq ökimet qwrmadı, är ruda bek, odan joğarıda tuıstas, ağayındas äldeneşe han, ülkeni bar, kişisi bar, eñ joğarğı, darası joq. Äytse de, ağayın arasındağı alalıq irge bölisken, bitispes jaulıqqa wlaspaydı, bwl öñirdegi, qıpşaq märtebesin ielengen barlıq jwrt özin birtwtas qauım sanağan. Eñ bastı dwşpan – tüstiktegi Horezm eken. Ortalıq ökimi joq qıpşaqtıñ keybir kişi handarı men bekteri, jekelegen ata-taptarı Horezm ğwzırın qabıldap, äsker qızmetin atqaradı, jat jwrttıñ bilik twğırı boladı. Dese de, irgeles qıpşaq qauımınıñ küşeyip ketuin qauip körgen horezmşah oqtın-oqtın saqarağa jorıq wyımdastırıp, eldi böriktirip, mümkindiginşe janıştap otıradı. Bwl rettegi eñ soñğı jazalau äreketi – 1218 jılğa säykesedi. Alpıs mıñ jasaqpen şıqqan Aladdin-Mwhamed Irğız boyında Şıñğıs han wlısınıñ jiırma mıñ äskerimen kezdeskeni, qol bastağan Joşı hannıñ beybit mämle turalı wsınısın qabıldamay, zor maydan aşqanı jäne jalpı sanı üş ese kem, äytkenmen ekpini äldeqayda artıq, beymälim jwrtpen wrısta qalay pwşayman bolğanı bar tarihta jazılğan. Irğız boyındağı qızu qırğın keyinde bükil Sartauıl soğısınıñ tağdırına ayrıqşa ıqpal etkenin köremiz.
Qarahan-türik äuleti ökim etip otırğan Samarqand pen Otırar halqın qırğınğa wşıratqan, sayın saqaradağı beybit jwrtqa tınım bermegen, özin älemdik imperiya sanap, asıp-tasqan zorlıqşıl Horezmniñ sanaulı künderi ğana qalğan.
16
Bwl zamanda, naqtılap aytsaq, ilki XII ğasırdıñ orda şeninde Şığıs Euraziyadağı jağday äldeqayda kürdeli edi. Wlı Daladağı irgeli Kerey, Nayman wlıstarınıñ öz işinde tınıştıq bolmadı. Taqqa talas, bileuşi äulet arasındağı baqastıq eldiñ titığına jetken. Qağanattar zamanınan keyingi Wlı Dalada eñ ülken küşke aynalğan tatar taypası wzaq, auır maydanda irgeles Şürjen-Qıtay imperiyasınan jeñilip, qarımı qaytqannan soñğı kezeñde bölşektenip, äytse de qanattas türik taypalarına üstemdik jürgizu nietinen aynımay, osı orayda jat jwrttıñ jazalauşı qwralına aynalğan edi. Tatar bir jaq, qalğan türik qauımı neşe jaq – ağayın arası aşıla tüsken. Qiyat, jalayır, qoñırat jäne basqa da ärqilı taypalar keyde küştilermen birigip, keyde özara qırqısıp, bey-bereket kün keşip jattı. Kerey men Nayman qatarlas üşinşi ülken wlıs Merkit, ol da ağayınmen birde tatu, birde qatu, öz oşağınıñ qamınan basqa eşteñe oylamadı. Jekeley alğanda, Merkit te, Kerey men Nayman da irgeli elder, olarğa qanattas basqa türik rularınıñ qarım-quatı da zor, biraq bası birikpegen, alauız, özara jaulas jwrt mıñ jıldıq öktem körşi, bileuşi äuleti ärqilı atalğanımen, negizi qıtay, älemdik alıp imperiyanıñ tınımsız tepkininde, mal-janı talauğa tüsip, jwrtı janıştalıp, birjola azıp-tozıp bara jatqan. Jäne keneusiz küş pen swrqiya sayasatqa qarsı eşqanday amal, şapqın men zorlıqqa qarımta joqtay köringen. Osı betimen kete berse, bwrnağı Ğwn wlısı, odan soñğı Türik qağanatınıñ qara ornında otırğan köşpendi qauım birjola qwrıp, joyılatını anıq edi. Batıs qağanat qonısı – Däşti-Qıpşaqta bıtırap otırğan türik jwrtınıñ da bolaşağı bwldır.
Mine, däl osı kezeñde Täñiriniñ alqauımen, ejelgi Ğwn ruhı, keyingi Wlı Qağanat elesi qayta köteriledi.
Sayıpqıran Şıñğıs han düniege kelipti!..
II t a r a u
DEREKNAMA JÄNE ZERTTEU
Tarih ğılımı biik örege jetken soñğı üş ğasırda, äsirese jer älem birtwtas keñistikke aynalğan XX ıqılımda Şıñğıs han jäne onıñ däuiri turalı är taraptan jazılğan zertteu jäne bayıptau eñbekterdiñ wzın sanına jetip bolmaydı. Jüzdegen monografiya, mıñdağan maqala. Al şın mänisinde osı retki bwrınğı-soñğı barlıq eñbektiñ tüp tamırı, barlıq tarihqa wytqı bolarlıq äuelgi, şıntuayt, naqtı derekter – sausaqpen sanarlıq qana. Onıñ özi köbine naqpa-naq Şıñğıs han zamanı emes, keyingi wlıstar kezeñin qamtidı. Bwl orayda, bastapqı däuir – soñğı, jalpığa ortaq sıpattar arqılı ğana tanılatının köremiz. Äytkenmen, Şıñğıs hannıñ jeke bası, ol jürgizgen işki jäne sırtqı soğıstar, memlekettik sayasat pen äskeri qwrılım, el ömiri, wlıs twrpatı, halıqtıñ twrmıs-jayı, minez ben salt-dästüri turasında birşama mağlwmat bar. Aynalıp kelgende, bar kiltipan sol eskilikti, tüpnwsqa mwralardı qay twrğıda, qalay paydalanuda. Sonımen qatar, öktem Europa, otarşıl Orıs qanşa bwrmalasa da, aqır tübi aqiqattan asa almaydı. Jwbanarlıq bir jağday – jaña XXI ğasır ötken tarihtı tanuda sonı, tıñ öriske şıqqanday. Mwnıñ ayqın mısalı – küni keşe ğana, Batıstağı aqparat közderiniñ sayıpqıran Şıñğıs handı ekinşi mıñ jıldıqtıñ eñ alıp twlğası dep tanuı bolsa kerek. YAğni, bolaşaqta ötkenge üsteme jäne mülde kereğar sıpattağı jaña eñbekter jazıladı degen söz. Oydan emes, belgili, şınayı derekterdi tiisinşe bayıptau negizinde. Endi sol, eñ negizgi, tüpnwsqa mwralarğa qısqaşa toqtala ketu qajet boladı.
Älbette, zamanalıq mağlwmattardıñ öziniñ jañsaq twstarı, işinara qayşı, qiğaş jerleri boluı ıqtimal. Sol eski tauarihtı äliptegen kisilerdiñ ärqilı közqarası tağı bar. Mwnday jağdayda ejelgi eñbekterdi özara salğastıru, däuir ruhın añdap, uaqıt tañbasın ayğaqtau şart. Onıñ üstine, Şıñğıs han jäne onıñ mwrasına qatıstı arıdağı eñbekterdiñ özi köbine-köp jat halıqtar ökili, tipti, jaulas jwrttar közqarası twrğısınan berilgeni eskerusiz qalmauğa tiis. Osı oraydağı amalsız anıqtamalardıñ keybirin jol-jönekey, tiesili twstarda keltire jatarmız. Al bwl tarauda bizdiñ özimizge de tirek, tiyanaq bolğan ejelgi dereknama eñbekterge qısqaşa sıpattama bere ketpekpiz.
Şıñğıs hanğa qatıstı qadım tauarihtı biz negizgi tört topqa böler edik: birinşi – mwsılman derekteri, ekinşi – Qıtay derekteri, üşinşi – Batıs Europa derekteri, törtinşi – dalalıq şejireler. Ärqaysısınıñ özindik erekşelikteri bar, tüptep kelgende birin biri tolıqtıradı. Osı, eñ äuelgi nwsqalardı tügeldey äri jan-jaqtı qarastırğanda ğana Şıñğıs hannıñ şınayı tarihı qalıptanbaq.
Mwsılman derekteri
Şıñğıs han jäne onıñ zamanı turasındağı eñ mol derek äri birşama tolıq sıpattama mwsılman dindi, parsı jäne arab tildes tarihşılar eñbeginen körinis tapqan. Bwlardıñ işinde ataqtı üş kitaptı bölip aytu läzim: Räşid-äd-din – «Jamiğ-at-tauarih», Juväyni – «Tarih-i djihanguşay» jäne Näsaui – «Sirat as-sultan Djalal-ad-Din». Sonımen qatar, Ibn äl-Asir, Jüzjani jäne tikeley Şıñğıs hanğa arnalmasa da, keyingi Altın Orda, Şağatay häm Iran tarabına qatıstı jazbalar da eskerusiz qalmauğa tiis.
Räşid-äd-Din. «Jamiğ-at-tauarih». Atau – «Jinaqtı tarih», «Tügel tarih» degen mağınada. Şıñğıs han turasındağı, onıñ zamanı, ata-tegi men keyingi äuletine qatıstı eñ tolımdı äri eñ mändi eñbek. 1300–1311 jıldar aralığında tañbağa tüsken. Tili – farsi. Üş bölik – tört kitaptan twradı. Birinşi tom, birinşi kitap – Tatar Dalasın jaylağan türik, moñğol taypalarınıñ şığu tegi, meken-twrağı, ötken tarihı jäne Şıñğıs han däuirindegi jay-japsarına arnalğan. Ekinşi kitap – negizinen Şıñğıs hannıñ ata-tegi men ğwmır keşuin, küres jolı men wlı jorıqtarın, ol qwrğan Eke Wlıstıñ özindik sıpatı men äuelgi tarihın bayıptaydı. Ekinşi tom, şın mänisinde eñbektiñ üşinşi kitabı – Şıñğıs hannıñ tört wlı: Öketay qağan, Joşı han, Şağatay han, Töle handardıñ bayanı häm sol twstağı wlıstar jayına arnalğan, onıñ işinde Tüpki jwrtta bilik qwrğan Küyik, Möñke handar, bwdan soñğı Qwbılay hannıñ tarihı, sol zamandardağı ärqilı oqiğalar jöni aytıladı. Şejireniñ soñğı kitabı – Qwlağu han jäne onıñ wrpaqtarına arnalğan, yağni XIII ğasırdıñ ekinşi jartısı, XIV ğasırdıñ alğaşqı jıldarındağı Iran tarihın qamtidı. «Jinaqtı tarihtıñ» tağı bir erekşeligi – Räşid-äd-Din Şıñğıs han imperiyasınıñ aumağımen ğana şektelmeydi, sol zamandağı: Qiır Şığısta Qıtay – Şın, Maşınnan şalğay Batısta «frank» – europalıq patşalıqtarğa deyingi ataulı jwrttar tarihına da toqtala otıradı. Jäne keyingi zertteuşilerdiñ aytuınşa, bwl taraptağı derekteriniñ barlığı da qatesiz, naqtı. Al negizgi taqırıp – Şıñğıs han zamanına qatıstı mağlwmat, däyekter – şınayılığı twrğısınan eşqanday kümän tuğızbaydı jäne tarih ğılımında eñ bastı, tüpnwsqa kuälikter retinde moyındalğan. Sonımen qatar, «Jamiğ-at-tauarih» – bükil älemdik tarihnamada ayrıqşa orın alatın eñbek. Arıdağı Qıtay dästüri demesek, ol kezde mwsılman äleminiñ de, Europanıñ da tarih ğılımı mwnşama keñ öriske jetpegen edi.
Fazullah ibn Äbilhayır Räşid-äd-Din milädi 1247 jılı Irannıñ batıs tarabındağı Hamadan qalasında tuğan. Wltı – parsı. Negizgi mamandığı däriger. Jan-jaqtı bilimdi ğwlama Räşid-äd-Din medicina, tabiğattanu bağdarındağı eñbektermen qatar, Qwranğa tüsinikteme jäne basqaday da dini-filosofiyalıq kitaptar qaldırıptı. Atası da, äkesi de elhandar sarayında qızmet etken, özi emşi äri qarjıger mindetin atqarğan Räşid-äd-Din Ğazan han twsında, 1298 jılı uäzir bolıp tağayındaladı jäne ayrıqşa senimge jetip, şın mänisinde wlıstıñ ekinşi basşısına aynaladı. Mine, osı kezde Ğazan han Räşid-äd-Dinge Şıñğıs han jäne ol qwrğan wlı imperiyanıñ tarihın tolıq qamtitın tübegeyli eñbek jazıp şığuğa tapsırıs beripti. Jäne barlıq jağdayın jasaydı. Arnayı eki hatşı bekitedi, eldiñ ötken künderinen mağlwmatı mol käri qwlaqtar men bilgir oqımıstılar qızmetke jegiledi. Eñ bastısı – Şıñğıs äuletiniñ han saraylarında ğana saqtalatın ärqilı qwjattarmen qatar, tolıq derekti, «Altın däpter» atalatın tarihi şejire jinağınıñ beti aşıladı. Ğazan hannıñ özi de babası Şıñğıs hanğa qatıstı qanşama mağlwmat, hikayanı zerdesine tüygen bilgir eken. Tağı bir ülken tabıs – alıstağı Qwbılay hannıñ sarayınan arnayı şaqırtılğan, nemese oraylı sätimen kelgen wlıq – Bolat esimdi ğwlama bolıp şığadı. Ğazan ölgennen soñ taqqa mingen inisi Öljeyti han jinaqtı tarih sol twstağı älemniñ basqa da halıqtarın qamtısın degen mindet artıptı. Söytip, 1300 jılı bastalıp, negizinen 1307 jılı ayaqtalğan eñbek jaña qosımşalar, ötkenge üsteme, tolıqtırudan soñ, 1311 jılı twtasımen tämam boladı. Jekelegen derekterdi naqtılau, keybir twstardı ayğaqtay tüsu bwdan soñğı kezeñde de jalğasa bergen siyaqtı. Räşid-äd-Din Öljeyti hannan soñ, saray bekteriniñ jalasımen şäyit bolğanda (1318) tañbağa tüspey qalğan keybir aqtañdaq, üzikterge qaramastan, «Jamiğ-at-tauarih» – tiyanaqtalğan, birtwtas, bütin eñbek dep sanaladı.
Endi «Altın däpter» jäne Bolat wlıq turalı birer söz.
Keyingi, söz tigen Batıs Europa, orıs jäne moñğol tarihşıları bir auızdan Bolat (Bolot, Pulad) esimine çinsan degen anıqtama jalğaydı: Bolat-çinsan. Jäne moñğol dep körsetedi. Esimge negiz bolğan “bolat” – türik negizdi atau twlğa, moñğol tilinde “temir” de, “bolat” ta joq. Küni büginge deyin türik halıqtarınıñ tilinde esim söz jäne kisi atı, – Bolat, Pulad, Bolot, – moñğolda wşıraspaydı, al arıdağı keybir handar esimi – tek türiktik tegine siltese kerek. “Çinsan” (“çjensyan”) – qıtay sözi, şın mänisinde Qıtay patşalığına aynalğan Qwbılay handığındağı biik lauazım, uäzir, ministr mağnasında; Iranda äskerbası bolğan Bolattıñ bwrnadağı lauazımı da kümän tuğızbaydı, biraq Räşid-äd-Dinniñ özi qanşama jıl birge jürip, talay tañdı birge atırğan seriktesin «Jinaqtı tarihta” Pulad-aka dep ataydı, “qağannıñ (Qwbılaydıñ, – M.M.) qızmetinde çinsan jäne bauırşı bolğan, bwl memleketke (Iranğa, – M.M.) elşi retinde kelgen, qauımğa qwrmetti, äri ataqtı wlwğ ämir” deydi; yağni çinsan Bolat-ağa – türik tekti wlıq, ruı dürmen bolğandıqtan ğana emes, Räşid-äd-Dinniñ töñiregi, bälkim, bükil Ğazan han sarayında “aka” atanğandıqtan. “Baqıttı wlıq pen ğwlama uäzir ekeui – wstaz ben şäkirt siyaqtı, biri bayandap, biri qağazğa tüsirip, wzaq künder boyı otırar edi” dep kuälandırğan Räşid-äd-Dinniñ hatşısı Şams-ad-Din Kaşani. Eskiliktiñ bilgiri Bolat-ağa bükil rular şejiresin, Şıñğıs han tarihın jadına tüygen dañğıl eken. Sonda, bilgir men ğwlama qay tilde söylesipti? Kümänsiz, türki – ejelgi türik tilinde. Räşid-äd-Din moñğolşa bilmeytin dep jazadı keyingi tarihşılar. Qiyandağı moñğol tilin qaydan bilsin. Al türik tiline jetik bolğanı kümänsiz. Ol zamanda türki – halıqaralıq til, tipti, Batıs jwrtına deyin mağlwm, al Orta Aziya men Horasandağı twrğılıqtı halıq farsi jäne türki – eki tildi birdey meñgergen, barıs-kelis, aralas tirşilik öz aldına, şaruaşılıq jayı, sauda qatınası jäne ğasırlar boyğı ortaq äkimşilik nätijesinde qalıptasqan jağday; özgesin bılay qoyğanda, jalayır, nayman, kerey, qoñırat, basqa da türik negizdi taypalar (Räşid-äd-Dinniñ öz sözimen bersek, “zorlıqşıl, zodır türikter” ) jaylap, bilep otırğan Iranda olardıñ tilin bilmegen uäzir qalay el basqarmaq, ämirşisi Ğazan, Öljeyti handarmen qalay söyleserin aytpağanda. Sonau, jer şetindegi Pekinnen kelgen wlıq Bolat parsı tiline qay uaqıtta, qaytip jetikpek. Ras, tarihi derekterde Bolat – moğwl ataladı, al moğwl – moñğol emes, köbine-köp türik. Räşid-äd-Dinniñ türki, yağni moğwl-tatar tilin tım jaqsı bilgeni osı “Jamiğ-at-tauarihtıñ” är betinen, türik tilindegi zattıq, esimdik, etistik sözderge bergen tüsiniginiñ özinen-aq körinip twr. Keyingi zamandağı türik-başqwrt oqımıstısı Zäki Uälidi Toğan “Jinaqtı tarihtıñ” äuelgi nwsqası, tügeldey bolmasa da, köp rete sol Bolat-äkanıñ auızba-auız aytuımen tatar tilinde qağazğa tüsirilgen dep däleldeydi. “Altın däpterdiñ” jayı da däl osınday. “Jinaqtı tarih” üşin tüpnwsqa derek, eñ bastı tiyanaq bolğan “Altın däpter” , Räşid-äd-Din jol-jönekey keltiretin üzik tirkes, anıqtama, ayğaqtama sözderine, olardıñ atau twlğası ğana emes, jalğau, jwrnaq, qwrılımına qarağanda, anıq türik tildi. Bwl jağdayğa osı uaqıtqa deyin ne batıs, ne şığıs zertteuşileri mülde nazar audarmauı – tañ qalarlıq jağday. Sirä, äuelde wlı qağannıñ öziniñ jarlığı boyınşa qağazğa tüsken, keyinde wlıs handarınıñ saray qoymasında saqtalğan “Altın däpter” – jay ğana ata-tek şejiresi emes, Şıñğıs hannıñ öziniñ resmi ğwmırbayanı tüzilgen, wlıstı wyıstıru ürdisi men sırtqı soğıstar tarihı tañbalanğan, derekti äri kölemdi eñbek bolsa kerek. Ökinişke qaray, bügingi künge jetpegen. Biraq arıdağı barlıq tauarih pen hikayalar tügeldey osı “Altın däpterden” bastau alatını anıq. Sol äuelgi şejireniñ tolıqtırılğan, keyingi zamandağı oqiğalar qosılıp, barlıq jağınan bir jüyege tüsirilgen eñ üzdik körinisi – Räşid-äd-Dinniñ tarihi tetrologiyasınıñ äuelgi eki kitabı bolıp tabıladı. “Jamiğ-at-tauarih” – tek tüpnwsqa kuälik qana emes, tarihi bayan, naqtı derekterimen qatar, köşpendi taypalardıñ şığu tegi, qoğamdıq qwrılımı, twrmıs jayı, salt-dästüri, zañ-jorası, nanım-senimi jäne äpsana, añızdarı töñireginde qıruar mağlwmat jinaqtağan, arğı-bergi tarihnamada teñdesi joq, erekşe eskertkiş.
Juväyni. «Tarih-i jahanguşay». Ata-Mälik Juväyni jazğan jihangeş, yağni jihanger – älemdi jaulauşınıñ tarihı – Räşid-äd-Dinniñ «Jinaqtı tarihımen» qatar, Şıñğıs han imperiyası turalı eñ qomaqtı jäne ayrıqşa mañızdı eki eñbektiñ biri bolıp sanaladı. Eñ bastısı – Juväyni közimen körgenderine qosa, sol zamandağı eleuli oqiğalardıñ tikeley kuägeri – işinde öz äkesi de bar, käri, jas köptegen kisilermen auızba-auız söylesken, Möñke hannıñ därgeyinde, Qwlağu hannıñ qasında bolğan, onıñ jorıqtarına qatısqan jäne elhandar sarayındağı qwjattardı paydalanğan.
Ataqtı tarihşı 1226 jılı Horasannıñ Juväyn uälayatında tuıptı. Wltı parsı. Ejelden bilik basına jaqın, şonjar äuletten. Arğı babası Arab halifatında, ertegilik Haron Räşidtiñ uäziri bolıptı, keyingi ataları Seljük, Horezm memleketterinde biik märtebege jetken, al äkesi Bahauaddin – Qwlağu wlısında sahib-diuan, yağni qarjı ministri qızmetin atqaradı. Aladdin Ata-Mäliktiñ özi de jas kezinen saray töñireginde boladı, äuelde Qwlağu hannıñ hatşısı, keyin, 1259 jıldan ömiriniñ aqırına deyin Bağdat, oğan qosa Ğarabi Iraq jäne Huzistan äkimi. Juväyni Qulağudan, onıñ wlı Abaqa hannan soñğı däuirde bilikke wmtılğan hanzada Arğwn twsında, orınsız quğın-sürgin nätijesinde sırqatqa şaldığıp, 1283 jılı, elu jeti jasında dünieden ozadı.
Şıñğıs han jäne onıñ wrpaqtarı, baytaq imperiya turasındağı tarihi şejire, şaması 1253 jılı, Qaraqorımda bastaladı. Wlı hannıñ Irandağı äkimi Arğwnnıñ qosşıları qatarında Möñke hannıñ ğwzırına kelgen jäne beytanıs elder men şalğay qanşama jer körip, bir jarım jılğa taqau wzaq uaqıt boyı astananıñ özinde twrğan, eldiñ işki, sırtqı jağdayımen tanısıp, örisi keñigen Juväyni sondağı jaña bir dos, ärine, wlıq märtebeli, bälkim, Şıñğıs hannıñ öz äuletinen şıqqan kisilerdiñ keñesi, jarlıq esepti ötinişinen soñ ataulı tarihına bas qoyadı. Tınımsız eñbek wzaq altı jılğa sozıladı. Mine, däl osı kezde biik mansapqa baylanğan Juväyni endi Bağdatta otırıp, ömirlik jwmısın odan äri jalğastıruğa tolıq mümkindik taba almaptı. 1256 jıl, Qwlağudıñ islamdağı basbwzar qauım asassinder patşalığın qiratıp, şıñ-qwzdağı Alamut qamalın alu oqiğasımen şektelgen tarihi şejire endi mülde toqıraydı. Juväynidiñ öziniñ memlekettik qızmet mwrşa bermegen qısıltañ jağdayı turalı aytqan ökiniş sözderi bar. Onısı ras. Sonımen qatar, kelesi bir oqiğalar tizbegi – 1258 jıl, islam astanası Bağdattıñ qwlauı, halifattıñ joyıluımen jalğasuğa tiis edi. Haq dindi Juväynidiñ bwl tarapqa qalam tartuğa ıntası bolmağan degen twspal bar. Onı aytpağanda, ülken eñbektiñ ilkide josparlağan biraz jeri tiyanaqtalmağan küyinde qalıptı. Biraq osı twrğan qalpınıñ özinde «Tarih-i jahanguşay» – mañızdı ğana emes, tolımdı eñbek bolıp sanaladı.
Parsı tildi «Jihangeştiñ tarihı» – ülken üş bölimnen twradı. Birinşi kitap – negizinen Şıñğıs han ömiriniñ soñğı on jılı – Murennahr, Horasan, Irandı jaulau oqiğasın, Şıñğıs wrpaqtarı, olardıñ Qıtay jäne Batıs Europa tarabındağı jorıqtarın sıpattaydı. Äuelde bastapqı retinde oylastırılğan ekinşi kitap Şıñğıs han şapqını qarsañındağı Horezm häm onımen tağdırlas, bodan elder tarihın, alıp imperiyanıñ qirap jeñilui häm bwdan soñğı kezeñdegi jağdayattardı bayandaydı. Üşinşi kitap Möñke jäne Qwlağu handarğa arnalğan. Twtastay alğanda, «Tarih-i jahanguşay» belgilegen bastı oqiğalar nebäri jartı ğasırday ğana uaqıttı qamtığanımen, däuir sureti, zamana keypi naqtı tanıldı, deregi mol äri naqtı jäne basqa eşbir eñbekte wşıraspaytın sonı, tıñ twrğıda. Keyinirek jasağan wlı tarihşı Räş-äd-Dinniñ özi oraylı twstarında osı Juväynige jüginip otırğanı belgili.
Näsaui. «Sirat as-swltan Jalal-ad-Din». Ataulı şejireşiniñ öz közimen körip, özi tikeley kuä bolğan estelik-hikayattarı negizinde Şıñğıs han zamanı, naqtılap aytsaq, Horezm imperiyasınıñ küyreui jäne soğan jalğas oqiğalar turasında jazılğan birden-bir eñbek – Şihab-ad-Din än-Näsauidıñ «Jäläl-äd-Din swltannıñ ğwmırbayanı» attı kitabı bolıp tabıladı. Mwsılman tarihnamasındağı, Şıñğıs hanğa tikeley qatıstı eñ mañızdı üş nwsqanıñ biri der edik.
Ataqtı tarihşı Horasannıñ Näsa uälayatındağı Hwrandiz qamalında tuadı. Naqtı jılı belgisiz, sirä eki ğasır şegi. Horezmşahtar ğwzırındağı, atalmış qamalmen qatar, birqanşa ieligi bolğan şonjar äuletten. Näsili türik tekti siyaqtı. Türik tildi. Arab jäne parsı lwğatın jete igergen, qwrandı jatqa oqıp, arab, parsı klassikalıq poeziyasın jaqsı bilgen, dästürli mwsılman tarihnamasın tanığan, öz zamanındağı aytulı ğwlama. Şıñğıs han Horezm imperiyasınıñ şegine engen kezde Näsaui ata jwrtında ökim qwrıp otır eken, bwdan soñğı kezeñde tatarlarmen arada bolğan ülkendi-kişili birneşe wrısqa qatınasadı. 1224 jılı Parsı-Iraqta, osınıñ aldında ğana Ündistannan qaytıp oralğan horezmşah Jäläl-äd-Dinniñ qızmetine kiredi. Köp wzamay märtebeli hatşı (kätib) tağayındaladı. Swltanğa asa jaqın wlıq därejesindegi Näsaui memleket isterine belsene kirisedi, el işindegi alıs-beris jağdayı ğana emes, sırtqı jwrttarmen aradağı resmi qağazdar öz qolınan ötetin kätib retinde ärqilı kelissözderge aralasadı, elşilikke de jüredi. Jäläl-äd-Din wlısındağı sayasi ömirdiñ bel ortasında bolğan, äskeri jorıqtar men ülken wrıstardı basınan ötkergen Näsaui 1231 jıldıñ tamızı, horezmşah şäyit bolğan eñ soñğı künge deyin qasında jüripti. Jäläl-äd-Dinniñ qazasına jalğas ärqilı tağdır talqısınan aman şığıp, aqırı bügingi Siriya şegi, Haleb swltanınıñ ğwzırına kiredi. Ülken qwrmette bolıptı, birneşe ret, bwl kezde Iran men Küngey Qapqazdı tügelge juıq därgeyine keltirgen moğwldarmen arada elşilik qızmet atqaradı. Tınıştıq künge jetken soñ, ötken elester boyın qwrsağan Näsaui 1241 jılı öziniñ eñ bastı eñbegi – Horezm imperiyasınıñ soñğı kezeñi turasındağı kitabın tañbağa tüsire bastaydı. Arab tilinde. Şejireşi oydağı isin tolığımen tämamdağannan keyin, 1249 jılı sol Haleb qalasında dünieden köşken eken.
Ayttıq, Näsaui tarihınıñ negizgi sıpatı jäne bastı qasieti – közkörgen kuägerdiñ qolınan şığuı. Jäne kitap atauına qaramastan, bwl – jeke bir twlğanıñ ğwmırbayanı emes, Şıñğıs han şapqınşılığı kezeñindegi Horezm imperiyası jäne soğan jalğas däuirdegi Alğı Aziya men Küngey Qapqaz tarihı. Nebäri jiırma jılğa da tolmaytın azğana uaqıt – 1214–1231 jıldar aralığın qamtığanımen, twtas bir ğasırğa tatitın dübirli, almağayıp, qandı zaman suretin köremiz.
Artına öşpes mwra qaldırğan kemeñger Räşid-äd-Din men darındı Juväyni, qalay aytsaq ta, öktem biliktegi bodan tarihşılar edi. Al Näsaui – bası azat, äri jaulas qauımnan. Bwl jağdaydıñ wtımdı da, wtılıstı da sıpatı bar.
Näsaui wtımdı jağdaydı ornımen paydalanadı jäne wtılısqa da barmağanın köremiz. Jaulas tatarlardıñ qataldığı, qandı qırğını jöninde ayta otıra, äskeri wjımınıñ artıqşılığı, adamdıq qasieti turalı da özindik pikirin irikpeydi. Sonımen qatar, Horezm imperiyasın jaylağan jolsızdıqtar, el bileuşilerdiñ orınsız jauızdığı da jasırın qalmağan. Tipti, özi pir twtatın jauınger swltan Jäläl-äd-Dinniñ ğapıl isteri atap körsetiledi. Bilimdar oqımıstı, ijdağattı şejireşi, parasattı qalamger Näsauidiñ kitabınan apat aldında twrğan Horezm imperiyasınıñ bar bolmısı tanıladı. Bayandalğan oqiğalardıñ aqiqat şındığı, naqtılığı kümän tuğızbaydı. Horezmşah Aladdin Mwhamedtiñ topas tasırlığı, Otırar ämiri Qayır hannıñ aşköz qorqaulığı, qirağan imperiyanıñ taq mwrageri Jäläl-äd-Dinniñ qaytpas erligi, baqıtsız qalalardıñ jantalas qorğanısı, jalpı jwrttıñ basına tüsken qırğın men ayıqpas qasıret – bär-bäri derekti bayan, äserli suretpen berilgen.
Eger Näsaui tarihı bolmasa, bizdiñ XIII ğasırdıñ basındağı Horezm imperiyası jäne Şıñğıs han şapqını turalı tanım-biligimiz de eşqaşan tolıq, qazirgi qalpında bolmas edi.
Ibn äl-Asir. Şıñğıs han turasında eñ alğaş qalam tartqan mwsılman tarihşısı – Ibn äl-Asir boldı. 1160 jılı Mesopotamiyadağı Jazira qalasında tuğan. Ğwmır boyı Moswl şaharında twradı. Sonda, 1233 jılı dünie salğan. Negizgi eñbegi – «Kamil fit-tarih» – kemel, kämil tarih, dästür boyınşa, Adam-Atadan bastap, hijranıñ 628 – milädi 1231 jılğa deyingi uaqıttı qamtidı. Arab tilinde. Tatar qauımı turalı jazbalar – asa kölemdi eñbektiñ XII tomında berilgen.
Islam älemindegi eñ ataqtı tarihşılardıñ birinen sanalatın Ibn äl-Asir tatar şapqını turalı derekterdi sol oqiğağa tikeley kuä bolğan bosqındardıñ auzınan estidi, el arasına tarağan ärqilı äñgimelerge den qoyadı.
Nätijesinde Mäurennahr men Horasan, Iran men Äzirbayjan jäne olarğa jalğas elder şegindegi maydan men dürbeleñ, Jebe-noyan men Sübitay-bahadwrdıñ Qapqazdı köktey ötip, Däşti-Qıpşaq aynalğan jorığı turasında bayandaydı. Alıstan barlağan tarihşınıñ köptegen şınayı derektermen qatar, qisınsız laqapqa boy aldırğan twstarı da bar. Qaytkende de, zamanaui, mändi eskertkiş.
Jüzjani. Tatar qauımı turasındağı eñ bastapqı şejireşilerdiñ biri. 1193 jıl şamasında, türik taypaları jaylağan, (büginde Türkmenstan men Auğanstan şegindegi) Jüzjan uälayatında tuğan. Negizgi wytqısı Ortalıq Auğanstanda bolğan Gur swltandarınıñ sarayında qızmet atqaradı. Tatar şapqınşılığı kezinde, 1226 jılı Ündistanğa qaşıp, sondağı mwsılman ielikterinen pana tabadı. Aqırında Deli swltanatına ornığıptı. Medrese basqarğan, dinbası qazi bolğan. Qartayıp barıp, öziniñ qamqorşısı Näsir-äd-Din Mahmwd swltannan soñ, yağni 1265 jıldan beride qaytıs boldı dep şamalanadı.
Jüzjanidıñ parsı tildi «Tabaqat-i Nasiri», yağni Näsir şejiresi (tabaq, taramdar) kitabı 1260 jılı qağazğa tüsipti. Adam-Atadan tartıp, öz zamanımen şekteletin auqımdı bayan mwsılman äleminiñ ötken däuirin tügel qamtidı. Onıñ işinde Şıñğıs han qarsañındağı Horezmşahtar imperiyası turalı da mol mağlwmat bar. Eñbektiñ eñ soñğı, 23-tarauı tikeley tatar şapqınşılığı, Şıñğıs han jäne onıñ wrpaqtarına arnalğan. Bwl rette Joşı men Batu, Berke handar turalı sonı derekter wşırasadı. Bügingi zertteuşiler Jüzjani öz körgenderi, jwrttan estigenderimen qatar, soñğı zamanğa jetpegen keybir eñbekterdi paydalanğan dep sanaydı.
Twtastay alğanda, Şıñğıs han imperiyası, oğan jalğas wlıstar tarihına arnalğan mwsılman derekteri wşan-teñiz dese boladı. Biz niet etken taqırıbımızğa tikeley qatıstı äuelgi häm tüpnwsqa mwralardı ğana eske saldıq. Keyingi zamandağı eñ bilimdar şejireşilerdiñ özi arğı däuirdi qamtığanda negizinen osı Räşid-äd-Din, Juväyni, Näsaui, Ibn-äl-Asir, Jüzjanilardı qaytalaumen şekteledi.
Qıtay derekteri
Jazu mädenieti, jılnama dästüri tım ertede qalıptasqan Qıtay tarihnamasında Wlı Dalanı jaylağan köşpendi jwrttıñ Şıñğıs han zamanına deyingi mıñ jarım jıldıq ğwmırı qamtıladı. Älbette, özin älemniñ wytqısı sanağan hän jwrtınıñ tanım, qözqarası taqi etnocentristik sıpatta – imperiya aymağınan tıs kez kelgen qauım turasındağı azdı-köpti mağlwmattı tek Ortalıq wlıstıñ (Çjun go) maqsat, müddesi, işki, sırtqı sayasatı twrğısınan, iriktep, tam-twmdap qana berip otırğan. Qıtay közimen swrıptalğan, Qıtayğa baylanıstı derekter ğana. Sonıñ özinde däyekti, mol aqpar tabamız. Osı orayda qadım zamannıñ wlı tarihşısı Sımya Cyanniñ «Tarihi jazbalar» («Şi czi») kitabınan, är däuirdegi patşalıqtar turasındağı, resmi ülgidegi Hän tarihı («Czyan' Han' şu», «Hou Han' şu»), Tañ tarihı («Czyu Tañ şu», «Sin' Tañ şu»), aralıqtağı jäne olarğa jalğas basqa da ärqilı äuletter bayanı, keyinirektegi Qidan, Şürjen, Swñ patşalıqtarınıñ şejiresi («Cidan go czi», «Czin' şi», «Swñ şi») teristik bettegi köşpendilerge qatıstı qanşama mağlwmat qaldırıptı. Ejelgi qıtay tilindegi bwl ayğaqtı kuälikter XIX ğasırdan bastap tügeldey derlik iriktelip, terile jinaqtalıp, orıs jäne batıs tilderine audarılğan, ğılımi aynalımğa engen. Şın mänisinde, türik-moñğol taypalarınıñ jay-japsarı, arğı tarihı turasındağı bizdiñ bügingi barlıq bilik, tanımımız osı köne mwralar negizinde qalıptastı.
Dästürli tarihnama orayında, qilı zamanda bükil älemdi, onıñ işinde eñ aldımen eki Qıtay imperiyasın qatarınan titiretken Şıñğıs hanğa qatıstı, däl sol kezeñde tañbağa tüsken, jan-jaqtı, kölemdi, naqtı jazbalar tipti mol bolsa kerek edi. Olay bolmay şıqtı. Qıtay sayasatkerleri äuelde Wlı Dalanı qamtığan dürbeleñge jetkilikti män bermegendey. Endi Şıñğıs han tu kötergen kezde jılnamalar tağı da salğırt qaladı. Al Eke Moğwl wlısı tikeley şabuılğa köşken şaqta, el şetine kelgen oyran es jiğızbağan. Bas sauğalaudan basqa amal qalmaptı. YAğni Şürjen tarabında Şıñğıs han jäne onıñ wlısına qatıstı tikeley kuälik-derekter qağaz betine tüsip ülgermedi, nemese, äygilenbey jatıp joyılıp ketti. Tipti, Şürjen soğısı turasındağı belgili tauarihtıñ özi negizinen Swñ şejireleri arqılı mağlwm. Osı, qonısı şalğay, özin qaterden tıs sanağan Swñ imperiyası da tım tereñge boylay almaydı. Keşeuildep barıp, Şıñğıs han Teristik Qıtaydı alıp bituge jaqındağan şaqta ğana äuestik tanıta bastaptı. Batısqa, Sartauıl jorığına attanıp ketken Şıñğıs hannıñ soñınan arnayı elşilik jiberedi, irgedegi Şürjen aymağındağı wlıs begi Mwqalınıñ ordasımen baylanısqa şığadı. Bizdiñ zamanğa jetken jäne jetpegen birdi-ekili jazbalar osı kezeñge tiesili. Al bwdan soñ, quat-küşi şeginen asqan Eke Moğwl imperiyası Tañğwttı birjola talqandap, Şürjendi jar jiegine jetkizip, Swñnıñ özimen betpe-bet kelgen däuirde bayıptı, jaña bir jılnamalar jazılmaptı. Swñ qwlağannan soñ, Qwbılay negizdegen YUan' imperiyası zamanında ğana Şıñğıs han jäne onıñ töñiregine baylanıstı derekterdi jinaqtau talabı bayqaladı. Wlı qağannıñ jäne onıñ Qıtaydağı äuletiniñ resmi tarihın tañbağa tüsiru jwmısı YUan' däuirinen soñ, Miñ patşalığınıñ alğaşqı jıldarında ğana jüzege asadı. Aqır tübi joqtausız qalmağan, biraq mümkindik auqımımen salıstırğanda, osı mol derektiñ özi tım jwpını, şekteuli, tipti, jwtañ körinse kerek. Amal joq, barğa mäzir aytasız. Qaytkende de, basqa eşbir taraptan tabılmas eskertkişter.
Endi sol azdı-köpti düniege qısqaşa şolu jasay keteyik.
«Men-da bey-lu» – «Men-danıñ tolıq sıpattaması». Taqırıptağı «men» – men-u, men-gu, men'-jen' – keyinde ornıqqan «moñğol» etnoniminiñ qıtayşa nwsqası, al «da» – da-da, dadan, tatan – «tatar» atauınıñ ıqşamdalğan türi, yağni, bügingi tilge ıñğaylasaq, «Moñğol-tatardıñ…» bolıp şığadı.
1220 jılı Swñ patşalığı şekaralıq äskeriniñ bas qolbasşısı Czya Şe degen öz tarabınan ınta bildirip, bwl kezde Batıs jorığında jürgen Şıñğıs hannıñ Şürjen şegindegi ämirşi nayıbı jalayır Mwqalı-noyanmen baylanıs ornatadı. Köp wzamay-aq, naqtı kelissöz üşin jäne qwpiya barlau maqsatımen öziniñ Çjao Huñ esimdi äskeri keñesşisin attandırıptı. Bwl kezde Şürjen jwrtınıñ basım böligi jaulanıp bolğan, al Mwqalı imperiyanıñ bwrınğı Ortalıq astanası YAn'czin (Pekin) qalasında twrğan. Beybit meyman, qwrmetti elşi retinde qabıldanğan Çjao Huñ Mwqalınıñ ordasında wzaq uaqıt – bir jılday bolıp, erkin jürip-twrıp, el şetinde enteley lıqsığan beymağlwm jwrttıñ jay-japsarın barınşa bayıptap, 1221 jılı otanına oraladı jäne köp wzamay-aq, körgeni men köñilge tüygenin qağazğa tüsiripti.
«Men-da bey-lu» – şağın kölemine qaramastan, şınında da köşpendi jwrttıñ irik, naqtı, wtırlı jazılğan, birşama tolıq äri jan-jaqtı sıpattaması. Özi «tatar» dep atağan qauımnıñ ötken tarihı, bügingi bolmısı, tür-twlğa, minez, ädet-ğwrıp erekşelikteri bajaylap körsetilgen. «Tatar imperatorı» Şıñğıs hannıñ ğwmır-bayanına qatıstı derekter, onıñ keskin-keypi, minez-qwlqı turasında sonı, tosın mağlwmattar bar. Özin qabıl alğan wlıs-begi (qıtayşa go-vañ) Mwqalı töñireginde tağı birşama aqparat. Älbette, «Tolıq sıpattamada» Eke Moğwl wlısınıñ bar bolmısı, köşpendiler twrmısınıñ barlıq salası qamtılmağan, barlauşı sayasatker Swñ ökimetine, eki el arasındağı bolaşaq qatınas orayına qajetti sanalğan jayıttarğa basa nazar audaradı. Äsirese äsker isi, şaruaşılıq jöni, Şıñğıs hannıñ äulet-jwrağatı, eldiñ basqaru jüyesi men wlıq kisileri. Sapar-nama emes, äleumettik, sayasi jäne äskeri tanım maqsatında, qıtay jwrtınıñ damığan, qalıptı aqparat dästürimen, nwsqauşı, jetekşi qwral retinde, naqtı qoldanıs üşin jazılğan resmi, esepti bayandama (qasabat) bolğandıqtan, mwnda keltirilgen arnayı derekterdiñ şınayı aqiqatı kümän tuğızbauğa tiis. Şıñğıs hannıñ jeke basına qatıstı, wlıs jwrtınıñ özindik tanımı turasındağı, keyingi keybir zertteuşilerge kümändi köringen derekterdiñ barlığın da Çjao Huñ köptegen köris, naqtı keñester üstinde, Mwqalı-noyannan jäne äskeri Ordadağı basqa da wlıq, qolbasılardıñ äñgimesinen öz qwlağımen estigenin jäne memleket üşin mañızdı aqpar retinde öz qolımen qağazğa tüsirgenin ayğaqtap jatudıñ özi artıq. Sonımen qatar, Çañ Çunniñ mülde basqa bir josındağı sayahat-sapar jazbaların aytpasaq, «Tolıq sıpattama» – köşpendilerdiñ jaña wlısı, bayırğı tirşilik-bolmısı turasında Şıñğıs hannıñ közi tirisinde jazılıp qalğan biregey, jalğız eñbek ekeni onıñ män-mañızın küşeyte tüsse kerek.
«Çañ Çun' Çjen'-jen' si-yu-czi» – «Çañ Çun' Kemeldiñ Batısqa sayahat estelikteri». Ataqtı dao sopısı Çañ Çunniñ (1148–1227) Batıs jorığında jürgen Şıñğıs han Ordasına arnayı şaqırtu boyınşa barğan saparı (1221–1223) turalı şäkirt serigi Li Çji-çañ tañbalap qaldırğan jazbalar.
Ejelgi Qıtay jwrtında jäne onımen şektes biraz aymaqta keñinen tarağan dini-filosofiyalıq Dao iliminiñ öz kezindegi wstın, wytqısı bolıp twrğan, Kemel (Çjen'-jen'), Äulie (Şen'-syan') atanıp, Teristik häm Tüstik Qıtay – Czin' jäne Swñ patşalıqtarında qatarınan abıroy-dañqqa jetken oqımıstı ğalım, sırşıl, oyşıl aqın Çañ Çunniñ qiır-şalğay sayahat-saparı – Şıñğıs hanğa qatıstı tauarihtağı özgeşe oqiğalardıñ biri. Äuelde Eke wlıs qarauındağı Pekinge kelgen, odan soñ arnayı jasauıl, şäkirt qosşılarımen Wlı Dalanı şığıstan batısqa qaray köktey jürip, Altay asıp, Jetisudan ozıp, Sırdan ötip, Mäurennahrğa jetken degdar sopı Samarqandta azğana bögelip barıp, aqırı, on bes aylıq auır sapardan soñ, 1222 jılı mamırda qazirgi Auğanstan şeginde, ilkide ğana, Sind özenindegi joyqın wrıstan jeñispen oralğan wlı qağanmen kezdesedi. Sodan bir jılğa juıq wzaq uaqıt boyı, keyde keñ dalada, keyde kentti qalada äldeneşe ret jüzdesip, söylesip, keñes, uağız aytıp, birge köşip, irgeles qona jürip, 1223 jılı naurız ayında ğana eline qaytuğa rwqsat aladı. Oralu jolı Qıtayğa tikeley Şığıs Türkistan, Tañğwt arqılı ötipti. Üş jıldıq saparda mıñdağan şaqırım jol jürip, qanşama jer aralap, qanşama jwrttıñ älpetin köredi. Jol boyğı kündelik jazbalar saralana kele, ayrıqşa mändi tarihi eñbekke aynalıptı.
Sayahat kitabında köne zaman sureti naqtı bederlengen. Jürgen jol sıpatı, ärqilı aua rayı, baytaq jer bederi, qilı tabiğat, ärtürli halıqtar jöni, äsirese, köşpendi dala jwrtınıñ twrmıs-jayı, minez-qwlıq, ädet-ğwrpı, sän-saltanatı bayıptaladı. Wlı Daladağı wlıq kisilerdiñ köşpendi Ordalarınıñ sıpatı, eskilikti, qirağan qalalar keypi, Şığıs Türkistan ahualı, Mäurennahr jağdayı, Besbalıq, Almalıq, Sayram, Samarqand jäne basqa da qalalar turalı bayıptı, mändi derekter tañbalanğan. Ötken soğıs izi, qırğın wrıstar bolğan, aqsöñke süyekter şaşılğan maydan alañdarı körinis tabadı.
«Batısqa sayahat» jazbalarınıñ eñ bir qwndı jeri – dana qarttıñ Şıñğıs hanmen köris sätteri, ekeu-ara äñgimeleri sıpattalğan twstar. Wlı qağannıñ aqıl-parasatı, keñ, wstamdı, kesek minezimen qatar, adamdıq izgi keypi ayqın tanıladı. Sonday-aq, Şıñğıs han töñiregindegi alpauıt twlğalardıñ birazı – kerey Şıñqay, şürşit Lyu Çjun-lu, qidan Elyuy Ahay jäne basqa da aralas, bilis kisiler jöninde şınayı mağlwmat bar.
Şıñğıs hannıñ Çañ Çun'ge joldağan jarlıq-hattarı, Çañ Çunniñ bir retki jauabı jäne qağannıñ qaytar jol üstindegi Kemelge qoştasu sälemi – jiını epistolyarlıq altı qwjat saqtalğan. Älbette, qıtay tilinde. Şıñğıs han qıtay tilin bilmeydi, Äulie qartpen ünemi aralıq tilmaş arqılı söylesken, tiesili jazbalar da qıtay tildi hatşılar qolınan şığadı, biraq ämirşiniñ öz auzınan, naqtı öz sözimen. Qaytkende de bwl eskertkiş nwsqalardan wlı qağannıñ biik ruhı ayqın añğarıladı.
«Hey da şi lyue» – «Qara tatar jönindegi qısqaşa derekter». Tüstik Swñ diplomattarı Pen Da-ya men Syuy Tinniñ resmi qasabat jazbalarınıñ jinaqtı qospası (1237). Qıtay räsimi bükil tatar qauımın aq, qara, jabayı dep üş jikke bölgeni belgili. Qara tatar – Wlı Dalanıñ ortalıq böligindegi qiyat, kerey, nayman, jalayır, merkit qatarlı taypalar. Şıñğıs han «qara tatar» sanalğan. Bileuşi äulet qana emes, wlıs wytqısı bolıp otırğan jalpı jwrt tügel «qara tatar» esebinde.
Pen Da-ya – 1233 jılı, şekaralıq äsker qolbasşısı jibergen kişi elşilik qwramında bolıptı. Sapar maqsatı – Şürjenge qarsı soğıs barısındağı ıntımaqtastıq eken. Al Syuy Tin – köp wzamay Şürjen qwlağannan soñ, 1235 jılı Swñ sarayı jasaqtağan ülken elşilik qatarında attanadı. Eki elşilik te wlıs astanası Qaraqorımğa, Öketay qağannıñ därgeyine deyin jetedi. Eki elşilikti de basqarğan – Czou Şen'-çji degen wlıq. Sirä, osı ortaq basşınıñ nwsqauımen, äuelgi, Pen Da-ya jazbaların keyingi Syuy Tin öz kündeligimen salğastıra qarap, jaña ayğaq, üstemeler qosıp, soñğı, mağlwm qalpına tüsirgen. Baz bir zertteuşiler Syuy Tin – qosalqı avtor emes, Pen Da-ya eñbegin däyekteuşi dep qana biledi. Qaytkende de, eki sayasatkerdiñ öz közderimen körip, bayqap, ijdağatpen jinaqtağan derekteriniñ özara üyles ekenin jäne birin biri tolıqtırıp, naqtılay tüskeni anıq añdaladı.
Tarihi zamanalıq eñbektiñ negizgi nazarı – ejelgi joramen äli de tatar atanıp otırğan köşpendi jwrttıñ özindik erekşelik sıpatı. Şıñğıs hannan soñ sanaulı ğana jıl ötken, eldiñ bet-beynesi eşbir özgermegen, sondıqtan da «Qara tatar jönindegi qısqaşa derekter» – XIII ğasırdağı köşpendiler qauımınıñ jay-japsarı turalı mol mağlwmat qaldırğan mañdaylı eskertkiş sanaladı. Swñ sayasatkerleri eldiñ tirşilik kebine, twrmıs-saltı, ädet-ğwrpına, minez erekşelikterine ayrıqşa nazar audarıptı. Malşılıq käsip, añşılıq jayı, dästürli as-su, kiiz üy men kök küyme (arba üstine tigilgen kiiz üyler), köşi-qon, ämirşiniñ altın Ordası sıpattalğan. Ädet-ğwrıp, nanım-senim töñireginde birtalay aqpar wşırasadı. Wlıstıñ wlıq adamdarı, äkimşilik basqaru jüyesine qatıstı qaytalanbas derekter bar. Sol zamandağı Wlı Dalanıñ aua rayı, tabiğatı turasındağı tam-twm mağlwmattıñ ornı da özgeşe. Tüz jwrtınıñ ötirik aytpaytın turaşıldığı, wrlıq-qarlıq jasamaytın adaldığı, er, qayrattı tür-twlğası atap körsetilgen.
Bir sözben aytqanda, «Qara tatar jönindegi qısqaşa derekter» – ötken-ketken tarihtı tanudağı qosımşa mälimetter üstine, bizdiñ köşpendi halıqtardıñ küni keşege deyin üzilmey jalğasqan twrmıs-saltı, ädet-ğwrpı, adamdıq twrpatı, özindik dalalıq mädenieti sıpattalğan negizgi twma-bwlaq eskertkişterdiñ biri bolıp tabıladı.
«Si-yu lu» – «Batısqa sayahat esteligi»; «Şen'-dao bey gun Çjun-şu lin Elyuy» – «Wlı imperator Keñesiniñ bastığı, wlıq märtebeli Elyuydiñ ruhına arnalğan qwlpıtas». Bwl eki jädiger de äuelde Şıñğıs hanğa keñesşi, keyinde, Öketay qağan twsında ülken wlıq bolğan Elyuy Çucay (1189–1243) esimimen baylanıstı.
Eke Moğol wlısınıñ tarihında mäşhür Elyuy Çucaydıñ näsili – moñğol tekti qidan, Läuo imperiyasınıñ negizin salğan Elyuy Abaoczidiñ toğızınşı wrpağı. Qıtay mädenieti ıqpalında, qıtay dästürinde tärbielengen. Şürjen qızmetinde bolğan. Öz zamanınıñ bilimdar kisisi, jazuşı, aqın, sayasatker. Ejelgi qarakök äulettiñ twyağı retinde Şıñğıs hannıñ arnayı şaqırtuımen, 1218 jıldıñ kökek ayınan bastap, qağan Ordasında boladı. Sartauıl jorığına birge attanğan. Äuelde balger, jwldızdamaşı, keyinde hatşı, keñesşi.
«Batısqa sayahat esteligi» – bwrnadağı kündelikter negizinde qalıptanıp, 1229 jılı kitap bolıp şığadı. Kölemi şağın. Eñbektiñ ekinşi bölimi – avtordıñ dao ilimine qarsı, budda jolın wstanğan közqaras bayıbı. Sayahat jöni – birinşi bölimde. Wlı jorıq turasında, Şıñğıs han jäne soğıs, maydan töñireginde äñgime joq. Tek jappay attanıs aldındağı qalıñ äsker sureti jäne jaz ortasında, Altaydan asar kezdegi nayza boyı qardı jarıp ötken mwzdı şeru ğana aytıladı. Bwdan äride, negizinen, jürgen jol, ärqilı meken, qalalar sıpatı, yağni Orta Aziyanıñ tarihi geografiyasına qatıstı mälimetter. Sonımen qatar, jergilikti halıqtardıñ twrmıs jayı, ädet-ğwrpı turalı tam-twm derekter keltirilgen.
Elyuy Çucay bwdan soñ, Öketay qağannıñ twsında ayrıqşa ülken märtebege jetip, jarım imperiya – bükil Soltüstik Qıtaydı basqaratın äkimşilik Keñsesiniñ törağası boladı. Wlıstıñ Batıs jarımı – Orta Aziya jäne Iran tarabındağı bas uäzir – kerey Şıñqay ekeui qanattasa jwmıs jasap, alıp eldiñ bükil işki, sırtqı sayasatın jürgizip otırğan. Öketay qağannan soñ, biraz uaqıt bar bilikti qolına alğan Töregene-qatın zamanında qızmetten şettelip, qudalauğa wşırağanımen, jazağa tartılmağan Elyuy Çucay köp wzamay öz ajalınan öledi de, keyingi Möñke, Qwbılay däuirinde esimi qaytadan qwrmetke bölenedi. Imperiyanıñ wlı twlğalarınıñ biri retinde, Qaraqorımda jatqan süyegi Pekinge äkelinip, säuletti dürbe twrğızıp, qaytadan jerlenipti. Basına ornatılğan qwlpıtas jazuı twtas bir tauarih dese bolğanday. Ataqtı twlğanıñ bükil ömir jolı, atqarğan is, jasağan eñbegi tügendep aytıladı. Basım böligi Öketay qağan zamanı, Elyuy Çucay qızmetiniñ Teristik Qıtayğa qatıstı jıldarına arnalğan. Sonımen qatar, Şıñğıs han kezeñine tiesili şekteuli mağlwmattar da ayrıqşa qwndı. Wlı qağan jetesinen tanıp, joğarı bağalağan, Urtun saqal (Wzın saqal, älde Wrttı saqal) atap, ülken senim artqan, aqırı, Qıtay tarihındağı erekşe twlğalardıñ biri bolıp şıqqan Elyuy Çucaydıñ qwlpıtas-namasınıñ mätinin jazğan Sun Czı-çjen' (1187–1266) – bilimdar oqımıstı, memleket qızmetindegi märtebeli wlıq, kezinde bas uäzirdiñ ıqpalında bolğan, onımen pikirles, tilektes qana emes, jasınıñ twstasına qaramastan, özin izbasar şäkirt sanağan kisi eken. 1261–1264 jıldar şamasında tañbağa tüsken bwl tarihi jazbalardıñ derekti, naqtı bolmısı eşqanday kümän tuğızbaydı.
«Huan YUan' şen-vu cin'-çjen lu» – «Qasietti YUan' Äulie-jihangeriniñ jeke jorıqtarınıñ sıpattaması». Şıñğıs hannıñ ğwmırbayanı esepti köne jädiger. Küni büginge deyin layıqtı bağasın almağan, şındığında, eñ mändi tüp derekterdiñ birinen sanaluğa tiis qwndı mwra.
Tüstik Swñ memleketiniñ basım böligin därgeyine keltirip, jaña Qıtay imperiyasın qwrıp jatqan Qwbılay han 1263 jılı, Van O degen oqımıstı wlıqtıñ keñesi boyınşa, Eke wlıstıñ äuelgi qağandarı turasında derekter jinastıruğa jäne sol negizde qıtay tilinde arnayı tauarihtar jazuğa jarlıq beredi. «Czin'-çjen lu» – osı qatarda qalıptanğan eñbekterdiñ biri dep tanılğan. Şamamen 1264–1285 jıldar aralığında tañbağa tüsipti. Moñğol (tatar, türik) tilinen audarma dep esepteledi. Alğaşqı zertteuşi P.Kafarov (1817–1878) bayqağan keybir oqıs qatelerge qarağanda, şejireni jinaqtap qwrastırğan tärjimaşı – keyingiler naqtılap aytatın, eskilik bilgiri tañğwt Şağan emes, basqa bir kisi tärizdi. Sonday-aq, bwl tauarih «Qasterli şejire» negizinde jazıldı degen pikir de jañsaq. Eki mwradağı üyles derekter – almasu nätijesi boluı şart emes, arıdağı naqtı oqiğanıñ eki tarap şınayı körinisi, oğan qosa, eskilikti, äldebir ortaq eñbek enşisi. Älbette, jaña şejireni qwrastıruşı ilkidegi, öz taqırıbına qatıstı mwrağattıñ bärin de bilgen, alayda, negizgi tirek – patşa saraylarında ğana saqtalğan, bizdiñ zamanğa jetpegen äygili «Altın däpter» bolğanğa wqsaydı.
«Äulie-jihangerdiñ jeke jorıqtarı» – Şıñğıs hannıñ tuğannan bastap, dünieden ötkenge deyingi bükil ömir jolın qamtidı. XIX ğasırğa jetken köne jazbanıñ biraz jeri öşken, kömeskilengen eken jäne alğaşqı nwsqanı köşiruşiler tarabınan ketken qateler men qıstırma qosımşalar da wşırasatını anıqtalğan, soğan qaramastan, qaytalanbas mağlwmatı mol. Şejire sarañ sözben, ayqın jazılğan. Äsire suret, añızdıq, epostıq sarın atımen joq, naqtı, jalañ derekter ğana. «Qasterli şejiremen», Räşid-äd-Din tarihımen, qıtay tildi basqa da eñbektermen salıstıra qarağanda, Şıñğıs han zamanınıñ köptegen oqiğaları kümänsiz şındığın tauıp, ayqındala, bederlene tüsedi.
Ärqilı elşilik derekteri. Çjao Huñ men Pen Da-ya, Syuy Tin turasında ayttıq. Şıñğıs han twsı jäne oğan tikeley jalğas kezeñde basqa da birtalay elşilik jäne soğan tiesili qasabat-jazbalar bolğan. Alayda, keybiri saqtalmağan, keybiriniñ män-mağınası kemşin.
1221 jılı Tüstik Swñ imperatorı Nin-czun bwl kezde Orta Aziyada jürgen Şıñğıs han Ordasına Gou Men-yuy degen elşisin attandırıptı. Negizgi maqsat – dostıq qatınas ornatu jäne beybit bolaşaqtağı bitim eken. Şıñğıs han Swñ ökilin jaqsı qabıldap, qaytar jolında tiesili jasauıldarmen qosa, öz elşisin jiberipti. Jauaptı sapar, wzaq joldan oralıp kelisimen Swñ elşisi räsim boyınşa, patşa sarayına «Gou Men-yuy şi-bey lu» – «Gou Men-yuydiñ Soltüstikke elşilik saparınıñ sıpattaması» attı kölemdi qasabat-jazba tapsıradı. Jol-sapar jöni, qwpiya kelissözder jayın aytpağanda, qağannıñ altın Ordasında bolğan bilimdar sayasatker Şıñğıs hannıñ jeke bası, tür-twlğa, minez-qwlqı turasında, wlıstıñ belgili qolbası, wlıq kisileri, jasaqtı äsker, qandı jorıq töñireginde birtalay mağlwmat jinaqtap äkelgeni anıq. Ökinişke qaray, bwl ayrıqşa qwndı mwra bizdiñ zamanımızğa jetpegen. Nemese, belgisiz bir qoymada jatır.
Eke wlıspen soğıs jağdayındağı jäne birjola küyrep jeñiludiñ aldında twrğan Czin' patşalığı beybit kelisim turalı wsınıstarmen, 1220 jılı Ugusun Çjun-duan' jäne An' YAn'-çjen' degen märtebeli eki wlığın Batıs jorığındağı Şıñğıs hannıñ ğwzırına attandıradı. Bwlar äuelde Pekinde otırğan wlıs-begi Mwqalınıñ aldına jetedi. Ekinşi, qıtay wlttı elşi äldebir sıltau, sebeptermen osında qaladı. Al maqwl keñşilik alğan şürşit Ugusun Tañğwt arqılı ötip, Şığıs Türkistandı basıp, 1221 jılı tamızda, Auğan şegi Taliqan aymağında twrğan Şıñğıs hannıñ Ordasına jetedi. Qaharlı qağan Ugusundi qabıldağanımen, mämle zamanı ötip ketkenin, Şürjen ämirşisi Altın-han märtebesinen bas tartıp, birjola tize büguge tiisin, äytpese, Sartauıl jorığınan orala salısımen, elin, jwrtın birjola qiratatının mälimdeydi. Ugusun qaytar jolında Şıñğıs hannıñ qwrmetti şaqırtumen bara jatqan Çañ Çun'ge kezdesipti. 1222 jıldıñ basında elge oralğannan soñ jazılğan mindetti qasabat jayı belgisiz. Arada köp wzamay-aq Lyu Ci degen dosına beyresmi keñes retinde bayandap otırıp, Batıs saparında körgen-bilgenin hatqa tüsirtedi. Sayasat, elşilik jöninen tıs äñgimeler. Jolayğı jer sıpatın, merkit, mekrin, qırğız, nayman, qañlı, wyğır, twma, qarlwq taypaları jaylağan qonıstar arqılı ötkenin aytadı. Batıstağı, bwrında Elyuy Daşı bastap aparğan qidandar tarihı men olardıñ keyingi tağdırına qatıstı biraz mağlwmat bar. Bilimdar oqımıstı Ugusun öz atımen jariyağa şıqpasa da, közi körgen, tanımdıq derekterdiñ mülde joğalıp ketpeuin oylaptı. Bwl şağın kölemdi eskertkiş «Bey-şi czi» – «Soltüstik sapar jazbaları» dep ataladı.
Şıñğıs hannan soñ, Öketay, odan keyingi Möñke qağandar twsında Qıtaymen arada elşilik almasu – qalıptı jağdayğa aynaladı. Tiesili mwrağat ta birşama. Äytse de, bizdiñ taqırıbımızğa tikeley qatıstı mağlwmattar wşırasa qoymaydı.
«YUan' şi» – «YUan' tarihı». Şıñğıs han twqımı bilegen Qıtaydağı YUan' atanğan äulettiñ jinaqtalıp, bir jüyege tüsirilgen resmi tarihı. 1368–1369 jıldarı jazılğan.
Ejelgi Qıtayda qalıptasqan saray dästüri boyınşa, zamanında el bilegen äuletterdiñ barlığınıñ da özindik tolıq tarihı jasalıp otıruğa tiis edi. İlkidegi jazbalar men derekter öz aldına, taqtağı kezekti imperatordıñ ädepki jılnaması, yağni töltuma şejiresi kündelikti qağazğa tüsip otırğan. Bwl räsim jaña, YUan' äuletin jariyalağan Qwbılay twsında qalıptı jalğasın tauıp, odan soñ da üzilmey saqtaladı. Äytse de, YUan' zamanında da eñ aldımen ötken äuletter tarihı tügendeledi. Taqtağı ämirşilerdiñ tikeley qamqorlığında sanalğan Tarihnama ortalığı Kwñfudzı akademiyasımen birigip, äleyim-täleyim zamanda ayaqsırap qalğan, memlekettik mañızı bar şaruağa qaptal kirisedi de, qanşama jılğı, jan-jaqtı dayındıq jwmıstarınan soñ, ötkendegi Läuo (916–1124), Czin' (1115–1234), jäne Swñ (960–1279) äuletteriniñ jinaqtı tarihtarın («Lyao şi», «Czin' şi», «Sun şi») jazıp bitiredi (1345). Al ökim qwrıp otırğan äulet tarihı qağazğa tüsip ülgermepti. Äytkenmen, mülde ayaqsız qalmaydı. Jaña äulet Miñ patşalığınıñ alğaşqı imperatorı Çju YUan'-çjan bilikke kele sala şwğıl jarlıq beredi. İlkide YUan' ämirine teris közqarasımen atı şıqqan Sun Lyan, Van Vey degen belgili tarihşılar bastağan on altı oqımıstı, on tört kömekşisimen jwmısqa jedel kirisip, bwrında tañbalanğan, jinaqtalğan derek, mağlwmattar negizinde, aynalası on bir ay işinde, wzın sanı 210 taraudan twratın, tolımdı YUan' tarihın jazıp şığıptı.
İlkidegi Şıñğıs han zamanınan bastap, Eke Wlıstı qamtıp, bükil YUan' däuirin äygilegen resmi tarih ülken tört bölimnen qwraladı. Birinşi bölim – «Ben'-czi» – «Negizgi tauarih» – Äulettiñ tüp atası Şıñğıs hannan tartıp, eñ soñğı imperator Toğan-Temirge deyingi barlıq patşalardıñ ğwmırbayanı, atqarğan qızmeti, YUan' zamanındağı eleuli oqiğalar. Ekinşi bölim – «Çji» – «Sıpattama» – imperiyanıñ jer bederi, özen-suı, är jıldardağı aua rayınan bastap, äkimşilik bölinis, memlekettik qwrılım, saray räsimderi, qarajat, zañ jüyesi, äsker isine deyin – bir sözben aytqanda, eldiñ YUan' däuirindegi bükil bolmıs-bitimin täptişteydi. Üşinşi bölim – «Byao» – «Ata-tek kestesi» – imperator äuletiniñ şığu tegi, arğı babaları, keyingi wrpağı, tuıs, jwrağattarınıñ män-jayı turasında. Törtinşi bölim – «Le-çjuan'» – «Ğwmırbayandar» – wlıstıñ wlıq kisileri, oqımıstı ğalımdar, ataqtı qolbasılar jäne basqa da belgili twlğalardıñ ömiri men qızmetine arnalğan. Jinaqtap kelgende, twtas eki ğasır şejiresi. Auqımı keñ, deregi mol.
Keyingi Qıtay tarihın aytpağanda, Şıñğıs hanğa, onıñ zamanına qatıstı qanşama sonı mağlwmat bar. Öketay, Küyik, Möñke handarğa jeke taraular arnalğan. Şıñğıs hannıñ wldarı men äygili nemereleriniñ bayanı, tarihtağı Sübitay, Mwqalı qatarlı ataqtı qolbasılar, Elyuy Çucay, Şıñqay siyaqtı sayasatkerler, Şıñğıs hannıñ jaulas dwşpandarı men jaqın serikteri arnayı, jeke-jeke söz boladı. Wşan-teñiz tauarih.
Sonımen qatar, «YUan' şi» mol mümkindik orayındağı biik öresine jete almaptı. Asığıs jasalğan jwmıstıñ kemistik jaqtarı sol kezdiñ özinde nazarğa tüsedi. Qorda bar, qajetti mälimetterdiñ birazı eskerusiz qalğan, köptegen twstar tolımdı emes, bardıñ özinde qate, qayşı derekter wşırasadı. Olqılıqtı oñdauğa keyingi Cin zamanında birtalay talap jasalğan eken. Äytse de eñ ülken bayıp, tüzetu, tolıqtıru ürdisi XIX–XX ğasırlar şeginde ğana jüzege asadı. Äuelde tarihşı Tu Czi bükil ğwmırın sarıp etip, jañsağın tüzep, jañğırta üstemelep, «YUan' şidi» qaytadan jazıp şığadı. Jiını jiırma segiz kitap jasağan eken, sonda da ölgeninşe aqır tübine jete almaydı. Ejelgi tarihi jazbalardı oñdau jolında wtımdı eñbek etken ekinşi bir oqımıstı Ke Şao-min' öz tarabınan ol da qanşama tüzetu, üstemeler jasaptı. Osı bilgir eki oqımıstınıñ qolınan ötken jaña tauarih ğılımi twrğıdan däyekti, derekteri senimdi jäne bayanı tolıq, qwndı eñbekter dep esepteledi.
Europa tilderine tolıqtay audarılmağan «YUan' şidiñ» bizdiñ taqırıbımızğa tikeley qatıstı tarauları tarih ğılımında arğı, XIX ğasırdan belgili.
Europa derekteri
Sartauıl soğısı ayaqtalmasa da, Horezm tağdırı birjola şeşilgennen soñ, 1221 jılı küzde Şıñğıs han Küngey Qapqazda twrğan eki qolbası – Jebe-noyan men Sübitay-bahadwrğa türik tekti qıpşaq taypaları qonıstanıp otırğan Oñtüstik-Şığıs Europağa ötip, bolaşaqqa barlau jasap keluge tapsırıs beredi. Eki tümen äskeri bar Jebe men Sübitay wzaq jorıq aldında, ilkide jaulanğan atıraptı qaterden qamtamasız etu üşin, osımen ekinşi märte, Gürjistan şegine basıp kirip, birikken gruzin-armyannıñ qarsı attanğan alpıs mıñdıq qalıñ qolın qiratıp jeñedi. Bwdan soñ, Temir-Qaqpa atanğan Derbentti aynalıp, Qapqaz tauın Şirvan şatqalımen, köktey ötip, 1222 jılı jazğıtwrım Teristik qırqağa şığadı, bas qwrap, qarsı twrğan tau halıqtarı – alan, şerkes, lezginderdiñ birikken jasağın tozdırıp, küzge qaray Qoban su, Tañ dariya boyın jaylağan Qıpşaq qonıstarına jetipti. Bwdan soñğı tauarih jalpığa mağlwm. Tegi bir bolsa da, jwrtı bölek tuıstarına bağınıştan bas tartqan qıpşaqtar şetki qonıstarında jeñiliske wşırap, qwda-andalı Kievten kömek swraydı. Bwl kezde bıtırap otırğan orıs knäzdikteri ortaq qater, belgisiz dwşpanğa qarsı tügelge juıq, tüp köterile attanıptı. Aqırı, birikken äsker Azau teñizine qwyatın Qalqa özeniniñ boyında tilegen jauımen betpe-bet keledi. 1223 jıl, 31 mamır. Basım köpşiligin orıstar qwrağan, älde 80 mıñ, älde odan da köp qalıñ qol tatardıñ 20 mıñ jasağınan qirap jeñilgeni, toz-toz bolıp, eline onnıñ biri ğana oralğanı mälim. Orıs jılnamalarınıñ kuäligi osınday. İlkidegi gruzin jäne armyan derekterin aytpasaq, bwl – tatar-moğol turasında Europada tañbalanğan alğaşqı mağlwmat deuge tiispiz. (Qalqadağı wrıstan keyin Jebe-noyan men Sübitay-bahadwr Batıs Däştini barlap, Bwlğar şegine jetedi, mwnda, Kama boyında tosqauıl qwrğan bwlğar äskerin talqandap, jer ıñğayın añdağan soñ, Edildi qwlday jürip, Jayıqtan ötip, 1225 jılı Şığıs Däşti-Qıpşaqqa aman-esen oraladı.)
Qalqa wrısınan soñ, arada on bes jıl ötkende, keñ kölemdi Europa jorığı bastaladı. Eñ aldımen Bwlğar handığı qiratıldı. Sodan soñ Qıpşaq qosıp alındı. Odan keyin Orıs knäzdikteri bodanğa tüsti. Şıñğıs hannıñ nemeresi Batu han 1240 jılı Kievti alıp, Europa şegine enteley tönip keldi. Arıdağı jwrt sonda ğana qater lebin sezinipti. Bwdan bwrınğı emis habarlar eşkimge äser etpegen. Tek Vengriya koroli Törtinşi Bela ğana azdı-köpti qam-qareket jasağan körinedi. Bwdan üş jüz jıl bwrın Şığıs Europadan auğan madiyarlar özderiniñ ata jwrtında otırğan tuıstas başqwrttarmen baylanısın üzbegen. Apat qarsañında jäne şapqın jaña bastalğanda, 1235, 1237 jıldarı Bwlğar eline qatarınan eki märte arnayı barıp qaytqan monah YUliannıñ korol' Belağa tüsirgen mağlwm hatı – tatar qauımı turasında Batısqa jetken alğaşqı naqtı derek bolıp tabıladı. Monah YUlian öz jazbalarında tatarlardıñ soğıs öneri, äskeriniñ serpimdi quatı, jauıngerlik qarımı, qamal bwzu täsilderi turalı mändi derektermen qatar, bwl jwrttıñ tür-twlğası, minez-qwlqı, qaterden taymaytın jaujürektigi turalı aytadı, tatar hanı, onıñ saltanattı Ordası jöninde estigenin sıpattay kele, bwlardıñ jer-älemdi – Vengriyadan Rimge deyin tügel bağındırmaq nieti barın, yağni, köp wzamay şapqın bastalatının eskertedi. Korol' Bela tapır-twpır qareketke kirisipti: äsker toptau, jwrtınan auğan qıpşaqtarmen odaqtasuğa talpınıs öz aldına, Rim papasınan bastap, bükil Europa ämirşilerine hat joldaydı, elşilik attandıradı, kömek swraydı. Biraq Europa mızğımaptı. Alğaşqı habardı qaperine de almaydı.
Arada köp ötpey-aq, 1241 jılı qañtarda Batu han Karpattan asıp, Batıs jwrttarınıñ şegine kiredi. Äuelgi, ülkendi-kişili, ärqilı wrıstardan soñ, 11 kökekte Sayo özeni, Moha jazığındağı alapat maydanda birikken vengr, horvat äskerin jäne olarğa septes francuz, nemis qosındarın talqandaydı, korol' Bela äreñ qaşıp qwtıladı, onıñ inisi, horvat ämiri Koloman jaraqattan öledi, jiını 56 mıñ äsker qırılıptı. Osıdan eki-aq kün bwrın, 1241 jıl, 9 kökekte Şıñğıs hannıñ tağı bir nemeresi Baydar Legnica tübinde, nebäri jalğız tümen jasaqpen Europanıñ birikken krestşileri – älde 50 mıñ, älde 60 mıñdıq temir äskerdi qirata jeñgen, jiını 36 mıñ, endi bir derekterde 40 mıñ krestşi qazağa wşıraptı. (Ölgen dwşpannıñ esebin alu üşin, oñ jaq qwlaqtarın kesip, jinağanda toğız qap bolğan körinedi.)
Bwl eki oqiğa Europanı eseñgiretip jiberedi. Jalpı jwrttı ürey jaylaydı. Wrıs maydanınan qiıs qalğan Franciya, arğı şettegi Ispaniya, tipti, oqşau araldağı Angliyanıñ özi qaltırap otırıptı. Jolındağınıñ bärin japırğan tatar şapqını aqırzaman ayğağı bolıp körinedi. Bükil Europada jüris-twrıs, sauda ataulı taqi toqtalğan, al Angliya qwrılıqpen aradağı keme qatınasın doğarıp, aralıq bazarların jauıp tastaptı. Keyingi zertteuşilerdiñ bayıbınşa, Hristian älemi bwrın-soñdı eşqaşan däl mwnday almağayıp qater üstinde bolğan emes. German imperatorı Fridrih II ağılşın koroli Genrih III-ge jäne Europanıñ barlıq monarhtarına älemdik tatar şapqınına qarsı küş biriktiru qajeti turalı arnayı joldau jasaydı. Francuz koroli, keyinde Äulie atanğan Lyudovik IX zwlmat barısı turalı tuğan anasımen aradağı äñgimede közine eriksiz jas aladı, bwl tatarlardıñ betin qaytarıp, keri qua almasaq, bükil el-jwrtımızben joq bolamız depti.
Osı twstağı katolik din ökilderiniñ ündeu, mälimdemeleri, şapqın aymağınan qaşıp şıqqan orıs, majar, alman jäne basqa da kisilerdiñ aqparatı ümitsiz qorqınıştı odan ärmen küşeyte tüsedi. Jinaqtalğan, qolda bar ötirikti-şındı, ertegilik-laqaptı mağlwmattar jäne köpşilik közben körgen naqtı oqiğalar men ärqilı derekter negizinde dünieniñ qiır şetinen şıqqan beymälim jwrt turasındağı alğaşqı eñbekter jazıla bastaydı. Katolik monahtarı Al'beriktiñ (öl.1241) jäne Rihardtıñ «Jılnama» kitaptarında Horezmniñ qwlauı, Küngey Qapqaz, Armeniya men Gruziyadağı topalañ, Qalqadağı qırğın – bir sözben aytqanda, jarım dünieni titiretken ğalamat oqiğalardıñ alğaşqı jañğırığı körinis tabadı. Bwl rette benediktin monağı, ağılşın Met'yu Paristiñ (1200–1259) «Ülken şejire» atalatın jinaqtı eñbegi nazar audararlıq. Jan-jaqtı bilimder äri ayrıqşa ijdağattı Met'yu Paris (orısşa tañbalanuında Matfey Parijskiy) 1200 jıldan 1259 jılğa deyingi aralıqtağı Batıs Europa halıqtarınıñ tarihın qamtidı, onıñ işinde 1238–1242 jıldardağı tatar şapqınına ayrıqşa orın berilgen. Eleuli oqiğalar tizbegimen qatar, tatar qauımınıñ soğıs täsilderi, qaru-jarağı men küş-quatı, tür-twlğası men minez-qwlqı, twrmıs jayı jäne ädet-ğwrpı turasında birşama mol deregi bar. Osı oraydağı negizgi mätinge qosımşa retinde tirkelgen tarihi qwjattardıñ män-mañızı ayrıqşa. Ağılşın koroli Genrih III-niñ arhivinen alınğan, basqa da taraptan jinaqtalğan mazmwndı, qwndı eskertkişterdiñ köpşiligi keyingi zamanğa tek osı «Ülken şejire» qwramında ğana jetipti. Bizge jalpı swlbası jäne keybir tarauları ğana mağlwm, biraq tikeley beytanıs tağı bir eleuli eñbek – italik Rogerdiñ jazbaları; Innokentiy IV papanıñ Majarstandağı ökili bolıp twrğan kezinde, 1241 jılı tatar twtqınına tüsip, aqırı odan qaşıp şıqqan Roger (Rogeriy, Rogerius) 1243 jılı Otanına aman-esen jetedi de, izinşe, 1244 jılı, közben körgeni men bastan ötkenderin kitap etip qalıptaydı, dästürli latın tilinde; «Vengriyanıñ küyreui turalı qasiret jırı» dep atalatın bwl tarihi-derekti tuındı 1938 jılı majar tiline audarılğan.
Keyinde arhiepiskop märtebesine jetken Rogerdiñ (öl.1266) zamandası jäne din-qarındas äriptesi arhidiakon Foma Split (1200–1268) «bolaşaq wrpaqqa estelik üşin», ol da latın tilinde jazılğan «Salona jäne Split arhiepiskoptarınıñ tarihı» deytin kölemdi eñbeginde ataulı taqırıp şeñberinen şığıp, özi tuıp-ösken Dalmaciya–Horvatiya men Vengriyanıñ ejelgi zamannan sol kezge deyingi tarihın qamtidı, kitaptıñ tolımdı tört tarauı Batıs Europadağı tatar şapqınına arnalğan. Foma Splittiñ jazbaları osı taraptağı twma, tüpnwsqa ädebiettiñ eleuli bir körinisi sanaladı jäne keyingi köptegen zertteulerge arqau bolğan. Äytkenmen, birli-jarım jañsaq derekter wşırasadı, jeñilgen vengerlerdi tabalaumen qatar, jolındağınıñ bärin japırğan tatarlarğa degen näsildik häm dini öşpendilik ayqın añğarıladı, jäne bügingi Batıs ğalımdarınıñ özi maqwldamaytın qisınsız jalağa keñinen orın berilgen. Sonımen qatar, oqiğa barısı, soğıstar şejiresin aytpağanda, tatar qauımınıñ minez-qwlqı, ädet-ğwrpına, tür-twlğası, erlik bitimi men qaru jarağına, wrıs täsilderine qatıstı şınayı äri naqtı aqpar bar.
Europanıñ eñ tañdaulı äsker jasaqtarınıñ qirap jeñilgeni, adam aytqısız qater, «ğalamat baqıtsızdıq turalı habar tezinen barlıq jerge jetti, endi bükil älem titiredi, töñirekti tügel qorqınış jayladı, qwbıjıqtıñ şeñgelinen eşkim de qaşıp qwtıla almaytınday körindi; Rim imperatorı Fridrihtiñ özi qarsılıq jönin emes, bas sauğalau jayın ğana oylaptı», – dep jazadı Foma Split.
Qaytkende de, bwl zamandağı barlıq sözdiñ tüyini – tatar şapqınına qarsı amal joq degen abırjı üreyge ğana tireledi eken. Şarası tausılğan jwrt arasında «A, qwday, bizdi tatardıñ kärinen saqta!» – degen dwğa keñinen taralıptı.
Şınında da, Europanı qwday saqtağanday boldı: Sayo men Legnicadağı wrıstardan soñ köp wzamay, alıstağı wlıs astanası Qaraqorımnan oqıs habar jetedi, Öketay qağan ölipti. Bir-aq künde dünie bwzılğan: Eke Moğol wlısı ıdırap tozu öz aldına, qırğın azamat soğısı qaterinde qalıptı. Batu bwdan arğı jorıqtı şektep, barlıq taraptağı äskerin jinaqtap, Däşti-Qıpşaqqa qaytuğa qamdanadı. Keler jılı Edil boyına birjola irge teuip, türik-qıpşaq jwrtınıñ jañğırğan, jaña bir wlı memleketi Altın Ordanıñ irgesin bekituge kirisipti. Arada azğana jıl ötip, örisi tar, minezi qatal Küyik qağan ölgennen soñ, Qaraqorımdağı ata tağına Batudıñ qoldauımen, ekinşi bir nemere ini – Möñke ornığadı. Eke Moğwl wlısınıñ eñ qwdiretti kezeñi kelipti.
Bwl kezde Europa da tınşığan. Biraq ürey elesi joğalmağan. Endi «tozaqı tatardıñ» män-jayın tereñirek biluge talap etedi. Bolaşaq, ıqtimal qaterden saqtıq şarası. Mwsılman älemine qarsı odaqtastıq turalı esekdäme. Bwl rette bükil katolik jwrtınıñ ruhani kösemi, Rim papası Innokentiy IV men Franciya koroli Lyudovik IX ayrıqşa belsendilik tanıtadı.
Plano Karpini. «Tartarlar turalı kitap». (Keyingi köşirmeşiler kitap atın özderinşe öñdep, «Biz tartar atap jürgen monğaldar tarihı» dep bwrmalağan.) Europadan Şığıs Aziyağa alğaş jol aşqan katolik, franciskan-minorit tariqatınıñ sopısı ital'yan Djovanni del' P'yano Karpine keyingi tarihta latınşa nwsqalı nıspısı boyınşa, Plano Karpini dep ataladı. Rim papası Törtinşi Innokentiydiñ (1243–1254) arnayı jauşısı. 1245 jılı köktemde Lion qalasınan attanıptı. (Bwl kezde papa öziniñ qastas dwşpanı german imperatorınan boy tasalap, Francuz koroliniñ panasında, osı Lionda otırğan.) Jauşılıq qwramında tağı eki monah – polyak Benedikt pen bogemiyalıq Stefan degender bar eken.
Karpini – öz tarabında ayrıqşa mäşhür dini qayratker, franciskan tariqatın negizdeuşi, közi tirisinen äulie tanılğan Francisk Assizidiñ (1181–1226) izbasar jaqın dosı jäne Rim papasınıñ ejettes, senimdi adamı bolğan. Jauaptı mindet arqalağan sapar qarsañında alpıs üş jastan asqan, etjeñdi, biraq densaulığı mıqtı, taqua ğana emes, meyirban, bilimdar, izgi kisi retinde sıpattaladı.
Missiya maqsatı – äldenendey kelissöz emes, Batıs jwrtına tozaqtıñ törinen şıqqanday köringen, «tatar» esimi «tartar», yağni «tozaqı» bolıp estiletin beymağlwm jwrt turasında jan-jaqtı derek jinastırıp äkelu eken. Äuelde Edildegi Batu hannıñ ğwzırına jiberilgen jauşılar odan äri, Eke Wlıstıñ ülken Ordasına bağıttaladı. Stefan jüristi kötere almay, orta jolda, Kievte qalğan, endi Karpini men Benedikt Edil-Jayıqtan soñ, Üstirt, Horezm, Jetisu, Tarbağatay arqılı Däşti-Qıpşaqtı kesip ötip, Altaydan asıp, Qaraqorımğa jetedi. Mwnda tört ayğa juıq emin-erkin twrıp, wlıstıñ jäne ondağı jwrttıñ jay-japsarımen tanısadı, jergilikti jäne sırttan kelgen ärqilı kisilermen aralasıp, söylesip, eldiñ eleuli twlğaların köredi. 1246 jılı tamızda Öketaydıñ ülken wlı Küyiktiñ qağan köterilgen saltanatına qatınasadı. Qaytar jol tağı da altı ayğa sozılıptı. Aqırı, eki jarım jıldıq auır sapardan soñ, 1247 jıldıñ küzinde aman-esen Lionğa oralıptı. Arnayı sayahat turalı, dästürli latın tilinde jazılğan, jol üstinde bastalıp, kelgennen soñ üş ayda tiyanaqtalıp bitken tolıq mağlwmdama twtas bir kitap bolıp şığadı. Plano Karpini öz jwrtı, Perudja şaharında 1252 jıl şamasında dünieden ötipti.
Karpini missiyasınıñ negizgi maqsatı – jasırın barlau bolatın. Al kemeline kelip twrğan Eke Wlısta eşqanday qwpiya joq. Karpini mümkin bolğan şeginde köp närseni köredi jäne körgenin ğana emes, estigenin de tügel qağazğa tüsiredi. Bwl, ärqilı jağdayda wzınqwlaqtan jetken äñgimelerdiñ işinde qisınsız ğajayıptar da bar, sonımen qatar, tegi böten köşpendiler twrmısına qatıstı jañsaq, tipti, jalağa üyles aqparat ta üşırasadı. Büginde qiyali, teris oşar, däyekterdi şındıqtan ajıratıp alu onşa qiın emes. Eñ bastısı – Karpinidiñ özi kuä bolğan, közimen körgen, naqtı jağdayattar. Sondıqtan da Karpini kitabı XIII ğasırdağı köşpendiler tarihına qatıstı eñ mändi eñbekter qatarında twr.
Mwnda bäri de bar. Eñ aldımen – tatar qauımınıñ tür-twlğası, kiim ülgisi, meken, baspanası, as-suı, minez-qwlqı, wğım, nanımı, jerleu räsimi, ädet-ğwrıp zañdarı. Bwdan soñ, ötken tauarih turasında azdı-kemdi mağlwmat, wlıstıñ qwrılımı, ämirşileriniñ ökimi, bekteriniñ biligi, bağınışqa, bodanğa tüsirgen elderiniñ jayı. Jalpı jwrttıñ, onıñ işinde wlıstıñ wlıq kisileriniñ baylığı atap aytılıp, qağan Ordasınıñ sän-saltanatı, äsirese, özi körgen, taqqa köteru räsimi turasında bajaylap jazadı. Älbette, bastı nazar – wlıstıñ jauıngerlik quatına baylanıstı. Äsker qwramı, qaru-jaraq jayı, soğıs täsilderi, aşıq wrıstağı jäne qamal bwzudağı maşıqtı qimıl, ayla-şarğılar bayıptaladı. Tatar qauımınıñ eñ bastı maqsatı – bükil jer jüzin jaulap alu dep kuälandıradı. Plano Karpini däl osı söziniñ ayğağınday, naqtı qwjat – Küyik qağannıñ Rim papasına joldağan jarlıq-hatın alıp qaytıptı. «Kök Täñiriniñ küşimen, künniñ şığuınan batuına deyingi barlıq jer-älem bizdiñ ğwzırımızğa berilgen», «Şıñğıs qağan jäne Öketay qağan Majarğa, Kristian jwrtına Täñiriniñ jarlığın jibergen edi, biraq olar Täñiriniñ sözin tıñdamadı», aqırı qanday kepke wşırağanı belgili, endi sen de, Bizdiñ qaharımızğa wşıramay twrğanda, «öz ayağıñmen kelip, därgeyimizge bas wruğa tiissiñ», äytpese, «qas dwşpan bolıp şığasıñ», «odan arğı jağı ne boları Täñirige ayan» depti. Bügingi Batıs jwrtına qisınsız qoqanloqı, bizge de artıq astamşılıq köringenimen, 1241 jılğı Europa jorığı köldeneñ keselsiz, endi birneşe ayğa wlassa, bwdan segiz ğasır bwrın Attilanıñ ayağına jığılıp, el-jwrtına jansauğa swrap alğan Rim papasınıñ enşili mwrageri Törtinşi Innokentiy de orıstıñ wlı knäzderinen soñ, German imperatorımen, Francuz korolimen talasa-tarmasa Batu hannıñ tabanın jalauı äbden ıqtimal edi.
Benedikt Polon. «Tartar tarihı». Polyak Benedikt Rim papasınıñ märtebeli ökili Plano Karpinige, aldın ala kelisim boyınşa, jol-jönekey, Pol'şada qosıladı, qanattas serik, äri bolaşaqtağı aralıq tilmaş. Tatar tiline jetik eken. YAğni, sol zamanda Euraziyada halıqaralıq qatınas tiliniñ qızmetin atqarğan türki. Bizdiñ orayda qıpşaq tili. Keyingi zertteuşiler tatar tilin «moñğol» dep naqtılaydı. Sonau qiır şığıstağı belgisiz moñğoldıñ tilin qiır batıstağı polyak qaydan üyrenipti – bwl jağına oy saluğa tüysik jetpegen. Sonımen, japsarlas qıpşaqtardıñ tilin jetik bilgen, bälkim, bwrnada din taratu maqsatımen Däşti aymağın da aralap körgen monah Benedikt resmi ökildik qwramındağı ekinşi kisi sanalğanımen, köz ğana emes, qwlaq, yağni şın mänisindegi bastı adam bolıp şığadı. Rim papasınıñ atına jazılğan, Franciya koroline de mağlwm etilgen jol-jazba kitaptıñ negizgi iesi osı Benedikt Polon bolğanday. Öytkeni «Tartarlar turalı kitaptağı» sırttay köz körgennen basqa barlıq aqpar tek Benedikt arqılı ötti. Sonımen qatar, Benedikt Polonnıñ öz qolımen jazılğan, Karpini qwrastırğan eñbekten birqanşa ayırımı bar derbes kitabı da bolıptı. Bwl turasında emis aqpar ğana saqtalğan eken. Aqırı, küni keşe ğana, 1965 jılı kitaptıñ özi de tabıladı. Biraq tüpnwsqa, tolıq qalpında emes. C. de Bredia degen monahtıñ qolınan şıqqan, ıqşamdalıp, key bir twsta qısqartılıp köşirilgen pişinde. Tarih ğılımındağı tabıs, ülken jañalıq boldı. (Benedikt hikayalarınıñ tım şağın, tağı bir jañqası belgili: auır sapardan oralğan jolda, Kel'n qalasında ayaldağan şaqta äldebir äuesqoy monah auızeki söylesip otırıp jazıp alıptı; qatarlas nwsqa dep de, derbes şığarma dep te aytuğa kelmeydi, äytkenmen birdi-ekili ayırım, üstemesi bar, negizgi mätindi bekite kuälandıratın, mändi mwra).
Benedikt Polonnıñ «Tartar tarihı» Karpini arqılı jetken derekterdi naqtılay tüsumen qatar, köp rette tolıqtırıp jatadı jäne özindik, tıñ mağlwmattarı da birşama. Onıñ üstine, qatınasqan, aralasqan, keñesken kisilerimen özi tikeley, auızba-auız söylesip otırğandıqtan, aqparı naqtı, köldeneñ, oqıs qateler wşırasa qoymaydı. Mwnda da Şıñğıs han, onıñ äuelgi soğıstarına qatıstı, qiyaldan tuğan, laqap äñgimelerdiñ wşığı bar, biraq tüptep kelgende, Karpini men Benedikt oydan şığarmağan, şınımen-aq jwrttan estigen äldebir epostıñ jañğırığı dep biledi bügingi zertteuşiler.
Ökilettik sapardıñ negizgi maqsatına oray, Karpinimen qosa, Benedikt mälimetteri de Şıñğıs han imperiyasınıñ qır-sırın bayıptau tarabında körinis beredi. Wlıstıñ bilik jüyesi, işki qwrılımı, äskeri wjımı, soğıs äluetimen qatar, köşpendilerdiñ twrmıs kebi, şaruaşılığı, ädet-ğwrpı, nanım-senimi turasında naqtı derek, bayıptı tüyinder.
Tüptep kelgende, Plano Karpini men Benedikt Polon arqılı Batıs jwrtı özderine wqsamaytın, barlıq jağınan kereğar, jat qana emes, ayrıqşa qaterli jaña bir älemniñ perdesin aşıptı. Jäne mwndağı bar mağlwmat keyingi tauarihtarğa derekti wytqı bolıptı.
Al biz ötken tarihımızben qatar, arıdağı tabiği bolmısımızdı tanuğa septesetin mändi jädigerler retinde tanimız.
Andre de Lonjyumo. Ascelin. Şığıs taraptağı belgisiz jwrt, olardan keletin qauip-qater, payda, ziyan turasında tolıq aqpar aluğa bekingen Rim papası men Francuz koroli sol 1245 jılı, Plano Karpinidiñ soñın ala, biraq tüstik-şığıs tarapqa tağı birneşe dürkin jauşı jasaqtaptı. Barlau, bayıptau maqsatında jäne Alğı Aziyağa jetken tatar ämirlerimen arada baylanıs ornatu üşin. Domenik, Andre, Ascelin degen katolik monahtarı bastağan bwl ökiletti saparlar tağdırı ärqilı şeşiledi.
Aragonnan şıqqan franciskan monağı Domeniktiñ missiyası turasında eşqanday derek saqtalmağan. Äldenendey sebeppen barar jerine jetpedi degen joramal ğana bar. Dominikan monağı, Lonjyumo qalasınan şıqqan Andre bolsa, Siriya, Iraq arqılı Eke Moğwl wlısınıñ biligindegi Tüstik Äzirbayjanğa, Täbriz qalasına jetedi. Tatar jwrtı turalı tam-twm derekter ğana jinap, arı qaray attanğan jolında älde bögesin, älde sapar azabınan tayqıp, Rim papasınıñ Wlı qağanğa joldağan hatın köldeneñnen kezdesken moğwl äskeriniñ qolbasşısına tabıstap, aman-esen keri qaytadı.
Dominikan monağı, Lombardiyalıq Ascelinniñ saparı wzaq eki jılğa sozıladı. Franciyadan şığıp, teñiz arqılı Palestinağa ötip, odan äri Siriya, Iran, Gürjistan men Armeniyanı basıp, qasındağı serikterimen birge qazirgi Nahiçevan' aymağında twrğan, Sırtqı Qapqaz ben Teristik Irandağı äskerdiñ bas qolbasşısı Bayju-noyannıñ ordasına jetipti. Alayda, eşqanday kelissöz, artıq äñgime bolmaydı. Ascelin tütinmen alastaytın, eki ot ortasınan ötu räsiminen bas tartadı jäne özin öte döreki wstap, artıq sözder aytıptı. Senderdiñ bäriñ dinsiz mäjusi bolasıñdar, kemşin jağdaylarıñdı moyındap, künädan tazaru üşin hristian dinin qabıldaudı talap etem depti. Aşuğa mingen Bayju-noyan elşini de, onı jibergen Rim papasın da meylinşe balağattaydı. Ascelinniñ terisin tiridey sıpırıp, işine saban toltırıp, sol keremettey papanıñ özine qaytarmaq boladı. Biraq jaqında ğana kelgen, endi wlıs-begi saylanbaq Eljigedey-noyannıñ «Bizdiñ saltta elşige ölim joq» – degen sözine toqtaptı. Osımen bar şarua bitedi. Ascelin bası sau qalpında otanına oraladı. Dese de, tatar jwrtınıñ küş-quatı jäne Tüstik Qapqazdağı ahual turasında birşama mağlwmat alıp qaytqan eken. Ascelinniñ saparlas serigi Simon de Sent-Kventin qağazğa tüsirgen elşilik bayanı, Karpini kitabınan üzindiler jäne basqa da üsteme derektermen qosa, ekinşi bir oqımıstı monah Vinsent de Bove (ö.1264) qwrastırğan «Tarih aynası» attı enciklopediyalıq ülken jinaq qwramında saqtalıp qalıptı jäne keyingiler tarabınan zertteu nısanası bolğan.
Al Andre de Lonjyumonıñ ekinşi saparı sätimen ayaqtaladı. Francuz koroli Toğızınşı Lyudovik 1249 jılı aqpanda Kiprden attandırğan missiya qwramı tolımdı – jiını jeti kisi eken. Teñizden ötip, Kişi Aziya, krestşiler biligindegi Akra, Antiohiya arqılı birşama jeñil joldan soñ Täbrizdegi Eljigedey-noyannıñ Ordasına keledi. Arab, parsı tilderine jetik, köşpendi qauımnıñ rayın da tanıp ülgergen, äri aqıldı, parasattı Lonjyumo räsimnen auıtqımaydı, wlıs-beginiñ nwsqauı boyınşa, odan äri sapar şegipti. Hazar teñizin tüstik tarabınan jağalay ötip, Horezm, Jetisu arqılı, Tarbağatayda, Emil özeniniñ boyında twrğan Bas Ordağa jetedi. Bwl kezde Küyik qağan ölgen, uaqıtşa bar bilik qağannıñ jesiri Ögül-Ğaymıştıñ qolına ötken; märtebeli Qatın alıstan jetken jauşılardı salqın qabıldaydı jäne bağınış turalı bwrnadağı jarlıqtı qaytalaydı, jıl sayın köp mölşerde alım-alban tölep twru qajetin, äytpese bükil Batıs jwrtı jazağa tartılatının aytıptı.
Andre de Lonjyumo eline 1251 jılı köktemde oralıp, sapar turalı öziniñ koroline tolıq mağlwmat beredi jäne, söz joq, jazba türdegi esebin qosa tapsırğan. Alayda, bwl qwndı qwjat keyingi zamanğa jetpepti, äytkenmen, belgili mölşerde öz kezindegi tanım, bilimge jäne bwdan soñğı qatınasqa septeskeni kümänsiz. Sonımen qatar, Lonjyumonıñ aytuında saqtalıp, bizge jetken üzik, sanama derekterdiñ özi ayrıqşa mändi.
Gil'om de Rubruk. «Şığıs elderine sayahat». Uaqıt ozğan sayın, Europadağı tatar şapqınınıñ qateri azayğanday körinedi. Lyudovik IX wytqı bolğan Altınşı krest jorığı 1248 jılı auır jeñiliske wşıraydı, äskeri qirap, özi twtqınğa tüsken francuz koroli eselegen qwn tölep, bostandıqqa äreñ şığıptı. «Dinsiz saracinderge» qarsı bolaşaq küreste jaña bir amaldar oylastıru qajet eken. Endi Lyudovik barlau maqsatımen qosa, odaqtas retinde, mwsılman maydanındağı soğısqa tartu mümkindigin qarastıru üşin, Eke Moğwl wlısına öz tarabınan jaña bir missiya jasaqtaydı. Basşılıq mindeti franciskan-minorit monağı Gil'om de Rubrukqa jüktelipti.
Rubruk francuz koroline etene jaqın, onımen jorıq joldarında birge bolğan, jigerli, parasattı, äri jan-jaqtı bilimdi kisi eken. Flandriyalıq, sol kezde qırıq jas şamasında. Denesi auır, minezi keñ, qiındıqqa tözimdi, ayrıqşa sabırlı jan bolıptı. Bükil sapar boyı, qısı, jazı jalañayaq jürgen. (Qaraqorımda, aqırğan ayazda baqayın üsik şalğanı bar). Elşi de emes, jauşı da emes, katolik dinin uağızdauşı degen perdemen attanadı. Qasında Kremondıq Bartolomeo degen serigi, Gil'om Gosse degen hatşısı, siriyalıq äldebir şalağay tilmaş jäne qızmetşi jetkin – jiını bes adam bolğan. Rubruk jäne onıñ qosşıları jol ayırığı Palestinadan soñ, 1253 jıldıñ basında, Vizantiya astanası Konstantinopol'den şığadı. Äueli teñiz arqılı Qırımğa, Sudaq qalasına kelip tüsedi. Odan äri Or-qapıdan ötip, jayqın dalanı basıp, hanzada Sartaqtıñ Ordasına baradı. Bwdan soñ Edildiñ sağası, Batu hannıñ ğwzırına jetipti. Batu Qaraqorımğa, Möñke qağanğa nwsqaydı. Rubruk Jibek jolınıñ Altın Ordağa jalğas bir tarmağı boyınşa, äueli Sarayşıq twsında Jayıqtan ötip, şığısqa qaray en dalamen jürip otırıp, Qaratauğa jetip, odan soñ Talas alqabımen Şuğa keledi, odan äri Alataudı köbeley jürip, İleden ötip, Jetisudıñ şeginde, Qoylıq qalasında eki aptaday ayaldap, tınıs tabadı da, qaraşanıñ soñında Alaköldi jağalaydı. Bwdan äri Joñğardı basıp, Wlı Dalanı köldeneñinen kesip ötip, 1253 jıldıñ soñında Möñke qağannıñ kök küymeli köşpendi Ordasına jetipti. Qıs işinde, üş ay boyı qağan Ordasımen qosa jılji qonıp jürip, kökek ayında säuletti Qaraqorımğa birge keledi. Wlıs astanasında eki aydan astam bolıp, 1254 jılı mausımda eline qaytuğa rwqsat alıptı. Äuelgi wzaq joldan qajığan, densaulığınan qauiptengen Bartolomeo öz ıqtiyarımen jat jwrtta qaladı. Rubruk töte jol – Balqaştıñ sırtımen Sarı Arqanı köktey ötip, Edilge, Saray-Batuğa jetedi. Odan äri Hazar teñiziniñ batıs jağalaumen Qapqaz asıp, Derbent arqılı, bögesin, qiındıqsız, 1255 jıldıñ basında Kiprge kelip tüsedi. Köp wzamay, Parijde korol'diñ qabıldauında bolıp, Palestinağa qaytıp oraladı da, bir jıl otırıp, öziniñ sayahat kezinde körgen-bilgeni men oy, tolğamdarın twtas bir kitap qılıp jazıp şığadı, räsim boyınşa, latın tilinde. Bwdan soñ, 1257–1267 jıldarda Parijde twradı, öz zamanınıñ ataqtı adamdarımen jüzdesedi, onıñ işinde franciskan monağı, äygili oqımıstı Rodjer Bekonmen kezdesip, keñinen söylesip, onıñ keyingi eñbekterine negiz bolğan birtalay mağlwmat beredi. 1215–1220 jıldar aralığında tuğan Rubruk şaması 1270 jılı qaytıs bolsa kerek.
Missiyanıñ negizgi maqsatı – dinge tartu jäne odaqtastıq mäselesi eşqanday nätijesiz ayaqtalıptı. Esesine basqa tarap – jer tanu jöni ayrıqşa jemisti bolğanın köremiz. Plano Karpini jetkizgen, ärqilı sıpattağı mol derektiñ aqiqatın ayqındap, kümändisin ajıratıp, bardı naqtılau üstine, bayqampaz Rubruk qosımşa tağı qanşama mağlwmat jinaqtaptı. Sayahatşı tatar jwrtınıñ twrmıs-tirşiligine ayrıqşa nazar audaradı. Qırımnan Qaraqorımğa deyingi keñbaytaq jer sıpatı öz aldına, osı wlan-asır qonıstı mekendegen halıqtıñ bolmıs-bitimi, özindik erekşeligi jaqsı bayıptalğan. Qısqı, jazğı köşi-qon, ordalı jwrt sıpatı ayrıqşa bederli. Kök küymeler, yağni arba üstine tigilgen, ärqaysısın jiırma, odan da köp kölik süyregen ornıqtı aq otaular men ädepki kiiz üylerdiñ bolmıs-bitimi, sırtqı sureti men işki körinisi şeber keyipteledi. Eldiñ şaruaşılıq jöni, malşılıq, añşılıq turasında köp derek bar. Halıqtıñ twrmıs-saltı, işip-jemi, eñ aqırı, qımızdıñ qalay dayındalatını täptiştep bayandalğan. Köşpendilerdiñ minez-qwlqı, nanım-seniminen bastap, kiim kiisi, otbası tirişiligi, äyelderdiñ qoğamda alatın ornı – kündelikti ömirdiñ san salası qamtıladı. Aybındı Batu han men onıñ nemere ini, qanattas serigi, qwdiretti Möñke qağan, wlıstıñ basqa da wlıq kisileri turasında bwrınğı-soñğı eşbir jädigerde wşıraspaytın, tarihi, naqtı kuälikter bar. Imperiya astanası Qaraqorım – zamanında jarım dünieniñ ortalığı, säuletti şahar sıpattalğan birden-bir eñbek – osı Rubruk kitabı boladı. Däşti-Qıpşaqtağı Batu men onıñ wlı Sartaqtıñ ordası, Qaraqorımdağı Möñke qağan sarayı barlıq sän-saltanatımen, däyekti, şınayı beynelengen. Qaraqorımdağı qala ömiri, ondağı ärqilı din ökilderi men sırttan kelgen, ärtürli wlt adamdarı turasındağı mağlwmattar wlıs astanasın, ortalıqtağı jwrtşılıq ömirin bederley tüsedi.
Twtastay alğanda, Rubruk eñbegi Şıñğıs han imperiyasınıñ işki twrpatın, bizdiñ köşpendi qauımnıñ ötken bolmısın bayıptauda birinşi kezektegi, mağlwmat, deregi mol, ayrıqşa mändi, sanaulı eskertkişterdiñ qatarına jatadı.
Rikol'do de Monte-Kroçe. «Qasietti ölkege sayahat.» Katolik monah Rikol'do (ö.1309) hristian dinin uağızdau jäne taratu maqsatımen XIII ğasırdıñ soñğı on bes-jiırma jılında Taqau Şığıs elderi: Palestina, Siriya, Irak, Persiyanı, sonday-aq Küngey Qapqazdı aralap, keybirinde birşama wzaq ayaldap, baytaq ölkedegi ärqilı halıqtar, olardıñ twrmıs-saltı, wğım-nanımı turasında mol mağlwmat jinaydı. Ayrıqşa dindar Rikol'do naqtı derektermen qatar, qisınsız daqpırt, päle-jalağa köp orın bergen, hristian dininen tıs jwrttardıñ eşqaysısın jaqtırmaydı, bäri de oñbağan, bäri de hayuan keyipti, äsirese saracin – mwsılman qauımı ayrıqşa jekswrın körinedi. Osı orayda «Şığıs halıqtarına qarsı kitap», «Qwrandı teristeu» deytin arnayı eñbekter jazıptı. Äytkenmen, Rikol'do saparınıñ negizgi bir maqsatı – osı eldi aymaqtardı ğwzırına keltirip otırğan jäne hristian älemi üşin ayrıqşa qaterli, «ğalamat äri qorqınıştı jwrt» turasında jan-jaqtı mağlwmat jinau bolğandıqtan, öziniñ eñ bastı şığarması «Qasietti ölkege sayahat» kitabında tatar taqırıbın arnayı qamtidı. Minez-qwlıq, ädet-ğwrıp, özindik nanım men jerleu räsimderi, tağı basqaday etnografiyalıq derekter. Tatarlardıñ şığu tegine qatıstı añız-laqap, Şıñğıs hannıñ jäne onıñ mwragerleriniñ jaulau soğıstarı turasında Batıs jwrttarı üşin qajetti degen azdı-köpti aqpar. İlkidegi äriptes din-qarındastar: Karpini, Rubruk, Benedikt kitaptarındağı, keñinen qamtığan baysaldı twrğı joq, äytkenmen, osı taqırıptağı eskilikti, sanaulı eñbektiñ biri, köleñkeli twstarın dini tar öris äseri dep qarasaq, zamana tañbası tanılatın birqanşa mändi sıpatı bar. Jañalığı bolmasa da, bwrınğığa üsteme esepti.
Ayta ketetin bir jağday, Rubruktan soñ, biraq Rikol'dodan bwrın, 1274 jılı tañbağa tüsken, «Tatarlardıñ is-jayı» atalatın, özgeşe bir qwndı mwra bolğan. Köne francuz tilinde jazılıptı. Küni keşe ğana, 1904 jılğa deyin Turin kitaphanasınıñ qorında twrğan. Örtke ketedi. Basqa bir qoymada nebäri segiz bettik şağın bir üziginiñ köşirmesi saqtalıp qaladı. Jäne mazmwnı. Terip aytqanda: Ekinşi… üşinşi… altınşı handar turalı – Twrmıs jağdayı – Malı – Üyleri – Köşi-qonı – Elşilik jöni – Soğıs täsilderi, t.t. Ekinşi Lion soborına dayındalğan jäne bayandalğan anıqtama eñbek eken. Avtorı – dominikan monağı, ağılşın David Eşbi. 1261 jılı Irandağı Qwlağu hanğa Europa tarabınan barğan alğaşqı elşi. Sol beti Elhan jwrtında qalıptı. Wzaq uaqıt – on tört jıl boyı, äuelde Qwlağu, odan soñ Abağa handar twsında katolik missiyasınıñ twraqtı, mämleger ökili, äri elhandardıñ Batıs mäselesi boyınşa keñesşisi qızmetin atqarğan. YAğni, jat jwrttıñ bar bolmısın közben körip, tereñinen tanığan adam. 1274 jılı Abaqa hannıñ Batıs Europağa şığarğan ülken elşiliginiñ qwramında, tilmaş retinde kelip, katolik şirkeuiniñ älemdik jiını Lion soborında atalmış eñbegin dindar jamağat aldına tartqan. Bizge mağlwm taqırıptarına qarağanda, män-mañızı da erekşe bolsa kerek. Ornı tolmas, ökinişti jağday. Dese de, keyingi zertteuşiler bälkim, äldebir qarañğı qoymada äldenendey köşirmesi saqtalıp qalğan şığar… degen ümit aytadı. Äzirşe qolda barı – kirispe söz ben köşi-qon turalı şağın üzik qana.
Marko Polo. «Älemniñ ärqilı sıpatı». Äygili esim, ataqtı kitap. Marko Polo elşi de emes, sayahatşı da emes, saudager bolatın. 1254 jıl şamasında Veneciyada tuıptı. Bay köpester äuletinen. Bwl kezde Veneciya respublikası jarım düniemen sauda qatınasın ornatqan. Markonıñ äkesi Nikkolo, öziniñ inisi Matteomen birge 1264–1265 jıldarı Konstantinopol'den Qırımğa kelip, odan Edilge ötip, Üstirt, Horezm, Sırdariya alabı, Jetisu arqılı Qıtayğa jetedi. Sauda jönimen Batıs jwrtınan kelgen alğaşqı köpester retinde Qwbılay hannıñ qwrmet, senimine ie bolıptı. Tiimdi sauda, mol tabıstan soñ, Qwbılaydıñ Rim papasına jazğan hatın alıp, 1269 jılı eline oraladı. Arada eki jıl ötkende keri qaytadı. Bwl jolı Nikkolo eresek wlı, älde on jeti, älde on toğız jastağı Markonı ala jüripti. Palestina, Iraq, Iran, Auğanstan, Tañğwttı basıp, imperiyanıñ jaña astanası Hanbalıq – Pekin qalasına keledi. Sol betinde ağayındı-balalı üş Polo Qwbılaydıñ qızmetinde on jeti jıl bolıptı. Jas Marko ülken märtebege jetedi, memlekettik jauaptı qızmetter atqaradı, wzağınan twrıp, erkin aralap, işki Qıtaydı meylinşe tanidı, Wlı Dalanıñ şektes, tüstik atırabın köredi, tipti, Ündistanğa, Ündiqıtay jağına elşilik şarualarımen baradı. Aqırı, äkesimen, ağasımen birge Europağa qaytuğa rwqsat alıptı, biraq jolay tağı da bir mañızdı mindetter atqaruğa tiis boladı. 1292 jıldıñ basında Cyuan'çjou portınan kemeler keruenimen birge attanıp, Oñtüstik-Qıtay teñizin, Ündi mwhitın kesip ötip, Parsı şığanağı arqılı Basrağa jetedi, odan soñ, 1295 jılı Veneciyağa aman-esen oralıptı. Alayda, beymaza jan tınış jata almaydı. Teñizdegi bilikke talas, sauda örisine baqas Veneciya men Genuya arasındağı soğısqa qatınasıp, twtqınğa tüsedi. Osı, Genuya türmesinde jatqan kezinde, 1298 jılı, bwrnada bastan ötkenderin aytqan, qiyal-ğajayıpqa wqsas äñgimelerin, ol da twtqın, Piza qalasınan şıqqan Rustiçano degen sauattı kisi köne-francuz tilinde qağazğa tüsiredi. Kelesi jılı qamaudan bosağan Marko Polo bwdan soñğı şirek ğasır ğwmırında öziniñ jäne äkesi men ağasınıñ bastan keşkenderin tağı qanşama jwrtqa äñgimeleydi, äuelgi Rustiçano nwsqasınan basqa, qaytalaq üstine qanşama ayırım, qosımşası bar, kemi birer jüz jazba payda boladı, sonıñ toqsanğa taqauı bügingi zamanğa jetken körinedi. Marko Polo 1324 jılı ata jwrtına dünie salıptı.
Sonşama äñgime, qilı hikayanı jahankezdiñ öz auzınan tıñdağan, nemese, jazbalardı oqığan twstas kisiler osınıñ bäri şılği ötirik dep eseptegen, odan soñğılar da sene qoymağan, tipti, bügingi zertteuşilerdiñ keybiri işinara qospa, jalğan aqparı köp, kerek deseñiz, Marko Polo Qıtayda bolmağan, bar äñgimesin arab, basqa da mwsılman köpesterinen estigen dep kümän aytadı. Dese de, bayıptı taldaular Marko Polo kitabı wsaq-tüyek kinäratına qaramastan, bastan-ayaq közben körgen şındıq negizinde jazılğan dep biledi.
«Älemniñ ärqilı sıpatı» negizinen Qwbılay twsındağı YUan' imperiyasına qatıstı. Sonımen qatar, Kişi Aziya, Tüstik Qapqaz aymağı, Iraq, Iran, Horasan, Tañğwtqa baylanıstı, arıdağı Ündistan, Japon, Indoneziya araldarı, Ündiqıtay jwrtı turasında, sol zaman üşin mülde belgisiz, büginde tarihi derekti qanşama mağlwmat aytıladı. Şınında da, Marko Polo kitabı orta ğasırlardağı Europanıñ tanım kökjiegin keñeytken, geografiyalıq jañalıqtarğa tolı jäne Batıs jwrttarınıñ bwdan soñğı däuirdegi teñiz keşuleri men älemdik ekspansiyasına ıqpal etken erekşe eñbek boldı.
Öz twrğımızğa kelsek, Şıñğıs han zamanına säykes derekterde jañalıq joq, biraq bardı bekite tüspek. Sonımen qatar, «batıs tatarlar», esebi Däşti-Qıpşaq şegindegi türik qauımı, olardıñ twrmıs-jayı, Barka (Berke) men Alau (Qwlağu), yağni Altın Orda men Iran arasındağı soğısqa qatıstı jağdayattar nazar audararlıq. «Ülken Türkstan» – Şağatay wlısı turalı da aytıladı. Älbette, Marko Polo jazbalarınan tatar jwrtınıñ ädet, salt räsimi, şaruaşılığı, twrmısı, soğıs öneri, añşılıq, sayatşılıq jönimen qatar, minez-qwlıq, özindik nanımı töñireginde de birqanşa mağlwmat alamız.
Gayton. «Şığıs jwrttarı tarihınıñ gülbaqşası». Armyan patşalarınıñ ejelgi äuletinen şıqqan Gayton (Hetum) jas kezinen-aq din jolın quıp, tuğan jerinen ketedi de, ömiriniñ köpşilik böligin «Qasietti ölke» – Palestinada ötkizedi, dini sapar äri äuestik jönimen Taqau Şığıs elderin aralaydı, bälkim, Iran, Türkstannan ötip, Qıtayğa deyin barıp qaytadı. 1270 jıldar töñireginde mamlük Beybarıs swltanğa qarsı soğısqa qatısadı, osı twsta, älde keyinirek, jauınger, dini Ioannit ordenine kiredi, aqırı, mwsılman äskerinen qiray jeñilip, ığısa şegingen bauırlastarınıñ soñınan, 1305 jılı Kiprge jetipti. Bwl kezde jası da wlğayğan bolsa kerek, endi birjola din jolına tüsedi. 1306 jılı Europağa qonıs audarıp, Franciya, Puat'e qalasındağı monastirge twraqtaydı. Atalmış kitaptı osında, 1307 jılı tañbağa tüsirgen – bilimdar monah Nikola Fal'kon de Tul'. Gaytonnıñ aytuımen, köne-francuz tilinde sözbe-söz jazıp aladı da, latın tiline audarıp, Rim papasınıñ aldına tartadı. Jan-Pol' Rudıñ körsetuinşe, Gayton ataulı eñbeginen soñ köp wzamay dünie salıptı. Tärizi – 1309 jıl.
«Gülbaqşa» öz zamanı üşin erekşe şığarma bolıp şığadı. Kezinde Marko Polo kitabımen qatar atalğan jäne keñinen tarağan. Mäşhür Fransua Rableniñ özi joğarı bağalağan eken. Auqımı keñ, deregi mol, äri köz körgen jol-sapar ülgisimen, qızğılıqtı jazılğan Gayton kitabınıñ ejelgi francuz ädebieti men tarihnamasında ataulı ornı bar. Keyingi ğılımğa berer mağlwmatı da birşama.
Kölemdi eñbek tört bölimnen twradı. Birinşi bölim – Qıtay men Indiya, Türkistan men Horezm, Armeniya men Gruziya – jiını Şığıstıñ on tört elin qamtidı. Ekinşi bölim – Türkiya jäne Orta Şığıstağı mwsılman memleketterine arnalğan. Törtinşi bölim – Egipet–Mısır patşalığınıñ tarihı men jalpı sıpatı jäne kezekti krest jorığın qalay wyımdastıru twrğısındağı uağız ben keñes. Bizdiñ taqırıbımızğa qatıstı – kitaptıñ üşinşi böligi. Bastan-ayaq tatar jwrtına arnalğan. «Atap aytqanda, bwlardıñ kim ekendigi, meken-twrağı, köptegen elderdi özine qalay qaratqanı jäne alğaşqı basşıları turasında». Osı orayda Şıñğıs hannıñ köterilui, bilikke jetui, jat jwrttarğa attanısı naqtı tarihi derekter swlbasımen qatar, añız, laqap negizinde qalıptanğan. Joşı han, Öketay qağan, bwlarğa jalğas Küyiktiñ qağan köterilui, Batu hannıñ Batıs jorığı, Möñke qağannıñ Armyan patşalığımen ara qatınası, Qwlağudıñ Bağdattı aluı – jinaqtap aytqanda, Şıñğıs hannıñ bastapqı mwragerleriniñ tarihı bayıptaladı, YUan' imperiyası men Altın Orda turasında mağlwmat bar. Gayton Şıñğıs hannan Möñke qağanğa deyingi aralıq derekterin «tatar tarihına arnalğan üş kitaptan» iriktegenin, al odan bergi zaman turasında öziniñ ağası (äkesiniñ bauırı), armyan patşası Getumnan estigenin aytadı; bwdan soñğı däuirge öziniñ tikeley körgeni men bilgeni arqau bolıptı. Äuelgi tauarihtıñ bwldırap ketetin twstarı bar dedik, al ilki zamandağı tarihi oqiğalardıñ bel ortasında jürgen Getum arqılı jetken jäne avtordıñ özi kuäger bolğan keyingi kezeñ derekteri naqtıraq. Sonımen qatar, Şıñğıs han jwrtınıñ äskeri öneri men ädet-ğwrpı, minez-qwlqı turasındağı azdı-köpti mağlwmat ta nazar audararlıq därejede.
Iosafat Barbaro. «Tanağa sayahat». XIII ğasırdıñ ekinşi jarımında jäne oğan şektes däuirde Şığıs taraptağı alıs-beris sauda jäne diplomatiyalıq qatınastar qalıptı jağdayğa aynaladı. Europa jwrtınıñ köbirek jalğasqanı – Elhan wlısı, yağni Qwlağu äuletiniñ ieligindegi Iran boldı. Alıstağı YUan' imperiyasımen aralıqtağı baylanıs ta üzilmeydi. Veneciyadan, Genuyadan, Florenciya men Pizadan şıqqan köpester Jibek jolı arqılı Qıtayğa, odan äri Ündistan men Indoneziyağa erkin qatınaydı, katolik dinin uağızdauşı missionerler de bwlardan qalıspaydı. Osı qatardağı, «Hanbalıq arhiepiskopı jäne bükil Şığıs patriarhı» märtebesine jetken Djovanni Monte-Korvino (1247–1328) Pekinde qırıq jıl twrıptı, ol qwrğan dini ortalıqtıñ ökilderi YUan' imperiyasın erkin aralaydı, tek Tüpki handıq qana emes, Şağatay wlısı men Altın Ordanıñ özinde hristian dinin nasihattaydı. Monte-Korvinonıñ jäne onıñ serikteriniñ ülken jazbaları belgisiz, tek jekelegen hattarı ğana saqtalğan. Bwl şağın kölemdi jazbalarda Batıs Europa men YUan' imperiyasınıñ ara qatınası, işkeridegi moñğol tarihı men mädenieti turasında mändi mağlwmattar wşırasatın körinedi. 1316–1330 – on tört jıl boyı Şığıs elderin aralağan jihankez monah Odoriko de Pordenone, Vatikan elşisi, Qırım, Edil, Däşti-Qıpşaq, Joñğar arqılı 1338 jılı Qıtayğa jetip, Toğan-Temirdiñ qabıldauında bolğan Djovani Marin'oli özderiniñ joljazba kitaptarında negizinen YUan' imperiyasınıñ şegindegi moñğoldar jöninde ğana aytadı.
Osı zamandağı köşpendiler qauımına qatıstı mol derek Şığıs Europa – Altın Ordağa baylanıstı. Esebi, bwlar da bizdiñ taqırıbımızğa etene emes, jalğas, sabaqtas sarındar ğana. Äytse de, atausız qaldıruğa bolmaytın bir erekşe eñbek bar. «Tanağa sayahat» ataladı. Avtorı – veneciyalıq Iosafat Barbaro (1413–1494).
Bilimdi, parasattı jäne örisi keñ, izgi, bekzat bitimdi Iosafat Barbaro jas jigit kezinde, 1436 jılı sauda isimen Altın Orda şegindegi Tana (Azau) qalasına keledi. Tana-Azau – Genuya respublikasınıñ Qırımdağı alğı sauda ortalıqtarı Soldayya (Sudaq) pen Kaffa (Feodosiya) siyaqtı, Veneciya respublikasınıñ Altın Ordamen kelisim negizinde ornığıp otırğan aşıq otar-beketi bolatın. Batıs pen Şığıstıñ keñ kölemdi, erkin sauda aynalımı osı tirek qalalar arqılı jüzege asıp jatqan. Kelginşi europalıqtar men jergilikti – sırtqı jwrt äli de «tatar» ataytın türik-qıpşaq qauımı qanattas, aralas ömir keşip, erkin qatınasıp jatqan beybit qalada Iosafat Barbaro az, kem emes, tura on altı jıl twradı. Eldiñ tilin erkin igerip, ädet-saltına äbden qanığadı, qasietin tanıp, qaltqısız aralasıp, ülken qwrmet, senimge jetedi, Iosafat esimi Jüsipke aynalıp, qaraşıdan han äuletine deyingi aralıqta qanşama dos-jar tabadı. Älbette, Jüsip-Iosafat sonşama jıl boyı Tana-Azauda baylanıp otırmağan, sauda, käsip isimen, keyde äuestik, biluge qwmarlıq jönimen köşpendiler jaylağan keñ dalağa şığadı, Däşti-Qıpşaqtıñ birtalay öñiri – Qara teñizdi jağalap, Üze – Dnepr özenine deyin, Qırımğa boylap, Azau teñizin töñirektep Tañ – Donnan ötip, Teristik Qapqaz ben Edil boyına deyin barıp qaytadı jäne bwl jerlerdiñ köbine bir emes, äldeneşe märte qatınağan siyaqtı.
Qanşama zamannan soñ, 1452 jılı etene jwrtpen qoştasıp, otanına oralğan Iosafat Barbaro biik märtebege jetip, Veneciya respublikasınıñ jwrt wstağan ülken twlğalarınıñ birine aynaladı, känigi sayasatker, täjiribeli diplomat retinde eldiñ işki, sırtqı isterine belsene aralasadı, al 1473–1479 jıldarı Persiyada elşilik qızmet atqaradı. Barar jäne qaytar joldarında tağı da Azau, Däşti-Qıpşaq arqılı ötip, bwrınğısın eske tüsiredi, ejelgi tanıstarın swrastıradı, tağı qanşama qimas äsermen oraladı. Jası jetpisti iektegen Barbaro bwdan soñğı jıldarda doj sarayında mansaptı, wlıq qızmetter atqaradı. Däşti-Qıpşaq turasındağı estelik kitabın qartayğan şağında, 1489–1492 jıldar aralığında tañbağa tüsiripti. Sayahatnama esteliktiñ qoljazba nwsqası küni büginde Veneciyadağı Wlttıq Äulie Mark kitaphanasında saqtalıp twrğan körinedi.
Iosafat-Jüsip dalalıq türik-qıpşaq ömiriniñ barlıq salasın qamtığan. Mal şaruaşılığı, añşılıq, äskeri ahual, sauda-sattıq, eginşilik, qolöner käsibi. Twrmıs-jayı, baspanası, köşi-qonı. Kiimi, as-suı, soğıs öneri, qaru-jarağı. Minez-qwlqı, jaujürek bitimi, adamgerşilik qasieti, özindik erekşeligi. Naqtı äri sonşama mol mağlwmat. Köşpendi tüz jwrtınıñ jan älemin qaltqısız wqqan, ruhani, işki keypin jete tanığan europalıq jalğız eñbek der edik.
Iosafat Barbaronıñ «Tanağa sayahatı» – bwdan bwrınğı Karpini, Benedikt, Rubruk derekterin naqtılay tüsedi jäne tereñdetip, keñeytip, tolıqtıradı. Arada eki ğasır ötse de, köşpendiler qauımınıñ tınıs-tirşiligi, bolmıs-bitisi özgere qoymaptı. Altın Orda qwramındağı jwrt – keşegi Şıñğıs han zamanı, Tatar Dalasındağı ru-taypalardıñ tikeley jalğası eken. Sonımen qatar, bwdan soñğı zamandarda qazaq atanıp, bükil Şığıs Däşti-Qıpşaqtı bauırına basqan bizdiñ jwrttan ayırım belgileri bayqalmaydı. Ğasırdan ğasırğa wlasqan qalıptı tirşilik kebi, özindik dästür-salt, twrmıs pen bolmıs. Batıs jihankezderiniñ orta ğasırlar şegindegi äygili eñbekteriniñ işinde oqşau twrğan, ıqılas, tüsinispen ğana emes, süyiniş, rizaşılıqpen jazılğan «Tanağa sayahat» kitabın tolqımay oqu mümkin emes. Tüz perzentiniñ öz qolınan şıqqanday bwl özgeşe tuındı kezinde bizdiñ «Alasapıran» attı ülken kitabımızğa küş-quat qosqan arnalı bwlaqtardıñ biri bolıp edi.
Dalalıq köşpendiler tirşiligine qatıstı tağı biraz tanımdıq mağlwmat Iosafat Barbaronıñ jası kişi otandası häm äriptesi Ambrodjo Kontarini jazbalarınan wşırasadı. 1474–1477 jıldarda Persiyada arnayı elşi qızmetin atqarğan Kontarini barar jäne qaytar joldarında Üze-dariya (Dnepr), Qara teñizdiñ teristik jağalauı, Qırım tübegi jäne Edil alqabımen jüripti, esebi, Batıs Däştini oñdı-soldı kesip ötken. Eline oralğannan soñ, jol-sapar kündeligi negizinde «Persiyağa sayahat» attı şağın kitabın jazadı. Bwl eskilikti eñbektegi Dala jwrtınıñ twrmıs-saltına, ädet-ğwrpına qatıstı azdı-köpti aqpar ilkidegi Barbaro, bağzıdağı Karpini, Rubruk derekterin ayğaqtay, tolıqtıra tüspek.
Armyan derekteri. Armyan şejireşileriniñ tarihi jazbaları birşama erte däuir – 1220 jılğı Küngey Qapqaz oqiğaları, Jebe-noyan men Sübitay-bahadwrdıñ joyqın şapqınınan bastaladı. Köbine-köp, sol oqiğalardıñ tikeley kuäsi bolğan zamandastar qaldırğan derekter. Arada şirek ğasır ötpey-aq Armyan patşalığı beybit jağdayda Eke Moğwl wlısınıñ bodandığın qabıldaydı, alıs, jaqın elşilikter öz aldına, Armyan patşası, sayasatına parasatı say Birinşi Getum Qaraqorımdağı Küyik qağannıñ Ordasına äuelde tuısqan ağası, äskerbası Smbat Sparapetti jiberedi, bwdan soñ özi de, kebin auıstırıp, köp qiındıqpen, wzaq jol jürip, kelesi qağan Möñkeniñ ğwzırına barıp qaytadı. Armyandar Eke Moğwl wlısınıñ qwramdas bir böligi retinde Alğı Aziya men Orta Şığıstağı jorıqtarğa qatınasadı, Küngey Qapqazdağı moğwl ämirşilerimen erkin aralasadı, körşi jwrttarmen aradağı ärqilı elşilikke jüredi. YAğni, öz zamanındağı eleuli oqiğalardıñ bel ortasında bolğan.
Tatar şapqını, tatar biligine qatıstı armyan derekteri äsiresiz naqtılığımen, bwrmasız şınayılığımen erekşelenedi. Osı oraydağı eñ bastı mwralar retinde Qaraqorımğa deyin barıp qaytqan Smbat Sparapet pen Birinşi Getumnıñ jazbaları, bwlardan bwrınğı jäne keyingi Kirakos Gandzakeci, Sebastaci, Grigor Aknerci, Vardan, Stepanos Orbelyan, Mhitar Ayrivaneci eñbekteri keñinen tanılğan jäne joğarı bağalanadı.
Orıs derekteri. Resey tarihınıñ twtas bir däuiri – eki jarım ğasırlıq kezeñ keyingi wğımda «Tatar tepkisiniñ zamanı» dep atalatını mälim. Osı oraydağı, añız, laqabı aralas mol derek negizinen Batu hannıñ şapqını, odan soñğı Altın Orda imperiyasına qatıstı. Eke Wlıstıñ alğaşqı kezeñi, Şıñğıs han turasındağı tam-twm mağlwmat dästürli Lavrentiy, Ipatiy jäne Novgorod jılnamalarınan wşırasadı. Jañalığı joq, belgili derekterdiñ ärqilı jañğırığı. Tek Jebe-noyan men Sübitay-bahadwrdıñ ataqtı jorığı, Qalqadağı soğıs turasında tıñ aqparat bar. Twtastay alğanda, orıs tildi nwsqalardıñ birazı – Resey imperiyasınıñ alğaşqı kezeñinde qoldan qwralğan mistifikaciya, al eskilikti negizi bar mwralardıñ özinde keyingi zaman qospası – dini tözimsizdik, näsildik öşpendilik negizinde qalıptasqan, äsiresi men asırası twrıptı, birjaqtı, teris, tipti, oydan şığarılğan, qisınsız mağlwmattar köptep wşırasadı. Key-keyde özara şendestirip, nemese basqa taraptağı derektermen salğastırıp otırıp qana şındığın ayqındauğa mümkin. Bir eskerte ketetin jağday – ejelgi orıs jılnamalarınıñ eşqaysısında «moñğol» atauı wşıraspaydı, barlıq jerde, tek qana «tatar».
Dalalıq şejireler
Şıñğıs han jäne onıñ zamanına qatıstı, öz kezinde arab, parsı lwğatında, Qıtay jwrtınıñ, Europa halıqtarınıñ tilderinde tañbağa tüsken mwra ataulı, auqımı keñ, mağlwmatı mol, taldauı däl, deregi men kuäligi senimdi, naqtı degen künniñ özinde, mwnıñ bäri sırttan, jat jwrt közqarası twrğısınan bayıptalğan tauarih ekendigin eskermeu – şalağaylıq bolar edi. Osı orayda Şıñğıs hannıñ özi şıqqan orta – dalalıq mwrağattıñ män-mañızı ayrıqşa. Bardı bekemdeydi, joqtı tügendeydi, kümändi tüytkilderdiñ kiltin aşıp, twmandı ayğaqtay tüsedi. Tek bwl rette qolda bar nwsqalardı ötkendegi köp dünieniñ kezdeysoqta saqtalıp qalğan äldenendey bir ğana bölşegi dep tanuğa tiispiz. Qwbılay twsında, bükil YUan' zamanında Qıtay imperiyasınıñ ortalıq qazınasında jinaqtalğan, tipti, jekelegen twlğalar saqtap wstağan «tatar tildi» kitap ataulı Miñ äuleti, odan soñğı patşalıqtar zamanında josparlı türde tärkilenip, örtelip, jırtılıp, birjola joyılıp otırğanı mälim. Al jaugerşilik üstindegi qilı zaman, äsirese köşpendi twrmıs jağdayında eskilikti mwralardıñ ğasırlardan ozıp, saqtalıp qaluı qiın bolatın. Mäselen, XVII ğasırda jasağan Äbilğazı bahadwr-han öziniñ ataqtı «Şejire-i türik» kitabın jazu üşin Räşid-äd-Dinnen basqa tağı on jeti ğwlamanıñ eñbek-nwsqaların paydalanğanın eskertedi. Qayda sol tauarihtar – bäri de iz-tüzsiz joğaldı. Ayttıq, bwdan köp bwrın bastalğan kesapat. Zamannıñ talqısı da, adamnıñ kinäsi de bar. Köldeneñ twrğay, han sarayınıñ özi pana bolmaptı. Osı oraydağı eñ ülken qaza – zadı, Şıñğıs hannıñ közi tirisinde qağazğa tüsken «Altın däpter» bolsa kerek. Wlı qağannıñ ata-tegi, tumısınan bastap, bükil küres jolın, jihangerlik ğwmırın jäne Eke Wlısqa qatıstı tağı qanşama mağlwmat-derekterdi qamtığan, şın mänisindegi jazba tarih eken. Bwl «Altın däpterdiñ» arnayı köşirme nwsqaları Şıñğıs äuleti bilegen wlıstardıñ han saraylarında, äspetti, qwndı miras retinde saqtaladı. Töreler näsiliniñ ötken ata-baba şejiresin tanıp-biluinde häm jaña tauarih kitaptarğa negiz, jetekşi retinde ünemi qoldanısta bolğan. Räşid-äd-Din qalıptağan “Jinaqtı tarihta” ara-twra wşırasatın naqtı silteme – jeke sözder men wğım, tirkesterge zer salsaq, “Altın däpter” , eşqanday kümänsiz, türik tilinde jazılğandığı körinedi. Ökinişke qaray, Şıñğıs hanğa qatıstı eñ qwndı tarihi jädiger dep tanıluğa tiis «Altın däpterdiñ” elesi ğana qalğan, özi joq. Bwl tek atalmış bir ğana eñbekke qatıstı jağday emes. Basqasın aytpağanda, atı da, zatı da belgili “Kök däpter” degen tağı bolğan. “Altın däpter» – ötken şejire, keñ kölemdi tarihi eñbek desek, “Kök däpter” – Şıñğıs hannıñ ädepki is-äreketi, söz, jarlıqtarı tirkelip otırğan kündelikti jazbalar jinağı eken. Töbe bi (Bas jarğışı) qızmetin atqarğan Şigi-Qwtwqı jürgizip otırğan. Büginde jwrnağı da joq.
Dese de, zamana tezinen ötken, keyinge jetken mwranıñ özi tolımdı. Bwlardıñ işindegi eñ bastısı – twrpatı özgeşe «Qasterli şejire” kitabı. Jäne soğan jalğas “Altın topşı” häm tağı biraz jädiger bar. Aldın ala eskerte ketetin bir jağday – dalalıq eskertkişterdi köp rette osı sözdiñ birşama tolıq mağınasındağı tauarih dep qabıldau qiın. Ejelgi epos pen derekti bayan aralığındağı özgeşe ülgi. YAğni, tiesili twstarda naqtı şındıq pen äsire añızdıñ aralıq şekarasın ajırata bilu qajet. Köp retterde mümkin emes, äytse de, däyeksiz añız bolmaydı desek, sol äserli äpsana, tolğamalı jırdıñ özi biraz aqiqat jağdaydıñ betin aşıp berse kerek.
“Qasterli şejire” – “YUan'-çao bi-şi”, “Man-ho-lun' nyuça to-ça-an'” (“Mongolun niğuça tobçiyan”), “Sokrovennoe skazanie”. Şıñğıs hannıñ nemeresi, ejelgi Tatar Dalasına qosa, bwrnada bağınğan Teristik Qıtay – Şıñ men jañadan jaulanğan Tüstik Qıtay – Maşınğa twtastay hükim etken, mäñgilik, alıp imperiyanı eñ soñğı ret jäne birjola biriktirgen, Aspanhaq tarihındağı dañqtı jaña bir kezeñ – YUan' däuirin negizdegen Qwbılay han öz biliginiñ alğaşqı jıldarında dañqtı atasına, arğı babalarına qatıstı, ejelden qalıptanğan derek, şejire, añız-äpsanalardı jinaqtauğa jarlıq beredi jäne köp wzamay, bwlardıñ keybireuin qıtay tiline audaruğa nwsqaydı. Bwl igi şaruanıñ bizdiñ zamanğa jetken oqşau bir körinisi – joğarıda atalğan, qıtay tildi derekter tobındağı «Äulie-jihangerdiñ jeke jorıqtarınıñ sıpattaması» bolsa kerek. Şıñğıs hannıñ ata-babaları, özindik ğwmır keşui jäne Eke Wlıs tarihına qatıstı eñ soqtalı äri ayrıqşa mañızdı, ejelgi jädiger «Qasterli şejireniñ» mağlwm nwsqası sol zamanda naqtı tañbağa tüspegen jağdaydıñ özinde, osı Qwbılay bastap negizdegen dästür nätijesinde qalıptanıp, saqtalıp qaldı dep bilsek kerek.
«Qasterli şejireniñ» kölemi zor, auqımı keñ. Halıq şejiresi men ejelgi epos jäne derekti tarihi bayan aralığındağı özgeşe şığarmanı mazmwnı men qwrılımı twrğısınan üş bölimge jikteuge bolar edi. Mwnıñ alğaşqısı – Şıñğıs hannıñ ata-tegi, äkesi Esugey men anası Ögelinniñ tabısuı (1–58-bap). Şejire «Mäñgi Kök Täñiriniñ qalauımen tuğan» tüp ata – Börte-Şeneden bastaladı. Börte-Şeneniñ twqım-jwrağatın tarata kele, Şıñğıs hannıñ onınşı atası – «Täñiriniñ Nwrınan jaralğan» Bodanşarğa ayrıqşa toqtaladı. Bwdan soñ Bodanşar äuleti qwrağan Börjigen Qiyat ruına qatıstı biraz jağdayattıñ betin aşıp, aqırı bolaşaq wlı qağannıñ tuğan äkesi Esugeyge, anası Ögelinge jetedi. Ekeuiniñ tabısuı, üylenu hikayası bayandaladı. Bir eskerte ketetin jayıt – Şıñğıs hannıñ bwl retki ata-tek şejiresi, mänsiz, birdi-ekili ayırımın aytpasaq, bastan-ayaq Räşid-äd-Dinniñ «Jinaqtı tarihımen» säykesip jatır. Tüyini bir, negizi ortaq degen söz.
«Qasterli şejireniñ» eñ negizgi jäne kölemdi böligi (59–268-bap) Şıñğıs hannıñ tuğanınan ölgenine deyingi bükil ömir jolı: balalıq şaq, jetimdik zarı, körgen qiındıqtar, at jalın tartıp minui, üylenui, äuelgi soğıstar, Eke Wlıstıñ qwrıluı jäne odan soñğı ärtarap jorıqtar – yağni, wlı qağannıñ ğwmır keşui ğana emes, twtas bir tarihi däuir qamtıladı, sonımen qatar, Eke Wlıstıñ işki qwrılımı, äskeri jüyesi jäne twrmıs, saltqa baylanıstı qwndı derekter bar; tek bwl ğana emes, Wlı Daladağı ru, taypalar, olardıñ özara qatınası, Şıñğıs han jağındağı jäne oğan qarsı toptağı ataqtı twlğalar jöninde mol mağlwmat alamız; şejire-bayanda ejelgi eposqa tän köteriñki äuez, ädebi äsireleu wşırasqanımen, jalpı tauarih şınayı sıpatta, Räşid-äd-Dinmen, basqa da tarihi mwralarmen salıstıra bajaylasaq, oraysız qıstırma, jañsaq derekter wşırasa qoymaydı, tipti, Şıñğıs hannıñ jeke bası artıq madaq, jalpılama qızıl sözden tıs, Alıp retinde, biraq kädimgi adamdıq keyipte körinedi. «Qasterli şejire» tek beyneleu ğana emes, bayandau, sıpattau ürdisinde, bükil qwrılım, söz saptau orayında bwrınğı-soñğı älemdik ädebiettiñ eñ biik körkemdik öresinen tabılatının atap aytuğa tiispiz. Bwl, ärine, kezdeysoq jağday emes. Ğasırdan ğasırğa sozılğan önegeli dästür, qalıptasqan söz öneriniñ jinaqtı bir körinisi.
«Qasterli şejireniñ» mazmwndıq twrğıdağı üşinşi bölimi (269–281-bap) Öketay qağannıñ patşalıq däuirine arnalğan qısqaşa bayan. Öketay äli taqta otır. Äytse de, onıñ qağandıq qızmeti, ülgili wlağatı men keybir ğapıl isteri qorıtındılanadı. Ölimi, jerlenui turalı aytılmauı – äli uaqıtı jetpegennen, nemese arnayı aytudı qajet etpegennen. Onsız da bäri ayqın. Osınıñ aldında, mwragerlik märtebe berilgende, Öketay öziniñ wrpaqtarınıñ patşalıqtı layığımen wstap twra alarına kümän bildirgen. Ärine, bwl – Küyik qağannan soñ, Eke Wlıstağı eñ ülken bilikke talas kezeñi, tipti, keyingi Möñke qağan, bälkim, odan da soñğı zamandağı qospa.
Şejire-epostıñ tüyini esepti, eñ soñğı, 282-bapta şığarmanıñ jazılıp bitken, nemese hatqa birjola tañbalanğan uaqıtı turalı aqpar beriledi: «Eke Qwrıltayğa jinalğan tışqan jılı, qwran-sara ayında, Orda Kelürenniñ Köde-aralı, Doloğan-boldaq pen Şilkinşik arasında twrğanda bitikke tüsti».
«Qasterli şejirege» qatıstı negizgi jwmbaqtıñ biri – osı, soñğı sözderden bastau aladı. Ğajayıp eñbektiñ, älbette, bastan-ayaq jazılğan emes, jinaqtalıp, jüyelenip, twtas qalpında qağazğa tüsken, nemese köşirilip bitken jeri – Kelüren özeniniñ boyı körinedi; naqtı ma, twspal ma, qazir Köde-araldıñ twrğan jeri de tabılğanday, qaytkende de, bwrınğı Tatar Dalası, bügingi Halhanıñ qaq ortası. Qwran sara – jetinşi ay, yağni tamıljığan jaz ortası, şilde, Wlı Qwrıltay, dübirli toy, merekeler mezgili. Al tışqan jılı… qay tışqan? Mülde dereksiz emes, Eke Qwrıltay, yağni wlıstıñ Ülken, Wlı Qwrıltayı ötkerilgen tışqan.
Äuelgi zertteuşiler bwl – 1240 jıl dep kesip aytqan. Söz orayınan körinip twrğanday, bwl kezde Şıñğıs han ölgen, taqta keyinirek, 1241 jılı jeltoqsanda ğana opat tapqan Öketay qağan otır. Biraq däl osı 1240 jılı Wlı Qwrıltay ötkizilmegen, boluı da qisınsız, bükil Däşti-Qıpşaq jwrtınıñ ämirşisi Batu han Batıs Europa jorığında jür, jalğız özi emes, Şıñğıs han äuletiniñ tañdaulı on hanzadası jäne Sübitay-bahadwr bastağan tağı qanşama ataqtı qolbasımen birge. Keyinde wmıtılğan, jay, qatardağı qwrıltay degen uäj aytıladı bwl kümänge oray. Biraq «Qasterli şejirede» atap, nıqtap körsetilgen: Eke Qwrıltay!
Uaqıt oza kele, basqa bir tışqan jıldarı alğa şığadı. Är kezde, är taraptağı ärqilı zertteuşilerdiñ tüpnwsqa mätin negizindegi bayıp, däleli boyınşa 1252, 1264, 1276 jıldar atalıptı. Tipti, 1324 tışqan jılına silteme jasaladı. Bwrınıraq aytılsa da, soñğı kezdegi, biraz jwrt toqtağan mezgil – 1228 jıl. Jay ğana tışqan emes, Wlı Qwrıltay ötkizilgen tışqan. Al şejireniñ aqırı – Öketay qağan turalı bölik keyinnen qosılğan dep tabıladı, soñğı zaman köleñkesi bar basqa bir twstar da beridegi köşirmeşiler tarabınan üstelgen, nemese bwrmalanğan desedi. Biz osı pikirge beyilmiz. Qaytkende de, «Qasterli şejire» Şıñğıs han däuirinde qalıptanıp, soğan tikeley jalğas kezeñde birjola tämam bolıp, qağazğa tüsken, nağız eskilikti mwra, köne zaman kuägeri ekendigi anıq.
Ekinşi bir şişilmegen mäsele – özgeşe tuındınıñ naqtı avtorına qatıstı. Bwl rette de ärqilı twspal aytılğan. Tatar Şigi-Qwtwqı, wyğır-nayman Tata-Toñğa, kerey Şıñqay, wrañqay Harqaswn… Qay-qaysısı da ıqtimal. Sonımen qatar, «Qasterli şejireniñ» mazmwnı men sarınına qarağanda, bitikşimiz Şıñğıs hannıñ balalıq şağı bolmasa da, at jalına qonğan şeşimtal küres künderi men işki soğıstarına tikeley kuä, sol zamannıñ qır-sırın jete tanığan, zamannıñ sayasat-sarabına jüyrik jäne ünemi derlik wlı qağannıñ qasında bolğan kisi ekendigi bayqaladı. Sonımen qatar, äskeri adam emes jäne Sartauıl jorığına tikeley qatınaspağan. Atalmış twlğalar işinde bwl şartqa tolığımen säykes keletini – äuel bastan-aq bar qiındıqtı birge bölisken, eñ auır, sın kezeñder, onıñ işinde tarazı bası teris auıp twrğan Baljınköl bosqını künderinde de Şıñğıs hannıñ qasında bolğan, Eke Wlıs qwrılğannan soñğı jıldarda ülken memlekettik qızmetter atqarğan, Öketay qağan twsında bas uäzir bolğan Şıñqay. Tumısı da, ğwmır keşui, biligi men bilimi, marapatı men mansabı da Şıñğıs hannıñ jeke basın ğana emes, ol ösken, qalıptasqan, arpalısa alısqan jäne aqır soñında tolıq ökimine keltirgen köşpendi qauımdı tanıp-biluge, kürdeli, qilı zamannıñ sır-sıpatın jete bayıptauğa tolıq mümkindik berse kerek. Şıñqay. Dese de, «Qasterli şejire» siyaqtı qat-qabat, asa kürdeli tuındı, twtastay alğanda, bir ğana kisiniñ qolınan şıqpağan. Alğaşqı bölim – ejelden-aq el auzında, ağayın-tuıs arasında taralğan ata-tek bayanı, bar jwmıs – jüyelep, ijdağatpen qağazğa tüsiru ğana. Al negizgi bölim – Şıñğıs hannıñ tarihı, ärine, wlı qağannıñ közi tirisinde qalıptasa bastağan naqtı hikayalar men jır, tolğaulardıñ jinaqtı körinisi, bwrınnan barğa keyingi avtorlıq üstemeler, az ba, köp pe, qaytkende de bilgirlikpen jımdasıp, şeber jüyelengen, birtwtas şejire-epos. Tek soñğı, Öketay qağannıñ bayanı ğana tügelimen «Qasterli şejireniñ» negizgi avtorınıñ qolınan şıqtı dep aytıluğa mümkin. Europa zertteuşileri mwnday kemel şığarma – özindik, derbes wlısı bolıp, sayasi tanım, wğımı erteden qalıptasqan, halıqaralıq örisi keñ, öz twrğılastarınan biligi de, mädenieti de joğarı, bwrınnan-aq üyrenşikti qoldanısta bolğan jazu-sızuı bar nayman, nemese kerey taypasınıñ ökili qalıptağan tuındı dep sanauı kezdeysoq emes. Bwğan qosa aytarımız, äuelde kim şığarıp, aqırında kim jüyelese de, “Qasterli şejire” – Hİİİ ğasırdağı köşpendi qauımnıñ aqıl-parasatınıñ ayğağı, tarihi zerdesi, qoğamdıq, äleumettik sanası, körkemdik tanımı men söz öneriniñ biik deñgeyiniñ körinisi, tüptep kelgende, dalalıq qana emes, bükil älemdik ädebiettiñ üzdik ülgisi bolıp esepteledi.
“Qasterli şejireniñ” tili turalı mäsele äzirge naqtı şeşimin tapqan joq. Turasın aytsaq, mülde qayta qaraudı qajet etedi. Büginde qalıptasqan pikir – “ortalıq moñğol” tilinde jazılıptı-mıs. Bwrınıraqta kereylerdiñ tilinde, naymandardıñ tilinde degen twspal aytılğan. Bwl aradağı negizgi kiltipan – bwlay deuşiler kerey men naymandı türikke jatqıza ma, moñğolğa jatqıza ma degen düdämalğa tireledi. Kerey men naymannnıñ arıda jäne beride ğana emes, Şıñğıs han zamanında da türik negizdi taypalar bolğanı qazir japon, qıtaydan bastap, ağılşın, francuz, nemiske deyin jalpı jwrt moyındağan aqiqat. “Qasterli şejire” türik, ärine, qazirgi emes, köne türik tilinde jazılğan bolıp şığadı. Eger kerisinşe, şınında da manağı oqımıstılarımız, ejelden-aq türik ekendigi belgili kerey men nayman Şıñğıs han zamanı qarsañında moñğoldanıp ketken dep qisınsız qiyağa tartsa, onda «Qasterli şejire” nayman-moñğol, kerey-moñğol tilderiniñ birinde qalıptanğan bolıp şığadı. Al daulı demeyik, dara mwranıñ qoldağı älip-nwsqasına qarasaq, onıñ tili qazirgi sırtqı, halha-moñğolğa da, işki atanğan arğı, qıtaylıq moñğolğa da mülde tüsiniksiz. HH ğasırdıñ 40-jıldarınan bastap, eki tarapta da arnayı audarmalar jasalğan. Älbette, kez kelgen tildiñ köne nwsqası men bügingi qalpı säykes kelmeydi. Bwl orayda, “Qasterli şejirede” molınan wşırasatın, arğı da, bergi de moñğolda tübirimen joq söz, tirkester tegisimen arhaizmder dep tanılğan. Şın mänisinde, bwlardıñ barlığı da türik tekti lepes. Mwnday jağday amalsız moyındalğan sätterdiñ özinde, körşilik, qonıstıq ıñğayımen sırttan engen, kezdeysoq kirikken dep sanaladı. Şın mänisinde, «Qasterli şejireniñ” leksikalıq qwramın saralay kelsek, mätinniñ teñ jarım, bälkim, odan äldeqayda köbirek böligi taza türiktik negizde, yağni türik tilinde (älbette, köne türik jäne qazirde jalpığa belgili Orhwn eskertkişterinen azdı-köpti ayırımı bar, biraq tuıstas, basqa bir dialektide) qwrılğanın köremiz. Bwl – jekelegen sözdermen qatar, twtas tirkester tabiğatınan tanıladı. Moñğol ğana emes, batıs pen şığıstıñ ataqtı bilgirleri tüyinin tappay, mağnasın wqpağan, jobalap, nemese bwrmalap audarğan mısaldar asa köp. Mäselen, “ asıq” – kädimgi, bar qazaqqa belgili, balalar oynaytın asıq. Nemese “şıralğı” – qazaqta “Batırdan sauğa, mergennen (añşıdan) şıralğı» deydi ğoy, keyde “sıralğı”. “Qasterli şejirede” añşıdan şıralğı swraytın körinis bar. Ne ekenin bilmey, qanşama ğwlamanıñ bası qatqan. Ädette, kez kelgen tilde twraqtı tirkes – idiomalar tek qana özindik sıpatqa ie, qanday da böten tilge qaz-qalpında audaruğa könbeydi, qaz-qalpında audarılsa, mağnasız birdeñe bolıp şığadı. Şıñğıs hannıñ bir atası dwşpanmen kekteser aldında «at kekilin kesedi”, osı sözdiñ tura mağnasında, mwnday ejelgi salttan şıqqan tirkes – “at kekilin kesu” – qazaq tilinde birjola ketisu, bitispes jaulıq mağnasında qoldanılatını belgili. İzdesek, bwdan da oñayın tabamız. Şıñğıs hannıñ özi äuelgi bir qiın soğısta jaralanıp, tığırıqqa qamalğanda “qanı keuip” şöldeydi, maydanda erlikpen qaza tapqan batırlar “jastığın ala jatadı”, Şıñğıs han anda, yağni anttas dosı Jamwqa ekeuiniñ “tösekte bası, töskeyde malı qosıladı”. Mwnday mısaldardı köptep keltiruge boladı. Sonday-aq, moñğol tilinde balaması bola twra, jekelegen sözder key retterde türik nwsqasında qoldanıladı, mäselen, “bi” emes, “men”. Qasterli şejireniñ” tildik qwrılımın naqtı zertteu nısanasına aynaldırğan türkolog joq. Al moñğol tarabındağı ağayındar ğana emes, ejelgi eskertkişke arnayı zertteu jürgizgen batıs pen şığıstıñ barlıq bilgiri “moñğol” atauınıñ köleñkesinen şığa almay jür. Bwl rettegi barlıq bayıbımızdıñ qorıtındı tüyinin aytsaq, “Qasterli şejire” äuel basta sol zamandağı, nayman ba, kerey me, älde basqa ma, äyteuir köne türik tilinde jazılğan. Älemdik ğılımğa tanıs, jalpı jwrtşılıqqa mälim, Qıtay imperatorlarınıñ qoymasında saqtalıp qalğan birden-bir nwsqa, uaqıt oza kele, ärqilı köşirmeler nätijesi, taqaudağı aralas, bilis moñğol tiliniñ ıñğayımen işinara tärjimağa wşırap, keyingi qalpına jetken. Endigi bir mäsele, “Qasterli şejireni” zertteuşiler, bügingi tañbağa tüsiruşiler kädimgi moñğol tilin ülgi-nwsqa retinde wstanadı, yağni eki tilge äuelden ortaq, tek fonetikalıq ayırımı bar sözder ğana emes, arıdağı türik tildi ädebi jäne tarihi eñbekter leksikası, bügingi moñğol tiliniñ sözdik qorı men tabiğatına jat söz ataulı moñğol tekti dıbıstar orayımen bwrmalanıp, kerek deseñiz, jöndelip, almastırılıp beriledi. Sonıñ özinde mätin ala-qwla, jarım-jartılay türki bolıp twrğanın köremiz. Osı orayda orıs oqımıstısı V.Rassadin bügingi jwrttıñ oyına kelmegen, özgeşe bir tolğam aytqan edi: “Mezgildik twrğıdan alsaq, “Qasterli şejireniñ” tili qazirgi moñğol tilderimen salıstırğanda, ejelgi jäne ortağasırlıq türikter tiline äldeqayda jaqın”, – degen. “Qasterli şejireniñ” naqtı öz bolmısına qatıstı, türik halıqtarınıñ tili men tarihına tikeley baylanıstı bwl mäsele, uaqıt oza kele, wlı mwranıñ tüpnwsqa mätinin tikeley zertteuşi türkolog, sonımen qatar, sinolog äri moñğoltanuşı äldebir zerdeli ğalımdar tarabınan oñ şeşimin tabarına kümän joq.
Osı orayda eskerte ketetin bir jağday, wlı şığarmalar qaşanda öz zamanınıñ jemisi ğana emes, ötkendegi ozıq dästür, qalıptasqan biik öreli ädebiettiñ nätijesi bolıp tabıladı. Moñğol tarabında “Qasterli şejirege” deyin mwnday ülgi, mwnday dästür bolğandığı jöninde eşqanday mağlwmat joq. Tipti, Şıñğıs hannan keyingi, bergi zaman, HİV–HVİ ğasırlardıñ özinde moñğol tilinde jazılğan eşqanday eskertkiş tabılmağan. Moñğol tildi jazba, tarihi nwsqalar tek buddizm keñinen öris alğan HVİİ ğasırdan bastap qana boy körsetedi. Al türik tildi ädebiettiñ ozıq nwsqaları, jazba türdegi ğaqıliya kitap, lirikalıq, azamattıq öleñ-jırlardı aytpağanda, ülken epikanıñ Vİİ–Vİİİ ğasırdıñ özinde tañbağa tüsken ülgi, üzikteri älemge äygi. Dese de, til tarihı, mädeniet tarihına qatıstı baylam, boljal ataulını keyinge şegere twrıp, taza zamani derektilik, Şıñğıs han däuiriniñ şınayı şejiresi twrğısınan qarasaq, bwl ğalamat kitap äuelde qay tilde jazıldı degen saual – ekinşi, üşinşi kezektegi mäsele bolıp qalar edi. «Qasterli şejireniñ» eñ bastı qwndılığı – wlan-asır mol derek, däuir sureti, adamdar keypi, halıqtar tağdırı, älemdi qayta jasağan qım-quıt oqiğalar tizbegi ğana emes, Şıñğıs han jäne onıñ zamanı turasında wlı qağannıñ öz jwrtı – köşpendiler közqarası twrğısınan jäne keyinde emes, sol kezdiñ özinde tañbağa bekigen özgeşe talayında jatır.
Endi «Qasterli şejireniñ» saqtaluı jäne tanıluı jöninde birer söz. Ayttıq, qoldağı köşirme alğaş ret Qwbılay twsında, ejelgi tüpnwsqa jazbalar negizinde tañbağa tüsse kerek dep. Qaytkende de YUan' däuirinde. Keyingi Miñ patşalığı ötken äulettiñ özi qajetsimegen mwranı izdep taptı deu qisınğa kelmeydi. Älbette, äuelgi nwsqa, nemese onıñ eskilikti naqtı köşirmeleri ejenhandar sarayında saqtaldı. Sol köne, ayrıqşa mändi mwra endi Miñ zamanında qayıra qaralıp, 1289 jılı ejelgi zamannan qalıptasqan ksilografiyalıq täsilmen kitap bolıp şığadı. Bwl äuelgi basılım, jekelegen üzik, tarauları bolmasa, twtastay saqtalmağan, biraq äredik köşirmeler arqılı keyingi ğasırlarğa jetipti. Osı rettegi eñ bastı, negizgi nwsqa – 1403–1425 jıldar aralığında, ädebiet, tarih, filosofiya jäne öner tarabındağı tañdaulı ülgiler jinaqtalğan «YUn-le dadyan'» attı arnayı toptama qwramındağı tolımdı köşirme. Bwdan soñğı zamandağı senimdi, mändi nwsqalar – Cyan' Dasin (1728–1804), Gu Guancı (1770–1839) köşirmeleri dep sanaladı jäne äuelgi, Miñ basılımınıñ ärqilı jağdayda saqtalıp qalğan üzik-bölikterimen salğastıra otırıp qalıptanğan Bao Tinbo (1728–1814), keyingi köşirmelermen şendestirile jasalğan Çjan Mu (1805–1849) mätinderi ğılımi däyekti sanaladı. Al ğwlama Van Govan 1848 jılı ejelgi mwranıñ eski negizdegi jaña audarmasın jüzege asırıptı. YAğni, «Qasterli şejire» äuel bastan-aq qıtay oqımıstılarına keñinen mağlwm bolğan. Jañağı Bao Tinbo köşirmesin orıs sinologı, dini qızmet ıñğayımen Pekinde twratın arhimandrit Palladiy (P.I.Kafarov) 1872 jılı satıp aladı da, Sankt-Peterburg universiteti kitaphanasınıñ Şığıs bölimine jetkizdiredi. P.I.Kafarov osınıñ aldında ğana, 1866 jılı «Qasterli şejireni» Çjan Mu nwsqasınıñ 1841 jılğı, ıqşamdalğan, qıtayşa mätini negizinde orıs tiline audarıp, jarıqqa şığarğan edi. Ejelgi mwranıñ Batıs ğılımına tanıluı da osı eñbekten bastau aladı.
Bwdan soñğı zamanda, äsirese XX ğasır işinde «Qasterli şejire» Qıtay tarabında tübegeyli tekserilip, äldeneşe märte jariyalanadı, Batıs ğılımına da keñinen tanılıp, nemis, osman-türik, francuz, ağılşın, çeh, majar, polyak tilderine audarıladı, belgili oqımıstılar jağınan ğılımi zertteu nısanası boladı, sonımen qatar, Arğı Şığısta bwlardıñ bärinen bwrın, 1889, 1907 jıldarı japon tiline audarılğanı, odan keyingi zamanda da ülken nazarda bolıp, jaña tärjimalarmen qatar sonı zertteuler jasalğanı atap aytıluğa kerek. Öz ortamızğa kelsek, bügingi Moñğol wlısında twratın aqın, ädebietşi Mağauiya Soltaniyawlı 1979 jılı ejelgi mwranı bastan-ayaq tögilgen jır, şeşendik söz ülgisimen qazaqşağa audardı. Keyingi kezdegi ülken jwmıs – moñğoltanuşı Näpil Bazılhan jüzege asırğan, tüpnwsqa mätin men qazaqşa naqpa-naq qotarma şendestire berilgen, ğılımi däyekti, akademiyalıq basılım (2006).
Aytpaqşı, «Qasterli şejireniñ» älemge tanıluı Reseyden bastalıp edi ğoy. Orıs lwğatı men orıs ğılımı äli de aldıñğı qatarda. Bwl rette bwrınğı-soñğı ülkendi-kişili zertteuler men 1962 jılğı B.I.Pankratov basılımı (arhimanrit Palladiy tapqan nwsqanıñ tolıq fotoköşirmesi) jäne osı avtordıñ bütin ayaqtalmağan, biraq ğılımi twrğıdan däyekti tärjiması öz aldına, akademik S.A.Kozinniñ öz zamanı üşin üzdik, äli de män-mañızın joymağan, 1941 jılı jariyağa şıqqan ataqtı audarmasın aytudıñ özi jetkilikti.
Tağı bir mañızdı nwsqalar bar. Qazirgi moñğol tiline… audarma türindegi. 1940 jıldan bastap jüzege asırılğan. Bergi Halhada. Arğı, İşki Moñğoliyada. Tärjima ğana emes, tüpnwsqanıñ transkripciyası. Jäne zertteuler. Bizdiñ qazaq audarmaşıları men ğalımdarına jäne buryat pen qalmaqqa etene bolıp twrğanı – bügingi Moñğol wlısında ataqqa şıqqan ğalım, akademik Damdinsuren tärjiması. Naqtı ğılımi qotarma emes, ädebi-körkem audarma. Esebi, tüpnwsqa mätinniñ köleñkesi.
«Qasterli şejireni» tanıp-biludiñ qiındıq, kiltipanı tım tereñde. Ejelgi mätinniñ keyingi zamanğa jetken köşirmeleri qıtay ieroglifterimen tañbalanğan. YAğni, Şıñğıs han jäne oğan jalğas däuirlerde keñinen qoldanısta bolğan wyğır-türik bitiginen tıs, kädimgi qıtay, bügingi de emes, ortağasırlıq qıtay jazuımen berilgen. Älbette, böten tildiñ özindik tañbası bögde jwrttıñ töl sözderiniñ fonetikalıq sıpatın qaz-qalpında jetkize almaydı. Soğan oray bir jeñildik – ärbir sözdiñ twsına onıñ qıtayşa, naqtı, nemese mağnalıq audarması qosa jazılıp otırıptı, al etnonim, toponim sözderge adam atı, jer atı, ru, nemese halıq atı degen siyaqtı anıqtamalar keltirilgen. Ärbir baptan soñ onıñ tärjima nwsqası qıtay tilinde tüyindelip otırğan eken. Soğan oray ejelgi mwranıñ jalpaq mazmwnı belgili, anıq bolğanımen, köptegen söz, jekelegen tirkesterdiñ dälme-däl mağnasın ayğaqtau ğana emes, twtastay alğanda bükil «Qasterli şejireniñ» tildik qwrılımın, fonologiyalıq sın-sıpatın naqpa-naq tanu ayrıqşa kürdeli qiındıq tuğızadı.
Biz ejelgi mwranı akademik S.A.Kozin qalıptağan «Sokrovennoe skazanie» atauınıñ negizinde «Qasterli şejire» dep otırmız. Şın mänisinde, eskertkiştiñ keyingi zamanğa jetken nwsqalarınıñ şınayı, özindik atauı saqtalmağan. Qıtay tilinde «YUan'-çao bi-şi», yağni «YUanniñ jabıq tarihı» dep belgilenipti de, onıñ qasına «Man-holun' nyuça to-ça-an'», yağni «Moñğoldıñ qwpiya şejiresi» dep, moñğolşa tüsindirme jazılğan, qazirgi moñğol ğalımdarı özderiniñ bügingi tiline ıñğaylap «Mongolın nuuc tovçoo» dep jür. Ejelgi nwsqada bükil YUan' imperiyasınıñ tarihı emes, Şıñğıs hannıñ tarihı ğana qamtılatını öz aldına, bwl eñbekte eşqanday qwpiyalıq bolmağan. Ärine, jalpı jwrtqa arnayı taratılmaydı, sonımen qatar, mülde jabıq ta emes. Şıñğıs äuleti «Altın wrıq» jazba, tañbalı qalpında oqısa, jalpaq jwrt Şıñğıs hannıñ ata-tek şejiresin onsız da jaqsı biledi jäne wlı qağannıñ ğwmır keşui, erlik twlğası halıq arasında äñgime, äpsana, jır retinde keñinen tarağan, jasıratın eşteñe joq. Kerek deseñiz, Şıñğıs han turalı, keyingi zamanğa jetpegen añızdıq-fantastikalıq ülken epos-roman bolğan. Al atalmış şejire-tauarih sol Şıñğıs han äuelgi bilik qwrğan Halha jerinde ärqilı köşirmeler türinde keñinen tarağan, mwnıñ naqtı ayğağı – Lubsan Danzannıñ «Altan tobçısı» jäne soğan oraylas tağı qanşama tuındı. YAğni «jasırın», «jabıq» anıqtaması – ejelgi mwra qapiyada, imperator sarayınan tabılğan sebepti, keyingi, qıtay bitikşileri jamağan atau ekeni kümänsiz. Älbette, bwl şejire-epos äu basta qalay ataldı degen saual tumağı zañdı. Osı orayda birneşe joramal bar. Sonıñ işindegi eñ oñdısı – «Altın topşı» – «Altın şejire» degen twspal. Berirek zamanda hatqa tüsken, negizgi böliminde bağzıdağı wlan-ğayır şejire-tauarihtı naqpa-naq derlik qaytalap şığatın Lubsan Danzan kitabınıñ, üyrenşikti ülgidegi tağı bir anonim eñbektiñ däp solay ataluı kezdeysoq emes. Sonımen qatar, bizge jetpedi dep sanalatın, äytse de zatı mağlwm, zamanındağı bar tarihtıñ tüyindi mäyegi bolğan «Altın däpter» dep jürgenimiz – osı «Qasterli şejireniñ» naq özi emes pe degen de pikir tuadı. Biraq «Jinaqtı tarihpen» salğastıra qarağanda, «Altın däpter» säl basqaşaraq bolğanı añdaladı. Qaytkende de eñ bastı mäsele şığarmanıñ atauında emes, bitis-bolmısı, män-mağnası, bay mazmwn, özgeşe twrpatında.
Osı twrğıdan alğanda, «Qasterli şejire» älemdik ädebiet öresindegi ğajayıp şığarma bolumen qatar, Şıñğıs han turasındağı tolımdı tauarih, köşpendi türik-moñğol halıqtarınıñ XII–XIII ğasırlar orayındağı keşu-jolın naqtı ayğaqtaytın bağa jetpes kuälik bolıp tabıladı. Taza ğılımi twrğıdan alğanda, «Qasterli şejire» Räşid-äd-Din jäne Juväyni eñbekterimen qosa, Şıñğıs han jäne onıñ zamanın tübegeyli derektegen eñ mañızdı üş kitaptıñ biri dep sanaladı.
Qosımşa bir däyekteme – mağlwm tüpki nwsqada «Qasterli şejire» mätininiñ bastan-ayaq qıtay ieroglifterimen tañbalanuı, ärbir sözdi bas-basına jäne tiesili üzikterdi jalpılay, tügelimen audarıp şığu, yağni ejelgi mwranıñ bizge jetken nwsqası – Miñ zamanındağı sırtqı sayasatqa oray, moñğol tilin memlekettik şeneunikterge üyretu qajettiliginen tuğan dep sanaladı. Esebi, qıtaylardıñ şet tilge maşıqtanatın oqu qwralı retinde audarılıp, qalıptanğan. Şınında solay bolsa, bwl – til üyrenudiñ eñ qiın äri qisınsız täsili. Memlekettik qızmet soñındağı şeneunikke sonşama kürdeli qwrılım, beyneli öleñ-jır, bıtısqan ata-tek şejiresiniñ qanşalıq qajeti bar. Jeñil mätin, kündelikti qoldanısqa, şarua, qızmet orayına kerekti sözder tabılmap pa. Onıñ üstine, YUan' däuirin aytpağanda, Miñ patşalığınıñ alğaşqı kezeñinde keşe ğana bileuşi bolğan qauımnıñ tiline jetik qıtay şeneunikteri köptep tabılar edi. Qıtayşa sayrap twrğan köşpendi jwrt ökilderin aytpağanda. Bälkim, «Qasterli şejire» osı twrğan qalpında keyingi zamandarda til sındıru maqsatında äldenendey qoldanısta bolğan da şığar, biraq äu bastan emes. Tarihtan belgili bir derek – 1282 jılı Qwbılay han «moñğol» tilindegi äldebir nwsqalardı qıtay tiline audaru jöninde pärmen beripti. Sol rette eñ aldımen qolğa alınğan – «Qasterli şejire» bolsa nesi bar. Qwdiretti Qıtay imperatorı öziniñ asıl tegin, arğı babalarınıñ alımın, bergi atasınıñ äulie-jihangerlik twrpatın äygileydi. Wlı memleket şegindegi bayırğı, qıtay tildi qauım, jalpı jwrt emes, saray wlıqtarınan bastap, qatardağı qızmetker, oqımıstı ğwlamağa deyin, jat tildi üyrener, üyrenbes – Şıñğıs hannıñ şınayı tarihın tanımaq. Jüyeli qisını solay. «Qasterli şejireniñ» bizge belgili, qıtaylanğan keyipte qağaz betine tüsui de, sonşama ijdağatı audarma türinde qalıptanuı da, söz joq, Qwbılay esimimen baylanıstı. Osı, qıtayşa tañbalanuınıñ arqasında qanşama zaman tezinen ötip, saqtalıp qaldı. Eñ bastısı – qajettilik nätijesi deuge tiispiz. Til üyrenu üşin emes. Naqtılasaq, tek til üşin ğana emes. Bwrında öktem, keyinde qoñsı, bolaşaqta bodan köşpendi jwrttıñ tabiğatın, bolmısın tanu, özindik tarihın añdap, minez-qwlqın, düniege közqarasın tereñirek bayıptau üşin, yağni ülken sayasatqa qızmet etuge tiis körneki, ülgili qwral retinde saqtadı, kitap qıldı, zerttedi, zerdeledi, aqırı bügingi künge jetkizdi. Al wyğır-türik bitigimen jazılğan tüpnwsqalar, joğarıda aytqanımızday, YUan' äuletinen soñğı tärkileu jäne qwrtu kezeñinde joyılıp ketti. Talayı zor ieroglifti mätin bwdan soñğı zamandağı, jalğas, tizbektes köşirmeler kezinde äuelgi näri men mäninen ayrılmasa da, tağı qanşama bwralañ joldan ötkeni anıq. «Qasterli şejireniñ» qolda twrğan tüpnwsqa mätininiñ transkripciyasın zerdeley teksergen qıtay oqımıstıları tiesili ieroglifter tabiğatı arğı zaman emes, keyingi Miñ däuirindegi ülgige säykes keledi dep şeşken.
Dubsan Danzan. «Altan tobçi» – «Altın şejire». Eskertkiş atauınıñ naqtı wğımı belgisiz, «Altın tüyin», «Altın jinaq» deuge de boladı. Ataqtı jädigerdiñ wyğır-türik bitigimen tañbalanğan jalğız dana qoljazba nwsqası 1926 jılı Şığıs Halhadan tabılğan, äuelgi törkini İşki Moñğol ölkesi, Şaqar aymağınan bolsa kerek. Qoljazbanıñ özi XVIII ğasır köşirmesi sanaladı. Tüpnwsqa 1655–1660 jıldar aralığında jüyege tüsken. Qwrastırıp jazuşı Lubsan Danzan turalı däyekti derek joq. Anığı – öz zamanınıñ oqımıstı kisisi, sarı din jolında sopı – lama bolsa kerek.
«Altan tobçı» tüpnwsqa qalpında da, batıs tilderine audarma türinde de keñinen tanılğan, birşama zerttelgen. Şıñğıs hanğa qatıstı, arıdağı jäne keyinirekte tuğan jazba mwralar, halıq arasına tarağan fol'klorlıq, epostıq nwsqalar auqımında qwrastırılğan şığarma. Mätin – ara-twra ärqilı mazmwndağı öleñ, tolğau aralas, negizinen qara söz türinde.
«Altan tobçı» üşin eñ bastı ülgi – «Qasterli şejire» bolıptı. Osı ejelgi mwradağı 282 baptıñ 233-i qaytalanadı eken. Kölemdi kitaptıñ üşten eki böliginen astam. Sonımen qatar, «Altan tobçıda» «Qasterli şejirede» izi joq, biraq Räşid-äd-Din tarihımen ündes jekelegen oqiğa, körinister wşırasadı. Soğan qarap keyingi zertteuşiler Lubsan Danzannıñ qolında «Qasterli şejireniñ» bizdiñ zamanğa jetpegen, bälkim, tolığıraq basqa bir nwsqası boldı dep sanaydı. Mwnday twjırımğa tağı bir sebep – «Altan tobçı» men büginde belgili «Qasterli şejireniñ» säykes twstarınıñ özi mağnalıq ayırımsız, birdey mazmwnda bolğanımen, sözbe-söz, naqpa-naq üylese bermeydi. Tiesili baptar keyde ıqşamdalıp, basqa bir sözdermen berilse, dälme-däl degen twstardıñ özinde azdı-kem qısqartılıp, keyde üstemelenip, bilgili sözder oraylas basqa bir tirkestermen almastırılıp, jaña sözder qosılıp, äyteuir basqaşa keyipte körinis beredi. Bwl jerde bar kiltipan äuelgi mwranıñ tım köne, keyingi nwsqanıñ odan bergi zamanda jasalğan mezgildik sıpatında twrmağanı añdaladı. «Altan tobçınıñ» tili de eskilikti, bügingi moñğolğa tek audarma arqılı ğana tüsinikti jağdayı bar. Endeşe, qaytkende de bağzıdağı «Qasterli şejireden» bastau alatın «Altan tobçınıñ» säykes twstarda bizge belgili nwsqamen mağna, mazmwn jağınan birdey bola twra, sözdik qwrılım twrğısınan basqaşa jasaluı qalay? Bwl arada jalğız-aq qorıtındı şığadı. Äuelgi, yağni bizge mağlwm «Qasterli şejire» men oğan ündes «Altan tobçı» ekeuine ortaq, eskilikti, basqa bir ülgi bolğan! YAğni, ekeui de, türik – nayman deñiz, kerey deñiz, türik negizdi tilde jazılğan eñ alğaşqı, bastapqı «Qasterli şejireden» taraladı, biri – bwrında, ekinşisi keyinde jasalğan audarma eñbekter. Belgili bir şığarmanı, eki däuir emes, bir zamandağı eki adam audarsa qalay bolıp şığar edi – mazmwnı birdey, bayandauı, sol jaña tilge tän ortaq sözderi bola twra, eki türli nwsqada köriner edi. Keyingi kitapta, alğaşqımen salıstırğanda, türkizmder tım köp emes, alayda, äuelgi tüpnwsqadan jañaşa keyipteu kezinde tüsinilmey qalğan, jañsaq audarılğan, keyde sol düdämal qalpında alınğan sözder men tirkester molınan wşırasadı, bwl wğımdar bügingi moñğol jäne europalıq zertteuşiler üşin de şeşilmegen tüyin bolıp otır.
Mäselen, «Qasterli şejirede» joq bir körinis – Küdey şeşenniñ ağayın jwrttı birlikke, ıntımaqqa şaqırıp, Qambağay hannıñ on wlına qarata aytqan tolğauında: «adarun budurun» jerde auğa şığasıñdar, «arğalı wğwljin» atasıñdar degen tirkes bar. Mwnıñ soñğısı – «arqardıñ qwljası», bügingi audarmaşılar osı tirkesti ekige bölip, «arqardıñ wrğaşısı jäne erkegi» (orısşa «samok i samcov arharov») dep beredi, jarar, jalpı mağnasın tapqan, äyteuir arqar ğoy, al endi «adarun budurun» şeşilmes jwmbaq bolıp şıqqan, moñğol tiliniñ eşbir sözdiginde joq, äyteuir kontekstegi mağnası boyınşa şamalap «jarı bar, sayı bar tauda» dep jobalağan, şındığında «adarun budurun» – kädimgi «adırlı, bwdırlı” ğoy, tau bolar, qırat, qırqa bolar, äyteuir qolaysız jer, söz mağnası – istegen is, jürgen jüristiñ qaterli, berekesiz ekendigin twspaldap aytu. Tağı da. Osı “Altan tobçı” men “Qasterli şejirede” Qambağay hannıñ jesirleri as beredi ğoy. Balaları jas, eri jaqında ğana qaytqan Ögelindi şetke qağatın körinis. As räsimi “Ieke irağu” ataladı. Bwl eski salttıñ tipe-tik audarması qalay boluı mümkin? Mostart bastağan Batıs ğalımdarı “Wlı saz”, yağni “ äuen, melodiya” dep şamalaydı; al Damdinsuren bastağan moñğol oqımıstıları tirkesti birjola özgertip, “Ih aurah” – ata-babalar süyegi jatqan jer, keyinde “aurah” sözi eskirip, qazirgişe “avarga” bolıp şıqqan deydi. Bwl eki twspaldıñ äuelgisi ğana jobağa keledi onda da naqpa-naq emes: ras, “eke” – ülken, wlı degen söz, qazirgi qazaq tilinde wlıqtauşı jwrnaqqa aynalğan, mäselen, Pälenşe-eke, Tügenşe-eke demek, al “irağu” – iırağu – Mahmwd Qaşğari sözdiginde “öleñ şığaruşı, sazger” mağnasında beriledi, keyingi qazaqşa “jırau”, sonda Qambağay hanğa as beru räsimi – “Jır aytu”, yağni “Joqtau” bolıp şığar edi.
İlkidegi “Qasterli şejire” ğana emes, keyingi, eskilikti bolsa da anıq moñğol tilindegi “Altan tobçınıñ” özinde bügingi tilderge jañsaq audarılğan, nemese tüsinilmey, audarmasız qalğan söz, tirkester birşama. Sonıñ bäriniñ bolmasa da, köbiniñ naqpa-naq qalpın arğı-bergi türik negizdi, onıñ işinde qazirgi qazaq tilinen tabuğa bolar edi. Mäselen: “qos” – “kiiz üy” emes, kürke, laşıq; “qwba” – “jorğa”, yağni attıñ sıpatı emes, tüsi; “sauğa” – “sıylıq” emes, oljadan beriletin räsimdi üles-sıbağa; “şilem” – sudağı tolqın emes, sorap, belgi – silem (“Suda silemi, auada izi joq,” – deydi twtqınnan qaşıp ketken Temujin bala turasında Sorqan-Şira); “sarqıt” – “işimdik” emes, ülken dastarqannan alınğan däm; “inje” – “sıyğa tartılğan qızmetşi, qolañ” emes, enşi – balanıñ, jası kişi tuıstıñ arnayı bölingen ülesi, bäsire mal-mülki; sonday-aq: «twrımtay» – «qarşığa» emes; «şaqşaq» – «qaratorğay» emes; «itelku» – Damdinsuren wğımındağı äyteuir bir «jırtqış qws» emes, Şağdar şamalağan jay ğana «batıl qws» emes, kädimgi itelgi – swñqardıñ tekti bir türi; tağısın tağılar… Biz audarılmay qalğan, nemese jañsaq tüsinilgen ataulardıñ keybirin ğana keltirip otırmız, äytpese «Altan tobçıda» bügingi moñğolda joq, bilgir oqımıstılardıñ özi oy-jotamen audarğan, nemese mağnasın twspalmen ğana tanığan türki sözder öte köp, sonıñ bäri äuelgi, bizdiñ zamanğa jetpegen qadımi tüpnwsqadan bastau alatını kümän tudırmasa kerek.
Lubsan Danzan «Altın tobçını» tüzgen kezde negizinen äuelgi «Qasterli şejirege» jügingenimen, bayandau barısında basqa da öleñ, jırlardı paydalana otıradı. Keybir twsta ejelgi epikalıq nwsqalar izi bayqaladı. Sonımen qatar, eñbektiñ wzına boyında bwl kezde moñğol taypaları birjola qabıldağan budda dininiñ äseri ayqın tanıladı. Tipti, Şıñğıs hannıñ Börte-Şeneden bwrınğı tüp ataların ejelgi Ündi ämirşileriniñ äuletinen şığarıp qoyadı. Sonday-aq keybir rette Şıñğıs hannan keyingi zamannıñ wğım-tüsinigi körinis beretini bar. Mwnday qospalar andağaylap twr, äytse de, ejelgi mwranıñ män-mañızı, derek, mağlwmatına köleñkesi joq.
«Altan tobçınıñ» soñğı böligi Şıñğıs hannan keyingi Öketay qağannan bastalıp, Küyik, Möñke qağandardı jolşıbay qamtıp, Qwbılay hanğa toqtaladı, onıñ Qıtayda ökim qwrğan wrpaqtarın tügendey kele, eñ soñğı YUan' imperatorı Toğan-Temirdiñ jayın biraz täptişteydi, bwdan soñğı Wlı Daladağı taq talası, moñğol men oyrat jağdayında azğana mağlwmat berip, aqırı Dayan hannıñ wrpaqtarı, onıñ işinde Halhada ornıqqan Ligden hanmen tämamdaydı. Keyingi moñğol tarihı üşin ayrıqşa qwndı derekter.
Al «Altan tobçınıñ» Şıñğıs hanğa tikeley qatıstı negizgi böligi – «Qasterli şejire» men «Jinaqtı tarihtı» jay ğana qaytalauşı emes, olardı ayğaqtay tüsetin, keybir retterde tolıqtıratın, qosımşa qanşama derek, äñgimesi bar, Şıñğıs hannıñ basqa eşbir ädebiette wşıraspaytın bilik sözderi bar, twtastay alğanda köne zamannan qalğan mändi, qwndı kuälik dep biluge tiispiz.
«Tauarih-i guzida-yi nusrat-name» – «Jeñis-namadan iriktelgen tauarih», nemese «Saralanğan tauarih (häm) jeñis-nama». Kitaptıñ atauı – parısşa, al tili – dästürli şağataydan bölegirek, qıpşaq negizdi, ortağasırlıq türki; bilgir, zerdeli tarihşı V.YUdin eskertkiş köne-qazaq tilinde [«starokazahskiy yazık»] jazılğan deydi. Naqtı avtorı belgisiz. Är kezde ärqilı twspal aytılğan, sonıñ eñ qisındısı – Şäybani han esimimen baylanıstı. Bastan-ayaq Şäybani jazbağan künniñ özinde sonıñ bwyrığımen jäne tikeley aralasuımen qalıptanğan degen pikirge zertteuşilerdiñ barlığı da toqtaydı. Tauarihtıñ tañbağa tüsken uaqıtı belgili – 1502–1504 jıldar. Bwrınğı Kök Orda, endigi Qazaq Ordasındağı, ekeui de Joşıdan taralatın Şiban–Äbilqayır äuleti men Toqay-Temir–Orıs äuleti arasındağı taqqa talas nätijesinde jeñiliske wşırap, Orta Aziyağa ığısqan Mwhamed-Şäybani hannıñ Bwhara men Samarqandı alıp, Mäurennahr atırabın birjola baurağan uaqıtı.
Türik tildi jazba mwralar tım äri – VI–VII ğasırdan bastap belgili, al X–XV ğasırlarda öleñ, jır, ğaqıliya, dastan – qanşama kitap jazıldı desek te, ötken tarihtı zerdelegen arnayı eñbekter wşırasa qoymaytın. Türik tekti ğwlamalardıñ özi, qalıptasqan räsim boyınşa, arab, parsığa beyil beretin. Däşti-Qıpşaq handarınıñ wrpağı, dala perzenti Mwhamed Şäybani atalar tarihın, öziniñ jauıngerlik jolın bolaşaq wrpaq jadında qaldıru üşin tek farsi ğana emes, türki ülgidegi jaña dästürge jol aşadı. Şäybani han tarihın Kamalatdin Binai parsı tilinde qağazğa tüsirse, Mwhamed Salih şağatay nwsqalı jırğa jüginedi. Al «Saralanğan tauarih» qıpşaq negizdi, dalalıq köşpendiler tilindegi biregey eskertkiş bolıp şıqqan. Bwl erekşe jağdayğa küni büginge deyin bizdiñ til mamandarı men ädebiet zertteuşileri mülde nazar audarmauı – qazaq gumanitariya ğılımınıñ eñ artta qalğan, müşkil jağdayın ğana äygilese kerek.
«Tauarih-i guzida-yi nusrat-nama» kitabınıñ zamana tezinen ötip, bügingi künge jetken köşirme qalıbı ekeu, mwnıñ birinşisi – Peterburg nwsqası, bwrınğı SSRO, qazirgi Resey Ğılım akademiyası Şığıstanu institutınıñ Sankt-Peterburg böliminde saqtalğan, ekinşisi – London nwsqası, Britan muzeyinde twr. Eki qoljazbanıñ da kemis, ketigi bar, tolığırağı – London nwsqası eken. Özbek ğalımı A.Akramov osı eki qoljazbanı özara salğastıra kele, twtasımen, tüpnwsqa mätindegi faksimilesin tüsirip jäne tiesili taraular boyınşa orıs tildi mazmwndama jasap, arnayı zertteuimen birge, 1967 jılı Taşkentte bastırıp şığarğan.
Ayta keterlik bir jağday – kölemdi eñbektiñ soñğı, Şäybani hanğa qatıstı böligi derbes şığarma retinde, azdı-köpti ayırımı bar ärqilı nwsqada saqtalıptı (S.– Peterburg, Taşkent). Sonımen qatar, «Saralanğan tauarihtıñ» ıqşamdalğan nwsqası da keñinen taralğan siyaqtı. Solardıñ birin tüpnwsqa qalıbı jäne özindik audarmasımen qosa, «Şeybaniada» degen atpen I.Berezin 1849 jılı Qazanda, «Biblioteka vostoçnıh istorikov» seriyasınıñ I tomı retinde jarıqqa jetkizgen. (Bwl Berezin basılımı keyingi köşirmeşiler tarabınan qosılğan üsteme – Şäybani hannıñ qazasımen ayaqtaladı.)
«Saralanğan tauarih» kirispe tarau jäne negizgi üş bölimnen twradı. Birinşi – bükil Dala jwrtınıñ arğı babası Oğız han jäne onıñ äuleti turasındağı añız-äpsana, oğan jalğas türik, moñğol ru, taypaları turasında aqpar beriledi. Ekinşi, eñ kölemdi bölik – Şıñğıs hannıñ tarihı, onıñ Tüpki jwrtta, Däşti-Qıpşaq, Orta Aziya men Iranda bilik qwrğan wrpaqtarınıñ şejiresi, tiesili wlıstardıñ, olardıñ soñın ala Ämir Temir patşalığınıñ jay-japsarı. Üşinşi, atalmış eñbektiñ jazıluına wytqı, sebep bolğan twstas oqiğalar – Şahbahıt Şäybanidıñ öz tarihı: hannıñ tuğanınan bastap, bükil jauıngerlik jolı qamtılıp, 1504 jılı Samarqanda taqqa otıruına deyingi bükil ğwmırbayan.
Keñ auqımdı eñbek ekeni birden bayqaladı. Zertteuşilerdiñ bayıbınşa, avtor Şıñğıs han tarihın jazuda özinen bwrınğı Räşid-äl-Din, Juväynilermen qatar, keyingi zamanğa jetpegen parsı tildi, wyğır jazu–türik tildi basqa da bir eñbekterdi paydalanğan, tipti, «Qasterli şejiremen» de tanıs bolğan siyaqtı. Al tikeley Şäybani hanğa qatıstı üşinşi bölim – mülde sonı sıpatta, mwnda XV–XVI ğasırlar şegindegi Däşti-Qıpşaq pen Türkstan ölkesi, onıñ işinde qazaq tarihına baylanıstı qanşama tıñ mağlwmat bar.
Şıñğıs han tarabına qalam tartıp otırğan biz üşin osı oraydağı eñ mändi mäsele – «Nusrat-namanıñ» Ejelgi Wlı Dala tarihın öziniñ ata-baba tarihı dep sanağan, al Şıñğıs handı añızdıq Oğız han zamanınan jalğasıp kele jatqan tuma şejireniñ eñ ülken bir belesi, ayrıqşa küş-qwdiretke jetken keyingi däuirdiñ bastauı retinde qarastırğan jäne bwrınğı-soñğı barlıq tauarihtı türik tekti jwrt közimen bayıptağan bitimi men oy twrğısında. Twtastay alğanda, «Saralanğan tauarih» – keyingi orta ğasırlarda tuğan türki nwsqalardıñ işindegi eñ tolımdısı, eñ üzdigi. Säykesinşe bağalanbay jatuı – wzaq uaqıt jabıq bolıp, keyinde ğana tanılğan jağdayına baylanıstı. Jäne, ayttıq, qazaq filologiyası men tarihtanu ğılımdarınıñ kem-ketik, meşeu ahualınıñ nätijesi.
Ötemiş qajı. «Çınğız-namä». – «Şıñğıs-nama». XVI ğasırdıñ birinşi jartısında jazılğan. Tili – qıpşaq negizdi dalalıq türki. Avtorı Ötemiş qajı Hiua handığında bilik qwrğan Şäybani–Jädiger äuletiniñ ğwzırında bolıptı. Öz zamanınıñ bilimdar adamı. Mekege barğan qajı. Ärqilı jol-saparlarmen Mäurennahr – Qos özen boyın, Horezmdi jaqsı tanidı, ejelgi Altın Ordanıñ tüstik tarabın, Edildiñ etegin erkin aralaydı. At üstindegi törelermen qatar, bwqara jwrt, köpke belgili şejireşi qariyalardan el esinde saqtalğan añız-äpsana, şejire bayan, tarihi hikayalardı jinastırıp, saralaydı. Ötemiş qajı, älbette, zamanında tanımal, arğı-bergi jazba eñbektermen de jaqsı tanıs, äytse de, aldına qoyğan şekteuli, naqtı maqsat orayımen, öz kitabın bastan-ayaq halıq jadındağı eskilikti äñgimeler – auızşa tauarih negizinde qwrastıradı. Sondıqtan da «Şıñğıs-namada» dästürli, belgili eñbekterde wşırasa qoymaytın köptegen sonı derekter bar. Kölemi şağın bolğanımen, mazmwnı qorabalı, XIII–XV ğasırlar şegin qamtidı. Hikayat Şıñğıs hannan bastaladı da, negizinen onıñ wrpaqtarı jäne tiesili wlıstar, sonıñ işinde Altın Orda turasında bayandaydı. Joşı, Batu, Şiban, Berke, Özbek, Jänibek handarğa arnayı toqtaladı. Bizge mağlwm nwsqa Toqtamıs hannıñ astana Sarayda taqqa otıruımen şektelipti.
Orıs ğılımına XIX ğasırdıñ bas kezinen-aq belgili bolğan «Şıñğıs-nama» kitabınıñ Taşkentte saqtalğan tüpnwsqa mätinin, orısşa audarma, tüsinikteme, bayıptı zertteuimen qosa ğılımi aynalımğa engizgen – qazaqstandıq tarihşı V.YUdin. Eñbektiñ ekinşi bir, tolığıraq nwsqasın başqwrt ğalımı, keyinde Türkiyağa ötip, ülken ataqqa jetken Zäki Uälidi Toğan 1913 jılı Orınbordan tapqan eken, büginde ğalımnıñ Stambwldağı arhivinde; türik oqımıstıları tarabınan zertteu nısanası bolğan, biraq negizgi mätin äzirşe baspa betinde şıqpasa kerek.
Qadırğali Jalayır. «Jamiğ at-tauarih». – «Jinaqtı tarih». Kitap atauı şarttı, keyingi zertteuşiler qoyğan. Reseydegi tatar tekti alğaşqı türkolog Ibrahim Hal'fin 1819 jılı öziniñ jeke qorınan alıp, Qazan universitetiniñ kitaphanasına tapsırğan qoljazba nwsqanıñ bastapqı beti joq eken. Atausız eñbekti belgili orıs ğalımı I.Berezin 1854 jılı, sabaqtas «Biblioteka vostoçnıh istorikov» basılımdarınıñ kezekti kitabı retinde jarıqqa şığaradı. I.Berezinniñ bayıbınşa, eñbektiñ negizgi böligi Räşid-äd-Din tarihın qaytalağandıqtan, tiisinşe, «Jamiğ at-tauarih» degen, tım sätsiz taqırıp qoyıladı. Atalmış basılımdı arnayı zerttep, ğılımi tüsinikter jazğan Şoqan Uälihanov bwl eñbek qazaq jwrtına tiesili dep körsetken. XX ğasırdıñ bas kezinde tatar oqımıstısı Ğali Rahim Qazandağı Şığıs kitaphanasınan Qadırğali eñbeginiñ tolığıraq, jaña bir nwsqasın wşıratadı, bwdan soñğı kezeñde tağı bir üzik köşirme tabılıptı. Ğasırdıñ ekinşi jarımında jaña basılımdar jüzege asadı, naqtı zertteuler jürgiziledi, biraq äuelgi, şarttı atau özgermepti. Qazaq ğılımınıñ «Jinaqtı tarih», nemese «Tarihi şejire» kitabın qayıra tanuı – Şoqannan soñ jüz jıl ötkende, 1960 jıldardan ğana bastalıptı. Tildik twrğıdan alğaş zertteuşi – T.Qordabaev boldı (1965). Ğasır soñına taman tüpnwsqa mätinniñ transkripciyası jariyalandı, şalağay audarma şıqtı, azdı-köpti tağı bir zertteuler jasaldı. Qaytkende de tolıq tanıldı, şınayı bağasın aldı dep aytu qiın.
Kitap avtorı – qazaq qwramındağı jalayır taypasınan şıqqan Qadırğali bek. Qisınına qarağanda, ötkendegi Şığay hannıñ nemeresi, twsındağı Täuekel hannıñ ağadan tuğan inisi Oraz-Mwhamed swltan 1588 jılı Tobol'sk qamalında, aldamşı ayarlıq nätijesinde orıs twtqınına tüsken kezde, Sibir şeginde jürgen Qadırğali bek te wstalğan. Qadırğalidıñ özi: «Oraz-Mwhamed han haziretleriniñ ata-analarına qızmet qılıp keldim», – deytini bar. YAğni, 1572 jılı tuğan swltannan köp ülken, sirä, han nemeresiniñ tälimger atalığı bolğan. Qwrmetti twtqın retinde Aq patşanıñ därgeyine jiberilgen Oraz-Mwhamedpen bir mezgilde bolmasa da, köp wzamay-aq ol da Resey şegine aydalğan. Patşa sarayında ülken qwrmetke jetken, orıs voevodası retinde äsker bastağan Oraz-Mwhamed 1600 jılı Resey qwramı, Ryazan' aymağındağı avtonomiyalıq Qasım jwrtına han bolıp saylanğanda, Qadırğali el bileuşi tört qaraşı bektiñ biri retinde tağı da Oraz-Mwhamedtiñ qasınan tabıladı. Bizge jetken tarih kitabı 1602 jılı jazılıptı. Oraz-Mwhamedtiñ han saylanğan biik märtebesine alğıs, rizaşılıq retinde Rusiya patşası Boris Godunovtıñ ğwzırına arnaydı jäne negizgi bir danasın patşa sarayına tartu etedi. Öz twsındağı orıs tarihında eleuli iz qaldırğan Oraz-Mwhamed Smuta – Bwlğaq soñında, 1610 jılı qapiya qazağa wşırağan kezde Qadırğali tirşilikte bolmasa kerek. Atalmış kitaptı alğaş jariyalap, äuelgi tüyindi tarqatqan I.Berezin Qadırğali bek Bwlğaqtan bwrın, yağni 1605 jılğa deyin dünie salğan dep şamalaydı, äytpese, kitabınıñ soñında osınday alapat oqiğa turasında qosımşa mağlwmattar berer edi deydi. Qaytkende de birşama jasap, küni eñkeygen uaqıtında ketkeni añdaladı.
Ğwlama tarihşı söz orayında öziniñ ata-babaları turalı naqtı derek keltiredi. Şıñğıs hannıñ zamanında Sartaq-noyan boldı deydi. Onıñ wlı Jalayır Sıba, onıñ näsili Jalayır Tebre bek, onıñ näsili Şeyh-Sofı bek, onıñ näsili Aytöle bek, bwl Aytöle Orıs hannıñ twsında bas qolbası häm wlwğ ämir bolıptı; Aytöle bekten Qambar mırza, odan Qwbay, odan Qaraş bek pen Adam-Şeyh mırza, Adam-Şeyh mırzadan Erenşi-bahadwr, odan Temejek-bahadwr, odan Qosım bek – Qadırğalidıñ tuğan äkesi. Şıñğıs han zamanına deyin on ata bolıp şığadı. Qadırğali bar babasın tügendemegen, ataqtıların ğana aytqan siyaqtı körinedi. Şındığında, Sartaq-noyan – Şıñğıs hannan köp keyin jasağan adam, ömirde boluı anıq jäne iriligi de kümänsiz: Räşid-äd-Dinniñ «Jinaqtı tarihında» äldeneşe märte ataladı, Şıñğıs hannıñ şöberesi, Iran elhanı Arğwnnıñ (1284–1291) bala kezinde Horasan men Mazanderandı bilegen wlwğ ämir, bwl kezde, ärine, kemel jastağı twlğa. Räşid-äd-Din Sartaqtıñ bir balasınıñ ğana atın ataydı – Qaçar, ol da öz zamanınıñ belgili adamı bolsa kerek. Jañağı Sıbamen ağayındı, bälkim, wmıt qalğan bir bunaq. Kerisinşe, Sartaq-noyannıñ ülken äkesiniñ atı mağlwm – Saba. Sıba emes, el şejiresine jetik Qadırğali öziniñ aynaldırğan on atasınıñ ornın şatıstırmasa kerek. Bwl Saba şınında da Şıñğıs hannıñ twstası, jay ğana twstas emes, ayrıqşa jauaptı isterge jwmsaytın eñ senimdi nökerleriniñ biri. Qadırğali bektiñ on ekinşi atası bolıp şığadı. Äulet şejiresin tüyindep aytsaq, asıl tegi tura on üşinşi bunaqta Şıñğıs hanğa barıp tireletin Oraz-Mwhamed swltannıñ tärbieşi atalığı, keyingi keñesşi tiregi Qadırğali şınında da arğı babalarınan bastap, Şıñğıs–Saba näsili, qiyat–jalayır bolıp, birge jasap keledi eken.
Öz zamanındağı ğwlama oqımıstı, tuğan, ösken ortasınıñ ruhani qazınası men mädenietin boyına siñirip, söz önerin, jazba jäne auızeki tarihı men şejiresin tanıp ösken Qadırğali kitabi-türki şağatay tiline qosa, dästür boyınşa ğılım men ädebiet lwğatı sanalatın parsı tilin asa jetik jäne, sıñayına qarağanda, din men Qwran tili arabtı da öte jaqsı bilgeni körinedi. Sonımen qatar, qıpşaq negizdi ana tiliniñ de bar baylığın igeripti. Ataulı kitabınıñ bastapqı, jalpılama böligi şağatay tilinde jazılğan, qalıptı ölşemmen salıstırğanda, parsı, ğarab sözderi köbirek, keyde tipti twtas tirkester wşırasadı. Al ekinşi jarımı – dalalıq türki, sirä, öz twsındağı qazaq tiline tım jaqın, bügingi qazaqqa da jat emes; söz saptau ülgisi baz bir twsta saqara bileriniñ şeşendik ülgisindegi tolğamdar oraylas, beyneli, bederli; qalıptasqan til mädenieti, ornıqtı jazba dästür tañbası ayqın añdaladı.
Qadırğali tarihı jalpı kölemi tepe-teñ bolmağanımen, negizgi eki bölikten twratının köremiz. Eñbektiñ bastapqı, soqtalı tarauları – tikeley Şıñğıs han esimine, onıñ taqau wrpaqtarı men belgili wlıstar tarihına baylanıstı. Özine deyingi Räşid-äd-Din şejiresiniñ negizinde, orta ğasırlardağı qalıptı tarihi ädebiet dästürinde jazılğan. Kitaptıñ jañalıqtı derekterge tolı ekinşi böliginde Şığıs Däşti-Qıpşaqtıñ tarihı, atap aytqanda, Altın Orda memleketiniñ soñğı kezeñi – Orıs, Toqtamıs, Baraq handar, Edige bi turasında aytıladı. Noğay Ordası, Äbilhayır handığına qatıstı birşama mağlwmat bar. Qazaq handarınıñ äulet şejiresi negizdeledi. Kitaptıñ jazıluına sebep bolğan tüyindi oqiğalar bayanı «Dastan Oraz-Mwhamed han» dep belgilengen. Atınan körinip twrğanday, bwl rette Qadırğali öziniñ qamqor ämirşisi, ayrıqşa tuğan, erekşe tağdırlı Oraz-Mwhamedtiñ bergi atalarınan bastap, onıñ Han-Kermenge han saylanuı, osı oraydağı oqiğalar jäne ataulı wlıs turasında mol mağlwmat bergen.
Twtastay alğanda, Qadırğali Jalayır keyingi qazaq tarihın Ejelgi Dala tarihınıñ jalğası, al Qazaq Ordasın Şıñğıs han qwrğan Eke Wlıs, odan soñğı Altan Orda memleketteriniñ tikeley mwrageri dep bilgenin köremiz. Bwdan tört ğasır bwrın jazılğan biregey eñbektiñ bizdiñ taqırıpqa tikeley qatıstı eñ ülken wlağatı da osında.
«Şara tudji» – «Sarı tauarih». XVII ğasırdıñ orta şeninde jazılğan. Avtorı belgisiz sanaladı.
XIII ğasırdıñ soñınan XVII ğasırdıñ orta şenine deyingi tört ğasırğa juıq wzaq zaman moñğol tarihında «qarañğı däuir» ataladı. Äldenendey jazba, ädebi, tarihi mwra belgisiz, qilı kezeñde joyılıp ketti, saqtalmadı desedi, bälkim, mülde bolmadı; anığı – twrmıs tömen, sauattılıq joqqa tän, mädeni, ruhani ömir öte jwtañ boluı ğana. XVI–XVII ğasırlar şeginde moñğol tekti jwrt arasındağı özara atıs-şabıs toqtalıp, el işi birşama tınşığadı, buddizm keñinen tarap, berik ornığa bastaydı, nätijesinde bwğan deyin birli-jarım kisi ğana bilgen ejelgi wyğır-türik bitigi qayta jandanıp, dini ortalıqtarda jappay qoldanısqa enedi, Tibette arnayı bilim alğan sopı-lamalar buddaşıl ädebiettiñ tañdama ülgilerin moñğol tiline köşirudi mindetti dästürge aynaldıradı, dini tanımmen jalğasa, tarihi ädebiet te qalıptasa bastaydı. Mwnıñ ayqın bir körinisi – bağzıdağı «Qasterli şejireni» qaytadan qalıptağan «Altın topşı» bolsa, ilgerindi-keyindi jekelegen jaña tarihi şığarmalar da düniege keledi. Zertteuşiler bwl rette tağı da sol eskiniñ jañğırığı, anonimdi «Altın topşı» men «Cağan tuhe» («Aq tauarih»), arıdan tartıp, öz zamanın qosa qamtitın «Erdeniyn tobçi» («Asıl şejire»), «Erdeniyn erihe» («Asıl täspiq»), «Asaragçi nertiyn tüüh» («Asaragçi jazğan tauarih») siyaqtı kitaptardı atap körsetedi. Auızeki şejire orayındağı dästürli jalğastıqpen qatar, bwl eñbekterden Şıñğıs hanğa qatıstı keyingi qıtay derekteriniñ ıqpalı da añdaladı, al ruhani bağıt-bağdar budda-lamaizm arnasına qaray oyısqanın köremiz. Äytkenmen de, özindik, wlttıq sın-sıpat basım.
«Şara tudji» – osı qatardağı biregey häm eleuli jädiger bolıp esepteledi. Alğaşqı bir qoljazba nwsqasın V.Radlov 1891 jılı Halhadan wşıratqan. Bwdan soñğı kezeñde moñğoltanuşı A.Pozdneev sol taraptan jäne eki köşirmesin tabadı. Tüp negizi ortaq bwl üş nwsqa da Reseyge kelip tüsken, büginde äuelgi ekeui Sankt-Peterburg, bwrınğı SSRO, qazirgi Rossiya Ğılım akademiyası Şığıstanu institutınıñ qoljazbalar qorında, al üşinşisi S.-Peterburg universiteti Şığıstanu fakul'tetiniñ kitaphanasında twr. Orıs tiline audarılıp (1957, N.Şastina), ğılımi aynalımğa tüsken. Radlov nwsqasınıñ sırtqı betinde qoljazba iesiniñ atı tañbalanğan eken: Toba–tayjı. Bwl kisi birtwtas Moñğol wlısınıñ eñ soñğı hanı Dayannıñ besinşi wrpağı eken. YAğni, Şıñğıs han – Töle – Qwbılay äuleti. Öz twsındağı Halha-Moñğol ahualımen qatar, ötkendegi tarihi şejirelerdi de jaqsı bilgeni kümänsiz. Bizge jetken ataulı qoljazbanıñ iesi ğana emes, eñbektiñ öziniñ de negizgi avtorı boluğa mümkin degen twspal aytıladı. («Şara tudjidiñ» keyinirek tabılğan, «Şıñğıs qağannıñ tarihı» dep atalatın törtinşi bir köşirme nwsqası Ulan-batordağı Memlekettik kitaphana qorında saqtalıp twrğan körinedi.)
«Sarı tauarih» budda dininiñ älemniñ payda boluı turasındağı tüsinikterin bayandaudan bastaladı. Düniemen jalğas jaralğan Ündi, Tibet patşalarınıñ şejiresin tarqata kele, olarğa Şıñğıs hannıñ arğı bir atası Börte-Şeneni tirkestiripti. Bwdan arı tauarih «Qasterli şejire» izimen jüredi. Biraq ata-baba bunaqtarın tügendemey, «Köktiñ wlı Bodanşarğa» attap tüsedi. Odan tikeley Şıñğıs hanğa. Endi Şıñğıs han ömiriniñ belgili belesterin sanamalap, jekelegen oqiğalarğa ğana toqtaladı. Bastapqı şejire-tauarihtı qısqaşa mazmwndağanımen, ayırım sıpattarı da bayqalıp twr. Mäselen, Şıñğıs hannıñ soñğı, Tañğwt jorığı jäne ölimi turasında bayandağanda, derekti-dereksiz añız, ertegige oyısıp ketetini bar. «Sarı tauarihtıñ» ğılım üşin eñ qwndı böligi – Şıñğıs hannan soñğı zamanğa qatıstı. Atap aytqanda, XV ğasırdağı oyrat pen moñğoldıñ ara qatınası, XVI–XVII ğasırlardağı Halhanıñ jayı. Şıñğıs han imperiyasınıñ wytqı-oşağı bolğan Wlı Dalanıñ azıp-tozğan, bojırağan qalpın tanıp bilemiz. Aqırı, köp wzamay-aq, ilkidegi İşki Moñğoliyanıñ kebin kigen Sırtqı Moñğoliya da twtasımen Cin imperiyasınıñ bodanına tüskeni belgili. Bizdiñ taqırıbımızğa tikeley tirelmese de, arıda zor bolğan, keyinde qor bolğan kiiz tuırlıqtı köşpendi jwrtımızdıñ är taraptağı tağdır-talayın bayıptauğa septeser körneki däris.
Äbilğazı bahadwr-han. «Şejire-i türik» – «Türik şejiresi». Eñbektiñ tağdırı talaylı boldı, avtorı turasında de jetkilikti mağlwmat qalğan. Şejire atalğan kölemdi tarihi şığarma 1663–1664 jıldarda jazıladı. Köşirme kitap türinde Orta Aziya, Qazaqstan jäne onımen şektes türik halıqtarınıñ arasına keñinen taraptı. Sonday nwsqalardıñ biri Soltüstik soğıs kezinde twtqınğa alınıp, orıs qızmetine jegilgen şved oficeri Stralenbergtiñ qolına tüsedi. 1720 jılı, Batıs Sibirdegi Tobol'sk qalasında. Aziya tarabın tanuda basqa da isterimen mağlwm Stralenberg (1676–1747) sonı derekti, beymälim eñbektiñ män-mañızın birden añdap, tezinen orıs tiline audartıp aladı, bwdan soñ özimen tağdırlas Şenstrem degen şvedke orıstan nemis tiline tärjima jasatadı. İzinşe «Şejire» osı nemis tildi nwsqadan francuz tiline audarıladı jäne kitap retinde äuelgi nemisşeden bwrın, 1726 jılı Leydende jariyağa şığadı. Francuz nwsqasınan qayta qotarılıp, 1770 jılı orıs tilinde basıladı. Al äuelgi, nemis tildi qalıbı sodan soñ, 1780 jılı ğana jarıqqa jetipti. Keyingi zertteuşiler bwl alğaşqı audarmalardan qanşama kemşilik tapqanımen, Äbilğazı-bahadwr-han XVIII ğasırdıñ özinde arğı-bergi mwsılman tarihşılarınıñ aldıñğı qatarında Europa ğılımına birşama tanılğanın köremiz.
Bwdan soñğı kezeñde «Şejire-i türik» basqa bir köşirmeler negizinde, tüpnwsqada 1825 jılı Qazanda (I.Hal'fin, H.Fren), 1871 jılı Sankt-Peterburgta (P.Demezon) jarıqqa şığadı, 1854 jılı G.Sablukov audarmasında, I.Berezin wyımdastırğan «Bibilioteka vostoçnıh istorikov» – «Şığıs tarihşılarınıñ kitaphanası» seriyasınıñ III tomı retinde orısşa jariyalanadı (qayıra basılımı – 1906 j.).
«Şejireniñ» eñ äuelgi, mağlwm nwsqası Tobıldan wşırassa, bwdan soñğı kezeñde Orınbordan, Ufadan jaña köşirmeler tabıladı jäne tiesili ğılımi ortalıqtarğa tüsedi. Büginde ğılımğa «Şejire-i türiktiñ», saqtalıp twrğan orındarına qaray atıqqan, Peterburg, Moskva, Berlin, Gettingen, Parij, Taşkent tüpnwsqa-köşirmeleri belgili. Bizge mağlwm keñistikte türik, orıs, tatar, qazaq, özbek ğalımdarı tarabınan jaña zertteuler jasalğan.
Äbilğazı bahadwr-han artına soqtalı eñbek qaldırğan äygili tarihşı ğana emes, özgeşe tağdırlı, ğajayıp twlğa. Şıñğıs hannıñ tikeley on besinşi wrpağı, ülken wl Joşıdan taraytın Şiban äuletinen (Demezon basılımında Şiban tüsip qalğan, Joşı men onıñ nemeresi Joşı-bwqa bir-aq kisi retinde beriledi, tolığı: Şıñğıs han – Joşı – Şiban – Joşı-bwqa – Badaqwl…) Äkesi Arab-Mwhamed Hiuanıñ hanı bolğan. 1603 jılı tamız ayında, sol twsta el astanası bolıp twrğan Ürgeniş şaharında tuadı. Erjetken şağında ağalarınıñ arasında jäne äkege qarsı taq talasınan şıqqan bwlğaq nätijesinde jwrtı bwzılıp, quğınğa wşırağan Äbilğazı jan sauğalap qazaqqa – Türkstandağı Esim hannıñ därgeyine keledi, odan soñ eki jılday Taşkentte, ol da qazaq Twrsın hannıñ panasında boladı. Qazaq ordasındağı 1627 jılğı Azamat soğısı jäne Twrsın hannıñ qazasınan soñ Bwhar hanı Imamqwlınıñ qolına köşip, köp wzamay Hiua türkmenderine ketedi, odan äri Ämudiñ etegi, Aral boyındağı köşpendi özbekterge arqa süyeydi. Tuğan ağası, taq iesi Aspandiyar hanmen bitisip, odan köp wzamay qaytadan arazdasıp, Ğiraq-Ğajamğa (Parsı-Ğiraq) jer audarıladı. On jıldan astam jat elde baylausız twtqında jürip, aqırı qasındağı üş nökerimen birge Isfahannan qaşıp şığadı, Türkmen jwrtına jetedi, Odan Mañğışlaqqa ötedi. Bwl zamanda osı aymaqtı bağınışqa keltirip otırğan torğauıt qalmaq Ho-Örlik tayşınıñ ordasında qwrmetti meyman bolıp, bir jıldan soñ köşpendi özbekterdiñ qalauımen tuğan jerine qayta oralıptı; arada jarım jıl ötkende, ağası Aspandiyar han ölgennen soñ, aq kiizge köteriledi. 1644 jıldan – ömiriniñ tüyindi twsı – 1663 jılğa deyin, jiırma jıl ökim qwrğan. Handıq zamanında da Bwharğa qarsı, türikpenge, qalmaqqa qarsı ülkendi-kişili wrıs-soğıstar tıyılmaydı. Nätijesinde Hiua wlısınıñ irgesi bekip, küş-quatı arta tüsipti. Äbilğazınıñ äskeri biligi men wtırlı sayasatınıñ nätijesinde. Aqırı, alpısqa kelip, payğambar jasına attağanda tınıştıq tilep, täuba jasap, patşalıq biligin wldarına tapsıradı. Köp wzamay, 1664 jılı säuirde dünieden köşipti.
Öz zamanınıñ ğwlaması, örisi keñ Äbilğazı quğın-sürgin, mazasız tirşilikten soñ, handıqqa birjola jaylanğan kezinde äueli «Türkmen şejiresi» – «Şejire-i tarakima» attı kitap jazadı, «Şejire-i türikke» ğwmırınıñ soñğı kezeñinde ğana beyil beripti. Negizgi bölimderin tiyanaqtap bitkenimen, birjola tämamdap ülgermeydi. Öziniñ aytuınşa, sırqat jeñe bastağan kezde mejeli kölemniñ jartısına ğana jetipti. Kitaptı tolığımen ayaqtaudı közi tirisinde öz ornına taqqa otırğızğan wlı Anuş-Mwhamedke tapsıradı. Alayda, keyinnen qosılğan mätin nebäri onşaqtı bet, naqtılap körsetilgen jäne orayına qaray, bwrınğışa Äbilğazı atınan, birinşi jaqtan emes, sırtqı kuä – üşinşi jaqtan bayandaladı.
Arab, parsı, qalmaq, şağatay tilderin jetik bilgen, özine deyingi tarihi ädebietti zerdeley tanığan Äbilğazı ataulı kitabınıñ tili taza türki ekendigin, parsı, arab lwğatınan eşbir söz qospay, tipti, türki-şağatay tilinen de aulaqtanıp, «bes jasar balağa deyin, barşağa tüsinikti» etip jazğanın arnayı eskertedi. Bwl jerde söz – orta ğasırlar ädebietinde dästürge engen til şwbarlığı turasında. Dese de, Äbilğazı aytıp otırğan «taza türki» – qay til? Zertteuşiler Äbilğazı tilin bwrınğı şağataydan alıs, keyingi özbekten basqa, qıpşaq negizdi söyleu tiline jatqızadı, yağni qazaq, noğay, sibir-tatar, qaraqalpaq keyipti, kitabi dästürden tıs, nağız halıqtıq til. Mänisi, sırı nede deseñiz, sol zamandağı tarihqa bajaylap üñilu kerek boladı.
Jüz ruınan şıqqan, XVIII–XIX ğasırlar şeginde jasağan belgili Hiua tarihşısı Münis şağatay tilinde jazılğan «Firdaus äl-iqbal» – «Wjmaqtıñ baqıt bağı» kitabında qalıptı räsim boyınşa, Adam-Atadan bastap, Orta Aziya–Horezm tarihın bayanday kele, Äbilğazı bahadwr-hanğa arnayı toqtaladı. Hiua hanınıñ ömir jolı men küresin bayıptay otıra, onıñ ğwzırındağı negizgi jwrt turalı derek keltiripti. Han özbekterdi (yağni köşpendi özbekterdi) tört töbege (topqa) böldi deydi. «Birinşi töbe – nayman men wyğır; ekinşi töbe – qoñırat pen qiyat; üşinşi töbe – nüküz ben mañğıt; törtinşi töbe – qañlı men qıpşaq». Jalpı sanı şekteuli dürmen, jüz, mıñ, jalayır, qoja, keneges jäne basqa da wsaq rular qisınına qaray osı ülken toptardıñ işine engenin atap aytadı. YAğni, Hiua handığınıñ Äbilğazı jiın ortasınan şıqqan jäne barlıq uaqıtta arqa süyegen negizgi halqı – küni keşe ğana Qazaq dalasınan auıp, Şäybani hanmen birge Orta Aziyanı jaulağan jäne odan bwrında, Şağatay wlısı kezinde kelip ornıqqan, tüp törkinin aytsaq, tügelge juıq Şıñğıs han zamanında Tatar Dalasında jasağan bayırğı türik rularınıñ äuleti ekendigin köremiz. Sondıqtan da Äbilğazınıñ «taza türik tili» – ortağasırlıq türki – bügingi qazaq tiline tım jaqın bolıp şıqqan.
Orayı kelgen soñ, körneki mısal retinde Äbilğazı «Şejiresiniñ» qazaq tarihına tikeley qatıstı şağın bir üzindisin pısıqtay keteyik. Älbette, köne arab jazuında bas ärip, kişi ärip bolmaydı, ütir, nükte atımen joq. Biraq tarihi tanım-derek öz aldına, söylem qwrılımı, söz ıñğayı degen bar, til tabiğatı, bayandau dästüri öz aldına. Eskertip otırğanımız, biz keltirmek üzikte şalağay qazaq zertteuşileri twrıptı, orıs tildi, bilgir mamandardıñ özi jañsaq tüsingen jeri bar. Sonımen, Äbilğazı bahadwr-han aytadı:
«… Men qazaqğa ketdim. Türkstanda Eşim han qatında üç ay twrdwm. Ol uaqıtda qazaqnıñ hanı Twrswn han erdi Taşkendde. Ol Türkstanğa keldi. Eşim han köre bardı. Meni eşikde qoydı. Özi barıb, Twrswn hanğa köriniş qılıb qaytıb kelib, meniñ qolımdın twtwb äketib barıb köriniş qıldwrwb aytdı: «Bw Yadkar han wğlı Abulğazı twrwr. Heç qaçan bizke kelib bw jamağatdın kişi qonaq bolğanı yoq erdi, bizden barğan köp twrwr. Bw sizniñ hızmetiñizde bolğanı yahşı”, – tedi. Twrswn han: “Yahşı aytasın, andaq bolswn”, – teb, meni özi birlän birke Taşkend alıb ketdi. Taşkendde Twrswn han qatında eki yıl twrdwm. Eki yıldan soñ Eşim han Twrswn hannı öltürdi, qatağannı qırdı. Eşim hanğa aytdım: “Siz eki handın fayda tikey meken teb kelib erdim, sizniñ işiñiz mwndaq boldı. Emdi rwhsat bolsa, Imamqwlı han qatığa keteyin”, – tedim. “Yahşı aytasın, andaq qıl”, – tedi. Kelib Imamqwlı hannı kördim…”
Bayıptap qarasaq, bwdan üş jüz jıl bwrınğı köne zaman, HÜİİ ğasırğa tän özgeşelik, odan da eleulisi – arab tañbalı jazba dästür orayı demesek, bügingi qazaq tilinen ayırım belgisi şamalı. Endi jaña aytılğan, jay ğana jañsaq emes, öreskel qate turalı eskerte keteyik. “Ol uaqıtda qazaqnıñ hanı Twrswn han erdi Taşkendde. Ol Türkstanğa keldi…” Alğaşqı söylem qalıptı inversiya negizinde qwrılğan. Aragidik qazir de solay jazamız. Jabayı tilge, bügingi baspasözge köşirsek: “Ol uaqıtta Taşkentte qazaqtıñ hanı Twrsın edi. Ol Türkstanğa keldi”, – bolıp şığar edi. Alayda, söz ıñğayın añdamağan bügingi qazaq tiliniñ mamanı: “Ol uaqıtta qazaqtıñ hanı Twrsın han edi, ol Taşkentte twratın edi, Türkstanğa keldi” dep audaradı. Söytip, “Taşkenttegi qazaqtıñ hanın” barşa qazaqqa han qılıp qoyadı, arasına köldeneñ söz qıstırıp, Qazaq Ordasınıñ astanasın Türkstannan Taşkentke köşirip jiberedi. Jay ğana bilmestik emes, orıs tildi qate audarmanıñ da äser-ıqpalı siyaqtı. Büginde bizdiñ qolımız jetip twrğan bir belgili tarihi eñbekte däp osılay eken: “V to vremya [starşim] hanom kazahov bıl Tursun-han. On priehal v Turkestan iz Taşkenta…” Arağa özinen özi swranıp twrğanday bögde söz qosılıp, HÜİİ ğasırdıñ alğaşqı üşegindegi bükil qazaq tarihı özgerip şığa berdi… Hoş. Reti kelgen soñ, bir zamanda paydağa asar dep, artıq-auıs lepesimizdi irikpedik, taqırıbımızdan tıs körinse de, qazaqqa jäne tarihnamağa qatıstı bolğannan soñ.
Endi “Şejire-i türiktiñ” mazmwnı, qwrılımı jöninde azğana mağlwmat. Kitaptı şarttı türde tört bölimge jikteuge bolar edi. Älhamdı Adam-Atadan tartıp, Nwq payğambardan ötip, Oğız han jäne onıñ wldarı men wrpağı turasındağı ejelgi türik añız-äpsanaları bayandalatın taramdar – kirispe bölim ispettes. Qiyan men Nüküzden bastap, Şıñğıs hannıñ tuğanına deyingi bayan, sol zamandağı belgili ru, taypalarğa qatıstı azdı-köpti derek – ekinşi bölim, ädepki ata-baba şejiresi türinde beriledi. Üşinşi bölim – Şıñğıs han, onıñ soğıstarı, wldarı men taqau wrpaqtarınıñ tarihı kitaptıñ ataulı üşinşi-jetinşi baptarın qamtidı. Törtinşi, eñ soqtalı bölik – Joşı hannıñ Twranda bilik qwrğan äuletiniñ, osı öñirdiñ Şıñğıs hannan soñğı zamandağı tarihınıñ bayanı. Mwnda negizinen Äbilğazınıñ arğı atası – Joşı hannıñ besinşi wlı Şiban wrpaqtarınıñ Mäurennahrdağı biligi, Horezm tarihı keñinen qamtıladı, Äbilğazınıñ öziniñ ğwmır jolı, maşaqatı men küresi, aqır tübinde jeñip alğan patşalığınıñ jay-japsarı aytıladı. Şıñğıs hanğa tikeley qatıstı, biz mejelep otırğan ekinşi, üşinşi bölimder ädette Räşid-äd-Din şejiresiniñ negizinde jazılğan dep esepteledi. Biraq naqpa-naq audarma emes. Äbilğazınıñ özi «Jamiğ at-tauarihpen» qosa, Şıñğıs han turasındağı tağı on jeti kitap aldımda jatır dep atap körsetkeni bar. Jäne äygili twlğamen «arada ötken üş jüz jetpis eki jıl» sileminde köşirmeden köşirmege tüsken ejelgi tauarih birtalay bwzılğanın, ärqilı sıpattağı qateler kirikkenin eskertedi. Sonıñ bärin tüzetuge, oñdauğa tura keldi deydi. Bwğan qosa, Äbilğazı şejiresi key bir retterde Räşid-äd Dinnen özgeşerek ketetini bar. Al Şıñğıs han–Şağatay äuletinen soñğı Horezm jäne şektes aymaqtarğa qatıstı azdı-köpti derekter – «Şejire-i türikti» XVI–XVII ğasırlardağı Orta Aziya tarihın tanıtudağı bağa jetpes eskertkişter qatarına qosadı. Bir ökinişti jağday, bwl turalı bizden bwrınğı zertteuşiler de aytqan, Äbilğazınıñ jetik bile twra, öz kezindegi Qazaq Ordası jayında qaldırğan mağlwmatınıñ tım sırdañdığı. Älde kitaptıñ jazılıp ülgermegen ekinşi jarımına layıqtadı ma eken. (Osı orayda eskerte ketetin bir kiltipan – bizdiñ zamanğa danagöy qart Qazanğap Baybolwlı arqılı jetken “Eñsegey boylı Er Esim” tarihi jırında Äbilğazı asa wnamsız keyipte, Esim han men Twrsın hannıñ arasın aşqan, Qazaq Ordasına teris niettegi, ekijüzdi adam retinde beynelenedi.)
Äbilğazı «Şejiresiniñ» eñ bastı wlağatı – XIV–XVII ğasırlar şegindegi Twran tarihı – Wlı Dala, Şıñğıs han tarihınıñ sabaqtas jalğası retinde qarastırıluı der edik. Jazuşınıñ özi atap aytpağanımen, biz däp osınday qorıtındı şığaruğa tiispiz. Anıq aqiqatı da sol.
Añız, äpsana, tarihi äñgimeler. Şıñğıs hanğa qatıstı, ärqilı sıpattağı äñgime, hikayat, jır, tolğaular wlı qağannıñ közi tirisinde-aq el arasına keñinen tarağanı körinedi. Naqtı tarihi oqiğalar auqımındağı mwnday nwsqalardıñ jiıntıq bir körinisi – köp keşikpey jazbağa tüsip ülgergen «Qasterli şejire» bolıp tabıladı. Dese de, sol zamannıñ özinde belgili şındıqtıñ äsirege wlasqanın jäne uaqıt ozğan sayın añız, äpsanağa aynala bastağanın añdaymız. Şıñğıs han jäne onıñ şıqqan ortası, el-jwrtı turasında Batıs halıqtarına tarağan qorqınıştı, jirenişti, qisınsız hikayalar twrıptı, irgeles, jaulas Horezmniñ özinde aqiqat aqpardan göri laqap äñgimeler köbirek aytılıptı. Kerisinşe, Şıñğıs hannıñ öz jwrtı, köp wzamay türik taypalarınıñ ğwzırına köşken bükil Euraziya dalasında wlı jihanger biregey tarihi twlğa ğana emes, özgeşe twrpattı baba, erligi eren, aqılı dariya, jauğa qatal, dosqa meyirban, dwşpanınıñ özine ädil, jalpı jwrtqa qamqor ğajayıp jan retinde köpşilik sanasına ornığadı. Jäne sonımen qatar, epikalıq qaharman, ertegilik perişte emes, nanımdı, şınayı adamdıq keyipte körinipti. El auzındağı ata-tek bayanınan bastalıp, auqımdı tarihi eposqa aynalğan «Qasterli şejire» kitabınan şığatın qorıtındı osınday. Sonımen qatar, halıq arasında öz kezinde qağazğa tüsip ülgermegen tağı qanşama äñgime qalğanı kümänsiz. Bwlardıñ uaqıt tezinen ötip, soñğı zamanğa jetken jekelegen nwsqaları ğana belgili. «Qasterli şejire» negizinde, biraq odan tört ğasır keyin tañbalanğan «Altın topşınıñ» äuelgi tübirden ayırım hikayalarınıñ birazı osı, el auzındağı añızdarğa baylanıstı. Keybiri bardıñ basqaşaraq türi, endi bireuleri tipti soñğı kez mwrası, Halha men İşki Moñğoliyağa XVI–XVII ğasırlar şeginde ğana şındap ene bastağan budda-tibet dininiñ äseri ekenin köremiz. Şıñğıs hannıñ arğı tegi miftik Ündi patşası Mahasammatadan taratıladı, nätijesinde wlı qağan din egesi Budda Şak'yamuni äuletinen bolıp şıqpaq. Moñğol atırabında keyinde jazılğan tarihi şejire kitaptardıñ barlığı da sol sorappen ketipti. Ärine, bäri de bastan-ayaq bwrma, laqapqa qwrılmağan. Anonimdi «Şara tudji» – «Sarı tauarih» (XVII ğ. ortası), Sağan-Secen jazğan «Erdeniyn tobçi» – «Asıl şejire» (1662) jäne basqa da eñbekterden twstas jäne arğı tarihqa qatıstı derek, äñgimelermen qatar, Şıñğıs han ömiriniñ keybir ötkelderi, jekelegen töten oqiğalar, wlı qağannıñ soñğı jorığı jäne ölimi turalı, auızeki tamırı ayqın añdalıp twrğan ärqilı añızdar körinis tapqan. Sonday-aq, keybir mısal äñgimeler eski zamannıñ ädet-ğwrpınan eles beredi. Al küni keşe ğana, soñğı birer ğasırda Halhada, Ordosta el auzınan jazılıp alınğan, Şıñğıs han esimine qatıstı äñgimeler fol'klorlıq sıpattağı şağın äpsana türinde keledi, köbineki tau, özen, köl ataularına, jer bederine qatıstı. Mwnda Şıñğıs han ertegilik alıp retinde körinedi: toqtap, qazan asqan jeroşağınıñ ornı Toğoo – Qazan degen köl bolıp qalğan; atı ölgende tastap ketken altın eri Altın-Emel degen tau bolıp şıqqan; pälen jerdegi qaq ayrılıp twrğan jartastağı tereñ oyıq – Şıñğıs han tartqan jebeniñ izi; Pälen degen, Tügen degen şwñğıl, tereñ kölder – Şıñğıs hannıñ su işken qwdığı… Älbette, añız – tarihi däyek emes. Dese de, bwl taraptağı moñğol nwsqalarınıñ naqtı tetik, twrlaulı tiyanağı joq, bwrnağı, jalğas zaman emes, odan köp keyin, daqpırt pen dabıradan tuğanı ayqın añdaladı. Şıñğıs han esimi qanşama nısan arqılı kuäğa tartılğanımen, wlı qağannıñ ğwmır keşuinde ayrıqşa ornı bolğan meken-jaylar: tuğan qonısı, alapat soğıstar, wlı qwrıltaylar ötkerilgen jerler turasında eşqanday derek aytılmaydı, eñ bir ğajabı – sol zamanda qasterli, qasietti sanalğan, äygili Bwrqan-Qaldwn tauınıñ öziniñ elesi joq. Keyingi halha-moñğol sonday ataulı äulie-taudıñ bolğanın bilmepti. (Wmıtılğan emes, basınan-aq beymälim jağday. Wlı Dala tösinen tıs, şalğay Man'çjuriya şeginde qalıptasqan moñğol qauımı Şıñğıs han men onıñ tuğan jwrtınıñ sonday bir tauğa tabınğanın qaydan bilsin. Qwbılay zamanındağı Azamat soğısı – qırıq jıldıq qırğın men sürgin nätijesinde bayırğı türik ru-taypalarınıñ barlığı da Altın Orda men Şağatay wlısınıñ şegine qonıs audarıp, mülde qañırap qalğan Tatan dalasına arada eki jüz elu jıl ötken soñ ğana kelip ornıqqan halhağa kinä joq. Şıñğıs han esimine baylanıstı eñ ülken, eñ mändi nısan jayınan mülde bayhabar boluı – tabiği jağday. Endi büginde, bükil älem Şıñğıs handı moñğol qılıp şığarğannan soñ, oğan pana bolğan, küş bergen äulie tau mülde belgisiz qalmauğa tiis eken. Soğan oray, qazirgi moñğol oqımıstıları däripti Bwrqan-Qaldwn – ejelgi estelikte atalmaytın, keyinnen ğana mağlwm Kentey tau tizbeginiñ älde bir twsı bolsa kerek dep şamalaydı. Tarihi jazbalarda wşırasatın basqa da toponimder ornın twspaldap jatır.)
Qazaq dalasındağı, Şıñğıs han esimimen tikeley baylanıstı jer – Şıñğıstau. Halıq jadında berik ornıqqan jäne qanşama zaman este saqtalıp kelgen oqiğağa wlı Abaydıñ özi nazar audarğanı belgili. Bwl tarihi äñgime boyınşa, Şıñğıs han Kör-handı jeñgennen soñ, bar äskerimen osı öñirge kelipti. Han tauında han köterilgen, Orda tauında orda tigip jatıptı. Bükil atıraptıñ Şıñğıs atanuı sol sebepti deydi. Bwl äpsananıñ tüp negizgi tarihi şındıqtan alıs emes. Bwrın bolmağan, wlı qağan esimimen baylanıstı şıqqan Şıñğıs atauı öz aldına, naqtı derekter boyınşa, aldımen attanğan Jebe-noyan qazirgi Şığıs Qazaqstan, Jetisu ölkesinde ornağan Qataqıtay-görhan wlısın qiratqannan soñ, Sartauıl jorığına üdere qozğalğan Şıñğıs han 1919 jıldıñ jazın Ertis boyında ötkizedi. Äskerdiñ aldı-artın jinaqtağan, wlı maydanğa eñ soñğı äzirligin jasap, oñı men solın bayıptağan. Naqtı qay tws – atap aytılmaydı, qaytkende de Ertis özeni men Şıñğıs alqabınıñ arası jay jürgende bir-aq qonaq, al şabuıldağan äsker üşin tün jarımdıq qana jer.
Şıñğıs han turasında qazaq arasında saqtalğan añızdar men tarihi äñgimelerdiñ josını bir bölek. Mändi jäne mazmwndı. Keyinde qazaq halqın qwrağan ru, taypalardıñ teñ jarımı derlik älmisaqtan Wlı Dalada jasap, aqırı Şıñğıs han tuınıñ astına toptalğanın, köp wzamay bükil Däşti-Qıpşaq, yağni keyingi bar qazaq töñirek, tuısımen Eke Wlıs qwramına engendigin eske alsaq, däureni jürgen Altın Ordanı, oğan jalğas, özimizdiñ Qazaq Ordasın bilegen el wytqısı han, swltandar tügeldey Şıñğıs äuleti bolğanın tağı aytsaq, Şıñğıs han esimi halıq jadında aruaqtı baba, wlı ämirşi retinde qalay ornıqqanına tañırqamau kerek. Tañ qalarlıq jağday – sonday tarihi äñgime, añızdardıñ wzaq jeti ğasır – jeti jüz jıl boyı el esinen şıqpauı.
Osınday özgeşe hikayanıñ biri – «Aqsaq qwlan – Joşı han». Añızdıñ aytuınşa, Şıñğıs hannıñ ülken wlı Joşı han añ aulap jürgende twtas bir qwlan üyirine kez boladı da, artqı sanına oq tigen qwlan ayğırın quıp, nökerlerinen qara üzip ketedi. Aqırı, bar üyirinen ayrılıp, özi de ölimge baylanğan qwlan hanğa qarsı şauıp, at üstinen alıp tüsipti. Osı Joşınıñ qazasın qaharlı hanğa estirtu – twtas bir hikaya. Qaralı habar aytuşı ölimge kesilmek eken. Eşkim batpaydı. Aqırı, el-jwrt äbden dağdarğanda Ket-Bwğa degen küyşi arnayı küymen estirtipti. «Aqsaq qwlan – Joşı han» küyiniñ eñ soñğı, tüyindi tarauı jalpı qazaqta mağlwm, wlttıq muzıkanıñ altın qorına engen, küni büginge deyin tartıladı. (Äuel basta bwl taqırıptı küy – añızımen, äuezimen, wzaq birneşe bölimnen qwralğan. Hannıñ sän-saltanatpen auğa şığuı, keñ dala, jayılğan qwlan üyiri, qorşalau, jappay, jusata atu, eñ soñında – aqsaq qwlannıñ jayı, hannıñ qazası. Epos-küydiñ jwrnaq-jwqanası küni keşege jetti, biz özimiz eñ soñğı ret Mañğıstau öñirinen şıqqan degdar qart Mwrat Öskinbaywlınıñ tartuında, tört bölimdi küy-dastan retinde tıñdap edik, 1970 jıldıñ şaması, alıstan kelgen aqsaqaldıñ arnayı küy keşi ötkizilgen Mwhtar Äuezov muzey-üyiniñ qorında saqtaluı mümkin, äytpese mülde joğaldı.)
Küy – äserli añız äñgimesimen qosa birtwtas, özgeşe twrpattı ülgi bolıp şıqqan. Küy mazmwnı keybir twsta jır arqılı anıqtalıp, däyektelip otıradı. Küydiñ özi de, oğan säykes hikayat ta tım ertede tuğanı körinedi. Jäne naqtı tarihi şındıqqa negizdelgen. Mäselen, Ötemiş-qajınıñ XVI ğasırdıñ bas kezinde tañbağa tüsken «Şıñğıs-nama» kitabında Joşı han añ aulap jürgende qazağa wşıradı dep jazılğan. Qazaq äñgimesi boyınşa, mert bolğan hannıñ bir qolı ğana tabılıptı. Ataqtı Älkey Marğwlan Jihan soğısı jıldarında Wlıtaudağı Joşı-han kümbezine qazba jasağanda, ortalıq qabirdegi er kisiniñ bir qolı joq bolıp şıqqan. YAğni añızdağı äsire – aqiqat şındıqtıñ öñi aynalğan qalpı. (Men özim Joşı qwlannan emes, tarpañnan ajal taptı dep oylaymın. XVII ğasırdıñ özinde joyılıp ketken, közden wşqan tarpañ keyinde köpke belgili qwlanmen almasqan.)
Joşınıñ ölimi jäne onı Şıñğıs hanğa estirtu turalı hikaya XV ğasırdıñ orta şeninde qağazğa tüsken, avtorı beymälim, parsı tildi «Türik şejiresi» («Şadjarat äl-atrak») kitabında jür. Küy turalı söz joq, añşılıq jöni de aytılmaydı, biraq mwnda da Şıñğıs hanğa «bar perzentinen artıq köretin süyikti wlınıñ» ölimin estirtuge eşkim batpaydı, sonda auır mindet «alpauıt ämirlerdiñ biriniñ jaqını» Wlwğ-jırşı degen kisige jüktelgen eken. Şıñğıs han oraylı otırısta, ädepkidey jır tolğauğa jarlıq bergende, Wlwğ-jırşı retin tauıp, türik tilinde, dästürli estirtu ülgisi, eppen, twspalmen qaralı habardı jetkizedi. Parsı tildi kitapta jırdıñ tüpki nwsqası keltiriledi de, izinşe mazmwndama tüsinik berilip otıradı. Jır mätini – dalalıq türki, desek te, qazaq auzında saqtalğan öleñ şumaqtarımen säykes kelmeydi, biraq mağna, tüyini ortaq. (Biz bwl añızdıñ ädebilengen, qwrama nwsqasın 1965 jılı jazılğan «Qobız sarını» kitabımızda qalıptağan edik.)
Şıñğıs han turasındağı ärqilı tarihi äñgimeler tım köp bolğan siyaqtı. Bizge sonıñ bir wşığı ğana jetti. XIX ğasırda Şoqan jazıp alğan, öz zamanındağı oylı, bilimdar qazaqtıñ biri Din-Mwhamed Swltanğazin jazıp alğan, tağı bir nwsqasın XX ğasırdıñ basında Älihan Bökeyhan tañbalağan, Oktyabar' töñkerisine deyingi kezeñde ataqtı Potanin jariyağa şığarğan, älbette, öz kezinde qazaq arasına keñinen tarağan, sovet zamanında, tipti büginde mülde derlik wmıtılğan, eşqaşan ğılımi, ne fol'klorlıq taldau nısanasına jatpağan keremet äñgimeler.
Jinaqtap, tüyindep aytsaq, bir hannıñ körgen kisi esinen tanarday ğajayıp swlu qızı boladı. Han jan adam jwğıspasın dep, bwl qızın oñaşa, altın sarayda (endi bir nwsqada jel men kün timesin dep, «tün teñiziniñ» ortasındağı aralda) bağıp-qağadı. Qız kütuşi äyelden (arnayı bölingen qırıq qızdan) basqa eşkimdi bilmeydi, sırtqı älem turasında habarsız ösedi. Aqırı, boy jetken kezinde, altın saray işinde qamsız jatqanda, terezeden kün säulesi tüsip (keşkilikte, swranıp tısqa şıqqanda ay säulesi tüsip; kündiz, aspan astında, täñiriniñ közi tüsip) jükti boladı. Qolaysız jağday bilingennen soñ han qattı aşulanıp, biraq qızın qoldan öltiruge qimay, altın sandıqqa (biteu, altın qayıqqa) salıp, dariyağa jiberedi. Özenniñ (teñizdiñ) tömengi jağında öz elinen bezgen Dombauıl (Domdağwl) degen mergen twradı eken, qasında Şäbi-soqır (Toqtağwl) degen serigi bar. Şäbi soqırdıñ (jalğız) közi qırıq şaqırım jerden köredi eken. Tolqında jüzip kele jatqan altın sandıqtı (biteu, altın qayıqtı) alıstan añdaydı da, Dombauılğa aytadı, sırtın men alam, işin sen alasıñ dep kelisedi. Sandıq (qayıq) taqap kelgende Dombauıl-mergen sadaq oğına şıjım baylap atadı da, ekeuley tartıp, jağağa şığarıp aladı. Sandıqtı (qayıqtı) aşsa, ayday swlu qız jatır, kelisim boyınşa Dombauılğa tiesili, al asıl sandıqtı (altın qayıqtı) Şäbi-soqır oljalaydı. Swlu qız Dombauılğa öz jayın aytıp, ayağı jeñileygenşe keñşilik swraptı jäne tüsinis tauıptı. Sonday erekşe jağdayda düniege kelgen, yağni Täñiriniñ közi tüsip, kün nwrınan (ay säulesinen) jaralğan perzent – bolaşaq Şıñğıs han eken. (Ekinşi bir nwsqada – Täñirbergen, odan barıp Şıñğıs han tuadı.)
Añız arı qaray jalğasadı. Han qızı Dombauılğa şıqqannan soñ tağı eki (tört) wl tabadı. Öse kele, Dombauıl balaları Şıñğıstı şetke qağa bastaydı. Aqırı Şıñğıs şeşesine aytıp, üyden ketedi de, äldebir özenniñ bas jağına barıp ornığadı, sayatpen tamağın asıraydı, barlığın, amandığın anasına bildirmek üşin alğan qwstarınıñ mamığın özenge ağızıp otıradı. Künderdiñ küninde el işine äreke kiredi, jwrt azıp-toza bastaydı, aqırı igi jaqsılar halıqqa han kerek dep şeşedi. Handıqqa näsili taza Şıñğıstı qalaydı. İzdep kelse, üyinde joq. Biraq şeşesi Şıñğıstı qalay tabudıñ jönin aytadı. Sol boyınşa, eldegi eñ ataqtı on eki bi suında mamıq jüzgen özendi örley kele, äldebir kürkege wşırasadı. Şıñğıstıñ laşığı eken, biraq özi joq, sayatta jür. Biler boy tasalap, añdıp jatadı. Aqırı Şıñğıs ta keledi. Attan tüse bere: “Ey, nökerler, hannıñ atın baylañdar!” – deydi. Eşkim joq, özi baylaydı. “Hanğa qazan köteriñder, et asıñdar!” – deydi. Özi asadı. Esebi, han retinde jarlıq berip, bar şaruasın özi jasaydı. Endi on eki bi Şıñğıstıñ rasında da tuma han ekenin tanıp, tasadan şığıp, qwldıq wradı. Han bol, bizben birge jür deydi. Şıñğıs üş märte ötinişten soñ ğana kelisipti. “Endi meni qalay alıp jüresiñder?” – dep swraydı. Sonda on eki bi Şıñğıstı arbağa otırğızıp, özderi kölik bolıp jegilip, el-jwrtına aparıp, aq kigizge köterip, han saylağan eken deydi.
Aytpaqşı, özgeşe däyek – sol on eki bidiñ biri Mayqı degen kisi, ayağı aqsaq, arbanı tarta almaydı, tipti, jay jürip-twruınıñ özi qiın. Şıñğıs han öziniñ qasına, arbağa otırğızadı. Han köteruden soñ, bilerdiñ eñ ülkeni kim degende Mayqı basqa bilerge: “Sender arbağa jegilip keldiñder, men hannıñ qasında otırıp, aydap keldim, sonda kim ülken?!” – depti. Söytip, Şıñğıs hannıñ bas uäziri bolğan eken. “Qazaqtıñ: “Tügel sözdiñ tübi bir, – Tüp atası Mayqı bi” degeni osı kisi”, – deydi Abay, osı taraptağı eskilikti añızdıñ tağı bir nwsqasın ıqşam bayanday otırıp.
Ekinşi bir kiltipan – Şıñğıs tuğan jwrtına han saylanarda emşektes Dombauıl wldarı dau köteredi. Sonda anaları jwrtşılıq köñilinde eşqanday kümän qaldırmau üşin öz qwrsağınan şıqqan balalarına: «Kiiz üydiñ şañırağınan (jabığınan) tüsip twrğan kün säulesine sadaqtarıñdı iliñder!” – degen şart qoyadı. Aldımen Dombauıldıñ ülken wlı sadağın säulege ilmek boladı, – qwlap tüsedi. Keyingiler de kün säulesinen tiyanaq tappaydı. Aqırı, Şıñğıs öz sadağın säulege tosqanda, auada asılıp twrıp qalıptı deydi. Kün-Ata, yağni Täñiri öziniñ wlın düyim jwrt aldında ayğaqtap, onıñ asıl tumısın közge körsetipti. Qazaq işindegi: ”Sadağın sağımğa ildirgen Şıñğıs han” degen anıqtama sözdiñ tüp törkini osı añızda jatır. “Ata soyın swrasañ, – Kün şuaqtan payda bolğan emes pe, – Han Şıñğıstıñ asılı!” – deydi Janwzaq jırau Bökeylik Jäñgir hanğa arnağan bir tolğauında. “Düyin-Bayan Şıñğıs han, – Asılıñ nwrdan jaralğan!” – deydi ejelgi añızda. Tere bersek, mwnday naqıl söz, öleñ-jır köp.
Kün nwrına ilingen sadaq turalı äpsana äuelde qazaqtan şıqqan demeyik, alayda, qazaq arasında ğana saqtalğan. Al Şıñğıs han turalı biz qısqaşa bayandağan añız äñgimelerdiñ tüp törkinin tanu qiın emes. Bağzıdağı “Qasterli şejiremen” tuıstığı andağaylap twr. Tek Şıñğıs han arıdağı bir babasımen orın almasqan. Nwrlı säuleden jaratılğan – onınşı ata Bodanşar emes, Şıñğıs hannıñ özi bolıp şığadı. Emşektes bauırlarınan qağaju körip, tuğan oşağınan ketu, sayatpen tamaq asırau, alğan qwsınıñ mamığı arqılı (tek jelge wşırıp emes, suğa ağızıp) anasına tirşilik habarın aytu – bäri de «Qasterli şejire» izimen. Eldiñ bwzılıp, han izdeuine deyin naqpa-naq. Şäbi-soqır – «Şejiredegi» Dwuba-soqır. Mwnıñ bäri almasu, auısu nätijesi emes. Äuelgi, Şıñğıs han turasındağı äydik epostıñ är taraptan jetken özindik körinisi. «Qasterli şejiremen» tübirles, twrğılas, ol da öz zamanında tañbağa tüsken, nemese el arasına auızşa tarağan basqa da nwsqalar boldı degen söz. Qazaq añızında japan tüzde sayatşı bolıp jürgen Şıñğıs han beynesi belgili mwradağı Bodanşardan bölek, äri bederli. Mwnıñ bir ayğağı – bolaşaq hannıñ töñireginde joq nökerlerge jarlıq berip, artıqşa näsilin tanıtatın körinis. Ğajayıp swlu han qızı, onıñ jel, kün timey, oñaşa tärbielenui, özgeşe talayı, teñizge tüsui, Dombauıl-mergen men Şäbi-soqır jayı – ertegi äuendes bolğanımen, özgeşe qwrılım, körkem de äserli bayan.
N.Potanin jariyağa şığarğan bir nwsqanı Din-Mwhamed Swltanğazin Balqaştıñ sırtı, Toqırauın özeniniñ boyında twratın Hanqoja swltannan estigen eken. Bastauı säl özgeşerek. Düyin-Bayannıñ Bwdanşar, Qağınşar jäne Saljuıt degen üş wlı boladı. Alğaşqı äyelinen. Anaları atausız tağı tört wldıñ esimi bar. Düyin-Bayan bwdan soñ Alañğu degen qızğa üylenedi, biraq köp wzamay dünieden ötedi. Ölerinde jas kelinşegine aytıptı: men sağan nwr bolıp kelip twram, keterimde böri kebin kiemin, deydi. Söytip, älbette, tün işinde, nwr bolıp kelip jüredi, keterinde böri keypine enip, “Şıñğıs! Şıñğıs!” dep ün tastaydı eken. Alañğu osınday erekşe jağdayda tuğan säbidiñ atın Şıñğıs qoyadı. Düyin-Bayannıñ alğaşqı äyel(der)inen tarağan wldar keyingi bala köldeneñnen tudı degen kümän aytadı.Tipti, öltirmek boladı. Aqırı, jas-öspirim Şıñğıs Kürlen özenin örley qaşıp ketedi. Bwdan soñ Düyin-Bayannıñ el bilegen ülken wlına halıqtıñ narazılığı, on eki bidiñ Şıñğıstı izdep şığuı, jäne elge qaytarıp, han saylauı bayandaladı.Tek sadaqtı säulege ilgizu joq.
Bwl, qazaqtıq üşinşi nwsqanıñ bastauı belgili mölşerde “Qasterli şejiremen” tamırlas tuıstıq tanıtadı. Tikeley ata-ana retinde köringen Düyin-Bayan men Alañğu – arıdağı baba men äje Dobwn-Bayan, Alan-Qwba, alğaşqı äyelden tuğan üş wldıñ biri Bwdanşar – Şıñğıstıñ onınşı atası Bodanşar, qalğan wldardıñ esim törkinin de anıqtau qiın emes,bäri de Şıñğıs hannıñ ata-tek şejiresinen tabıladı. Osıdan-aq Swltanğazin–Hanqoja äpsanasınıñ şığu tegi qazaqi basqa nwsqalardan bölek ekeni bayqalsa kerek. Esebi, bwrnağı köşpendi jwrt arasında Şıñğıs han jäne onıñ özgeşe tumısı, halıqtıñ qalauımen el biligine jetui turasında ärqilı añız, tarihi äñgimelerdiñ, özara ayırımı bar, biraq özegi ortaq birneşe tarmağı jayılıp tarağan. Qazirgi mağlwm “Qasterli şejire” tektes, onımen wqsastığı, üylestigi bar, biraq bitimi özgeşe, dalalıq ülken epos. Zamannan zaman ozıp, ıdıray, toza kele, bizge jwpını mazmwnı ğana jetken. Onda da tügel emes. Bälkim, bastapqı ğana böligi. Biraq osı twrğan qalpınıñ özinde qwndı mwra bolıp sanaluğa tiis.
Däşti-Qıpşaq – Joşı wlısınıñ şeginde «Qasterli şejire» keyiptes, auızşa, bälkim, tipti, jazba nwsqada keñinen taralğan dalalıq epostıñ bolğanına tağı bir naqtı ayğaq – XVII–XVIII ğasırlar şeginde tañbağa tüsken «Daftar-i Çıñğız-name». Altın Orda zamanınıñ bilgiri Mirqasım Usmanov bwl eñbekti, Qadırğali şejiresimen birge, tatar halqınıñ mwrası retinde qarastırğan. Tarihi derektiligi şamalı, negizinen fol'klorlıq añız-äpsanalardıñ ädebi twrğıda qalıptanğan jazbası dep bağalaydı.
«Daftar-i Çıñğız-name» kitabında Düyin-Bayannıñ özi nwrdan jaraladı. Iä. Oñaşa sarayda twrıp jatqan han qızına añdausızda kün säulesi tüsip. Bwdan soñ ilkide biz taldağan Swltanğazin nwsqasımen üylestik tanıladı. Mezgilsiz dünieden ötken Düyin-Bayan jesir kelinşegi Alañğudıñ şatırına jarıq nwr bolıp tüsip, sodan soñ «Çıñğız! Çıñğız!» dep dıbıstap, börige aynalıp şığıp ketedi. Şıñğıs han osılay düniege kelipti. Erekşe jaratılğan Şıñğıs äkesiniñ ornına han boluğa tiis eken, biraq Bodanşar, Qağınşar, Saljut degen ağaları kündep, öltirmek bolğan soñ qaşıp, Tekelik özeniniñ boyında jan saqtap jüredi. Bwdan äri el wstağan belgili on bek jwrtımızğa ädil han kerek dep, anasınıñ silteuimen Şıñğıstı izdep tauıp, han kötergeni aytıladı.
«Çıñğız-nameni» keyinde teksergen majar oqımıstısı Mariya Ivaniç bwl on bektiñ ärqaysısınıñ esim-jönin arnayı taldaptı. Köpşiligi – Altın Orda qwramında bolğan ru atauların qaytalaydı, al keybiri – är zamanda jasağan belgili twlğalar eken. Bwl arada bizdiñ nazar audarmağımız – «Daftar-i Çıñğız-name» men Swltanğazin nwsqasınıñ wqsas sıpattarı. Eki eskertkiştiñ tüp tamırı ortaq. Biraq keyinde tañbağa tüsken qazaq äpsanası – ilkidegi jazbanıñ jañğırığı emes, derbes dünie. Şıñğıs hannıñ özgeşe tumısı jönindegi qazaq añızdarı tım arada qalıptasqan töltuma mwra bolsa, ol da halıqtıq negizdegi «Çıñğız-name» belgili bir kezeñde jazba tauarihtardıñ, mäselen, Räşid-äd-Din şejiresiniñ äser-ıqpalına tüskeni bayqaladı. Onıñ ayqın mısalı – soñğı bölimdegi wran, tamğa ülestiru körinisi. Qaytkende de, «asılı nwrdan jaralğan» Şıñğıs han turasındağı ärqilı añızdar men öleñ-jırlar Däşti-Qıpşaq – Joşı wlısında keñinen tarağanı kümänsiz.
Dala köşpendileriniñ tikeley jalğası jäne eñ bastı mwrageri qazaq üşin Şıñğıs han esimi qaşanda ayrıqşa qasterli boldı. Ötkendegi dañqtı däuirdiñ ayğağı ğana emes, bügingi wstın-tiregi sanaldı. Euraziyalıq wlı memleket Altın Ordanı negizdegen Şıñğıs han–Joşı han äuleti Qazaq Ordasınıñ da şañırağın köterdi jäne barlıq uaqıtta eldiñ tirek, wytqısı, qılıştıñ jüzi, nayzanıñ wşı boldı. Kerey men Äz-Jänibek, Täuekel men Esim, Salqam Jäñgir men Abılaydan tartıp, qazaqtıñ eñ soñğı hanı Kenesarığa deyin «altın wrıq» – Şıñğıs hannıñ twqımı eken. Jaña zaman, XX ğasırdıñ basındağı Alaş kösemi, 1917 jılı jaña qazaq wlısınıñ täuelsizdigin äygilegen Älihan Bökeyhan da Şıñğıs han näsili bolatın.
Ejelgi Qazaq Ordasın saqtap qalu jolında küresken Kenesarı han 1847 jılı şäyit bolıp, Alaş tuı qwlağannan soñğı zamanda Şıñğıs han esimi añız-armanğa aynaldı. Azatker hannıñ qazasınan üş-aq jıl bwrın düniege kelgen, Resey imperiyasınıñ otarlıq tikenek kebinin jan jüyesi, bar denesimen sezingen Mwrat aqın öziniñ ötkendi joqtağan mwñdı tolğaularınıñ birinde: «Käuirden teñdik aluğa, – Qaytıp ta keler deymisiñ, – Mwsılmannıñ balası, – Şıñğıstan tuğan handar-ay!..» – dep zar şegedi. XX ğasırdıñ basında el-jwrtın serpiliske şaqırğan wltşıl aqın Ğwmar Qaraş: «Şıñğıs, Batu handıq qwrıp twrğan el, – Emes pe ediñ, jwrtım, sağan ne boldı?!» – dep wrandaydı. Arıdağı Abay Şıñğıs han esimin kemeñger danalıq pen qaytpas erliktiñ ülgisi retinde atağan. Beridegi Şäkerim, Swltanmahmwt pen Mağjan Şıñğıs handı pir twtqan. Tek qazaqtı eldiginen ğana ayırıp qoymay, wlttıq tanımın janıştap, birjola tozdıruğa aynalğan Resey otarşıldığı, onıñ işinde sovettik orıs qıspağı twsında ğana bizdiñ wlıstıq ejelgi sanamızğa jarıqşaq tüsti. Endi, täuelsizdikke jettik dep otırğanda, ötken däuren qaytıp oralmasa da, töl tarihımız qalpına keluge tiis. Osı rette, sol ejelgi, dañqtı tarihtıñ bel ortasındağı altın diñgek – sayıpqıran Şıñğıs han bolğanı bükil alaş jwrtınıñ sanasında ornığuğa tiis eñ bastı, tübegeyli, eldik wğımdardıñ biri dep bilemiz.
Zertteu jäne tanım
Şıñğıs han jäne onıñ orda tikken jwrtı turasındağı eñ alğaşqı derek, tolğamdar qıtay jäne mwsılman sayasatkerleri men tarihşılarınıñ ülesine tidi desek te, köp wzamay-aq kömeskini aşıp, bardı tanuğa Batıs jwrtşılığı da den qoyğanın köremiz. Bwl rette mwsılman qauımında, äsirese hristian äleminde qorqınış, üreymen qatar, ärqilı laqap, jasandı jala men pasıq jireniş orın alıptı. Osı orayda, jer-dünieni dürliktirgen belgisiz jwrt turasında eñ äuelgi ğılımi, bayıptı söz iesi – ağılşınnıñ wlı oyşılı Rodjer Bekon (1220–1292) boldı. Erkin ilimi üşin Rim papasınıñ qaharına wşırap, otanınan quılıp, Parijge mırza-qamaqqa aydalğan Bekon Şığıs saparınan jaña ğana oralğan Rubrukpen kezdesip, auızba-auız söylesedi häm bwdan bwrınğı Karpinimen de wşırasqan siyaqtı. Qaytkende de, ataqtı eki jihankezdiñ barlıq jazbalarımen jaqsı tanıs bolğan. Qiırdağı jat jwrttıñ bolmıs-bitimi, tınıs tirşiligin birden añdap, Karpini men Rubruktıñ keybir rettegi jalalı-jañsaq, balañqı-şalağay, ertegilik-laqaptı aqparatın tärik etip, şın aqiqattıñ betin aşadı. Öziniñ enciklopediyalıq sıpattağı «Ülken şığarma» («Opus Majus») attı eñbeginde jer-dünie, onı mekendegen ärqilı halıqtar turasında bayanday kele, Däşti-Qıpşaq – Ortalıq Aziyağa arnayı toqtaladı, baytaq ölkeni jaylağan köşpendi taypalar, onıñ işinde «älemdi tabanına salıp otırğan tatar qauımına» sıpattama jasaydı. Tatarlardıñ äskeri wjımımen qatar, memlekettik qwrılımı, tanım-bilimine joğarı bağa beredi. Tatar jwrtı öziniñ damu deñgeyi twrğısınan alğanda, europalıq halıqtardan bir de kem emes, al keybir twsta olardan asıp ta jatadı dep tüyindeydi. 1265 jılı aytılğan bwl mäyekti sözdiñ deñgeyine Europanıñ eñ bilgir oqımıstılarınıñ özi arada altı jüz, jeti jüz jıl ötkende ereñ jetipti, köpşiligi XX ğasırdıñ özinde jete almay ketti.
Bar ömirin qapas baylau, şarasız twtqında ötkizgen danışpan Bekonnıñ bwl pikiri – alaulı şındıqtıñ jarq etken bir wşqını ğana. Şın mänisinde Şıñğıs handı, onıñ zamanı men ordalı jwrtın ğılımi twrğıdan tanu, naqtılap aytsaq, tanuğa tırısu tım beride, XVIII ğasırdan bastaladı. Äuelgi qozğauşı küş – francuz oqımıstıları bolıptı. Osı oraydağı eñ eleuli äri eñ alğaşqı kölemdi eñbek – «Wlı Şıñğıs hannıñ tarihı» dep ataladı, 1710 jılı Parijde basılğan, avtorı – Peti de la Krua; arab jäne parsı derektemeleri negizinde jazılıptı. Al bükil türik, moñğol halıqtarınıñ bwrınğı-soñğı tarihın tolayımen qamtitın alğaşqı soqtalı eñbek iesi – Degin' (Jozef de Gin') boldı. «Ğwn, türik, moñğol jäne basqa da batıs tatar halıqtarınıñ Iisus Hristos zamanınan bügingi künge deyingi jalpı tarihı» atalatın, asa kölemdi, jan-jaqtı tarihi zertteu bes kitaptan twradı: alğaşqı eki tomı – Ejelgi Ğwn, Türik tarihı, üşinşi tom – Şıñğıs han, törtinşi tom – Ämir Temir, bwl tört kitap 1756–1758 jıldarı Parijde şıqqan; Altın Ordadan soñğı kezeñge arnalğan besinşi tom avtordan keyin, 1824 jılı jarıqqa jetken eken (bwl bes kitap ta orıs tiline audarılıp, 1924 jılı Stambwlda basılğan). Degin' tarihınıñ ayrıqşa qwndı bir sıpatı – ol zamanda mülde belgisiz qıtay derekteriniñ negizinde jazıluı. Büginde birşama eskirse de, öz kezinde tanımdı keñeytken, ğılımğa qozğau salğan kezeñdik jwmıs. Degin' eñbeginiñ öz zamanı üşin jañalıqtı ğana emes, tosın, jat bolğanı sonday, ğwlama oqımıstığa tarihı joq halıqtardıñ tarihın jasadı degen kinä tağılıptı.
Degin' köbine qıtay mwrağatına iek artsa, Europa ğılımında mwsılman tauarihtarın alğaş ret keñinen aynalısqa tüsirgen – d’Osson boldı. Näsili Türkiyadan şıqqan ärmen, Şveciya azamatı, Franciyada twrğan jäne francuzşa jazğan d’Osson ğılımi zerdesi, Europa tilderimen qosa Şığıs jäne Qapqaz tilderin de jetik bilu nätijesinde öz zamanı üşin jañalıqtı, mağınalı eñbek jazıp qaldırdı. «Şıñğıs hannan Temirlanğa deyingi moñğol tarihı» ataladı, tört kitap, alğaş ret Parijde 1824 jılı jarıq körgen, tolıqtanıp, tüzetilip, ekinşi qaytara 1834–1835 jıldarı Gaaga–Amsterdamda basılıptı, tikeley Şıñğıs han turasındağı alğaşqı tomı orıs tiline audarılğan (1937). D’Osson äli baspağa şıqpağan, ğılımğa mülde derlik belgisiz Juväyni, Räşid-äd-Din, Ibn äl-Asirdin bastap, Äbilğazı-bahadwr-hanğa deyingi parsı, arab, türik tildi tarihi jazbalarmen qosa, armyan, gruzin jäne nemis, polon tilderindegi ataulı ädebietti tügel äri jan-jaqtı qarastıradı. Wlı Dalanı jaylağan köşpendi taypalar sıpatınan bastap, Eke Wlıstıñ qwraluı, sırtqı soğıstar – bir sözben aytqanda, Şıñğıs hannıñ tarihı tügel qamtılğan. Öz zamanı üşin ayrıqşa qwndı, bügin de män-mañızın joymağan äygili eñbektiñ eñ bastı kemşiligi – näsildik astamşılıq deuge kerek. D’Osson köşpendi jwrtqa tım joğarıdan qaraydı, sırtqı soğıstar – olja izdegen, qan tilegen qaraqşılıq retinde körsetilip, twrmıs-salt, minez-qwlıq tek qana teris, jağımsız twrğıda sıpattaladı. Tipti, Şıñğıs hannıñ wlı jeñisteriniñ özi qulıq pen swmdıq, opasızdıq pen zwlımdıq nätijesi dep bağalanğan.
Osı twrğıdan qarasaq, XIX ğasırdıñ ekinşi jarımında Europa ğılımı tanımnıñ jaña bir deñgeyine wmtılğanın köremiz. Şıñğıs hannıñ Eke Wlıstı qwru jolındağı küresi tarihi twrğıda wnamdı bağalanadı, sırtqı soğıstardıñ sebep-saldarı taldanadı, jaulauşılıq – tek qana qiratumen şektelmegeni, qilı kezeñnen soñ ülken wlıstar ornağan aymaqtardağı jergilikti jwrt jağdayı basqaşa bayıptalıp, memlekettik qwrılım, jaña jüyeniñ ozıq sıpattarı ayqındaladı. Keyingi zertteuşiler bwl rette nemis Franc fon Erdman, ağılşın Genri Hovors, francuz Leon Kaen esimderin ataydı. Erdman öziniñ «Qaytpas-qaysar Şıñğıs han» attı soqtalı monografiyasında (1862) Wlı Dalanıñ keñ kölemdi geografiyalıq jäne etnografiyalıq sıpattamasınan soñ Şıñğıs hannıñ bütkil ömir jolın egjey-tegjeyli bayandaydı; Şıñğıs han wlı qolbası, dana sayasatker retinde bağalanıptı. Genri Hovors «Moñğol tarihı, IX–XIX ğasırlar» attı üş tomdıq jan-jaqtı zertteuiniñ birinşi kitabında (1876) Şıñğıs hannıñ qarsañında Wlı Dalanı jaylağan ru-taypalar tügeldey türik tekti bolatın dep körsetedi jäne Şıñğıs hannıñ jarım älemdi qayta qwrğan jasampazdıq qızmetin ayrıqşa bağalaydı. Leon Kaen «Aziya tarihına kirispe. Türikter men moñğoldar qadım zamannan 1405 jılğa deyin» attı kölemdi kitabında (1896) zertteu jiptigin arıdağı ğwn, türik, qidan däuirlerinen tarta kele, Wlı Daladağı köşpendi taypalar sol ejelgi jwrttıñ tikeley jalğası retinde qarastırıladı. Şıñğıs han jäne onıñ zamanı keñinen qamtılıp, bwdan soñğı wlıstar tarihı Ämir Temirmen tüyindelipti. Şıñğıs hannıñ jeke bası ğana emes, wlı imperiyağa wytqı bolğan türik tekti köşpendi ru-taypalardıñ bolmısı men tarihi qızmeti öte joğarı bağalanadı. Keyinde şovinistik sanadağı orıs-sovet ğılımı Kaendi jäne Hovorstı pantürkizmge jel bergen, şalağay, burjuaziyaşıl tarihşılar dep jariyalağan bolatın. Jäne bwrnada Şıñğıs handı orınsız däripteuşi künäkarlar qatarında ağılşın R.Duglas («Şıñğıs hannıñ ğwmırbayanı», 1877), amerikan J.Ebbot («Şıñğıs han», 1900) ataladı.
Bwl zamanda Resey imperiyasındağı türkologiya jäne moñğoltanu ğılımdarı qalıptasıp qana qoyğan joq, europalıq biik deñgeyge köterildi. Derektanu salasında N.Biçurin men P.Kafarov qıtay tildi qadım mwralardı ayğaqtap, orıs tiline audarıp, sol arqılı europalıq ğılımi aynalımğa jetelese, V.Tizengauzen Şıñğıs han jäne Altın Ordağa qatıstı arab, parsı derekterin jinaqtap, tärjimalap, ğılımi tüsinikter jasadı. I.Berezin baspagerlik qızmetpen qosa, arnayı zertteuler jürgizdi. V.Vasil'ev ejelgi qıtay mwrağatın jañaşa bayıptasa, M.Ivanin Şıñğıs han zamanındağı köşpendilerdiñ äskeri wjımı turalı monografiya jazdı. Şıñğıs handı jäne onıñ zamanın tanudağı kezeñdik twlğa retinde V.Bartol'd esimin atauğa tiispiz. Bartol'd äuelgi, däris türindegi «Şıñğıs han imperiyasınıñ qwrıluı» (1896), keyinde, «Islam enciklopediyasına» arnap jazğan «Şıñğıs han» (1912) attı, birşama kölemdi maqalalarında taqırıbına oray jinaqtı, tüyindi tolğamdarmen şektelse, «Türkstan moñğol şapqınşılığı däuirinde» attı soqtalı monografiyasında (1900) twtas bir zamannıñ tübegeyli tarihın qalıptaydı. Kölemdi zertteu eñbektiñ negizgi böligi atalğan taqırıp ayasında bolğanımen, Bartol'd Orta Aziya-Türkstan ölkesiniñ tarihın tım arı – VIII ğasır, arab jaulauşılığı kezeñinen bastaydı. Horezm patşalığı qalıptasqan zamanğa deyingi twtas tört ğasır. Öz aldına jeke kitap derlik, tolımdı tarih. Bwdan soñ Horezm wlısı jäne onımen şektes elder men halıqtar jöni. Quattı, jaña memlekettiñ işki, sırtqı jağdayı. Şıñğıs han şapqını qarsañındağı ahual. Monografiyanıñ soñğı, törtinşi tarauı ğana tikeley Şıñğıs hanğa qatıstı, naqtılap aytsaq, Horezm memleketiniñ küyreui turasında. Taqırıp tübegeyli taldanadı. Qayşılıqtıñ sebep, saldarı ğana emes, keñ kölemdi qırğın soğıstıñ naqtı şejiresi jäne aqırğı nätije. Qosımşa, avtor irkip qalğan, keyinde jariyalanğan besinşi tarau – Şağatay wlısı turasında, 1227–1269 jıldardı qamtidı. Öz kezinde ğana emes, keyingi zamanda da asa joğarı bağalanğan eñbek sovet twsında otarşıl-orıstıq sana twrğısınan kinäğa wşırap, Şıñğıs handı äsireleydi, onıñ jaulauşılıq soğısınıñ teris zardaptarın jetkilikti aşpağan degen ayıpqa da qalğan edi. Al şın mänisinde «Adam ataulınıñ tabiğatı ortaq, ayırım sıpattar – jasağan orta men tarihi jağdaylarğa ğana baylanıstı», sondıqtan jat jwrttarğa joğarıdan qarau – tar öristi birjaqtılıq boladı dep bilgen Bartol'd Şıñğıs han zamanındağı türik, moñğol halıqtarınıñ naqtı derekterden bastau alatın şınayı tarihın jasağanın köremiz. Ärine, bügingi damığan ğılım, täuelsiz, erkin oy biiginen qarağanda, jekelegen bayıp-bağam, äsirese köşpendi halıqtardıñ ejelgi tarihtağı ornı men özindik ülesi twrğısında biraz min tabuğa bolar edi. Biraq eñ bastısı – auqımdı eñbektiñ derektik negizi, tarihi tiyanağı men tübegeyli bolmıs-bitisinde. Eşqaşan eskirmes, qwndı zertteu.
Twtastay alğanda, XIX–XX ğasır şegindegi orıs ğılımınıñ näsildik astamşılıqtan tıs, ädil ğana emes, adamgerşil, izgi sıpatı andağaylap twradı. Mwnıñ ayqın bir körinisi – N.Aristov eñbekteri boldı. N.Aristov Şıñğıs han taqırıbına tikeley qalam tartpağan. Alayda, onıñ türik halıqtarınıñ etnogenezine qatıstı zertteuleri («Türik taypaları men jwrttarınıñ etnikalıq qwramı turalı jazbalar» – 1896; «Wlı jüz qazaqtarı men qara qırğızdardıñ etnikalıq qwramın ayqındau mäselesi» – 1895) qadım däuir men keyingi zamandı jalğastırğan bolat arqau ispettes. Oyşıl, ğwlama oqımıstı eskilikti tarihi derekter negizinde qazirgi Türkstan şegindegi tuıstas halıqtar qwramındağı negizgi ru, taypalardıñ tüpki negiz, şığu tegin ayğaqtaydı. Onıñ işinde dalalıq qazaq qauımına basa nazar audarıptı. Qazaq wlısındağı irgeli qoñırat, nayman, kerey, jalayır taypaları ğana emes, osı jäne basqa da ülken qwrılımdarğa qosılğan, nemese derbes atalatın: şanışqılı, qoralas, qiyat, kürleuit, bayıs, mañğıt, bayjigit, toqa, taz, teleu, twma, töleñgit, ülkendi-kişili tağı qanşama ru – arıda Şıñğıs han zamanında orda tigip, tu kötergen, Wlı Dalanı dübirletken, attas, ejelgi ru-taypalardıñ wrpağı, tikeley mirasqorı ekendigin kuälandırğan. YAğni, keyingi qazaq tarihı arıdağı Şıñğıs han tarihınıñ mwrageri, zañdı jalğası bolıp şığadı.
XX ğasırdıñ bası, Oktyabr' töñkerisi qarsañında jazılıp, 20-jıldarda jarıqqa şıqqan G.Grumm-Grjimaylo eñbekteri dereginiñ moldığı, auqımınıñ keñdigimen közge tüsedi. «Batıs Moñğoliya jäne Wrañqay ölkesi» atalatın tört tomdıq baytaq zertteudiñ ekinşi kitabı (1917, jariyalanuı – 1926) Wlı Dalanı jaylağan türik-moñğol halıqtarınıñ Orta Aziyamen baylanısta qarastırılğan eki mıñ jıldıq jalpı tarihı esepti. Tikeley Şıñğıs hanğa qatıstı VII, VIII taraular «Moñğol däuiri» dep ataladı, XIII ğasırdıñ ortası, Şıñğıs han düniege kelgen zamannan bastalıp, 1370 jıl, yağni YUan' äuleti qwlap, Şağatay wlısınıñ ıdırauına deyingi eki ğasırdan astam kürdeli zaman qamtılğan. Kölemi de äjeptäuir, öz aldına jeke monografiya derliktey. Mazmwndı, däyekti. Tanımdıq mänin de joymağan, baysaldı zertteu. Dese de, bir bölim, bir kitapqa ğana emes, wlanğayır tört kitapqa, jalpı Grumm-Grjimaylo eñbekterine qatıstı eñ ülken kinärat – avtordıñ aq jüzdilerdiñ artıqşılığın ayğaqtamaq näsildik dolbar, baylamdarı. Tipti, Şıñğıs hannıñ öziniñ arğı tegin ata jwrtınan alıstatıp qoyadı.
Äytkenmen, orıs ğılımınıñ ozıq sıpattarı XX ğasırda birjola üzilmepti. Bwl rette eñ aldımen V.Vladimircov esimin atağan jön. Tarihşı, etnograf, äri lingvist, moñğol tili men jazuın erkin igergen, tereñ, jan-jaqtı bilimdi V.Vladimircov äuelgi, «Şıñğıs han» attı, birşama kölemdi tarihi oçerkinde (1922) wlı qağannıñ tuğanınan ölgenine deyingi ömir jolı men küres maydanın tügel qamtidı. Şıñğıs han sayasi jäne äskeri wlı twlğa retinde bağalanğan. Sovettik düley ideologiya, balşabek-orıstıq dümşe qısım tolıq küşine enip ülgermey twrğan kirispe kezeñde jazılıp qalğan (1930–1931) jäne avtorı ölgennen soñ tım köp wzamay (1934) jarıqqa şıqqan kölemdi, tübegeyli zertteu – «Moñğoldardıñ qoğamdıq qwrılımı. Köşpendi moñğol feodalizmi» dep ataladı. Monografiyada Şıñğıs han wlısın qwrağan dalalıq taypalardıñ imperiyadan bwrınğı, twstas jäne keyingi zamandağı qoğamdıq-sayasi qwrılımı, etnikalıq erekşelik pen memlekettik jüye tübegeyli zertteledi. Eñbektiñ tarihi twrğıdağı eñ ülken kemşiligi – Wlı Dalanı jaylağan ataqtı taypalardıñ barlığın da moñğol näsili dep qarastıruı.
Bwl zamanda Sovet şeñgelinen tısqarı aymaq, Batıs elderine ötip ülgergen orıs tarihşıları Şıñğıs han taqırıbın odan ärmen tereñdete tüskenin köremiz. Osı rette G.Vernadskiy, N.Trubeckoy, V.Minorskiy, E.Hara-Davan qatarlı oqımıstılardıñ erkin oydıñ nätijesinde düniege kelgen, ärqilı sıpattağı eñbekterin bölip atauğa kerek. N.Trubeckoy «Şıñğıs hannıñ mwrası» (1925, Berlin) jäne basqa da şığarmalarında wlı qağannıñ tarihi qızmetin jasampaz qwbılıs retinde bağalap, euraziyaşıl ideyalardı negizdep, Resey memleketiniñ qalıptasqan bükil resmi tarihın qayta qarauğa ündese, qalmaq tekti Ä.Hara-Davan sonı derekterimen qatar, tıñ pikir, tolğamdarğa qwrılğan «Şıñğıs han» kitabında (1929, Belgrad) wlı qağandı jeñimpaz qolbası ğana emes, kemel sayasatker, danagöy memleket qayratkeri retinde twlğalaydı, Eke Wlıstıñ memlekettik qwrılımı, äskeri wjımı, ülgi-önegesi jäne tarihtağı ornı bayıptalğan. G.Vernadskiy Şıñğıs han taqırıbına alğaş ret «Orıs tarihınıñ swlbası» attı kitabında (1927, Praga) qalam tartadı. Imperiyanıñ wyısuı jäne sayasi-äkimşilik jüyesi men soğıs öneri jöninde qısqaşa aqpardan soñ Qalqadağı wrısqa arnayı toqtaladı. Batu hannıñ Bwlğar, Qıpşaq, Reseydi jaulauı, oğan jalğas Batıs jorığı sıpattaladı. Bwdan soñğı Altın Orda men bağınışqa tüsken Orıs eli, olardıñ özara qatınası birşama taldanğan. Wzaq jasap, molınan jäne önimdi eñbek etken G.Vernadskiy Şıñğıs han jäne onıñ mwrasına qatıstı äldeneşe jıldarğı zertteuin ağılşın tilinde jazılğan köp tomdıq Rossiya tarihınıñ bir kitabı retinde jinaqtap, qalıptaydı (1953, London). «Moñğoldar jäne Rus'» atanğanımen, bwl – şın mänisinde Şıñğıs han imperiyasınıñ jäne soğan jalğas Altın Ordanıñ tolımdı tarihı ekenin köremiz. Ädepki azamattıq tarih qana emes, naqtı ayğaq, dälel-derek negizindegi oylı tolğam. G.Vernadskiy Şıñğıs hannıñ jaulau soğıstarın, sonıñ nätijesinde qwrılğan Euraziyalıq wlı imperiya, äuelde Eke Wlıstıñ bir bölşegi bolğan, uaqıt oza kele mülde derbes qwrılımğa aynalğan Altın Ordanıñ tarihın köleñkesinen küngeyi mol, twtastay alğanda, adamzat damuı, onıñ işinde Orıs memleketiniñ wyısıp, ornığuı jolında igilikti qızmet atqarğan özgeşe qwbılıs retinde bağalaydı.
Bwl kezde jaña, sovettik gumanitariya ğılımında, bağzıda Batıstan jeleu alğan, keyinde jekelegen, Grumm-Grjimaylo qatarlı kisiler ğana wstanğan, aq jüzdilerdiñ ölşeusiz artıqşılığın äygileytin, dimkäs-tayğaq rasistik teoriya aşıq, tañbalap aytılmağanımen de, jalpılıq emes, daralıq sıpat alıp, orıstıq näsilşildik keypinde tarih ğılımına berik ornıqqan edi. Ğılımda ğana emes, bükil ruhaniyat, memlekettik ideologiyada, köpşilikke taralımdı ädebietten bastap, mektep oqulığına deyin. Orta ğasırlarda bükil Aziya jabayı boldı, köşpendiler – tağınıñ işindegi eñ twrpayısı boldı, al Şıñğıs han – qanişer, jauız, jırtqış, maqwlıq, ol zamanda, tipti odan bwrın da orıstıñ mädenieti de, basqası da ölşeusiz artıq boldı degen twrğıdağı qisınsız sandıraq jas wrpaqtan bastap, jalpı jwrttıñ sanasına qwyıldı (jäne küni büginge deyin bizdiñ qazaq qauımınıñ basın şırmap otır). Qazaq, tatar jäne basqa da türik halıqtarınıñ eskilikti tarihı tar qapasqa jabıldı, Şıñğıs han twrıptı, ötken zamandarğa qatıstı kez kelgen eñbek orıs otarşıldığınıñ mwrat-maqsatı, orıs-sovet közqarası twrğısınan jazıluğa tiis edi. Bwl qısastan bir kezde Europanıñ aldında bolğan orıs tarih ğılımınıñ özi ğalamat japa şekkenin köremiz. Tanım toqıradı, zertteu joqqa saydı. Wlı Dala, Ortalıq Aziya tarihı tek qana orıs müddesimen baylanısta qarastırıldı. Osı orayda auızğa alarlıq birli-jarım eñbekterdiñ özi, mäselen, B.Grekov pen A.YAkubovskiy jazğan, arıdan tartatın Altın Orda tarihı (1950) taqırıpqa qatıstı dereginiñ moldığı, auqımınıñ keñ, bayannıñ tolıqtığına qaramastan, ötkendi bağalau, bolğandı bayıptau twrğısında birjaqtı sauatsızdıq tanıtadı: tüptep kelgende, düley jabayılıq, qansorğış jırtqıştıq turalı üyrenşikti dalbay.
Sovettik totalitarizm jıldarı, tipti, odan soñğı, «damığan socializm» kezeñinde de orıs emes köşpendi «bwratana» halıqtardıñ ötkenin zertteu sızılğan tar şeñber ayasınan wzay almasa, XX ğasırdağı şekteusiz, erkin Batısta Şıñğıs handı, onıñ wlı imperiyası men Dala jwrtın tanu tarabı birşama örge basadı. Eki älemdik soğıs aralığında Franciyada P.Pellio jäne odan keyin R.Grusse, Germaniyada E.Heniş pen B.Şpuler ayrıqşa önimdi eñbek etedi.
Batıs Europa tilderimen qatar arab, parsı, türik, qıtay jäne korey tilderin erkin igergen, jan-jaqtı bilimdar Pol' Pellio (1868–1945) «Qasterli şejireni» tübegeyli zertteydi jäne ejelgi mwranı äuelgi, tüpnwsqa qalpında naqtı tañbalau tarabında köp eñbek etedi. Keyindegi «YUan' tarihına», «Äulie jihangerdiñ jeke jorıqtarınıñ sıpattamasına» qatıstı bayıp-baylamdarmen qatar, Şıñğıs han zamanı jäne oğan jalğas kezeñdegi qıtay diplomattarınıñ jazbaların, dindar oyşıl Çañ Çun'nniñ saparnama bayanın taldap, tekseredi, Küyik hannıñ Rim papasına joldağan jarlıq-hatın äygileydi. Ataqtı oqımıstınıñ zertteuşilik qızmetindegi tanımğa baylanıstı bastı kiltipanı – Şıñğıs han imperiyasın nağız Moñğol memleketi, Wlı Dalanı jaylağan negizgi rular tügeldey moñğol dep qarastıruı. Eke Wlıstıñ memlekettik mörindegi bitik köne türik tilinde jazılğanın naqtı ayğaqtağan, Qıpşaq wlısı Altın Ordanıñ tarihına twtas monografiya (jarıqqa şığuı – 1949) arnağan Pellio «Qasterli Şejire» mätinin tüpnwsqada qalıptauda XVII–XVIII ğasırlardağı «orta moñğol» tilin ülgi retinde wstanadı, ieroglif tañbalardı eskişe dıbıstauda bwra tartqanı öz aldına, küñgirt, keyde mülde tüsiniksiz sözder men tirkesterdiñ naqtı mağnasın ayqındauda tım qwrsa Ortalıq Aziyadağı türik halıqtarınıñ tiline nazar audarmauı tañ qalarlıq jağday. Äzirşe ülken ğılımda eskertilmey jatqan mwnday kinäratına qaramastan, Pellio eñbekteri Şıñğıs han zamanına qatıstı ejelgi mwralardı tereñdey tanuda eleuli qızmet atqardı.
Erih Heniş (1880–1966) parsı, türik, moñğol, qıtay, mänjür, tibet tildi köne derektermen jwmıs jasaydı. «Qasterli şejireni» öz tarabınan tüpnwsqada qalıptaumen qatar (1935), twtasımen nemis tiline audaradı jäne arnayı zertteu jariyalaydı (1941). Däl osı kezde basılğan S.Kozinniñ orısşa nwsqası aytpasaq, Heniş tärjiması wzaq uaqıt boyı – 1970–80 jıldardağı I. de Raçevil'ctiñ, 1982 jılğı F.V.Klivzdiñ ağılşın qotarmalarına deyin birden-bir ülgi retinde osı taraptağı jalpı tanım jäne arnayı eñbekterge negiz bolıptı. Sonımen qatar Heniş Şıñğıs han imperiyasına tikeley qatıstı «Şıñğıs hannıñ soñğı jorığı jäne ölimi» (1933), «Moñğol imperiyasınıñ mädeniet sayasatı» (1943), «Moñğol imperiyası. Derekter men zertteuler» (1943) attı tübegeyli, tolımdı kitaptar qaldırğan.
Ekinşi Jihan soğısınan bwrın, 1939 jılı «Irandağı moñğol: elhandar zamanındağı sayasat, äkimşilik jäne mädeniet – 1220–1350 jıldar» deytin zertteu eñbegin jarıqqa şığarıp ülgergen B.Şpuler dürbeleñ zamanda da ğılımnan qol üzbeydi. 1948 jılı «Altın Orda: moñğoldar Rossiyada, 1223–1502 jıldar» attı, arıdağı Şıñğıs hannan tartıp, Altın Ordanıñ birjola qwlauına deyingi üş ğasırdan astam wzaq zamandı qamtığan, deregi mol, oy-twrğısı orıs-sovettik qisıq-qıñır wğımnan basqaşa, Şıñğıs handı dana qolbası, wlı sayasatker retinde, Altın Ordanı äluetti ğana emes, mädenieti joğarı, irgeli, öreli wlıs retinde bayıptağan kölemdi monografiyasın jariyalaydı. Bwdan soñğı kezeñde tanımdıq twrğıdağı, ğılımi-köpşilik sıpattı «Tarihtağı moñğoldar» (1961) jäne eskilikti jädigerler negizinde tüzilgen «Moñğol tarihı, XIII–XIV ğasırlardağı Şığıs jäne Europa derekteri boyınşa» (1968) degen kitaptar jazıp şığarıptı.
Osı qatarda, Şıñğıs hannıñ qayratkerlik jäne qolbasılıq wlı twlğasın tarihi naqtı derekter negizinde aqiqat qalıptağan, soğan oray sovettik orıs tarihnaması tiksine jamandağan amerikandıq şığıstanuşı-sinolog H.Desmond Martinniñ eñ bastı, «Şıñğıs hannıñ köterilui häm Soltüstik Qıtaydı jaulau» attı kitabı (1950) öz uaqıtı üşin eleuli oqiğa bolıptı.
Bwl kezde Europa ğılımında Ortalıq jäne Şığıs Aziyanı jaylağan köşpendi taypalardıñ eskilikti däuirin jalpı adamzat tarihınıñ bir tarmağı retinde qarastıru qalıpqa engen edi. Francuz ğalımı Rene Grusse osı taraptağı, özine deyingi tarihnamanıñ barlıq jetistik sıpattarın, mağlwm bolğan mwsılman jäne qıtay derekterin keñinen paydalana otırıp, Ortalıq Aziyanıñ jinaqtı, jalpı tarihı esepti «Dalalıq imperiyalar, Attila, Şıñğıs han, Temirlan» degen, oqulıq sıpattı, kölemdi eñbegin jazadı. Taqırıbın keñinen qamtığan R.Grusse saq, ğwn zamanınan bastap, Attiladan ötip, Türik qağanatınıñ tarihına toqtaladı. Şığıs Aziyadağı qidan, şürjen, Jetisu, Mäurennahrdağı türik wlıstarı, Europa şegindegi bwlğar, hazar, qıpşaqtardan soñ Şıñğıs hanğa tüsedi. Wlı qağannıñ ömir jolı, Eke Wlıstıñ qwrıluı jäne sırtqı soğıstar. Öketay qağan zamanı, Batu hannıñ Batısqa jorığı, Möñke qağan, Swñ imperiyasın jaulau. Bwdan soñ tört wlıstıñ tarihı jeke-jeke bayandalğan. Monografiyanıñ Temirlanğa jalğas soñğı böligi – Şıñğıs han imperiyasınıñ ıdırau, tozğındau zamanı turasında. Dala jwrtınıñ osınday, bükil orta ğasırlardı qamtığan jalpı tarihınan soñ Grusse äuelgi kitabındağı tiesili taraular keñitile bayandalğan «Moñğol imperiyası» (1941) jäne wlı qağannıñ jeke özine arnalğan, ğılımi-taramdı sıpattağı «Şıñğıs han» (1944) deytin kitaptar jazadı. Mwnıñ soñğısı Batısta Şıñğıs hannıñ eñ tolımdı jäne eñ täuir ğwmırbayanı sanaladı. Degenmen, Rene Grusse eñbekteri, dereginiñ moldığı jäne naqtılığı, auqımınıñ keñdigi jäne jalpı ğılımi öresiniñ biiktigine qaramastan, Europada alğaş d’Osson jazbalarında şañ bergen, bwdan soñ da jii wşırasqan, endi, ilkide ğana Arnol'd Toynbi negizdegen näsildik alalau, astamşılıq dertinen qwtıla almaptı. Bwl jağday, äsirese, otırıqşı jäne köşpendi halıqtardıñ ara qatınası, köşpendiler qauımı men wlıstarınıñ adamzat şeruindegi tarihi ornına qatıstı. Sonımen qatar, bilimdar ğalımnıñ dalalıq jwrttıñ mentaliteti, moral'dıq-kisilik twrpatı, özindik ädet-ğwrpınan mülde beyhabar, bärin batıstıq ülgimen kesip-pişken söleket, tar örisi ayqın añğarılıp twradı.
Bwl zamanda Batısta Şıñğıs han turasında, köpşilikke arnap, mağlwm bolğan, belgili derek, qalıptı tanım orayında, tarihi bayan twrğısındağı kitaptar jazu üyrenşikti jağdayğa aynalıptı. Osı rette, keybiri soñğı jıldarda orıs tiline de audarılıp, jalpı qazaqqa jetken Garol'd Lemb (1928), Fernan Grenar (1935), Ral'f Foks (1936), K.Uolker (1939), Mihail Çerol (1940), Teylor Kolduell (1942) kitaptarın atauğa boladı. Tizbeley sanap otırğanımız – Şıñğıs han taqırıbı, anıqtap aytqanda, wlı qağandı kädimgidey, adamdıq keyipte körsetu – sovetten tıs aymaqtardıñ bärinde de tiımsız, üyrenşikti jağday bolğan eken. Biraq sol twstağı jäne keyingi sovettik ideologiya bwl beykünä, bağamı ärqilı, köbine ortaqoldı, jwpını eñbekterdiñ özin jat körgen, jaulıq niet esepti bağalağan.
XX ğasırdıñ ekinşi jarımında Wlı Dala, Şıñğıs han taqırıbın tanuda orıs ğılımı bayağı Bartol'd, Vladimircov kezindegi öresine wmtılıp, tıñ serpilis jasadı. Erkin oylı, zerdeli oqımıstılar qısıla-qamtırıla otırıp, «jañbır-jañbırdıñ arasımen» mejeli jerine öte bastaydı. Bwl söz stalinizmnen soñğı, qwrsau keñimese de, az-maz bosañsığan, erkin söz orayındağı şınayı tarih sebezdey bastağan 60–80-jıldarğa qatıstı. Osı oraydağı alğaşqı bir ülgi – tatar ğalımı M.Safarğalievtiñ «Altın Ordanıñ ıdırauı» attı monografiyası (Saransk, 1960) boldı. Bwdan soñ E.Kıçanovtıñ Şıñğıs han imperiyasınıñ tarihına qatıstı zertteu maqalaların, «Tañğwt memleketi tarihınıñ oçerkteri» deytin kölemdi monografiyasın (1968), biz üşin eñ bastısı – Şıñğıs hannıñ bükil ğwmırı, küres jolı qamtılğan, «Älemdi bağındırudı oylağan Temuçjinniñ ömiri» attı kitabın (1973) atap körsetu läzim. Şıñğıs hannıñ Horezm jorığı jäne bwdan soñğı oqiğalarğa qatıstı tarihtı tügendeude äzirbayjan ğalımı Z.Buniyatovtıñ eñbegi ayrıqşa boldı. Z.Buniyatov 1973 jılı Näsäuidiñ «Jälel-äd-Dinniñ ğwmırbayanı» kitabın arabtan orıs tiline audarıp, ğılımi alğısöz jäne tereñ, jan-jaqtı tüsinikterimen birge jarıqqa şığardı. Al 1986 jılı köp zamanğı zertteu jwmıstarınıñ jinaqtı qorıtındısı – «Horezmşahtar memleketi. 1097–1231» attı monografiyasın jariyaladı. Köbine ğılımğa beymälim, naqtı derekter negizinde Şıñğıs han zamanındağı Türkstan, Mäurennahr, Iran, Äzirbayjan jäne şektes elder tarihı şınayı tañbalanıptı. Ärine, bwl qatarda bwldırdı seyiltip, jalpaq jwrttıñ közin aşuda, Şıñğıs han jäne onıñ zamanın birşama şınayı keyipte tanıtuda L.Gumilevtiñ qızmeti tanım-tağlımdı boldı. Dese de, bilgir tarihşınıñ eki kitabın bölip atau kerek: «Qiyaldağı patşalıqtı izdestiru» (1970) häm qos tomdıq «Ejelgi Rus' jäne Wlı Dala» (1969 j. alğaş jariyalanğan). E.Kıçanovtıñ akademiyalıq, L.Gumilevtiñ ğılımi-taralımdı zertteulerine tän, şının aytqanda, HH ğasırdağı, orıs qana emes, bükil Batıs ğılımına ortaq eñ ülken kinärat – Şıñğıs han qarsañındağı Wlı Dalanı jaylağan ru-taypalardıñ barlığı derlik moñğol näsili, al Eke Wlıs – moñğol memleketi dep biluinde. Biz erekşe iş tartatın, orıs ataulığa jalpoş ökimetimiz wlı Şoqanğa tiesili Euraziya universitetin atına telip bergen L.Gumilevtiñ özi solay sanağan. Tipti: «Qazaqtıñ nayman ruı XII ğasırdağı naymandarmen attas, biraq ekeui eki basqa», – deytini bar. Mwnday attas – jalğız nayman emes, bizde Şıñğıs han zamanınan mağlwm qoñırat, jalayır, kerey, merkit, qiyat, qoralas, kürleuit jäne tağı qanşama ru-taypa barın L.Gumilev bilmegen, nemese elemegen, qazaqtı kemşin körse, irgeles, tuıstas basqa türik halıqtarı tağı twr, tım qwrsa N.Aristovtı oqımağan ba dep pwşayman bolasıñ.
Bwl zamanda bükil türik düniesindegi täuelsiz jalğız el – erkin Türkiyada babalardıñ ötken tarihın tanu jäne zertteu jwmısı jan-jaqtı äri tiyanaqtı türde jüzege asırıla bastaydı. Ejelgi Ğwn zamanı, eskilikti Türik däuiri ayrıqşa zertteuler nısanası boldı. Osman tarihımen birge, twstas kezeñdegi Elhan wlısı, Türkistan, Altın Orda, Qırım tarihtarına köñil bölinedi. Bir tañ qalarlıq jağday, ötkendegi iriler twrıptı, keyingi Qazan handığı, Noğay Ordası öz aldına, Resey şegindegi avtonomiyalıq Qasım handığı, borkemik Sibir handığı, atı bar, zatı joq Astrahan' handığına deyin söz bolğanda, bwl kezdegi baytaq äri quattı Qazaq wlısı mülde auızğa alınbaydı. Küni keşege deyingi türik tarihnamasında qazaq degen halıq joq. Bwl beyqam sauatsızdıqtıñ bir wşığı qwdiretti Şıñğıs han imperiyasınıñ män-mağnasın tüsinip-bayıptamauda jatır.
Ras, türik tarihşıları Şıñğıs hannıñ atın estigen, äydik twlğa ekenin de biledi, biraq Şıñğıs han taqırıbına eşkim de arnayı zer salmaptı. Ataulı eñbekter mülde joq. Söz arasında, jürdim-bardım ğana aytıladı. Tek Zäki Uälidi Toğan ğana Şıñğıs hannıñ naqtı bağasın tanıp, tarihtağı şınayı ornın ayğaqtaydı. «Jalpı türik tarihına kirispe («Umumi türk tarihine giriş» – Istambwl, 1946; ekinşi basılım – 1970) attı kölemdi eñbeginde ejelgi türik, ataulı qağanattar zamanınan soñğı kezeñdegi Şıñğıs han däuirine arnayı toqtaladı. Jan-jaqtı, tübegeyli zertteu emes, qajetti aqpar, tüyindi pikirler, Şıñğıs han qwrğan alıp imperiyağa, oğan jalğas tört wlıs tarihına qısqaşa sıpattama beripti. Osı dañqtı kezeñdi jalpı türik tarihınıñ bir bölşegi retinde qarastıradı.
Bwl – büginde Türkiyanıñ tarih ğılımında ornıqqan, jappay qabıldanğan twjırım. Mäselen, 1976 jılı jarıqqa şıqqan (ekinşi basılımı – 1992), tuısqan türik halıqtarınıñ ämbesiniñ (älbette, qazaqtan basqa) ötken tarihın, mädenietin, ädebietin, keyingi bolmısın tügel qamtitın, üş tomdıq, enciklopediyalıq «Türik düniesi el kitabında» naqtılap, taratıp aytıladı. «Şıñğıs han qwrğan memleketti «Türik-moğol» haqanlığı dep atau dwrıs boladı. Bwl däuirde bütin türik ölkeleri tek bir ğana imperatorlıq qwramında birlesti», – deydi. «Talassız, anıq aqiqatı – Şıñğıs han qwrğan haqanlıq jalpı türik tarihınıñ ayrılmas bir qisımı», – dep tüyindepti osı, tiesili taraudı jazğan Ahmet Temir. Osığan da täuba aytamız.
Qanday da bir «basqaşa» tarih, köldeneñ oy-pikirge qatañ şekteu qoyılğan kommunistik rejim twsında, sırtqı qısas jäne işki qısımğa qaramastan, Şıñğıs handı tanu jäne bağalau twrğısında wlı qağannıñ qara ornı Moñğol Halıq respublikasında birtalay igilikti şarualar atqarıldı. Aldımen, resmi twjırım negizinde, Şıñğıs hannıñ bükil qoğamdıq, sayasi jäne äskeri qızmeti eki kezeñge bölinedi. Birinşi – Şıñğıs hannıñ Moñğol memleketin qwru jolındağı küresi men tındırğan isi. Köptegen kinäratı, qayşılığı, kemşiligine qaramastan, negizinen alğanda wnamdı dep bağalanadı. Ekinşi – Şıñğıs hannıñ sırtqı, jaulau soğıstarı jäne osı oraydağı barlıq şaruası. Twtasımen teris sanaladı. Nätijesinde, jartılay aqtalğan Şıñğıs han esimi qayta jañğıradı jäne onıñ äuelgi zamanın zertteuge, ol tarapta aşıq jazuğa mümkindik jasaladı. Şıñğıs han atına qatıstı «Qasterli şejireden» bastap, keyingi tauarihtar tügelimen zerdelenip, eptep-septep jarıqqa şığa bastaydı. Bül rette, erteli-keş jasalğan Damdinsuren, Ser-Odjav, Perlee, Maydar, Bira, Dalay jäne basqa da tarihşılardıñ ärtarap eñbekterin atau kerek. Al Qıtay biligindegi avtonomiyalıq İşki Moñğoliyada bilgir ğalım Sayşiyal mwsılman jäne Batıs derekterimen qosa, qıtay derekteri men zertteulerin keñinen kädege jarata otırıp, Şıñğıs hannıñ tolımdı tarihın jazıp bastırdı (1985).
Şıñğıs han taqırıbı kommunistik tärtip ayasındağı Qıtay Halıq respublikasında tiımsız bolatın. Şıñğıs han äuleti bilik qwrğan YUan' däuiri mäñgilik Aspanhaq imperiyası tarihınıñ bölinbes bölşegi, eñ dañqtı däuirleriniñ biri dep jariyalanğan. 1962 jılı Şıñğıs hannıñ 800 jıldıq merekesi memlekettik twrğıda, keñ kölemde atalıp ötedi. (Osı orayda Sovet Kommunistik partiyasınıñ Ortalıq komiteti narazılıqqa tolı ayıptau hat joldağanda, Qıtay ükimeti «bwl – derbes, täuelsiz memlekettiñ işki isterine qol swqpaq ejelgi otarşıldıq sananıñ körinisi» degen twrğıda zildi jauap qaytarıptı.) Bwdan bwrın, äldeneşe ğasır boyı Şıñğıs han jäne onıñ zamanına qatıstı eskilikti tauarih pen naqtı derekterdi qalpına keltiru jwmısımen tınbay aynalısqan qıtay oqımıstıları osı taraptağı bwrınğı-soñğı ädebietti qaytadan jañğırtadı, köne mwralardı jarıqqa şığarıp, jaña zertteuler jazadı. Bükil Euraziyalıq alıp imperiyanıñ qwrıluı, YUan' tarihı öz aldına, Şıñğıs hannıñ jeke basına arnalğan ondağan ğılımi monografiyalar men taralımdı, hikayalı qanşama kitap düniege kelipti. Ökinişke qaray, Qıtay ğalımdarınıñ Şıñğıs han taqırıbındağı sonı eñbekteri Europa tilderine audarılmağan, aralıq aqparat arqılı bizge keybir jañğırıqtarı ğana jetti.
XX ğasırda Şıñğıs han taqırıbında japon ğalımdarı da önimdi jwmıs jasadı. «Qasterli şejire» japon tiline audarıladı jäne tarihi twrğıda jan-jaqtı zertteledi. Jekelegen mäseleler töñiregi jäne keñinen qamtığan, tübegeyli ğılımi eñbekter üstine, tek qana «Şıñğıs han» atalatın belgili tarihi bayandardıñ öziniñ tizimi äjeptäuir. Jinaqtap aytqanda, japon oqımıstıları Şıñğıs handı älemdik imperiya qwrğan dana sayasatker, öz zamanındağı soğıs önerin biik deñgeyge jetkizgen jeñimpaz qolbası, adamzat tarihındağı eñ wlı twlğalardıñ biri dep bağalaydı. Al Şıñğıs han zamanındağı Wlı Dalanı jaylağan eñ irgeli kerey, nayman, merkit, tatar jäne basqa da ru-taypalardıñ türik tekti ekendigin naqtı ayğaqtaydı. Qoñıltaq bir jağday, qıtay zertteuleri siyaqtı, japon tarih ğılımınıñ jetistik, jañalıqtarı da keñinen taralmay otır. Europa tilderine jekelegen ülgileri ğana audarılğan, äytkenmen, tüpnwsqadan oqitın Batıs ğalımdarı tiisinşe paydalanıp, silteme jasap jatadı.
Temir perde sırtındağı Batısta uaqıt ozğan sayın tarihi ädebiettiñ tanım örisi wzarıp, Şıñğıs han jäne Dala jwrtınıñ adamzat şeruindegi özgeşe ornı ayqındala tüskenin köremiz. XX ğasırdıñ soñğı böligi men jaña ğasır şeginde jazılğan eñ eleuli eñbekter – nemis Paul' Raçnevski, amerikan Tomas Barfild pen Djek Uezerford, goland Leo de Hartog, francuz Jan-Pol' Ru kitaptarınıñ oy-tolğamı osınday qorıtındı jasauğa negiz beredi.
Tek otar halıqtar ğana emes, el iesi orıstıñ özin ruhani qwldıq jağdayında wstap otırğan Sovettik-kommunistik imperiya ıdırağannan soñğı kezeñde barlıq salada erkindikke jol aşıldı desek, bwl söz eñ aldımen tarih ğılımına qatıstı. Onıñ işinde Ortalıq Aziya halıqtarınıñ ejelgi däuirine. Eskilikti mwralar jañadan, qaytadan jäne keñinen jariyalana bastaydı. Mazmwnı da, twrğısı da basqaşa, sonı zertteuler jazıladı. Bwrnada qalausız, nemese tiım salınğan nwsqalarğa jol aşıladı. Orıs qana emes, tatardıñ, buryattıñ tarih ğılımdarı keñ öris tabadı. Tatarlar Ejelgi Bwlğar, Qazan handıqtarımen qatar, Altın Ordanıñ tarihın qaytadan qalıptauğa bet bwradı. Buryattar Şıñğıs han imperiyasınıñ äuelgi kezeñine, tarihi jağdayattar ğana emes, sayasi, äleumettik jäne etnikalıq mäselelerge nazar audaradı, keñ kölemdi ğılımi keñester ötkizip, mağnalı, mändi zertteulerge qwrılğan toptamalar şığaradı, Şıñğıs han turalı töl kitaptarımen qatar, bergi jäne arğı Moñğol wlıstarında jazılğan eñbekterdi buryat jäne orıs tilderine audarıp, jalpılama ğılımi aynalımğa tüsiredi.
Sovet zamanında qanşa twsalsa da, biikke wmtılğan, al eki ğasır şeginde qarıştap alğa basqan orıs ğılımı sonığa tüsipti, tereñge tartıptı. Jalpıdan ötip, jalqığa boylaydı, Şıñğıs han tarihına qatıstı mändi, mañızdı jağdayattardı tübegeyli tekseredi. Sayasi qwrılım, äleumettik ahual, äskeri wjım, şaruaşılıq jağday, wlıstıq ideologiya – bir sözben aytqanda, Şıñğıs han imperiyasınıñ barlıq bolmısı. Bwl rette ilki zamandağı, biz arnayı toqtalmağan G.Fedorov-Davıdov, N.Şastina, N.Munkuev, E.Kıçanov, L.Viktorova eñbekterin, soñğı kezeñdegi V.Trepavlov, A.YUrçenko, R.Hrapaçevskiy, A.Domanin, T.Skrınnikova, N.Kradin monografiyaların, A.Buşkovtıñ erkin oylı, tanımdıq kitabın jäne tağı qanşama ülkendi-kişili tarihşı esimin atauğa bolar edi.
Al sovet zamanınıñ özinde wlttıq gimni «Biz qazaq, ejelden erkindik añsağan» dep bastalatın qazaq… tım-tırıs. İlkidegi Twrsın Swltanov, Aleksandr Qadırbaev zertteulerin aytpasaq, tek professor Meruert Äbuseyitova basqarğan Şığıstanu institutı ğana ülken serpilis jasap, Şıñğıs han imperiyası jäne Altın Orda, Qazaq Ordasına qatıstı parsı, arab, qıtay, moñğol, türik tildi ejelgi mwralardı orısşa belgili nwsqa, qazaqşa jaña audarmalar boyınşa, tom-tomımen şığarıp jatır. YAğni, bolaşaqqa baspaldaq. Äzirşe bizde zertteu joq, tanım men bilik jwtañ. Aytpaqşı, keri bağıttağı, ayqay-süreñdi tıpır-dübir qozğalıs bolıptı. «Şıñğıs handı qaytadan tiriltpek ne swmdıq, ol degen qanişer, ol degen jauız, adam emes, qwbıjıq, al bwl degen, yağni Şıñğıs handı auızğa alu – täuelsiz Qazaqstan respublikasın qwlatıp, handıq ökimet ornatpaq talap, niettiñ körinisi!..» degen. Jay ğana oybay-attanmen şektelmey, respublika prezidentiniñ atına äldeneşe ğarız jazılıptı. Sovettik faşizm zamanında qalıptasqan soqır tüysik, dümşe wğım, düley jalaqorlıqtıñ naqtı körinisi. Arsız, parıqsız ayqaydıñ bastı tirek-twlğası, dem beruşi kösemi äri wranşı jazarmanı – öz atı Şıñğıs, näsili moñğol tekti qıtay ruınan şıqqan, orıs tildi qırğız-tatar Aytmatov bolıptı. Jaña ğasır basında, bwrınğı «ortalıq» Mäskeuden asıp tögilip, qazaq baspasöziniñ betinde qisınsızdan tuındağan ospadar attanıstıñ aqırı «Eşki jetektegen ekeumen» tüyindelgeni belgili. Dau bitpedi deseñiz, atalı sözge toqtamağan tasırdı tüzeytin tağdırdıñ tezi bar. Al şındıq – qay zamanda qalay bwrsañız da, şındıq qalpınan aynımaydı.
Sayıpqıran Şıñğıs hannıñ nwr jüzin eşqaşan da köleñke şalmaq emes!
III t a r a u
ŞIÑĞIS HANNIÑ ATA-TEGİ
Ejelgi añız, dästürli şejireniñ aytuınşa, äuel basta – Adam-Ata men Haua-Ana. Adam-Ata jer betine kisi oğlınıñ örkenin seuip, öziniñ qırıq mıñ wrpağın körip, düniede mıñ jıl jasap, baqiğa köşedi. Sodan soñ tağı neşeme äulet, neşe mıñ jıl ötsin. Nwq patşanıñ zamanı tuadı. Eki jüz elu jılğı beybit ğwmırdan soñ, payğambarlıq qonıptı. Az, kem emes, tura jeti jıl boyı, jer betin jaylağan, öz därgeyindegi halıqtı izgilikke ündeydi. Biraq azğan, tozğan, bılıqqa batqan jwrt eşbir ikemge kelmeydi, oñalu ornına oñdı qasiet ataulıdan ayrılıp, kün ozğan sayın qwldıray tüsedi. Aqırı… topan suı. Künäli qauım tügelimen ğarıq boldı. Jer betindegi tirşilik jañğırıp, qaytadan bastaluı kerek eken. Iä, jıbırlağan qwrt, qıbırlağan qwmırsqadan – düñkigen pil men käukigen kärkidenge deyin. Sodan soñ, Alla tağala nazarınan tastamağan adam äuleti – jaña, adal äri aqiqat ğwmırdıñ bastauı Nwqtıñ üş wlı: Sam, Ham, Iafes. Köpke belgili, Samnan – ğarab, parsı jwrtı, Hamnan – zäñgi tekti näsil taraydı. Al Iafes… kelteden qayırsaq, segiz wlı bolıptı, eñ ülkeni äri mwrager patşa – Türik eken. Edil-dariyanıñ boyına kelip qonıstanadı. Wrpağı ösip-örkendeydi, Edildi endep, Altaydan asıp tögilip, bütkil Wşan Dalağa jayıladı. Türiktiñ besinşi wrpağı – Alınşa. Alınşa hannıñ egiz tuğan eki wlı boldı: biri – Tatar, biri – Moğol. Moğoldan – keyinde moñğol atanğan jwrt taraydı, al Tatardan bükil türik näsildes taypalar bastau alıptı.
Älqissa, tağı neşeme jüz, bälkim, neşe mıñ jıldan soñ, türik-tatar äuleti äldebir küşi basım äri twtqiıldan tigen jaumen aradağı ayausız soğısta tügeldey qırğın tauıptı. Tek bolaşaq ömir jiptigi ğana üzilmegen. Osı arada eskilikti şejire bayıbı bir, bayandauı ärqilı eki äpsana wsınadı. Birinşi äpsana – twtas türik qauımınan jalğız jas bala ğana tiri qalıptı… Ekinşi äpsana – bükil wlıstan eki-aq jigit aman qwtılıptı…
… Tiri qalğan bala – toğız jasar eken, jau äskeri basın kespey, eki ayaq, eki qolın qatarınan şauıp, qoğalı köl jağasına tastap ketedi. Balanı körgen qwrtqa, yağni qanşıq böri jalap, jarasın jazadı, et äkep berip, aştıqtan qwtqaradı. Köp wzamay, bayağı balanıñ tiri qalğanın estigen jau patşası endi birjola öltiruge arnayı jasaq jiberipti. Bwl äsker izdegen kisisin oñay tabadı, qasındağı qasqırdı da köredi. Endi bala dep ayamay, keskilep öltiripti, börini de öltirmek eken, ol qaşıp, qwtılıp ketedi. Qwrtqa böri sol qaşqannan qaşıp, Altay tauına jetedi. Osı taudağı qwzar şıñdardıñ arasındağı, jan jetpes, aumağı äldeneşe jüz şaqırım, otı mol, suı mol jazañ añğarğa kelip twraqtaydı; qwrtqa manağı baladan jükti ketken eken, endi beybit iende, keñ, tereñ üñgirde qatarınan on wl tauıptı. Bwl on wl ösedi, jetedi, tügel batır boladı. Är taraptan qalıñdıq äkelip, üyli, küyli bolıp, ösip, öne bastaydı. Onnıñ işindegi abdan tuğan bireuiniñ atı – Şene eken, yağni Böri. Bwl Şene han bolıp, Orda tigip, altın ayşıq böri bastı tu köteredi. Bükil böri äuleti örkendep, taypalı elge aynaladı. Birneşe wrpaq ötken soñ, bükil wlısımen, tas qiyadağı üñgirli añğardan keñ düniege qayta şığıptı…
… Qırğın tapqan bükil wlıstan äldeqalay aman qalğan eki jigit äyelderin ertip, jaudan qaşqan beti señgir taularğa jetedi. Tas qiya, biik şıñ, qalıñ ormandı tau işine qoñır añ salğan jalğızayaq soqpaqpen äreñ-päreñ ötip, otı mol, suı mol keñ añğarğa şığadı. Bwl jerdiñ atı – Ergene-qoñ eken, mağnası – erneudegi, yağni qwz astındağı jazañ. Al eki jigittiñ esimderi – Nüküz jäne Qiyan eken. Nüküz ben Qiyan osı Ergene-qoñda erkin tirşilik keşedi, wrpaqtarı ösip, önedi, birneşe atadan soñ taypalı elge aynaladı, endi baytaq añğarğa sıymay, sırttağı keñ düniege jol izdeydi. Bwl kezde bayağı qwz – qiyadağı soqır soqpaq öşken, bitelip alğan, töñirek tegis jabıq. Aqırı, amal tabılğanday körinedi. Jan-jaqtan qorşağan taudıñ jwqaltañ bir twsı twtastay temir eken, sol temir taudı eritip, ağızıp, jol aşuğa şeşinedi. Jetpis qara soyıp, biteu sıdırılğan jetpis teriden jetpis körik jasaydı. Molınan ağaş qwlatıp, kömir jinaydı. Sodan soñ etegine kömir men ağaştı köbinen üyip, jetpis körikpen qatarınan ürlep, alapat qızumen temirdi balqıtıp, erite bastaydı. Aqırı, qanşama mehnattan soñ temir taudı tesip, sırtqı düniege jol aşıptı…
Hoş. Eki añızdıñ tüyini – bireu-aq. Qırğanğa wşırağan, tarşılıqta qalğan böri äuleti, yağni türik qauımınıñ jaña, erlik, eldik ğwmırı bastalıptı. Keñ düniege şıqqan qayrattı, quattı jwrt endi jartı älemge bilik jürgizuge tiis!
Älqissa, bastapqı añızdağı, asqar Altaydıñ tereñ qoynauınan şıqqan qauımnıñ bastı kisisi – Şene edi ğoy. Qıtay derekteri Aşina dep jazadı; A-şene, yağni izgi, igi, märt Şene – asıl Böri. Ekinşi añızdağı, Ergene-qoñnan temir taudı tesip ötken jwrttıñ işindegi özgeşe bir twlğa – Börte-Şene, yağni, Börte-Qasqır, Kökşulan-Böri. Ekeui – bir-aq kisi, bükil türik näsiliniñ ejelgi totem-piri – Böriniñ özi bolmasa da, sol atpen äygili, keyingi zamanda añızğa köşken, söz joq, tarihi twlğa. Qaytkende de, wranğa, tuğa aynalğan, dästürli, qalıptı tanımnıñ naqtı twrğısı. Sonımen, äueldegi Anası deñiz, keyindegi Atası deñiz, añız ben şejire boyınşa jäne ruhani wğımda bükil türik näsili Kök-Böriden taraydı. Bwl kök – tüs qana emes, Aspan, yağni jaratuşı qwdıret. Kök-Böri – Aspan alqağan Baba.
Añız, şejire ğana emes, derekti sanalatın tauarihta älemdi titiretken sayıpqıran Şıñğıs hannıñ tüp atası – osı Kök-Böri. Börte-Şene. Ayttıq, qıspaqtağı tar qonıstan keñ düniege şıqqan jaña wlıstıñ körnekti kisileriniñ biri eken. Birşama qauımdı bilegen kösem. Manağı eki arıstıñ biri – Qiyan äuletinen. Onan özeniniñ bası, Bwrqan-Qaldwn tauında irge teuipti. Sol jerde ösip-önedi. Qwrmeti artadı, biligi küşeyedi. Birneşe qatını, qanşama balası bar eken. Al äuelgi, qızday alğan qosağı, bas bäybişesiniñ atı – Qwba-Maral. Börte-Şene men Qwba-Maral – esim ğana emes, totem, kie. Keyingi bir zamanda, jartı älemdi jaulap otırğan qwdıretti Şıñğıs han, ädepki qamajau-añşılıq kezinde qorşauda qalğan böri men maral ataulını tügel bosatıp qoya beripti degen derek saqtalğan. Osı Bwğı-Ana men Kök-Böriden tuğan ülken wl Bataşı biik märtebege jetedi, han atanadı. Bataşı-hannıñ ornın basqan balası Tamaşı-hannıñ bes wlı bolıptı, ülkeni äri mwrageri – Qorışar-mergen. Qorışar-mergenniñ wlı – Qwjam-Borağwl. Onıñ ornın basqan wlı – Eke-Nidün. Eke-Nidünnen – Sım-Sauşı, odan – Qalı-Qarşı. Qalı-Qarşınıñ wlı – Börjigetay-mergen, onıñ wlı – Torğoljın-Bayan. Bwl kezde Börte-Şene äuleti keñinen jayılıp, Bwrqan-Qaldwnnan taralıp ağatın üş su – Onan, Kelüren, Tolı özenderiniñ boyın mekendep jürgen eken. Sol Torğoljın-Bayannıñ aqsauır, azban külik eki atı, Dwba-Soqır jäne Dobwn-Bayan esimdi eki wlı bolıptı. Dwba-Soqırdıñ mañdayında üş köş jerden köretin qaraqtı jalğız közi ğana bar. Eki jüyrikke mingen ağayındı ekeui künderdiñ küninde Bwrqan-Qaldwn tauınıñ basına şıqtı. Dwba-Soqır töñirekke tese qarasa, Tüñgelik qorığına qaray bir bölek jwrt köşip kele jatqanın kördi. Kördi de ayttı: «Köşken jwrttıñ işinde, qarağay arba üstinde, qalbağay şatır astında bir izgi äri bekzat qız otır, bası bos bolsa, sağan ayttırayıq», – deydi de inisi Dobwn-Bayandı körip keluge jiberedi. Barsa, bwl – qoralas ruı, Qorı-Tümet aymağına sıyısa almay, endi jeri jaylı, añı mol dep estip, Bwrqan-Qaldwnğa qaray bettep kele jatqan Qorılartay-mergenniñ köşi eken. Ibadattı aru qızınıñ atı – Alan-Qwba, bası bos körindi. Dobwn-Bayan sol arada qwda tüsip, köp wzamay osı Alan-Qwbağa üylenipti. Alan-Qwba eki wl tabadı, Belgünötay, Bögünötay degen. Köp wzamay Dwba-Soqır qaytıs boladı. Artında qalğan eresek tört wl ağaların sıylamay, böline köşip ketipti.
Birde Dobwn-Bayan añ aulap, Toğwşaq degen qırqağa şığadı. Äldebir wrañqay atıp alğan qwnan bwğısın soyıp, töstigin otqa qaqtap jatır eken. «Nökerden şıralğı?!»– deydi Dobwn-Bayan. Añşı «Ala ğoy» dep, bwğınıñ terisi men keude twsın özine qaldırıp, qalğanın Dobwn-Bayanğa beredi. Dobwn-Bayan bwğını bökterip alıp, qaytıp kele jatqanda bala jetektegen bir jarlığa jolığadı. «Sen kimsiñ?» – dep swraydı. «Men bayauıt Mağalıq degen bolam. Aştıqtan äreñ kelem. Anau añnıñ etinen tatırsañ, sağan mına balamdı berer edim», – deydi. Dobwn-Bayan maqwl körip, qwnan bwğınıñ bir sanın bwzıp beredi de, balanı alıp, üyine äkelip, jalşı qılıp qoyadı. Sodan, bir uaqıtta jası kelmegen Dobwn-Bayan da öledi. Alan-Qwba jesir qalıptı.
Arada az ba, köp pe, uaqıt ötkende tañğajayıp is boladı. Birde tün işinde, Alan-Qwba wyıqtap jatqanda şañıraqtıñ jabığınan appaq şapaq şığadı da, onıñ nwrı twpa-tura äyeldiñ qwrsağına tüsedi. Es pen tüstiñ arasında bärin anıq añdağan Alan-Qwba tañırqau men ürey aralas qalıpta äreñ oyanadı, biraq bolğan jağdaydı eşkimge aytpaydı. Köp wzamay, jesir äyel öziniñ jükti bolıp qalğanın biledi. Ayı, küni jetip tuğan balanıñ atın Bwğı-Qatağı qoyıptı. Biraq ğajayıp osımen toqtamaydı. Qwrsağına tağı da nwr tögilip, tağı bir wl tabadı. Onıñ atın Bwqatı-Saljı qoyıptı. Sirä, üşinşi märtede, ğajayıp säule – elesti kisi beynesinde körinipti. Nwrğa şomğan jiren şaştı aqsarı adam qasına kelip jatıp, qwrsağın sipap nwrın siñiredi de, tañğa jaqın sabalaq sarı töbet keypinde esikten şığıp ketedi. Bwl jolğı tuğan balanıñ atı – Bodanşar eken. Näsili nwrdan jaralğan dep äspettelgen sayıpqıran Şıñğıs hannıñ onınşı babası. (Qazaq añızdarı Şıñğıs hannıñ twpa-tura özin nwrdan jaratadı.) Söytip, Dobwn-Bayannıñ şañırağında, Alan-Qwbadan tuğan bes wl qatarınan ösip jatadı.
Aqırı, naqtı äkesi bar, eresek eki wl bölektene bastaydı. Özara küñkil sözde: «Mına soñğı üş wl qaydan keldi? Äkemiz ölgen, taqau jerde onıñ ağa-inisi nemese basqaday jaqın tuısı joq. Tek jalşı bayauıt Mağalıq qana bar. Sirä, mına wldar sodan tuğan şığar…» – dep topşılaydı.
Bwl jağdaydı añdağan Alan-Qwba birde köktemede üytilgen qoydıñ sarı-ala sürin molınan asıp, beseuiniñ aldına tartadı. Sodan soñ, qatar otırğan kezderinde ärqaysına bir-bir masaq şıbıq berip, käne, sındırıñdar depti. Ülkeni de, kişisi de op-oñay sındıradı. Sodan soñ bes şıbıqtı biriktire baylap, endi osı biteu bes masaqtı sındırıñdar deydi. Eşqaysısı sındıra almaydı.
Sonda Alan-Qwba ayttı deydi: «Sender, eki ülkenim, Belgünötay, Bögünötay, köñilderiñde kirne bar. Mına üş wl qaydan keldi degen kümän orındı. Endi aytayın…» Sodan soñ ğajayıp jağdaydıñ sırın aşadı. Jäne aytıptı: «Bwl üşeui – Täñiriniñ alqauımen nwrdan jaratılğan. Qaymana qaraşı jwrttan özgeşe tumısı bar. Erteñ bwlardıñ äuleti el iesi, handardıñ hanı boladı!» – deydi. Tağı da aytıptı: «Sender, bes oğwl, beseuiñ de meniñ qwrsağımnan şıqtıñdar. Eger ärqaysıñ öziñşe bet-betiñmen jürseñder, jañağı jalğız şıbıqtay op-oñay sınasıñdar. Beseuiñ birikseñ, berik küş tabasıñdar!» – degen ülgi tartadı.
Künderdiñ küninde Alan-Qwba dünieden ötedi. Şeşeleri ölgen soñ ağayındı beseui enşi bölisedi. Böliskende ülken törteui bärin özderi aladı da, kenjesi Bodanşarğa eşteñe bermeydi. Artıq sözi joq, momın inilerin tuma esimine qosa Mıñqi – Bodanşar-Mıñqaq atandırğan ağaları onı adam qatarına sanamaptı.
Bodanşar ağalarım meni tuıs dep tanımay, şetke qaqtı, endi bwlarmen janasudıñ qisını joq dep bilip, şodır arqa, şoltañ qwyrıq şabdar qwla atına minip, bası auğan jaqqa jön tabadı. Onan özenin qwlday tüsip, Baljwn-aral degen jerge kelip, üstine şöp japqan balağan tigip jatadı. Keyde qasqırdan qorğalap, jıqpılğa tığılğan qoñır añdı atıp aladı, keyde sol qasqırdan qalğan jemtikti jalğajau etedi, äyteuir amaldap, tirşiligin jalğastıradı. Sodan birde kök qarşığanıñ qara qwrdı alıp jegenin köredi de, şodır arqa, şoltañ qwyrıq şabdar qwla atınıñ qılınan twzaq esip, qarşığanı wstaydı, asırap, baptap, qolğa üyrete bastaydı. Bwl eki ortada kün suıtıp, qar jauadı, Bodanşar bwrınğı maşığımen äytip-büytip tamaq asıraydı, qoldağı qarşığasımen birge qıstan aman ötipti. Köktem tuğanda qaptap qaz-üyrek keledi. Bodanşar qarşığasın qayırıp, qwsqa saladı. Tübir sayın tösin jayıp, bwtaq sayın bwtın ilip, töñiregi qan sasığanşa sayat qıladı.
Bir küni qoñır taudıñ ığı, qara ormannıñ sırtınan bir bölek el Tüñgelik qorığına köşip keledi. Bodanşar qarşığası örley wşqanda, solarğa barıp, susın işip jüredi. Ol jwrt qwsına qızıqsa da, Bodanşardıñ jön-josığın qazbalamaydı. Bodanşar da sender kim bolasıñdar dep swramaydı. Künderdiñ küninde manağı Bwğı-Qatağı ağası Bodanşardı izdep şığadı. Bilgen jönimen Onan özenin qwlday tüsip, Tüñgelik qorığına jetedi, älgi jwrttan sonday da sonday köbegen, sonday atqa mingen, körmediñder me dep swraydı. Olar däl osınday atı bar, özi de sen swrağanğa wqsas, qarşığalı sayatşı kördik, kün sayın bizge kelip, qımız işip ketedi; tünde qayda qonatının bilmeymiz, äyteuir teriskey-batıstan jel twrsa, qarşığası alğan qaz-üyrektiñ mamığı qarday borap, bizge jetip jatadı, sirä, twrağı taqau tärizdi, endi mine, öziniñ keletin şağı da bolıp qaldı, küte twr, deydi. Aytqanınday, sol sätinde Tüñgelik-qorıq basınan bir jigit kele jatadı. Qarasa, Bodanşardıñ naq özi eken. Bwğı-Qatağı inisin tanığan soñ körisip, bitisip, qasına alıp, Onan özenin örlep, jele şoqıtıp jürip ketedi. Sonda Bodanşar Bwğı-Qatağığa ilesip kele jatıp aytıptı: «Ağa, ağa, keudede bas bolsa, kiimde jağa bolsa jaqsı ğoy!» deydi. Bwğı-Qatağı söz mänisin wqpaydı. Bodanşar qaytalap aytadı, ağası bäribir tüsinbeydi jäne qayırıp jauap ta qatpaydı. Aqırı, Bodanşar jüre kele jañağı sözin tağı da qaytalağanda ağası: «Manadan beri ne söylep kelesiñ?» depti. Sonda Bodanşar aytıptı: «Jañağı Tüñgelik qorığındağı jwrt iesiz eken, ülkeni men kişisi, jaqsısı men jamanı, bası men sirağı ayırğısız, birıñğay, berekesiz, beyqam tobır. Bodan qılıp alayıq!» – deydi. «Jä, alsaq alayıq, – deydi ağası. – Biraq äueli üyge barıp, ağa-ini bolıp aqıldasıp, küş qosıp, sodan soñ jaulayıq», – deydi. Osılay kelisedi. Sodan üyge kelip, maqwldasıp, tize qosıp attanadı, jañağı jwrttı bağındırıp aladı, birin malşı, birin jalşı qılıp, tügeldey qızmetine jetedi. Söytip, bärin bir qwrsaqtan jaratqan Alan-Qwba ananıñ ösieti ornına kelipti; birlikte bolıp, bilikke jetken bes wldan tarağan äulet bes rulı el boladı: Belgünötaydan – Belgünit ruı, Bögünötaydan – Bögünit ruı, Bwğı-Qatağıdan – Qatağan ruı, Bwqatı-Saljıdan – Saljığwt ruı taraydı, al Bodanşardan – Börjigen (Börjigit), yağni Böri äuleti bastau aladı.
Osı Bodanşardıñ bäybişeden tuğan bel balası – Bwqa. Bwqanıñ wlı – Dwtwm-Mänen. Dwtwm-Mänenniñ wlı – Qaydu-han. Bwl Dwtwm-Mänen – Şıñğıs hannıñ jetinşi atası (Räşid-äd-Dinniñ «Jinaqtı tarihı» boyınşa). Ekinşi bir derek közi – epostıq-añızdıq şejireniñ aytuınşa, Bodanşardıñ bäybişeden tuğan wlınıñ atı – Qabışı-bahadwr, jañağı Bwqanıñ ornında, onıñ wlı – Mänen-Twdın, esimde ayırım joq, Mänen-Tudınnıñ bir wlı – Qaşı-Külik; Qaydu-han osı Qaşı-Külikten tuadı. Ortada twrğan Bwqa men Qabışı ekeuin bir kisige sanasaq, esimniñ qisını da solay – Qabışı-Bwqa-bahadwr, onıñ wlı Dwtwm-Mänen, bwdan soñ – Qaydu han men aralıqta, sirä, tauarihtıñ derek közderinde äldeqalay tüsip qalğan Qaşı-Külik twr. YAğni, Bodanşar – Qabışı-Bwqa – Dwtwm-Mänen – Qaşı-Külik – Qaydu. Bwl jeli boyınşa, Dwtüm-Mänen – Şıñğıs hannıñ segizinşi atası bolıp şığadı.
Bwl Dwtwm-Mänenniñ toğız wlı bar eken. Özi ölgende jwrtına sol toğız wldıñ anası Mwnwlwn-Torğın ie bolıp qaladı. Toğız wl ösip, ärqaysısı är rudan äyel alıp, örkendep jatadı. Aqırı künderdiñ küninde şürşitten ığısqan jalayırmen qaqtığısta şeşesi bastağan segiz wl tügel öledi, jwrtı talauğa tüsedi, tek jolauşılap jürgen kenjesi Näşin men jalğız nemere – qımız astaudıñ astına jasırğan kişkentay Qaydu ğana tiri qalıptı. Keyin han atanğan bwl Qaydu – Şıñğıs hannıñ altınşı atası. Apattan soñ ağası Näşinniñ bastauımen üyrenşikti jwrtınan qonıs audarıp, el şetindegi Barğwjın-Toqım degen jerge qonıstanadı, sonda erjetip, küş tauıp, ataqqa şığadı. Batır boladı, bay boladı, aqırı qanşama jwrttı bilegen han boladı. Qatını köp eken, bäybişeden tuğan wl – üşeu. Ülkeni – Bayswñqar-Doqşın – Qıran, Twyğın Bayswñqar, Şıñğıs hannıñ besinşi babası; ortanşısı – Şaraqa-Lingüm, anıqtama mağnası – qıtay tilinde wlwğ ämir, şürşitter bergen ataq, bwl Şaraqa – tayjuıt ruınıñ tüp atası boladı; kenje wl – Şaujın-Qwqwr, odan oronar, qonqotan, arulat, sünit, qaptwrqas jäne keneges atalatın altı ru taraydı.
Bayswñqardıñ wlı – Tümbine-şeşen. Tümbine-şeşenniñ toğız wlı boldı, äuelgi beseui – bäybişeden, keyingi törteui – toqaldan; uaqıt öte kele ärqaysısınıñ äuleti rulı elge aynaldı. Toğız wldıñ altınşısı – Şıñğıs hannıñ babası Qabwl han eken. Qabwl hannıñ bäybişesi – qoñırat Qwba-Külikti, jeti wlı bolıptı, sonıñ üşinşisi – Bartan-bahadwr. Bartan-bahadwrdıñ bäybişesi Sünigül – barğwt ruınan. Tört wl tabadı: Müñgetu-Qiyan, Nekün-tayşı, Esugey-bahadwr, Däritay-Otşıgen. Üşinşi wl Esugey – sayıpqıran Şıñğıs hannıñ tuğan äkesi boladı.
Sonımen, jinaqtalıp kelgende, ejelgi şejire jäne jazba tauarihta tañbağa tüsken naqtı derekter boyınşa Şıñğıs hannıñ tikeley ata-tegi bılay taratılsa kerek: Börte-Şene – Bataşı-han – Tamaşı-han – Qorışar-mergen – Qojam-Borağwl – Eke-Nidün – Sım-Sauşı – Qalı-Qarşı – Börjigetay-mergen – Torğoljın-Bayan – Dobwn-Bayan – Bodanşar – Qabışı-Bwqa – Dwtwm-Mänen – Qaşı-Külik – Qaydu-han – Bayswñqar-Doqşın – Tümbine-şeşen – Qabwl-han – Bartan-bahadwr – Esugey-bahadwr, bäriniñ tüyini – Şıñğıs han.
Borte-Şeneden tartqanda Şıñğıs han jiırma ekinşi wrpaq boladı eken… Iä, aytpaqşı, orta joldan öte bergende azğana kiltipan bar. Közi qaraqtı bilgirler nazar audarğan. Bodanşar… Dobwn-Bayannıñ däp özinen tuğan joq qoy… Keyingi bizdiñ auıldağı, özderiniñ asıl bitimine sengen äldebir qıtay-qırğız ben sart-sauan turasın aytadı: bwl qanıpezer Şıñğıs hanıñız – atasız, teksiz, joldan tuğan bireu dep. Al arğı bettegi, qalay degenmen de, arnayı bilimi bar, eñ bastısı – özderiniñ abıroyın oylağan keybir kisiler bwl – patri-jüye men matri-jüyeniñ astasuı, yağni ata-tek pen ana-tektiñ birlik körinisi, nemese tepe-teñ almasuı dep biledi. Birligi jön, äytse de almasuı qalay dep bas qatıra qoymaydı. Sirä, esiktegi malşıdan kelgen päle desedi. Al bizdiñ jwrt üşin bäri aydan-anıq bolğan; Nwrdan jaraldı! Bügingi tilge köşirsek, Iisus Hristostıñ anası Märiyamdı Erkek qwdaydıñ özi tikeley wrıqtandarsa, sayıpqıran Şıñğıs han twpa-tura Mäñgi Täñiriniñ şapağı – Nwrdan jaralğan! Qwdaydan tuğan, özi de Qwday, jañağı bizdiñ qıtay-qırğız Mwhamed payğambardıñ aldına şığarğısı kelgen Iisus Hristostı nege ğana äldebir sanasız kisiler azaptap, wrıp öltiredi, al qaydan, kimnen tuğanı belgisiz Şıñğıs han qalayşa ğana töñiregin tügel jaypap jürip, jarım dünieniñ patşası boladı dep, onsız da aşığan mıyğa salmaq tüsirmey-aq qoyayıq. Ğajayıp bir twlğalardıñ ğayıptan jaratıluı – ejelgi añızdarda jii wşırasatın jağday. Bwl tarapta, kerek deseñiz, naqtı tarihi twlğalarğa qatıstı, eskilikti jazbalarda tañbağa tüsken qanşama qilı hikaya bar. Sänbi qağanatın kötergen Tanşihuaydıñ anası qapelimde auzına tüsip ketken mwz-bwrşaqtan qwrsaqtanadı; Qidan imperiyasın negizdegen Elüy Ambağan jarıq kün säulesinen jaraladı; Mänjür äuleti Nurhaci–Abahay handardıñ arğı anaları ormandağı erekşe büldirgendi jep jükti boladı; Ejelgi Qıtaydı biriktirip, küş-qwdiretke jetkizgen Cin' Şi-huandidiñ miftik babası äldebir beykünä boyjetken añdausızda jep qalğan qarlığaş jwmırtqasınan tuadı… – tolıp jatır. Jaña äulet qana emes, jaña wlıstıñ da irgesin bekitken ğalamat Şıñğıs hannıñ tumısı da tabiğattan tıs, osınday ğajayıp boluğa tiis edi. Bwl jora qwdıretti qağannıñ közi tirisinde qalıpqa tüsken siyaqtı. Tañdau – esten ketken eski zamanda jasağan onınşı baba – Bodanşarğa tüsedi. Äuelde tek Bodanşar ğana. Ata-anadan soñ enşi bölisu kezinde ülken tört ağası Bodanşarğa üles bermeydi ğoy. Wrığı böten, yağni jat ru sanap, şetke qağadı. Al teteles eki ağası äuelgi eki ağağa böten emes eken. YAğni, bäri bir ru, törteui de Dobwn-Bayan äuleti. Iakinf keltirgen, d’Osson kuälandırğan qıtay derekterinde, XVIII ğasırdağı moñğol eskertkişi «Şara tudji» – «Sarı şejirede» nwrdan jaraluşı – jalğız Bodanşar ğana bolıp şığadı. YAğni tek keyinirek, wlıstıñ wyısu kezeñinde ağayın arasındağı birlik üşin Bwğı-Qatağı (qatağan ruı) men Bwqatı-Saljı (saljiut ruı) da Bodanşar äuleti siyaqtı nwrdan jaralğan eseptelip, Nirun birlestigin qwraydı. Ärine, bwl kezde biz de ğajayıp äuletpiz dep, eşkim de Şıñğıs hanmen bilikke talasa almaytın edi. Sonımen qatar, uaqıt oza kele, Täñiriniñ nwrınan jaralu märtebesi Şıñğıs hannıñ jeke bası, tek özine ğana tiesili bolıp şıqqanın köremiz. Bükil Qıtaydı bilegen YUan' äuletiniñ eñ soñğı huandi-boğdıhanı Toğan-Temirdiñ (1332–1368) qwlağan patşalığın joqtağan tarihi jırında Şıñğıs han – «Han-Täñiriniñ wlı» dep, naqtı ataladı. Bwl rette sol zamanğı armyan tarihşısı Kirakos Gandzakeci (1201–1272) derekti kuälik qaldırğan. «Tatarlardıñ wğımınşa, olardıñ patşası Qwdaydıñ özimen tepe-teñ körinedi: Dälel retinde Şıñğıs han er adamnıñ wrqınan emes, nwr-säuleden jaratılğan dep aytadı», – deydi Kirakos. Bwdan soñ belgili hikaya bayandaladı. Azdı-köpti ayırımı da bar. Nwr bolıp tüsken ğajayıp twlğa: «Wl tabasıñ jäne ol bükil älemniñ ämirşisi boladı!» – depti. Äyel alğaşqı küni qwrsaqtansa da, nwr-beyne keyin de äldeneşe ret kelgen eken. Äldekimder küdiktenip, sırttan baqılay bastaydı. Aqırı köripti. Tünde kiiz üydiñ joğarğı tesigine (yağni şañıraqqa) kün nwrına wqsas jarıq tüsedi de, işke qwyıladı. Birazdan soñ äuelgi nwrlı jarıq qalpında qaytadan sırtqa şığıp ketipti. Qazaq arasında saqtalğan, sovet ökimetinen bwrında jazbağa, tañbağa ilingen ejelgi añızda da däp osılay. Äuelgi äkeden tuğan tört wl tumısı kümändi inileri Şıñğısqa qısım körsete bastaydı. Atası bölek Şıñğıs şetke ketedi, jan bağıp, sayat qwrıp jüredi, bwl kezde arttağı eldiñ tınışı bwzıladı, tekti äuletten han saylau kerek boladı. Halıqtıñ qalauımen, arnayı ökilder Şıñğıstı tauıp äkeledi. Sol kezde Şıñğıstıñ anası ökpe, arızdıq bolmas üşin, birge tuğan bes wldıñ qaysısı tündiktiñ sañılauınan tüsken säulege sadağın ildirse, han boluğa layıq şın tekti – sol depti. Äuelgi tört wldıñ äreketi, ärine, sätsiz ayaqtaladı. Aqırı kenje wl jabıqtan tüsken jiptik säulege sadağın asıp qoyıptı. Söytip, Şıñğıstıñ Täñiriniñ nwrınan jaralğanı naqtı däleldengen körinedi. «Sadağın sağımğa ildirgen Şıñğıs han» qazaq arasında osılay däripteledi.
Eger añızdağı Şıñğıs han jazba tarihta naqtı derekti äkesi Esugeyden emes, ğajayıp nwrdan jaralsa, onıñ naqtı onınşı atası Bodanşardıñ tumısı da şejiredegi Dobwn-Bayannan alıs dep aytu qiın. Arıdağı orıs-orman, beridegi sart-sauan üzdikkendey, twqım jalğastığı bolmağan künniñ özinde näsil jalğastığın eşkim teriske şığara almaydı. Ata quğan buın sanı da sol siyaqtı.
Börte-Şeneden tartqanda, Şıñğıs han jiırma ekinşi wrpaq boladı dedik. Qalıptasqan esep boyınşa, jüz jılda üş-tört ata auısadı. Ortalap alğanda, Börte-Şene äuletiniñ Şıñğıs hanğa deyingi ğwmırı VI ğasırdıñ basına barıp tireledi eken. Türik qağandığınıñ bastau kezeñi. Al Böri äuleti… Ata-babasın Böriden taratatın birden-bir halıq – türik tekti qauım. Jäne jaratuşı qwdıret – Täñiri dep äuel tanığan da türik jwrtı. Bwl halıq türik tilinde söylegeni mälim, bügingi twrğıdan aytqanda, köne türik tilinde. Täñiriniñ Nwrınan jaralğan, Kök-Böri twqımdas, sayıpqıran Şıñğıs hannıñ ata-babalarınıñ barlığınıñ esimi – ejelgi türki negizinde. Al özi… Tumısı, bolmısı, şıqqan ortası, maqsat-müddesi men arpalıs küresi, wyıstırğan wlısı men önege, ösieti, jäne sanap tauıspas tağı qanşama kep – mümkin-qadarınşa, osı ğwmırbayan-tauarihta bayandalmaq. Mäñgi Kök Täñiri denimizge quat qosıp, sanamızdağı sebez säuleni samalağa wlastırsa, tek özimiz tuğan qazaq qana emes, qanımız ortaq bükil türik qauımınıñ, qala berdi, tamırımız bir, kiiz tuırlıqtı köşpendi jwrttıñ ğasırlar boyı bwrmalanğan köne tarihınıñ twtas bir kezeñi – wlan-ğayır, dañqtı zamanınıñ şınayı şejiresi birjola tañbalanıp, bizdiñ de ömirlik bar mwratımız ornına keler edi!..
(Jalğası bar)
(“Jwldız” jurnalınan)
VII tarau
KÖŞPENDİLER BOLMISI
Tatar jwrtına kelgen kezde men mülde basqa bir älemge engendey boldım, deydi Rubruk. Şıñğıs han zamanı, ol zamandağı adam, twrmıs-ahual – bügingi biz üşin de özgeşe bir dünie, biraq mülde böten emes, tanıs-beytanıs, qaytkende de etjaqın äulet, keşe ğana bastan ötken, äli de tım alısqa ketpegen, wqsas, üyles tirşilik kebi.
Ötkendi tanu qaşanda öte kürdeli qwbılıs. Alayda, Şıñğıs han däuirin tanu Europa ğılımında tım twrpayı äri oñay qalıpqa tüsken. Ädette, sonau francuz K. d‘Ossonnan bastap, bügingi orıs L.Viktorovağa deyingi aralıqtağı, tipti, bilimdar, bayıptı oqımıstılardıñ özi arıdağı moğwl men bügingi moñğoldıñ arasına tepe-teñdik belgisin qoyadı. Bağzıdağı, tüp atauın bwzıp, «moñğol» dep tüzetip alğan moğol (moğwl) qauımı men qazirgi halha häm işki-moñğol jwrtın bir halıq dep esepteydi, däl özi bolmağanımen, soñğısı äuelginiñ tikeley jäne naqtı jalğası sanaladı. Söytip, keyingi moñğol jamağatına tän ädet-ğwrıp, twrmıs-salt, minez-qwlıq erekşelikteri äuelgi moğwl, yağni Şıñğıs han zamanına tän sıpat retinde körsetiledi jäne kerisinşe, arğı moğwlğa qatıstı küñgirt, beymälim jağdayattar bügingi moñğol twrğısınan şeşim tabadı. Bwl rette, Europanıñ bwrınğı-soñğı ğwlama ğalımdarı bağzıdağı Batıs jäne Şığıs derekterin bajaylap oqımağan, oqısa da bayıbına tereñ boylamağanın köremiz.
Eger Şıñğıs han jwrtınıñ özi bolmasa da közi, genetikalıq häm ruhani mwrageri kim desek, XIII ğasırda Wlı Dalanı dübirletken, älemdik imperiyanıñ bastapqı wytqısı bolğan qiyat pen qoñırat, jalayır men nayman, kerey men merkit, şanışqılı men qoralas, taz ben altın, kete men teleu, kürleuit pen töleñgit, toqa men oñğıt, bayıs pen bayjigit, mañğıt pen qatağan, oymauıt pen keneges, tama men qwsşı jäne azdı-köpti mölşerde sol qatardağı tağı basqa da rular negizgi böligin qwraytın bügingi qazaq halqı der edik. Şığu tegi ğana emes, twrmıs-tirşiligi, salt-dästüri, bar bolmısı twrğısınan alğanda. Alayda biz bağzıdağı Şıñğıs han jwrtınıñ bitis-tabiğatın tügendeu üşin keyingi qazaqtı arağa tartpaymız. Bwl – basqa bir oraydağı basqa bir eñbektiñ twrğısı. Äytse de, wqsastıq, tuıstıq, jalğastıq közge şalınbay twrmaydı. YAğni, däl osı rette bügin arqılı ötken ahual emes, ötken arqılı bügingi kep tanılmaq. Ayttıq, bwl da bizdiñ negizgi maqsat emes. Biz nebäri qadım zamandarda tañbağa tüsken naqtı mwralar negizinde Şıñğıs hannıñ bayırğı halqı turasındağı ärqilı-derek-mağlwmat ataulını belgili bir jüyege tüsirmekpiz. Europalıq jazbalarmen qosa, mwsılman jäne qıtay derekterin de keñinen paydalana otırıp. Älbette, Wlı Dalanı jaylağan örkeude, jauınger, azat jwrttıñ tolıq sıpatı jasalmaydı. Saqtalğan, qolda bar jazba eskertkişterdiñ auqım-auanı şekteuli. Äytkenmen, tügeldey derlik jat, tipti, jaulas jwrt tarabınan aytılğan jäne üzik-üzik, köp jağdayda üstirt bayıptalğan azdı-köpti aqpar-mağlwmattıñ özi, jinaqtay, jüyeley kelgende, bizdiñ aldımızdan büginge deyin belgisiz derlik, jaña bir tauarihtıñ esigin aşadı eken. Şıñğıs han zamanındağı tüz twrğındarınıñ meylinşe tolıq bolmasa da, birşama şınayı bolmısı.
Kisi
Älemdi jaulağan Şıñğıs hannıñ tuıp-ösken halqı – keyinde qalıptasqan näsildik bölinis atauı boyınşa «moñğol tekti» dep ataladı. Moñğol emes, moñğol tekti, moñğoloid. Ejelgi ğwn men sänbi, bayırğı türik qauımı, qazirgi moñğol men buryat, qazaq pen qırğız jäne tağı qanşama qaraylas jwrt, eñ aqırı qalıñ qıtay, korey men japon, kerek deseñiz, bükil Oñtüstik-Şığıs Aziya, Indoneziya halıqtarına deyin tügel moñğol tekti sanaladı. YAğni, osı atalmış jwrttardıñ qadımnan arğı, adamzat keñ düniege ayaq basqan bağzı däuirdegi tüp tamırı, şığu tegi ortaq degen söz. Onıñ işinde bölip aytsaq, türik, moñğol halıqtarınıñ tuıstıq tamırı tipti beride.
Sonımen, Şıñğıs hannıñ jwrtı – moñğol tekti dedik. Arıdağı Attiladan keyin Batıs Europağa atınıñ izi tüspegen. Bes jüz jıldan soñ Oñtüstik-Şığıs Europanı jaylağan qıpşaqtar da Euraziya şeginen şığa qoymağan. Sondıqtan da Şıñğıs han zamanında qayta köterilgen köşpendi jwrttıñ tür-twlğası, bolmıs-bitimi, ädet-ğwrpı – bar twrpatı jat, özgeşe köringen. Jäne europalıq näsilden ayırım belgileri andağaylap twrğan soñ, olardıñ sır-sıpatı da bederli tañbalanıptı.
Bwlardıñ minez-qwlqı da, ädet-ğwrpı da älemdegi barlıq jwrttan mülde özgeşe, dep jazğan Rikol'do de Monte-Kroçe.
Ärqilı tatar taypalarınıñ tilderi – bir, tür-twlğalarında şamalı ğana ayırım bar, mäselen, bogem, polon, orıs (yağni slavyan tektiler, – M.M.), nemese rimdik, lombard, friul (roman tektiler, – M.M.), nemese austriyalıq, tyuring, şvab (nemis-german tektiler, – M.M.) siyaqtı, bwl jwrttağı adamdar da bir-birine öte wqsas, deydi Benedikt Polon. Bwl taypalardıñ tilderi birdey, türleri öte wqsas dep naqtılaydı tağı bir twsta.
Twrğan jeriniñ jağdayı, aua rayına baylanıstı, türik taypalarınıñ sırtqı keypinde, söyleu tilinde, azğana bolsa da ayırım belgiler wşırasqanımen, bwlardıñ tilderi jaqın, türleri wqsas, dep kuälandırğan Räşid-äd-Din.
Esebi, tatarlar, yağni dala halqı turasındağı batıs pen Şığıs derekteri jekelegen bir ru, taypa emes, bükil Şıñğıs han jwrtına ortaq mağlwmat sanaluğa tiis.
Keskin-kelbet. Olardıñ sırtqı tür-twlğası basqa adamdardan (yağni europalıqtardan, – M.M.) özgeşe, dep jazadı Karpini. Atap aytqanda: közderiniñ arası alşaq, betteri jalpaq, bet süyekteri şığıñqı; mwrındarı ülken emes, tämpiş; közderi kişkentay, kirpikteri qabağımen astas. Jalpılay alğanda, belderi jiñişke, birli-jarımı bolmasa, bäriniñ derlik boyları biik emes. Bäriniñ derlik saqaldarı şağın, keybiriniñ üstiñgi erninde sirek mwrt bar, oların eşqaşan bastırmaydı. Töbeleri bizdegi klirikter siyaqtı, aşıq qırqılğan, jalpı, bwlardıñ bäri de bastarın bir qwlaqtan ekinşi qwlaqqa deyin, üş elidey etip qırıp tastaydı; mañday men samayın da eki eli etip tıqırlap qoyadı. Qırusız qalğan mañday şaşın (basqa bir eskilikti derekterde naqtı ataladı – «kekil», – M.M.) qabağına deyin tüsirip qoyadı, eki şekeligin ösirip, jartılay qısqartadı (bwl – twlım, – M.M.), qalğan şaşın äyelder siyaqtı erkin jiberedi jäne örip, eki jaqtan, eki qwlaqtıñ twsına bekitip qoyadı (örim şaş, örimdi twlım, – M.M.), depti Karpini.
Ascelin elşiligi qwramında bolğan Simon de Sent-Kventinniñ tanımı:
Tatarlardıñ tür-twlğası swmpayı jäne köbine-köp bitimderi şarğı. Közderi adırayğan ülken, qabaqtarı tüsiñki, jarım janarın jauıp twradı. Betteri keñ, mañdayları tömen, mwrındarı tämpiş. Saqaldarı joqqa tän, ieginde ğana, äri sirek. Belderi jiñişke, keybir tolıqtarın aytpasaq. Boyları da biik emes…
Bastarı ülken, moyındarı kelte, keudeleri zor, qoldarı ülken (wzın), ayaqtarı kişkentay (qısqa), dep jazğan monah Al'berik.
Bükil keskin-keypi zahar, äri qwbıjıq. Tür-twlğası älemdegi basqa jwrttarğa wqsamaydı: betteri ülken äri jalpaq, közderi qısıñqı, saqaldarı şağın äri sirek, köpşiligi maymıl siyaqtı, deydi katolik uağızşısı Rikol'do de Monte-Kroçe.
Keudeleri iri, quattı, iıqtarı köteriñki, boyları tik, betteri aşañ, jüzderi salqın, mwrındarı kelte, tämpiş, iekteri üşkil, şığıñqı, jaq süyekteri kişirek äri bwğıñqı, tisteri wzın äri sirek, köz qiığı miıqtan keñsirikke deyin, közderi oynaqı jäne qara, közqarası qiğaş äri ızbarlı, qoldarı süyekti, taramıstı, baltırları juan, ortan jilikteri qısqa, biraq keudeleri biik bolğandıqtan, boyları bizben bir deñgeyde, dep täptiştelgen Met'yu Paristiñ «Ülken şejiresinde» (Ivon Narbonnıñ Bordo arhiepiskopına jäne hristian patşalarına joldağan dabıl hatınan).
Bwl tatarlar negizinen orta boylı jäne qımız işkenniñ häm kündelikti eñbektiñ nätijesinde köbine-köp tür-twlğaları kelisti. Betteri jalpaq. Bet süyekteri şığıñqı. Onıñ üstine, töbelerin bizdiñ klirikter siyaqtı, döñgelete qırıp tastaydı jäne töbeden qwlaqqa deyin tağı da üş eliden taqırlap qoyadı. Mañdayında qasına deyin tüsip twratın şoq şaşı (yağni kekil, – M.M.) bar, jaña ayğa wqsas. Al qalğan şaşın erkin ösirip, saracinder siyaqtı, örip qoyadı, deydi Benedikt Polon.
Erkekter şaşın örip, qwlağına tüsirip qoyadı, deydi Çañ Çun'.
Eñ joğarıdağı Şıñğıstan eñ tömengi qaraşığa deyin töbelerin qırıp, üş şoq şaş qaldıradı. Aldıñğısın (yağni kekildi, – M.M.) az-maz wzarğan kezinde qısqartıp otıradı, al eki jağın (yağni twlımdı, – M.M.) ösirip, örip, şiırşıqtap, iığına tüsirip qoyadı, degen Çjao Huñ.
Töbesin qırıp tastaytın salt bar. Qalğan şaş şoq-şoq bolıp twradı. Mwnıñ aldıñğısı «kekil» dep ataladı, degen sol zamandağı korey tarihşısı Çon Indji.
Olar şaştarın erkin ösiredi, örip qoyadı, degen Pen Da-ya.
Erler men boyjetken qızdar şaştarın ösirip, baylastırıp, qwlaqtarınan tömen tüsirip qoyadı, deydi Çañ Çun'.
Swñ tarihşısı Çjen Sı-syao qaldırğan derek:
Olar töbesin döñgelektep qırıp tastaydı. Aldıñğı jaqta qalğan şaşın qısqa qırqıp, jalbıratıp qoyadı, al eki jaqtağı şaştarın eki bölip öredi. Bwları kiimge (esebi, iıqqa, – M.M.) deyin jetip twradı jäne «qasqırşa jalaqtama» dep ataladı. Mağnası – eki şekeden birdey salbırağan örimder artqa qarauğa bögesin, yağni kisi qaşqan qasqırşa alaqtay almaydı. Keybireuler [artqı] barlıq şaşın örim jasaydı, mwnday jağdayda juan bwrımı arqasında, kiim üstinde wzınınan salbırap twradı, depti.
Erkekter töbesin alda – qos samayğa, artta qaraqwsqa deyin qırıp tastaydı. Mañdayda bir şoq qaldırıp, onı qabaqqa deyin tüsirip qoyadı. Qaraqwstıñ eki qaptalındağı şaşın birjola ösirip, örip, şiırtpaqtap, qwlaq twsına bekitip qoyadı, dep däyektegen Rubruk kekil, twlım jayın.
Edildiñ arğı jağında (yağni Aziyalıq Däşti öñirinde, – M.M.) twratın tağı bir tatarlar bar. Soltüstik-şığıs häm şığıs tarapta köşip jüredi. Şaştarı wzın, beline tüsedi jäne jabayı tatar atanadı. Basqa da tatarlar siyaqtı, malınıñ otı men suına qaray, köşip jüredi, degen derek beripti Kontarini. Sirä, bwl qauım şaştarın qırmağan jäne örmegen.
Tatarlar onşama boyşañ emes, degen Çjao Huñ. Eñ wzındarınıñ boyı bes çi jäne eki-üş cunnen aspaydı (şamamen 162-169 sm, – M.M.). Tolıq jäne juan adamdar kezdespeydi. Betteri jalpaq, bet süyekteri şığıñqı. Üstiñgi kirpikteri joq (bar, biraq türik-moñğol näsiline tän epikantus, yağni bitik qabaqtan anıq bayqalmaydı, – M.M.). Saqaldarı tım sirek. Tür-twlğaları asa köriksiz, deydi Çjao Huñ.
Olardıñ bastarı öte ülken jäne wlı denesimen salıstırğanda, mülde oğaş, degen Met'yu Paris. Endi bir twsta aldıñğı sözderin odan äri däyekteydi. Boyları biik emes, mığım, törtpaq. Ayaqtarı qısqa, deydi.
Ayaqtarı qısqa, keudeleri biik, dep jazğan esimi saqtalmağan majar episkopı (Met'yu Paristiñ «Ülken şejiresinen»).
Atqış-tatarlardıñ türleri qorqınıştı, twrpatı özgeşe, jırtqış añğa wqsas, dep jazğan armyan episkopı Stepanos.
Belgisiz şejireşiden qalğan jäne bir armyan dereginde: atqıştar halqınıñ näsili böten, tür-twlğaları qorqınıştı, dep aytıptı.
Bwl kisilerdiñ boyları şağın, biraq keudeleri keñ. Betteri jalpaq jäne saqalsız, mwrındarı tüyte, al kişkentay közderiniñ arası alşaq – tür-twlğaları qorqınıştı, jekswrın, degen Split arhidiakonı Foma.
Ayttıq, arğı zamanda kez kelgen halıq özin adam ataulınıñ ülgisi sanağan jäne körşiles jwrttıñ bäri de siıqsız, twrpayı, kemşin köringen.
XI ğasırda jasağan belgili arab tarihşısı Usama ibn Munqız europalıq krestşilerdi adamdıq sıpattan mülde maqrwm, eki ayaqtı hayuan beynesinde suretteydi. Soğıs ahualınan tuğan öşpendilik qana emes. Beybit jağdaydağı köldeneñ köz de osı jatırqaudıñ ar jaq, ber jağında. Mäselen, oy-örisi keñ, ataqtı Ibn Battutanıñ özi orıstar turasında: bwlar hristian dinin wstanadı, qızıl şaştı, kök közdi, tür-twlğası swmpayı, aldamşı, ayar halıq, dep jazıptı. Qazaq ğwlaması Mäşhür-Jüsiptiñ keyingi orıs turasındağı jazbaları da osığan üyles. Ibn Battuta bağamı – dini alalıqtan, Mäşhür-Jüsip jirenişi – otarşıldıq zardabınan dep tanığannıñ özinde, bötendi jatırqau – eskilikke tän, tabiği qwbılıs. Äytse de, barlıq jwrtta, barlıq uaqıtta däl osınday, jappay teris közqaras bolmağan. Bwl jağday, işinara, joğarıda keltirilgen derekterdiñ özinen añğarılsa kerek.
Endi jalpı emes, jekelegen, naqtı beyneler. Är kezde ärqilı, belgili twlğalardıñ tür-sıpatı söz-suretpen tañbalanıp qalğan retteri bar. Naqtı, bajaylı bolmağanımen, birşama bederli, qaytkende de, osı näsilge tän erekşelikterimen.
Şıñğıs han. «Eñsegey boylı, ör twrpattı, mañdayı keñ, saqalı wzın, erjürek, qayrattı twlğa» (Çjao Huñ). Qosımşa, üsteme ayğaq: «Bitimi berik, mısıq köz…» (Jüzjani).
Ükin-Barqaq – Qabwl hannıñ ülken wlı. «Qarağan jannıñ bäri türi men twlğasına tañ qalğan. Jüzi şıraylı, beti ülken, döñgelek, iegi balğın eken» (Räşid-äd-Din).
Mwqalı-noyan. «Tür-twlğası kelisti. Töbesin qırmay, oramalmen şalıp qoyadı, tar, qınama şapan kiedi…» (Çjao Huñ).
Esüñke – Şıñğıs hannıñ inisi Qasardıñ wlı. «Wzın boylı, qızıl şıraylı, sopaqşa, ülken betti, saqaldı» (Räşid-äd-Din).
Batu han. «Onıñ boyı Jan de Bomon mırza qaraylas» (francuz admiralı, Lyudovik IX-nıñ därgeyinde VII krest jorığına qatısqan, – M.M.) – sirä, denesi zor, twlğası körnekti (Rubruk).
Berke han. «Elu altı jasta. Sıpatı: jalpaq bet, sarğış jüzdi, saqalı sirek. Şaştarın eki qwlağınan asıra tarap (sirä, ädepkidey, örip, şumaqtap, – M.M.) qoyğan, bir qwlağında asıl tastı altın sırğa…» (äl-Müfaddal – Tizengauzen boyınşa).
Möñke han. «Şolaq mwrın, orta boylı, qırıq bes jastar şamasındağı kisi eken» (Rubruk).
Qwbılay han. «Wzın da, qısqa da emes, kelisti, orta boylı; twrpatı tüzu, tolıqşa ğana; aq jüz, qızıl şıraylı; qara közderi aşıq-jarqın, mwrnı kädimgidey, ädemi» (Marko Polo).
Edige bi. «Orta boylı, berik bitimdi, öñi qaratorı, jüzi aybındı, tereñ aqıldı, jaujürek, jomart» (Ibn Arabşah).
Ayşıqtı, egjeyli bolmasa da, birşama naqtı suret tanılatın, jekelegen kisilerge qatıstı, sanaulı derekter osınday. Mwqalı – jalayır, Edige – mañğıt, qalğan jwrt tügeldey qiyat, Şıñğıs han näsili. Alayda, taza bir taypanıñ tür-twlğası dep aytuğa äste bolmaydı. Tüp nağaşıları – qoralas, odan soñ qoñırat, barğwt, aqırı qat-qabat qoñırattan, al Möñke men Qwbılaydıñ anaları kerey. Esebi, qay-qaysısı da dala jwrtınıñ ädepki ökili, jekelik belgileri bolğanımen, jalpığa ortaq tür-twlğada. Bükil tatar qauımınıñ keskin-keypi turasındağı Batıs pen Şığıs derekterin tolıqtıra, ayğaqtay tüspek.
Qayrat-qarım. Francuz koroli, krest jorıqtarınıñ qaharmanı, keyinde Äulie atanğan Lyudovik IX öziniñ ağılşın koroli Genrih III-ge jazğan üreyli joldamasında «älemniñ arğı şetinen köterilgen tozaqı tatardıñ» näsil tegi tömen, twrmıs kebi jabayı dey otıra, osı bir «meyirimsiz halıqtıñ» Europadağı adam sengisiz jeñisteriniñ sırı men sebebin ayqındauğa talpınadı. Bwl tatarlardıñ boyları tapaltaq keledi, biraq qayrattı, keudeli, mığım. Siñirli, quattı, jaujürek. Basşıları belgi berse boldı, qanday da qaterli iske tura şabadı. Ölimnen qorıqpaydı. Basqa jwrttarmen salıstırğanda qarımı qattı. Bwlar teñdesi joq sadaqşılar deydi.
Tatarlar ğajayıp sadaqşı, deydi Met'yu Paris. Qajırlı, qayrattı. Qwdaysız jäne raqımsız. Ölşeusiz küşti, deydi.
Küş-qayratı keneusiz, deydi monah Al'berik.
Armyan derekteri «atqıştar halqınıñ» sanı köp äri qaytpas batır jäne tamaşa sadaqşı dep körsetedi.
Qarulı, qajırlı, twlğalı jäne berik halıq dep sıpattağan Ibn Battuta.
Qimıldarı jedel äri şiraq, degen Simon de Sent-Kventin.
Tatarlar älsizden jirenedi, küş-qayrattı qwrmetteydi, degen Çjao Huñ. YAğni, adamnıñ densaulığı mıqtı, küş-qayratı kemel boluı asa bir mändi qasiet sanalğan.
Olar bizden küşti jäne bizden şiraq jäne qiındıqqa da tözimdirek; attarı men maldarı da sonday, depti orıs arhiepiskopı Petr, Lion soborında, Batıs hristiandarınıñ aldında jasağan mälimdemesinde (Met'yu Paris, «Ülken şejire»).
Bwlarda eşkim de jayau jürmeydi, bäri de attılı jäne şabandoz, deydi Simon de Sent-Kventin.
Attan tüse qalsa, ayaq alıstarı mimırt, jüristeri epeteysiz, deydi Gayton.
At üstinde ertoqımğa bitiskendey, berik otıradı, degen Ivon Narbonn (Met'yu Paris boyınşa).
Atqa mıqtı, deydi Gayton.
Bwlardıñ twlğası qorqınıştı, türleri düley, közderi aybarlı, qoldarı qarpımdı, deydi Tyuring landgrafı Genrih Raspe, Brabant gercogi Genrihqa joldamasında. Bwdan äri jinaqtı tüyin jasaydı. Arıstannıñ qılpuınan añ ataulınıñ bezetini siyaqtı, bwl jwrttı körgende barlıq hristian halıqtarı dürkirey qaşadı. Jauınger qwmandardıñ özi öz jerinde olarğa qarsı twra almadı. Bwl, tatar atalatın kisiler bükil Rusiyanı jäne Pol'şanı, Bogem koroldiginiñ şegin, Vengr patşalığınıñ jarım jerin tolığımen oyrandadı, depti, birjola jannan tüñilip.
Bir kisiniñ emes, jalpı jwrttıñ pikiri. Bükil Europanıñ buınına tüsken ortaq ürey.
Olardıñ atın alıstan estigen jwrttıñ özi bas sauğalap qaşadı, degen monah Iordan.
Älbette, sol zamandarda aytılğan, köbine-köp dini alalıq jäne dwşpan öşpendilik nätijesi bolıp tabılatın, kisi etin jeydi, öleksege, it etine, tışqan etine qwmar, adamzatqa tän abzal minez ataulıdan tıs degen tärizdi, jalalı, bılapıt sözder de wşırasıp otıradı. Biraq bar şejireniñ negizgi arnası sol zamanda jasağan sanalı twlğalardıñ közben körgen, naqtı bilgen aqpar, derekteriniñ töñireginen tabıladı.
Ayttıq, twtastay alğanda, biz keltirgen jäne alğa tartpaq, basım köpşiligi XIII ğasırğa tiesili mağlwmat – sol zamandağı jalayır men qoñırat, qiyat pen mañğıt, kerey men altın, qatağan men nayman, merkit pen qoralas, töleñgit pen toqa, bayjigit pen bayıs, kürleuit pen şanışqılı, qwsşı men tama, taz ben teleu, kete men keneges – jäne basqa da ru-taypa ökilderiniñ jiıntıq portreti. Büginde qazaq halqınıñ basım böligin qwrap otırğan jwrt. Älbette, mıñ jıl, tipti, odan äldeqayda azğana zamanda halıqtıñ tür-twlğası özgermey twrmaydı. Dese de, mülde qarama-qarsı sıpatta emes. Mäselen, kök köz, sarı şaş, aq jüzdiniñ qara köz, qara şaş, biday öñdige aynaluı mümkin emes. (Enisey qırğızı men Alatau qırğızınıñ tuıspaytın sebebi sol.) Sanı azğana qauım özinen äldeqayda basım jwrtqa birjola siñisui, yağni assimilyaciya jöni bölek, onda äuelgi toptıñ mülde basqa halıqqa aynalğanı. Biraq beybit jağday, sozalañ uaqıt şeruinde, körşi halıqtar äseri, aua rayı, jer jağdayına baylanıstı azdı-köpti özgeris bolmay twrmaydı. Qaytkende de tübegeyli emes. Osı twrğıdan alğanda, Şıñğıs han zamanındağı jauınger, köşpendi qauımnıñ genetikalıq tikeley mwrageri – qazaq halqı bolıp şığadı. Rular sabaqtastığın aytpağanda, sırtqı tür-twlğa, bet-jüzi, dene bitiminen ayqın körinip twr. XIX-XX ğasır şeginde Bökey Ordası – alşında A.Haruzin, Şığıs Türkstan – kerey, naymanda G.Grumm-Grjimaylo, ekeui eki qiırdağı qazaqtardıñ antropologiyalıq bitimi turasında bağzı, XIII ğasırdağı Şıñğıs han jwrtımen üyles suret jasaptı. Tek osı ekeui jäne eki qiır ğana emes. Basqa da oqımıstı, sayahatşı, bilgir europalıqtar är taraptan keyiptegen. Qazaqtardıñ bası ülken, keudesi biik, ayağı qısqa, beti jalpaq, auzı kişkentay, mañdayı keñ, jüzi aşañ, mwrındarı şolaq, közderi qara, bitisi mığım, qoldarı qayrattı… Bajaylap twrsañız, nebäri jüz jıldan soñğı, böten bir tirşilik kebine tüsken bügingi qazaqtan ayırım belgileri bar, biraq jeti ğasır bwrınğı tüp atasına köbirek wqsaytın, etene jwrt. Keyingi halha-moñğol men işki-moñğol da Şıñğıs hannıñ bayırğı halqınan alıs emes. Biraq… qazirgi antropologtar Şıñğıs han zamanına olardan göri buryattar jaqınıraq, «nağız moñğol» osı buryattar dep biledi. Älbette, aralasqa köbinen tüsken türik negizdi rular äseri. Al Şıñğıs han jwrtınıñ şın mwrageri, tikeley jalğası qazaqtar aydalağa qaşıp äure…
Minez-qwlıq. Şıñğıs han jäne oğan jalğas zamandağı Batıs pen Şığıstıñ barlıq derekteri, tatar ataulığa köpe-körneu teris pikirdegi, olardıñ boyınan tek qana jamanşılıq izdegen elşi, sayasatker, jihankez, dini qayratker kuälardıñ özi bwl halıqtıñ qaytpas erligine tañ qalğan jäne atap aytıp otırğan.
Olar qayrattı jäne jaujürek kisiler. Sandarı köp äri jaqsı qarulanğan, degen mağlwmat beredi dominik jäne francisk monahtarı (Met'yu Paris «Şejiresinen»).
Ärqilı armyan derekteriniñ barlığında da «atqıştar halqınıñ» qaytpas erligi naqtı mısaldarmen körsetilgen. Wrısqa taysalmay kiredi, bäri de jürekjwtqan batır deydi. Toyımsız, jırtqış añğa wqsas, deydi.
Wrısta şarşap-şaldıqpaydı, soğısta jeñiludi bilmeydi. Adamzat zañınan tıs. Raqım, meyirden ada. Arıstan men ayudan ärmen dolı, degen Met'yu Paris.
Adam aytqısız qatal. Olarğa kisi qanın şaşu – su tökkenmen birdey. Özderinen basqa barlıq jwrttı qırıp, tügesuge qwmartıp otır, dep mälimdeydi Kişi Aziyadağı tatar äskeriniñ alğı şebinde bolıp qaytqan Simon de Sent-Kventin.
Tatarlar qan maydanda Alla jaratqan tirşilik ieleriniñ işindegi eñ tözimdisi; qaytpaydı, taysalmaydı, degen Ibn äl-Asir. Tatarlar şeginip, qaşudı bilmeydi. Tabandı, qaysar, degen jäne bir tolğamında.
Tatarlar közsiz batır degen dañqqa jetken, deydi Kontarini.
Bwl rette Iosafat Barbaro birşama tolımdı ayğaq beredi. Äskeri kisileri ayrıqşa jaujürek, qaytpas qaharman, deydi. Bwlardıñ işinde asa joğarı därejedegi sayıpqırandarı «deli-bahadwr» – essiz batır, yağni közsiz er degen ataqqa şığadı. Bwl batırlar ne istese de, tipti, aqılğa sıymas äreket jasasa da, osınıñ bäri erliktiñ esebi, batırlıq nätijesi dep bağalanadı, deli-bahadwrdıñ üyrenşikti minezi, özindik käsibi dep sanaladı. Bwlar soğıs-maydan künderinde qaterden qaymıqpay, janın ayamay, wrısqa kirisip ketedi jäne onı körgen qorğanşaqtıñ özi demdenip, batırğa aynaladı. Şınında da, bwlarğa deli degen ataq tauıp qoyılğan, essiz bolmasa, jasanğan topqa qarsı jalğız şabuğa kimniñ jüregi daualamaq?! – dep tüyindeydi Barbaro bwl retki lepesin.
Mine, osınşama jürekjwtqan batırlığına qaramastan, bwl halıqtı meyirban, keñpeyil dep bağalağan ekinşi bir orayda osı Barbaro. Tatar-qıpşaq jwrtımen wzaq on altı jıl boyı qaltqısız aralasqan, tüz twrğındarınıñ bar bitimin naqtı tanığan, bar sözin ömirlik derekter negizinde bayıptağan märt jampozdıñ riyasız köñili.
Tatarlar kündelikti tirşilikte qarapayım jäne jwğımdı, köpşil, soğısta şwğıl jäne qatqıl, ömirde keyissiz, talğausız, könpis jäne dünieden qamsız, degen Vizantiya tarihşısı Georgiy Pahimer.
Jalpı, bwlardıñ minezi qarapayım, bar bolmısınan köne zaman ruhı añdalıp twradı, depti Çjao Huñ.
Küyşil emes, närenjik emes, barğa mäzir, özara kömekşil, qoğamşıl, beybastaqtan tıs, tirşilikte talğamsız, degen tağı da sol Georgiy Pahimer.
Tatarlar öte qonaqjay, bar mäzirin meymandarımen birdey bölisuge ıqılastı, sonımen qatar, basqalardıñ da özderin däp osılay qabıldauın tileydi, degen Gayton.
Basqa jwrttarmen salıstırğanda qiındıqqa tözimdi, joqşılıqqa şıdamdı, äjet-qajeti şekteuli, deydi Marko Polo.
On kün boyı at üstinde şabuıldasa da, ot jağıp ıstıq tamaq işpey, ärneni qorek etip, aşqwrsaq jüre beredi, deydi tağı birde.
Olar alañsız, barğa mäzir qalıpta kün keşip jatır älmisaqtan beri, degen Çañ Çun'.
Janı jarqın, jüregi taza, ayarlıq, ötirikten tıs; özi qanday bolsa, bilis, aralas jwrttan da sonı kütedi, degen Georgiy Pahimer.
Ötirikti jek köredi, şındıqtı ayrıqşa qwrmetteydi, depti Rikol'do de Monte-Kroçe.
Tatarlardıñ ğwrpı sonday, jolda jatqan, bireudiñ joğaltqan närsesin almaydı, depti Pen Da-ya.
İzgi sopı, oyşıl Çañ Çun' aytadı:
Tatarlar bergen sözinen aynımaydı.
Jarlıqtı qaltqısız orındaydı.
Qonaqpen, jolauşımen as-suı ortaq.
Jaqsılıqqa birge quanıp, qiındıq jağdaydı qarbalasıp, birge köteredi.
Bwlar qadım zamannıñ jaqsı qwlıq, ülgili ğwrıptarın saqtap qalğan!
Talğampaz, kirpiyaz, Dala jwrtına mülde jat dästürde tärbie alğan bilimdar Çañ Çun' solay depti.
Benedikt Polon köşpendi jwrttıñ minez-qwlqı töñireginde äjeptäuir mağlwmat qaldırğan.
Bwlar özara tatu twradı, deydi. Birine biri meyirli, barın qızğanbay bölisedi, bwl – jalpı jwrtqa ortaq minez, deydi. Özara janjal, tärtipsizdik jağday sirek, öytkeni bwzıqtıq ayausız jazalanadı.
Tözimdi, sabırlı, aşqwrsaq ahualdıñ özinde tamağı toq adamday, ändetip, äzildep jüre beredi, deydi. Sonımen qatar, toy toylap, işip-jeu ülken quanış degen.
Wrlıq bolmaydı. Üylerin bekitpeydi, dünie-mülik aşıq jatadı. Adasqan mal wşırassa, eşkim ielenbeydi, qoya beredi, nemese nağız iesine aparıp beredi, deydi tağı da sol Benedikt Polon.
Bwl jwrttıñ dalada jayılıp jatqan malında ne baqtaşı, ne küzetşi joq, öytkeni wrlıq ta joq, degen Ibn Battuta.
Batıs halıqtarına mülde belgisiz, jat jwrt turasında jan-jaqtı, mol derek jinaqtap qaytqan Karpini tüz twrğındarınıñ minez-qwlqına arnayı toqtaladı:
Tatarlar özderiniñ basşılarına riyasız, qaltqısız bağınadı, ayrıqşa qwrmetteydi, olardıñ aldında jalğan söyleui ekitalay. Bwl rette älemdegi basqa jwrt, düniaui bolsın, ruhani bolsın, qanday da kisilermen salıstırğanda ijdağattı.
Jalpı jwrt ıntımaqtı, tatu. Birin biri qattı sıylaydı. Azğana tamağınıñ özin bölisip jeydi.
Özara jattıq, jekköriniş joq, birin biri qoldauğa beyim, qadarınşa qolqabıs, kömek jasauğa tırısadı. Qızğanış, künşildikten ada.
Öz aralarında dau-damay sirek, tipti, mülde wşıraspaydı. Dürdaraz qırbaylıq, janjaldı şataq, töbeles, qarulı qaqtığıs, sabau, jaralau, kisi öltiru atımen joq.
Düniege talasqan dau-şar bolmaydı. Jolbasar qaraqşı joq, wrlıq-qarlıq joq. Mükämal-mülikteri jinalğan kiiz üyler men arbalı küymelerdiñ esigi bekitilmeydi, qwlıp salınbaydı. Äldebir mal joğalsa, onı körgen adam wstamaydı, nemese osındayğa arnayı bölingen kisilerge aparıp tapsıradı, al joqşısı sol aradan eşbir şırğalañsız qaytarıp aladı.
Bwl halıq öte tözimdi. Bir kün, eki kün wzağımen aşığıp, när sızbasa da, kirjiip, sabırdan ayrılmaydı, toq kisidey, öleñ aytıp, oynap-külip jüre beredi. At üstinde qaqağan ayazğa da, aptap ıstıqqa da töze biledi, şınıqqan, tağatı berik jwrt, deydi.
Bwdan arı: «Tatarlardıñ minez-qwlqındağı jaqsı sıpattardı ayttıq, endi jamanşılıq jağına keleyik», – deydi Karpini.
Basqa jwrttarmen salıstırğanda, bwlar öte täkappar halıq. Özderinen böten adam ataulını jek köredi, kerek deseñiz, wlıq dep, kişik dep talğamay, bärin de qor, kemşin sanaydı.
Jat jwrttıq kisilermen qatısta aşuşañ, kidi. Ötirikşi, aldamşı. Sözderinde şındıq az. Aylaker, ayar. Aşköz, sarañ, swramşaq. Olar üşin bögde halıqtıñ kisisin öltiru bwyım emes, depti Karpini.
Payda tüsetin jerde ötirik aytıp ta jiberedi, depti Gayton osı bir orayda. Äytkenmen, jalğan söylemeytin eki türli jağdayı bar: biri – äsker isinde eşkim de bolmağan erligin aytıp maqtanbaydı jäne qaşqanın, qorqaqtağanın tağı jasırmaydı; ekinşi – äldenendey qılmıs jasasa, jauap kezinde ämirşige, nemese töreşige tek qana şındığın aytadı, tipti, bası ketetin is turalı bolsa da, deydi.
Şet jwrttıq qanday da bir kisige sıylastıq körsetpeydi, ıqılas tanıtpaydı, degen Rikol'do de Monte-Kroçe. Biraq özderine ayrıqşa qwrmet jasaluın talap etedi, depti.
Tatarlar şekten tıs täkappar. Älemdegi özderinen basqa barlıq jwrttı mal esepti köredi, deydi Simon de Sent-Kventin.
Bwl jağday, yağni köşpendilerdiñ öktem, özimşil jäne basqalardı adam qatarına sanamağan kekirt minezine Benedikt Polon da nazar audarğan.
Olar basqa halıq adamdarına jirenişpen, tım biikten qaraydı. Eñ aqırı, tömen tekti tilmaş, qızmetşilerine deyin, özderine senip bekitilgen elşilerden, tipti, märtebeli papanıñ ökili bolsa da, ilgeri ozıp, aldın orap jüredi, qabıldau kezderinde olardan joğarıraq jayğasadı, degen.
Şet jwrt kisilerimen aralasuğa qwlıqsız, tipti, wnatpaydı, öytkeni olardı söylesuge tatımaydı dep biledi, deydi Sent-Kventin.
Älbette, sırt kisilermen jüris-twrıs, şarua jöni boyınşa tildespey twra almaydı. Özara jauaptasuı tağı bar. Mwndayda ädepki äuezine deyin jat köringen.
Tatarlar qısqa jäne şwğıl söyleydi, ünderi tamaqtan şığadı, düley jäne qorqınıştı dıbıstar, deydi Simon de Sent-Kventin.
Jäne böten jwrtpen söyleskende adaldıq jağın jiıp qoyadı, depti Benedikt Polon. Äuelde jarılqap uäde beredi, artınan ärqilı qataldıq jasaydı. Şayan siyaqtı, sırttay momaqan körinedi de, kütpegen jerde uıtın şaşadı, deydi.
Äytkenmen, özderine birden bağınıp, qwldıq tanıtqan jağdayda olar bitim, kelisim şartın jaqsı saqtaydı, degen orıs arhiepiskopı Petr Lion soborında, Batıs jwrttarınıñ aldında jasağan aqparat-mälimdemesinde. YAğni, jat bolsa da, bodandıq tanıtqan jwrtqa közqaras, olarmen qatınas basqaşa.
Endi, bir para sözimizdiñ tüyini retinde, äuelde elin Jebe-noyan men Sübitay-bahadwrdıñ jorıqşı jasağı şapqan, bwdan soñğı kezeñde qılış suırmay, bayandı, qauipsiz bolaşaq üşin öz erkimen wzın arqan bodandıq qabıldağan Gruziya tarihşısınıñ zamanalıq tolğamın keltireyik:
Tür-twlğası da, bolmıs-bitimi de, twrmıs-saltı, tili de bizge mülde jat adamdar. Nannıñ demin bilmeydi, maldıñ etimen, sütimen ğana tamaqtanadı. Biraq twlğaları kelisti, deneleri tolımdı, ayaqtarı mığım; şırayları aşıq, közderi qısıñqı, wzınşaq, qap-qara jäne ötkir, bastarı ülken, şaştarı qalıñ, qara, mañdayları jalpaq, mwrındarı tämpiş, tanauları kişkentay, betteri şığıñqı; erinderi jwqa, auızdarı kişkentay, tisteri tep-tegis, appaq; saqaldarı joqqa tän. Äyelderiniñ de, erkekteriniñ de türleri [bizben salıstırğanda] tañ qalarlıqtay özgeşe. Sonımen qatar, erjürek jäne özderiniñ qatañ serippeli sadaqtarınan eşbir sauıt toqtata almas auır jebelerdi minsiz atatın sadaqşı; äsirese atqa mıqtı; at üstinde ösken jäne jay tartuğa jasınan maşıqtanğan. Bwl kisilerge sırttay qarap twrğanda essiz, aqılsız dersiñ. Biraq bwlardıñ boyında ärqilı danalıq bar, aqılğa keniş; sözi az, jalğanı joq. Wlıq bolar, kişik bolar, tipti, keleli keñes üstinde de, bwlardıñ arasında eşkimge jağınış, järeuke atımen wşıraspaydı. Ayta bersek, sözimiz wzarıp keter, depti («Kartlis chobreva» – anonimdi «Gürji şejiresinen»).
Äyel jäne otbası
Biz orayına qaray, joğarıda keltirgen, köşpendiler bolmısın ayğaqtaytın naqtı derekter, älbette, jalpı jwrttıñ ekinşi jarımı – äyelder qauımına da qatıstı. Äytkenmen, erkek pen äyeldiñ bitisi ärqilı, minez-qwlqı men tirşilik kebinde ayırım belgiler wşırasuı da tabiği jağday. Sonımen qatar, qoğamnıñ özindik erekşeligi de eki jınıstıñ ara qatınası, äyelderdiñ otbasılıq, äleumettik ornına baylanıstı. Ejelgi mwralarda bwl jağı da eskerusiz qalmağan.
Bwl ölkede men körgen bir keremet – äyelder ayrıqşa qwrmette eken. Tipti, erkekterinen artıq sıylı. Al han men ämir, wlıqtardıñ qatındarı turalı aytıp bolmaydı, degen Ibn Battuta. Tek keyingi Altın Orda kezeñi ğana emes, köşpendiler arasında älmisaqtan qalıptasqan ahual.
Tatar äyelderi ayrıqşa sıylı, degen Rikol'do de Monte-Kroçe. Tatarlar äyelderin älemdegi barlıq jwrttan artıq qwrmetteydi, depti ekinşi bir orayda.
Bwlardıñ äyelderi ğajayıp. Erlerine adal, şaruağa ıspar, degen Marko Polo.
Äyelderi tolıqşa keledi, mwrnı neğwrlım tämpiş bolsa, soğwrlım swlu sanaladı, deydi Rubruk. XVIII ğasırdağı qazaqqa qatıstı şet jwrttıq derekterde däp osılay. Tipti, şeşeleri besiktegi qız balalardıñ keñsirigin maymen, basa sılap, mümkindiginşe tämpiş jasauğa tırısadı eken.
Üylenetin kisi ädette bası bos qızdı ata-anasınan öte qımbatqa satıp aladı (yağni, qalıñmal töleydi, – M.M.), depti Karpini.
Äyeldi tek qana satıp aladı. Sondıqtan, qızdardıñ äjeptäuir otırıp qalatın jağdayları boladı. Öytkeni, ata-anası küyeuge satqanğa deyin qızdarın qiya bastırmay, wstap otıradı, deydi Rubruk.
Eger boyjetken qızdıñ köldeneñ jürisi äşkere bolsa, oynası men ekeui birdey ölimge kesiledi, degen Karpini.
Rubruk qız wzatu räsimin bayıptaydı. Qızın beruge keliskennen soñ, äkesi toy jasaydı, al qız jaqın tuıstarınıñ biriniñ üyine qaşıp barıp tığıladı. Sonda äkesi: «Mine, qızım seniki, qaydan izdeseñ de, tauıp, äkete ber!» – deydi. Jigit joldastarımen birge izdep, qızdı tapqan soñ, öz üyine küşpen alıp ketkendey boladı, depti.
Wzatu toyı kezinde qızdıñ ata-anası, tuıstarı dabıl qağıp, öleñ-jırmen, jılap-sıqtap şığarıp saladı, beyne bir ölgen kisini joqtağanday, deydi Rikol'do de Monte-Kroçe.
Alğan äyelderin jükti bolğanşa jäne bala tapqanşa qatın esebinde sanamaydı. Bedeu äyeldi, köñiline jaqpasa, törkinine qaytarıp jiberedi, deydi Vincent da Bove.
Üylengende birinşi, ekinşi därejeli tuıstıq saqtaladı (yağni, birge tuğandar men nemereles ağayındar üylene almaydı, – M.M.). Äyel jağındağı tuıstıq (baldızdar, nemereles qwdaşalar, – M.M.)mülde eskerilmeydi, sondıqtan apalı-siñilili qızdarğa bir uaqıtta, nemese birinen soñ birine üylene beredi, deydi Rubruk.
Siyapat tölem (qalıñmal) qızdıñ şeşesine beriledi, al qalıñdıq küyeuine eşteñe (jasau, – M.M.) äkelmeydi, degen Marko Polo.
Wzatılğan qız barğan jerinde bala kötergenşe tiesili jasauın ala almaydı, dep ayğaqtağan Vincent de Bove.
Küyeui ölgen jağdayda äyel öziniñ törkin jwrtına qaytıp bara almaydı, oğan marqwmnıñ jaqın tuıstarınıñ biri üylenedi, depti Rikol'do de Monte-Kroçe.
Ağası ölse, inisi, inisi bolmasa, basqa bir jaqın, qandas tuısı, öziniñ äyeli bar, joğına qaramastan, jesirine üylenuge mindetti bolğan. (Karpini).
Ağası ölse, jesirin inisi, nemese basqa bir jaqını aladı, depti Benedikt Polon.
Ağası ölgende inisi jesirin aladı, deydi Marko Polo.
Jeñgesin alğan ämengerlik turalı derek Räşid-äd-Din şejiresinde de bar. Köşpendi, jauger tirşilik orayınan tuındağan qajettilik. Bala qamqorsız, jetim qalmaydı, mal-mülik iesiz şığınğa wşıramaydı. Qazaqta küni keşege deyin saqtalıp kelgen dästür.
Tatarlar özderiniñ twrmıs-ahualına qaray, qanşa äyel alğısı kelse, sonşasın aladı, degen Karpini.
Olar äyeldiñ qanşasın asırap, saqtay alatın bolsa, sonşasına üylenedi, tekti äuletten şıqpasa, bäri de küyeuiniñ menşigi sanaladı, depti Benedikt Polon.
On äyel, tipti, jüz äyel alğandar wşırasadı, degen Karpini.
Köp äyeldiñ işinde alğaşqı äyel eñ ülkeni jäne eñ süyiktisi sanaladı, deydi Marko Polo.
Eger tatardıñ köp äyeli bolsa, onıñ ärqaysısınıñ öz otauı, öz oşağı boladı, deydi Karpini. Eri kezekpenen, är küni är äyeldiñ üyinen tamaqtanadı jäne qonıp jatadı. Äytse de, köp äyeldiñ işinde bireui ülken (yağni, bäybişe, – M.M.) sanaladı, soğan oray qwrmeti de artıq, qasında köbirek bolıp, şañırağında köbirek tüneydi, degen Karpini.
Bir kisiniñ qanşa äyeli bolsa da, bwlardıñ arasında araz-reniş wşırasa qoymaydı, deydi Karpini ilkidegi sözin üstep.
Tatar äyelderi arınıñ tazalığın saqtaydı, böten qılıq wşıraspaydı, degen tağı bir twsta.
Osığan kerisinşe, eger twrmıstağı äyel men äldebir erkek zinaqorlıq üstinde wstalsa, onda ekeui qatarınan öltiriledi, depti.
Oynas, bılıq jağdayı äşkere bolsa, erkekti de öltiredi, degen Benedikt Polon.
Eger äldekim öz äyeli jäne qwma, küñderinen basqa bir äyelmen, nemese böten küñmen aşına bolsa, eşqanday ayausız, ölimge kesiledi, depti Andre Lonjyumo.
Äytse de, köldeneñ jüris – öte sirek oqiğa bolsa kerek.
Twrmıstağı äyelderi ar tazalığı jağınan basqa halıqtardıñ bärinen joğarı, dep atap aytqan Benedikt Polon.
Küyeulerine meylinşe adal, dep jazadı Rikol'do de Monte-Kroçe.
Türik äyelderiniñ betteri aşıq, olar bürkeniş twtpaydı, degen Ibn Battuta. Äyeldiñ kündelikti twrmısta, üy işinde erkektermen teñdik jağdayın naqtı körsetken.
Toy, mereke, mäjilis üstinde äyelderdiñ erkektermen birge, aralas otıruına tıyım joq, degen Çjao Huñ.
Bwl jağdaydı Marko Polo da ayğaqtap aytqan. Ordada ötkeriletin sän-saltanattar kezinde wlı hannıñ bas bäybişesi taqtıñ sol jaq qaptalında otıradı, bwdan soñ hanzadalar men ülken wlıqtardıñ äyelderi de, osındağı küyeuleriniñ ataq-därejesine säykes, özderine bekitilgen jerine jayğasadı degen.
Erkek şañıraq iesi bolsa, äyel – oşaq iesi sanalğan. Käsiptik, twrmıstıq ayırım da osı oraydan tuındaydı.
Kiiz üy işindegi orın turasında az-maz derek qaldırğan Rubruk otağasınıñ tösegi törge salınadı dep jazğan. Äyelge tiesili bölik – törden eseptegende sol jaq (keyingi qazaq esikten sanap, oñ jaq degen, – M.M.). Bosağadan kire beriste (osı, äyel böliginde, – M.M.) süt (qımız), nemese basqaday susın qwyılğan torsıq jäne ıdıs-ayaq twradı. Törden qarağanda oñ jaq (qazaqşa, kireberis esiktiñ sol jaq qaptalı – M.M.) erkekke tiesili. Er adam sırttan kelgende äyel jağına qoramsağın (älbette, basqa da qaru-jarağın, – M.M.) ilmeydi, dep anıqtağan Rubruk. Jeke şañıraq astındağı bölinis räsimi qazaq arasında küni büginge deyin saqtalğanın köremiz.
Üyge qajetti şaruanıñ barlığın äyelderi jasaydı; erkekterdiñ eşqanday alañı joq: soğısadı, seyil qwradı, qws salıp, añ aulaydı, depti Marko Polo.
Üydegi barlıq şaruaşılıq äyeldiñ moynında: kiim-keşek tigedi, kiiz üylerin bütindeydi, tüyege jük teñdeydi, arba, küyme aydaydı. Erkekter mal bağadı, oq jonadı, añ aulaydı, sadaq tartuğa maşıqtanadı, basqaday artıq jwmısı bolmaydı, degen Karpini.
Üy şaruasınıñ bärin äyelder jasaydı. Erkekter tek qana oq jonadı, sadaq tartuğa jattığadı, deydi Benedikt Polon.
Rubruk aytadı:
Äyelderdiñ mindeti – küymelerdi aydau, arbağa üy ornatu jäne tüsiru, siır sauu, may ayıru, qwrt qaynatu, teri ileu jäne onı tigu. Sonımen qatar, kiiz basu jäne üydi jabu (yağni, tuırlıq, tündik, üzik dayındau, – M.M.). Qoy-eşkini äyel-erkek birge qarauıldaydı, keyde erkek, keyde äyel sauadı. Erkekter jılqı bağadı, bie sauadı. Qımız pisedi, torsıq jasaydı. Tüyege qaraydı, oğan jük artadı. Kiiz üydiñ süyegin şığaradı, arba jasaydı. Jaq iedi, oq jonadı, at äbzelin jabdıqtaydı, er qosadı, depti Rubruk.
Tatarlar jorıqqa attanğan kezde köbine-köp äyelderin, bala-şağasın ala jüredi, degen Çjao Huñ. Äyelder jükke, dünie-mülik, kiim-keşek, kerek-jaraqqa ie boladı. Bwlarda kiiz şatırlardı tek äyelder ğana qwrıp, ornatadı, küşköliktiñ, arbalardıñ jügin tüsiredi, minis attarınıñ ertoqımdarın aladı; bwlardıñ äyelderi de atqa jürgiş, deydi.
Äyelderi atqa erkekter siyaqtı, taqımın ayırıp otıradı, degen Rubruk.
Äyelderi atqa erkekşe minedi, deydi Sent-Kventin; bwl jağday oğan asa twrpayı bolıp köringen.
Jorıqta, attanısta maldarın da, äyelderin de birge alıp jüredi, depti Met'yu Paris.
Tek şaruaşılıq jönimen ğana emes.
Äyelderi jauğa qarsı taysalmay şabadı, deydi Räşid-äd-Din.
Olardıñ äyelderine deyin qarulanğan, atqa şabadı, eşkimdi ayamaydı, degen monah Iordan.
Tatar äyelderi atqa mıqtı, erkektermen teñ därejede şabuıldap, wzaq uaqıt boyı at üstinde jüre beredi. Qoramsaq asınıp, erkekter siyaqtı sadaq tartatın äyelder de jii kezdesedi, degen Karpini.
Qızdarı men äyelderiniñ barlığı da atqa jürude maşıqtı, qoramsaq pen jaq baylanğan, deydi Sent-Kventin.
Olardıñ äyelderine deyin qaru-jaraqtı, tügeldey atqa şabadı jäne eşkimdi ayamaydı. Maydanda jaqsı soğısqan äyelderi ayrıqşa qwrmetti, [al qızdarı] bizdegi matanı şeber toqitın, kesteni ädemi tigetin swlular siyaqtı, eñ jaqsı qalıñdıq sanaladı, deydi esimi beymälim francisk monağı tatar qaupi turasında jalpı jwrtqa joldağan ündeuinde (Met'yu Paris «Şejiresinen»).
Köptegen äyelder, äsirese boyjetken qızdar jay tartuğa maşıqtı jäne erkektermen birdey atqa jürgiş, degen Benedikt Polon.
Tatar äyelderi tamaşa jauınger, äsirese sadaq atatındarı, depti, Batısqa jetken orıs arhiepiskopı Petr.
Erkekteri siyaqtı, äyelderi de soğıs önerine jetik, degen Met'yu Paris.
Erkekşe kiingen tatar äyelderi wrısqa taysalmay kirisedi, deydi Foma Split.
Tatar äyelderi erligimen, jauıngerligimen äygili. Erkekterşe atqa şabadı, erkekter siyaqtı, janına sadaq baylanğan äyelderdi jii köresiz, dep jazğan Rikol'do de Monte-Kroçe.
Äyelderi de erkekteri siyaqtı jauınger körinedi, at üstinde jüredi, sadaq tartadı; olar wrıs-maydan kezinde erkekterden ärmen qaharman dep aytadı, mäselen, keybir rette, erler tayqığan kezdiñ özinde qaşpay, qaterge qaramay, tabandasıp şayqasadı eken, deydi dominik monağı YUlian.
Endigi bir orayda Rikol'do bwrnağı kezde, Tüpki jwrttağı äldebir wrısta sanı şekteuli erkek ataulı tün jamıla, twtqiıl attanıp, jauğa tañ säride tu sırtınan tigende, jalpı qarasın üşin bastapqı şepte qaldırğan äyelderdiñ betpe-bet twstan dürk köterilgen, aqırı osınday, eki jaqtı qıspaq arqasında tatarlardıñ sanı artıq, küşi basım dwşpandı qiratıp jeñgen oqiğasın bayandaydı. Sirä, tarihi negizdi, öz uaqıtında keñinen tarağan äñgime bolsa kerek.
Wrıs, şabıs kezindegi jeke bir äyelderdiñ qayratı turalı naqtı mağlwmattar wşırasadı. Sonday-aq top bastağan, qol bastağan qaharman äyelder de bolğan. Mäselen, Şıñğıs hannıñ şöberesi, Eke Wlıstıñ twtastığı jolında Qwbılay qağanmen otız jıl şayqasqan Qaydu hannıñ jauınger qızı, Jetisuda tuıp-ösken Qwtwlwn-Şaqa turalı hikaya öz aldına bir tauarih. Şağatay wlısın da, Altın Ordanı da jaqsı bilgen jihankez Şil'tberger Sadwr-Mälik degen qolbası äyel turalı jazadı: tört mıñdıq qarulı jasağı bar eken, köpşiligi äyel, bäri de attı jäne sadaqşı, wrıs-soğıstan tayınbaydı, degen.
Şıñğıs han zamanı jäne oğan jalğas däuirdegi dalalıq äyel zatı – öziniñ negizgi, zayıptıq mindeti, analıq parızımen qatar, bir jağınan jaraqtı jauınger ğana emes, keybir rette ru, taypa kösemi, odan da ozıp, bükil wlıstıñ ämirşisi bolğanın köremiz.
Tatar äyeli üy-oşağın basqaradı, tipti, el bileydi, degen Rikol'do de Monte-Kroçe.
Jalpığa belgili, ädepki jağday. Bwl rette aldıñğı kezekte Şıñğıs hannıñ öziniñ tuğan anası, qoñırat tekti Ögilen, süyikti jwbayı, qoñırat qızı Börte, oğan jalğas bas bäybişeler: merkit Qwlan, ataulı tatar ruınan şıqqan Esulun men Esuqat esimderin aytuğa boladı. Barlıq uaqıtta qwdiretti twlğanıñ özine ıqpal etip otırğan. Kenje kelini, kerey qızı Swrğaqtan Şıñğıs hannan soñğı kezeñdegi mwqım Eke Wlıs tağdırında qanday şeşuşi qızmet atqarğanı bar tarihtan belgili. Tuğan qızdarı, yağni qiyat tekti Şeşeken men Alağay-bike – ärqaysısı bütin bir aymaqqa ämir jürgizgen. Qwlağu hannıñ bäybişesi, kerey qızı Toğız-qatınnıñ ämbe Elhan wlısında qanday ıqpaldı bolğanı, jañağı Şeşekenniñ nemeresi Örgene-qatınnıñ Şağatay wlısın jeke-dara bilegeni sol kezdegi şejirelerde tañbalanğan. Keyinde qalay bağalansa da, wlıs tarihındağı belgili bir bwlağay kezeñderde qağan qızmetin atqarğan nayman qızı Töregene men merkit Oğwl-Qaymıştıñ tejeusiz, zor bilikke jetui de kezdeysoq emes. Eñ joğarğı deñgeydegi wlıq äyelderdiñ tizimin bwdan arı da jalğastıra beruge bolar edi.
Ökimi zor äulettiñ özindegi äyelderdiñ ğwzırı osınşama desek, auıl arası, üy işindegi äyel-ananıñ bedeli men qadir-qwrmeti qanşalıq bolğanın elestetu qiın emes. Tüptep kelgende, osınıñ bäri ejelgi köşpendi türik qauımındağı qoğamdıq-äleumettik jağdaydıñ aynası, ol zamanda jer-älemde bolmağan ahual, äyel zatınıñ el ömirindegi özindik orın-twrğısınıñ (jwbay, ana, jauınger, kösem) naqtı körsetkişi dep biluge tiispiz.
Bala
Äyeldi köptep alıp, twrmısta erke-bwla wstağandıqtan, bwl halıq tezinen ösip-önip, köbeydi jäne bar qajetin molınan tauıp otır, degen Georgiy Pahimer.
Köp äyel alğandıqtan, balaları da köp; balaların äyelderinen artığıraq jaqsı köredi, depti Rikol'do de Monte-Kroçe.
Äyelder tolğatqanda tösekke jatıp bosanbaydı, deydi Rubruk. Sirä, küni keşegi qazaq äyeli siyaqtı, arqanğa asılatın bolğan.
Bala tuğanda toy (şildehana) jasağan (Räşid-äd-Din).
Säbidi [tal] besikke saladı. Bekter men handardıñ balalarınıñ besigi altındı, kümisti bolmaq (Räşid-äd-Din).
Balaların eki-üş jasında atqa mingizedi. Söytip, qarşadayınan tizgin wstap, erkin jürip jäne şapqılap üyrenedi (Karpini).
Balaları kişkentay kezinen atqa minip üyrenedi, jılqınıñ, basqa da maldardıñ aydau, bağımında jüredi, eresek tartqanda äkelerimen birge soğısqa kirip, kömekşi, qaru köteruşi qızmetin atqaradı, deydi Vincent de Bove.
Olar balaların üş-tört jastan sadaq tartuğa baulidı, deydi Benedikt Polon.
Balalar boyına, jasına qaraylas sadaq wstap, nısana atıp maşıqtanadı. Sondıqtan küşti bolıp, epti bolıp, batır bolıp ösedi, degen Karpini.
Bwğanası bekimesten añ aulauğa üyretken. Alğaşqı sätti audan soñ jas balanıñ bas barmağın maylaytın salt bolıptı (Räşid-äd-Din).
Tatarlar at üstinde tuıp, at üstinde ösedi, depti Çjao Huñ.
Köp äyelden tuğan balalardıñ bäriniñ qaqısı birdey, onıñ işinde bäybişe, toqal ğana emes, qwmadan tuğandar da teñ sanaladı, basqalarmen qatar enşisin aladı, äkesi bek bolsa, ol da bek boladı (Karpini).
Bwğan Şıñğıs han äuletiniñ tarihı naqtı ayğaq.
Tipti, qızmetşi, küñnen tuğan wldardıñ özi hanzada sanalğan (Räşid-äd-Din, Juväyni, t.b.).
Äke-şeşeniñ üy-jayı (yağni qara-şañıraq, – M.M.) qaşanda kenje wlğa tiesili, deydi Rubruk.
Moğwl-türikterdiñ räsim-saltı boyınşa, äkesi közi tirisinde ülken wldarın üy-jay, mal-mülik enşi berip, bölip şığaradı. Qalğanınıñ bäri kenje wlğa tiesili, deydi Räşid-äd-Din.
Bwl kenje wl, köbine öziniñ tuma esimi köleñkede qalıp, Otşıgen, nemese Otşı, Otegin atanatın bolğan (Räşid-äd-Din, Juväyni, t.b.). Otşıgen degen nıspı – türikşe «ot» jäne «tegin», yağni ämir (hanzada, – M.M.) degen sözderden qwralğan, ot iesi, oşaq iesi, äulettiñ, şañıraqtıñ wytqısı degen mağnanı ayğaqtaydı, dep naqtılap, taratıp jazadı Räşid-äd-Din.
Köşpendiler wldı qwrmettese, qızdı ardaqtağan. Bwl – äyeldiñ qauımdağı teñdik jağdayına baylanıstı. Atalı, tekti jerden, han äuletinen şıqqan qızdar öse kele şañıraq wytqısı, el anası ğana emes, ülken bilikke, handıq därejege jetken mısaldar öte köp. Mana şet-jağalap ayttıq. Bwl rette Şıñğıs hannıñ öziniñ ataqtı qatındarı twrıptı, jwrt wstağan qızdarı Şeşeken men Alağay-bike, şın mänisinde han tağın ielengen kelinderi: Töregene men Oğwl-Qaymış jäne baytaq Eke Wlıstıñ öz twsındağı sayasi ömirine ayrıqşa ıqpal etken häm bükil bolaşağın ayqındağan Swrğaqtan esimderin atap şığudıñ özi jetkilikti.
Kiim
Kiimderi mal terisi jäne añ eltirisi, degen Çañ-Çun'.
Bwl – jalpı sıpat. Älbette, kiim jazdıq jäne qıstıq bolıp bölingen, erkek, äyel kiimi öz aldına.
Bizdiñ ärqaysımızğa wzın jündi qoy terisinen tigilgen ton, däl sonday şalbar, şolaq qonıştı etik, kiiz baypaq jäne eltiri baskiim (tımaq? börik?) alıp keldi, dep jazğan Rubruk, Edildegi Batu han Ordasınan Qaraqorımğa, yağni Möñke hannıñ ğwzırına attanar aldındağı dayındıq orayında.
Ton ämanda jağalı bolğan («Qasterli şejire»).
Olardıñ kiimderi (ton, – M.M.) suıq ötkizbestey, eki qabat teriden tigiledi, biriniñ jüni sırtqa qaratılğan, köldeneñ közge tükti qabırşaq körinedi, depti Foma Split.
Qısta kem degende eki tonı boladı, deydi Rubruk. Biriniñ tügi işke qaratılğan, ekinşisi – sırtqa, jel men qarğa qaratılğan. Bwl tondar köbine qasqır, tülki, qarsaq eltirisinen tigiledi. Üyge kietin ton biyazıraq boladı. Kedeyler it terisinen, eşki terisinen tigilgen ton kiedi, depti.
Erkektiñ negizgi kiimi – teri ton jäne soğan säykes, özderi «qwla» (sirä, «qwlaqşın», – M.M.) dep ataytın baskiim ğana, degen Ibn Battuta.
Qısta jılı baskiim kiedi, depti Pen Da-ya. Onıñ bitis, pişimi turalı derek bermegen.
Rubruk jazdıq kiiz qalpaq turalı aytadı.
Qıstıq jılı şalbar da jündes teriden pişiledi.
Etik şolaq qonıştı (älde bılğarı, älde können tigilgen), qısta onıñ işinen kiiz baypaq kiilgen (Rubruk). Küni keşegi qazaqtıñ saptama etiginiñ qosarı siyaqtı.
Etik turalı Räşid-äd-Din şejiresinde de aytılğan. Jalpı, atpen wzaq jüru qajetinen şıqqan etik ol zamanda äskeri jaraq esepti sanalğan, etiksiz jauınger bolmağan. (Kädimgi etik, köşpendiler alğaş qoldanğan at twrmandarı, ertoqım, üzeñgi jäne basqa da keybir qaru-jaraq ülgilerimen qatar, Qıtayğa auısqan. Ayta keteyik, Europa jwrtı, tipti, jartı älemdi qaratqan Rim imperiyasınıñ özi ertoqım, üzeñgi degendi bilmegen; attı alamanğa ayrıqşa küş beretin mwnday minis jabdıqtarı Batıs älemine Attilamen birge kelgen bolatın.)
Etikpen qatar, kebis turalı da derek bar (Karpini). Sirä, qonısta, üy işinde, bälkim, tek äyelder ğana kigen.
Etik, kebis, ton men işik, basqaday kiim-keşek ataulı şañıraq astında, üy şaruasındağı äyelderdiñ qolınan şıqqan. Etik iri-qaranıñ terisinen tigilse, kebiske siır men jılqınıñ pwşpaq terisin jaratıptı (Rubruk).
Äyelder şolaq etik tigedi, teriden ärqilı bwyım jasaydı, degen Benedikt Polon.
Erkekter jazda jwqa basılğan kiizden tigilgen kebenek kigen (Räşid-äd-Din). Rubruk «kiiz şapan» («plaş») dep jazadı.
Bwrnada teri şapandar bolğan, deydi Syuy Tin. Sirä, jwqa jarğaq, jaqı. Sonımen qatar, döreki matadan tigilgen jeñil şapandar da boladı eken. Endi qazir (1235–1236 jıldar, – M.M.), deydi Syuy Tin, şapandı qamqa, torğın, altın arqaulı jibekten pişedi. Qızıl, kögildir, küreñ, jasıl tüsterdi tañdaydı. Aydıñ, künniñ, aydahar men qwmay qwstıñ suretin örnektep qoyadı. Jaqsı da, jaman da solay, deydi. Bwl – Şıñğıs hannıñ jäne onıñ mwragerleriniñ Teristik Qıtaydı jaulap, mata molşılığına keneluine baylanıstı.
Osı orayda Vizantiya tarihşısı Nikifor Grigora aytqan bir kep bar. Bağzıda tatarlardıñ kiimi jwpını bolğan, endigisi jibek pen qamqa, degen.
Moğwldar bwrın teri kietin edi, qazir jibek pen torqağa malınıp, baylıqqa bögip otır, degen Juväyni.
Şapandar etjeñdi pişiledi. Beli qınama, etegi keñ. Atqa otırğanda qolaylı äri äsem körinui üşin, degen Syuy Tin.
Şapannıñ jağası törtkil, üstiñgi etegi oñğa qaray qapsırıladı, deydi bwdan äri täptiştep.
Tatarda sırtqı kiimderdiñ bäriniñ de öñiri oñ jaqqa qausırıladı, dep naqtılağan Rubruk.
Äyelder de, qızdar da şalbar kiedi, degen Karpini. Älbette, jol, jorıq kezi, at üstindegi tirşilikke baylanıstı.
Qızdardıñ sırtqı kiimderi (ton, şapan) erkekterden ayırğısız, tek wzınıraq keledi, deydi Rubruk. Kündelikti twrmısta qızdar men jigitterdiñ sırtqı kiim, bitis-twrpatında aytarlıqtay bölinis bolmağan siyaqtı. Qızdardıñ da şaştarın örip, erkekşe şumaqtap baylaytını turalı joğarıda aytıldı. Al twrmıstağı äyeldiñ jöni basqaşaraq. (Sıñayına qarağanda, äyel zatı şaştarın erkekterşe oymıştap qırmay, birtwtas ösirgen tärizdi.)
Erkekterdiñ kiim ülgisi meylinşe jwpını bolsa, äyelder ayrıqşa sänge bölengen. Köldeneñ adam qasındağı küyeuin qızmetşi dep qalar edi, deydi äyelderdiñ sıyı men swñğatına qayran qalğan Ibn Battuta. Al han qatını, bek äyelderiniñ saltanatın – bäsire küymesi, nöker qızdarı, jüris-twrısınan bastap, kigen kiimine deyin bajaylap surettegen. Kigenderi jibek köylek, öñiri altınmen aptalğan, asıl tastar ornatılğan qamqa jamılğı, bastarında, ol da altındı, äşekeyli torğın şılauış, deydi. Äldebir ämirdiñ bäybişesiniñ üstindegi köylektiñ şwbatılğan wzın etegin, arnayı ilgekterinen wstap, otız qız köterip jürgenin sıpattağanı bar. Älbette, Ibn Battutanıñ jazğanı – keyingi zamanğa qatıstı. Altın Ordanıñ asqaqtap twrğan bir şağı. Äytse de, osı, özgeşe sändi äyel kiiminiñ özi bwrınğınıñ qımbattay, jetile tüsken jalğası ekenin añdaymız. Oğan bağzıdağı derekter dälel.
Äyelderdiñ jeñi keñ qamzol-köylegi boladı, Qıtaydıñ qws-mamıq tonı ispettes; molınan pişilgen jäne wzın, jerge süyretilip jatqan etegin eki qızmetşi küñ eki jağınan köterip jüredi, degen Çjao Huñ.
Äyel köylegi turalı derek Rubrukta da bar. Twrmıstağı äyelderdiñ köylekteri öte keñ, bizdiñ monahinyalardıñ köylegindey (esebi, beli qınama, etegi döñgelengen, – M.M.), aldı ayırıq, oñ jağına qaray qausırmalı, wzın etek, deydi.
Qıtaydıñ dao sopılarınıñ üstindegidey köylek-şapan («dao-fu») kiedi, depti Çjao Huñ.
Şaştarın örip, erkin wstağan qızdar twrmısqa şıqqannan soñ mindetti türde baskiim kigen. Bar şaşın bir örim jasap, töbege tüyedi eken. Al mindetti baskiim – töbesi wzın, şoşaq börik bolğan. Bwl özgeşe börik qıtay derekterinde «gu-gu» atanadı.
Äyelder basına gu-gu kiedi, depti Syuy Tin.
Twrmıstağı äyelder bastarına gu-gu dep atalatın biik börik kiedi, degen Çañ Çun'.
Kösemderdiñ äyelderiniñ bäri de gu-gu börik kiedi, dep taratıp jazadı Çjao Huñ.
Äytse de, Syuy Tin men Pen Da-ya jazbalarına qarağanda, gu-gu – jalpığa ortaq, onıñ säni men qwnı ğana äyeldiñ tektik, şaruaşılıq jağdayına oraylas bolğan. Çañ-Çunniñ sayahatnamasında da solayşa.
Karpini «döñgelekşe, biik baskiim» dese, Rubruk onıñ atauın «bokka» dep tañbalağan.
YUan' däuirindegi derekterdiñ bügingi (orısşa) oqıluı boyınşa «bogtag» (N.Şastina).
Şındığında, bwl swlama böriktiñ özindik, naqtı atauı – bwğtaq (Räşid-äd-Din, Ibn Battuta).
Birden közge tüsetin jäne ayrıqşa sändi, biik börik turasında jan-jaqtı äri mol derek bar. Jazba mağlwmattar öz aldına, YUan' däuiri hanımdarınıñ Pekindegi Imperator sarayında saqtalğan suretterinde beynelengen jäne keyingi kezeñde Qıtay, İşki häm Sırtqı Moñğoliya baspalarında tüpnwsqa qalıbına jariyalanğan, äri osı negizde bügingi zaman suretşileriniñ tuındılarında körinis tapqan.
Men gu-gudi qalay jasağanın kördim, dep jazadı Syuy Tin. Qayıñnıñ qabığın bütindey sıpırıp aladı da, [qalıpqa keltirgennen soñ] qızıl maqpalmen, nemese altın arqau jibekpen qaptaydı, al töbesine şıbıqtan, äytpese temirden wzınşaq tayaqşa ornatıp, onı qarakök [jwqaltañ] kiizben oraydı da, tüsti qauırsın, älem-jälem matamen ükileydi, äsemdik jäne jel soqqanda ülbirep twrmaq üşin, depti Syuy Tin.
Gu-gu qayıñnıñ qabığınan jasaladı, biiktegi eki çi şamasında (60 sm astam, – M.M.). Sırtın qara matamen, al däuletti äyelder tüsti jibekpen qaptap qoyadı, töbesindegi şılauışı qaz-üyrek ispetti (sirä, qaz-üyrek qauırsını, – M.M.). Gu-gu kigen äyelder äldekim añdausızda tiip ketpesin dep, ünemi saqtanıp jüredi, üydiñ esiginen eñkeyip kiredi jäne şeginşektep qana şığadı, depti Çañ Çun'.
Gu-gu sımnan toqıladı. Wzındığı üş çiden astam (yağni, 93 sm üstinde, – M.M.). Qızıl-küreñ matamen qaptap, oyu-örnekpen naqıştap, inju-marjan tögip qoyadı. Töbesinde şoşayğan tayaqşası bar. Onı qoñırqay matamen äsemdegen, deydi Çjao Huñ.
Ämirdiñ qatınınıñ basındağı bwğtaq dep atalatın biik börik asıl tastarmen zerlengen, töbesine tauıs qauırsındarı qadalıptı, dep jazadı Ibn Battuta.
Simon de Sent-Kventin bwğtaqtıñ aldıñğı eki öñirinen salbırap tüsip, omırauğa tögilip twratın, kümis şapqan, altındanğan salpınşaqtar (kädimgi öñirjiek, – M.M.) turalı aytadı, eñ wşına bekitilgen kişkentay qoñırauları äyelder qozğalğan kezderde sänmen sıñğır-sıñğır etedi, depti.
Äyelderdiñ basındağı döñgelekşe börik şıbıqtan, nemese ağaş qabığınan jasaladı, biiktigi bir şıntaq (45 sm şaması, – M.M.), [şoşaq] töbesi tört qırlı, tömengi jağında juanday beredi, iıqqa deyin tüsetin baskiim üstine ornatılğan. Sırtı türli-tüsti, qımbat matamen tıstalğan. Äyel zatı bwl baskiimsiz jwrt aldına şıqpaydı, degen Karpini.
Twrmıstağı äyelder bastarın «bokka» dep atalatın närsemen sändeydi. Ağaş qabığınan, basqaday jeñil zattan jasaladı. Döñgelek, ülken, biiktigi bir şıntaq, töbe jağı tört qırlı. Sırtın qımbat matamen tıstap qoyadı, işi quıs, al qaq töbesine onıñ da wzındığı bir şıntaqtay şıbıqşa qadaydı da, eñ wşınan bastap, tügelimen tauıstıñ, nemese kök-ala üyrektiñ qauırsındarın qıstırıp ädemileydi jäne [mata qaptau üstine] asıl tastar tağadı. Äyelder şaştarın töbesine tüyip, kämşat börik kiedi de, bokkanı sonıñ üstinen basa ornatıp, bauın tamaq astınan tartıp baylap qoyadı. Köp äyelder kele jatqanda alıstan qarasañız, nayza kötergen, dulığalı bir top äsker siyaqtı köriner edi. Börikteri – dulığa, al onıñ üstindegi tayaqşa nayzağa wqsap ketkeni, deydi Rubruk.
Gu-gudi naqış-örnekti, qızıl-küreñ matamen tıstap qoyadı. Eñ joğarğı därejesi – ülken, odan soñ – ortanşı, odan äri – kişkenesi. Eñ biik böriktiñ aldıñğı öñirin oyu, suretter kestelengen injumen äşekeylep qoyadı. Tigis twstarın da injulep kömkeredi. Töbesine tüsti qauırsındar qadaladı, bwları äyelder at üstinde jürgende jelbirep twradı, dep jazılıptı tağı bir qadım tauarihta (Van Go-vey – N.Munkuev boyınşa).
YAğni, manağı bir şıntaq, eki çi, üş çi, esebi, jartı metrden bir metrge taqau, ärqilı ölşemderdiñ bäri de aqiqat bolğanı. Bwğtaq ataulınıñ säni men qwnı ğana emes, biiktigi de ärqilı eken.
Şıñğıs han zamanında keñinen qoldanısta bolğan, Qıtaydağı YUan' däuirinde de qatardan qalmağan, Eke-Wlısqa jalğas Altın Ordada ayrıqşa sänge jetken biik bwğtaq börik keyinde mülde wmıtılğan, joğalğan dep sanaladı. Şındığında olay emes. Iä. Kädimgi, qazaqtıñ säukelesi ğoy. Qalıñdıq kietin räsimdi baskiim retinde küni büginge jetipti. Töbesine qadaytın şıbıqşasınan basqası sol qalpında. Han, swltan qızdarı üşin, däuletti şonjardıñ erke-totayı üşin, tipti, qarapayım, orta därejeli şañıraqtan wzatılmaq boyjetken üşin arnayı jasalatın bolğan. Naqtı derekterde bazbir säukeleniñ qwnı üyirli jılqıdan asıp tüskeni aytıladı.
Mwnday säukeleniñ keybir ülgileri eskilikti qazaq mädenietine qatıstı ärqilı muzeyler qorında saqtalğan. Bwlardıñ barlığı da ejelgi bwğtaq ülgisin tanıtadı. Mäselen, Ortalıq Qazaq muzeyinde twrğan, XIX–XX ğasırlar şeginde jasalğan säukeleler, ärqilı sıpatına qaramastan, üyles bitimdi. Biiktigi 49 sm–73 sm aralığında; wzına boyı asıl tas, tana, şıtıra, zermen äşekeylengen, milığı wlpa eltiri (Nwrsan Älimbay boyınşa). Al Sankt-Peterburgtağı Kunstkamera derekterine qarağanda, bwl säukelelerdiñ keybiri asa biik, 80–90 sm şamasında bolğanı añdaladı. Däuletti şonjar, bi, swltandardıñ äyelderi kelin tüsken künnen keyin de, köpşilik mereke, ataulı jağdaylarda kiip şığadı eken. Bwl turada naurız jırında da aytılğan:
«Wlıstıñ wlı küninde: bay şığadı balbırap,
Qasında jas jetkinşek, twlımşağı salbırap;
Bäybişe şığar balpiıp, säukelesi saudırap,
Qız şığadı qılmiıp, eki közi jaudırap…»
Säukele – räsimdi baskiim ğana emes, sän-saltanat körinisi, özgeşe öner tuındısı. Kemi mıñ jarım jıldıq tarihı bar, eskilik jwrnağı. Wlı babalar, asıl analar zamanınan qalğan bir miras der edim. Biraq eleske aynalmağan. Küni büginde qız wzatqanda, kelin tüsirgende äuelgidey tım biik, sonşama qımbat bolmasa da, ärqilı äşekeyli, ädemi säukele kigizetin salt wmıtılğan joq. Qız-däuren ötti, endi twrmıstağı äyel boldıñ degen söz. Bayağı bwğtaq börik. Bar ayırma – jaña, zayıptıq ömirdiñ bosağası – toy küni ğana kiiledi.
Ädet-ğwrıp, jol-jora
Ğwrıp pen jora qaşanda halıqtıñ tirşilik kebine, qorşağan orta, tabiğat turalı wğım-tüsinigine baylanıstı jäne ötken tarihi şeru, jasağan zamanına qaray qalıptasıp, ornıqpaq. Osı oraydağı ädet, salt qana emes, ärqilı ırım-jırım, toqtau-tiım ataulınıñ da män-mağnası özindik sıpat tanıtadı.
Köşpendiler wstanğan ğwrıp pen joranıñ ejelgi mwralardağı naqtı körinisi tım köp emes. Äytkenmen de, eleuli jäne este qalarlıqtay.
Bwl rette birden bayqalatın jağday – otpen alastau. YAğni, tazaru räsimi. Elşiler Ordağa kirerde eki ottıñ ortasınan ötkeriledi, elşiler äkelgen siyapat, täbärik te tügelimen ot arasınan ötuge tiis, degen Mısır tarihşısı Ibn äl-Furat (Tizengauzen).
Märtebeli qabıl aldında eki ot arasınan ötuden bas tartqan bodan, äldebir orıs knäziniñ azaptı ölimge kesilgeni mälim (Karamzin, Solov'ev, Gumilev, t.b.). Tazaru orayındağı tiesili räsimge kelispegen dominik monağı Ascelin şet jwrttıq elşi bolğandıqtan ğana aman qalğan, biraq eşteñe bitirmegen qalpı keri qaytarılğan.
Qısqasın aytqanda, tatarlar otpen tazarmaytın eşteñe joq dep biledi. Sondıqtan da elşiler, nemese basqaday şonjarlar kelgende olar mindetti türde eki ottıñ aralığınan jürgizilip, alastau räsiminen ötedi, qastandıq jasaması, u äkelmesi, barlıq aram oylarınan tazaruı üşin, dep jazğan Karpini.
Olardıñ wğımınşa, ottıñ tazartpaytın närsesi joq. Sondıqtan qanday därejeli elşi kelmesin, eki ottıñ ortasınan ötip, bola qalğan aram oy, ulı nietinen tazaruğa tiis, degen Benedikt Polon.
Otpen tazaru räsimi bwrınğı-soñğı tarihi jäne zertteu ädebiette keñinen mağlwm.
Eki ot arasınan ötkermese de, otpen, tütinmen adamdı, üy-jay, mükämaldı teris äserden alastap, tazartu räsimi keyingi qazaqta küni büginge deyin saqtalğan.
Arıda otqa tabınu, keyinde ottı qasterleu – barlıq halıqqa qatıstı jağday. Köşpendiler ömirindegi ırım men tiımnıñ birazı tikeley otqa, onıñ erekşe qasietine baylanıstı ekenin köremiz.
Otqa pışaq wruğa bolmaydı. Ot basında balta şabuğa bolmaydı, degen Karpini.
Otqa pışaq swğuğa, pışaq tigizuge bolmaydı. Ot basında ağaş jaruğa bolmaydı, onda ottıñ bası kesilmek, deydi Benedikt Polon naqtılap.
Osığan jalğas tiım – qazandağı etti pışaqpen şanşıp aluğa bolmaydı (Karpini, Benedikt Polon).
Kisisi ölgen, nemese basqaday köldeneñ sebeppen jamanşılıq jwqqan üy-jay da otpen alastalğan.
Endi biraz ğwrıp mal şaruaşılığı, mal önimderine baylanıstı. Keyingi qazaq räsimimen naqpa-naq kelip jatqanın köremiz.
Attı jügenmen wruğa bolmaydı (Karpini, Benedikt Polon).
Qamşınıñ sabına süyenuge bolmaydı, degen Karpini. (Qazaqta qamşı sabına süyenip otıru tek qaza, qayğı üstindegi räsim.)
Qamşınıñ üstine otıruğa bolmaydı (Benedikt Polon).
Bie sütin jerge ädeyi tögu – künä, ülken ayıp, degen Benedikt Polon.
Jerge aq töguge, basqaday tağamdardı tastauğa bolmaydı, depti Karpini.
Şañıraqtı sıylamau – ülken ayıp sanalğan, al qasaqana, tipti, añdausız qorlau – keşirgisiz jazağa wlasqan.
Üy işinde ädeyi däret sındırğan kisi ölimge kesiledi, bwl jağday jazatayım (mäselen, qımızğa mastıqtan) bolsa, qwnıker retinde, ülken ayıppen äreñ qwtılğan (Karpini, Benedikt Polon).
Tabaldırıqtı basuğa bolmaydı (Karpini).
Kösemniñ, hannıñ tabaldırığın basıp ketken kisi qolma-qol ölimge kesilgen (Benedikt Polon).
Jat jwrt elşileri Ordağa kirgende tabaldırıqtı basıp ketse, qılışqa şalınadı, deydi YUlian.
Ädette, bwl tarapta elşiler künibwrın, qatañ eskertiledi, soğan qaramay, tabaldırıqtı bassa – Ordanı qorlau maqsatımen ädeyi istegeni. Alayda, tarihi derekterde äldebir elşilerdiñ räsimdi bwzıp, jazağa tartılğanı turalı eşqanday derek joq.
Äskeri ömir, qaru-jaraq, adamdar arasındağı qatınas orayında ärqilı jol-jora qalıptasuğa tiis edi. Eski derekterge bwl jağdaydıñ keybir wşığı bar.
Mäselen, jebege qamşı tigizuge bolmaydı (Karpini, Benedikt Polon) degen siyaqtı. Qılış, nayza, sadaqqa qatıstı mwnday tiım jäne qasterleu räsimderi turasında mağlwmat wşırata almadıq.
Bitimnen, kelisimnen tüñilgen jaulıq jolın tañdağanda, astındağı atınıñ kekilin şort kesetin josıq bolğan (Räşid-äd-Din). Arıdan berige jalğasqan ejelgi salttağı, twpa-tura «at kekilin kesu» – bügingi qazaq tilinde bitispes jaulıqqa bekinu, arası aşılıp, birjola ketisu mağnasındağı twraqtı tirkeske aynalğan.
Bekinudiñ, aynımas, qatqıl şeşim qabıldaudıñ, osı jolğa janımdı qidım degen işaranıñ naqtı bir körinisi – moyınğa belbeu (kise) salu räsimi.
Şıñğıs han [Otırar oyranınan soñ] ıza men kek buıp, töbe basına jalğız şığıp, baskiimin alıp, moynına belbeuin salıp, jerge nwqıra otırıp, üş kün boyı täñirige jalbarındı, dep jazğan Räşid-äd-Din.
Olar [Öketaydı qağan saylarda] özderiniñ saltı boyınşa, bastarın jalañaştap, belbeulerin iıqtarına astı, dep däyekteydi Juväyni.
Batu [Möñkeni qağan därejesine bekiterde] dästür boyınşa ornınan twrdı, al barlıq hanzadalar men noyandar birdey nietpen beldikterin şeşip, baskiimderin alıp, tizelerin bükti, dep jazğan Räşid-äd-Din.
Mwnda şeşilgen belbeudiñ moyınğa asılğanı naqtı aytılmağan, biraq anığı kümänsiz. Öytkeni, köp wzamay, Möñke qajetti qwrıltay, qalıptı räsim boyınşa astana Qaraqorımda qağan köterilgende däp solay boladı.
Osındağı barlıq jwrt – atalmış hanzadalar, märtebeli wlwğ ämirler, barlıq rubasılar jäne osı aradağı sansız äsker – bäri de bastarın şeşip, belbeulerin iıqtarına astı, dep naqtılağan Räşid-äd-Dinniñ özi.
Osı jolğa, qaterli iske janım pida degen şeşimmen moyınğa kise (kiseli belbeu) salu – Qazaq Ordasındağı qalıptı räsimniñ biri bolğan. «Aqboz attı şalğanda, – Moynıña kise salğanda…» – dep eske alğan Ümbetey jırau Abılay hanğa qarata aytılğan tolğaularınıñ birinde. (Zarığıp bala tilegende «moyınğa bwrşaq salu» räsimi sol ejelgi, moyınğa belbeu saludıñ qazaqtağı tağı bir nwsqası.)
Aqboz attı qwrbanğa şalu da ejelgi dästür. Jaulas, nemese odaqtas jwrt mämlege kelgende, äytpese, wjımdı qauım ülken qater, jauaptı is, almağayıp jorıq aldında aqboz at soyıp serttesu ädepki jağday eken jäne Şıñğıs han zamanında qasterli ğana emes, mindetti bir räsim bolğan.
Aqboz at soyıp, ant işti dep atap körsetiledi ejelgi jazba mwralarda («Äulie hihangerdiñ jeke jorıqtarı», Räşid-äd-Din).
Ant (nemese sert) beru – qwrbandıq maldıñ qanın wrttau arqılı jüzege asadı. Antqa kelu – közbe-köz ğana emes, sırttay atqarıluı da mümkin eken.
Oñ han bwqa müyizine azğana qan qwyıp, Joşı-Qasarğa berip jiberdi, antqa keltirmek üşin. Öytkeni moğwldardıñ saltı boyınşa, olar bir-birine qan arqılı ant beredi, degen Räşid-äd-Din.
Oñ han qan toltırılğan ıdıspen Itürgendi Qasardan ant aluğa jiberdi, dep jazılğan «Äulie jihangerdiñ jeke jorıqtarında».
Oñ han Qasardı antqa bekitu üşin öz kisileri arqılı qan toltırılğan torsıq jiberdi, dep körsetiledi «YUan' tarihında» (Biçurin – «Äuelgi tört hannıñ tarihı»).
Özara derbes üş derektegi bar ayırım – ıdıs jayı ğana. Qan arqılı antqa kelu aqiqat desek, ol tötenşe jağdaylarda arnayı kuäger-ökil arqılı, alıstan da qabıldana beripti.
Qwrbandıq aqboz attan soñ, qızıl qannan soñ, oyğa alğan istiñ bayanı, taqau bolaşaq swlbasın añdau üşin boljaldı bal aşqan. Tek mwnday erekşe oqiğa emes, kez kelgen almağayıp qareket orayında, tipti, qalıptı, kündelikti tirşilik ıñğayında.
Bal aşu jağına kelsek, olar qoy jauırının otqa salıp örtep, şıtınağan sızıqtarınıñ oñ, terisine qarap, oylanğan istiñ säti men sätsizdigin, baqıt pen sordı, Köktiñ alqauın, nemese qarsılığın anıqtaydı. Jäne soğan qattı senedi. Ülken-kişi is ataulınıñ bal aşpay şeşiletini bolmaydı. Bir şarua turalı äldeneşe qayıra bal aşıladı. Mwnday jauırın qarau – qıtaylardıñ tasbaqa sauıtımen bal aşqanı tärizdi, degen Syuy Tin.
Baqıttı, baqıtsız jağdaylar turalı, şabıs, nemese şeginis kezinde, jorıq, wrıs aldında qoy jauırının otqa salıp, sındırıp, jarıq pen sızıqtarına qarap otırıp, mañızdı mäselelerdi şeşedi. Bizdegi, tasbaqanıñ sauıtımen bal aşqan siyaqtı, dep jazğan Çjao Huñ.
Qoy jauırını kömirdey qarayıp küygenşe otqa wstaladı, deydi Rubruk. Sodan soñ jarılğan sızığına qarap bal aşıladı. Jauırın wzınınan şatınasa, istiñ oñ şeşilmegi. Eger köldeneñinen jarılsa, nemese döñgelene sınsa, istiñ sätsiz bolmağı körinbek, deydi.
Elüy Çucaydıñ «YUan' tarihındağı» ğwmırbayanında Şıñğıs hannıñ öziniñ ärbir jorıq, şeşuşi wrıstar aldında jauırın qarap otırğanı turalı aytılğan. Jäne wrıs, jorıqtan soñ qayıra bal aşıp, äuelgi boljal men keyingi nätijeni özara salğastıradı eken.
Möñke hannıñ jauırın wstağanın Rubruk öz közimen köripti. Hannıñ aldında küygen jauırındar jatır eken, deydi, ordadağı ädepki bir kezdesu turalı aytqanda. Han qolına küygen jauırın wstap, üñile qarap otır eken, deydi ekinşi bir jolı.
Rubruk bal aşar aldındağı räsimdi ayğaqtağan. Han äldebir mañızdı şaruanı şeşerde, taza üş jauırın alğızadı da, qolına wstap otırıp, keñes swramaq isi turalı oylanıp-tolğanadı. Sodan soñ ğana jauırındı jağuğa bwyıradı, deydi. Bwdan arı, eger jauırınnıñ tım qwrsa bireui oñ bolsa, oylağan isiniñ sätti ayaqtalarına senedi depti.
Jauırınmen bal aşu – köşpendi türik-moñğol taypalarına ortaq ädet bolsa kerek, al qazaqta küni keşege deyin keñinen tarağan jäne balgerlik önerdiñ özgeşe bir tarmağı retinde qalıptasqan. Kez kelgen kisi jauırın wstauı mümkin, äytkenmen, bwl salada ayrıqşa maşıqtı adam – köripkeldik qasiet darığan jauırınşı atağına jetedi. Ata qazaqta jauırın men jauırınşı turasında qanşama añız ben estegi bar.
Äleumet
Şıñğıs han siyaqtı Alıptı tuğızğan Dala jwrtınıñ minez-qwlqı, kisilik, qoğamdıq beynesi töñiregindegi ilkidegi jazbamızda birşama aytıldı. Endi qosımşa, azğana üsteme.
Basşıların ayrıqşa qwrmet twtadı, jäne tärtipke berik, wjımı küşti, degen Karpini.
Qanday jağdayda da, basşıları attan tüskende, barlığı attan tüsedi, depti Rikol'do de Monte-Kroçe. Özgeşe joralğı. Qazaq arasında küni keşe, Kenesarı zamanına deyin saqtalğan.
Sanı sonşama köp bolsa da, bwlardıñ tobında ne keyis, ne araz-reniş joq, olar qiındıqtı qayıspay köteredi jäne maqsattarına tabandı türde wmtıladı, dep atap körsetken Foma Split.
Intımağı küşti. Birin biri kötermelep, qwrmet twtıp otıradı, deydi Benedikt Polon.
Birin biri öte jaqsı köredi, qandasın jauda qaldırmaydı, depti Karpini.
Qarttarın qwrmettep, kedey-kembağaldı müsirkeydi, degen armyan tarihşısı Grigor Aknerci.
Bwlarda ötirik aytu, birin biri aldau joq, deydi Syuy Tin.
Bwlardıñ ädetinde özara dau-janjal, wrıs-töbeles bolmaydı, degen Çañ Çun'.
Eki kisiniñ arasında äldenendey kelispeuşilik, talas tuğan jağdayda, kezdesken kez kelgen adamnan töre swraydı, mäselesin aytıp, kimniñ dwrısın anıqtap beruge ötiniş jasaydı; osı töreşi qanday şeşim şığarsa da talaspaydı häm älgi töreşi töñirekte jinalıp qalğan jwrtqa: baylam osınday, kuä bolıñdar dep, birjola bekitedi, deydi Barbaro, naqtı ayğaqtap.
Älbette, qalıptı jol-jora, ğwrıp-nizam bar, halıqtıñ ejelgi dästür, saltı bar. Jarlıq pen nwsqau da, tärtip pen räsim de osı orayda. Jwpını, kündelikti tirşilikten bastap, eñ ülken, alımdı, qater-qauipti äreketke deyingi barlıq is osı ädet-ğwrıp zañı arqılı bağalanıp otırğan. Sonıñ keybiri:
Jası kişi ülkendi sıylamay, namısına tise, dürege jığıladı (Karpini).
Kisi öltiru – ayrıqşa zwlımdıq sanaladı, deydi Rikol'do. Ärine, öz işinde jäne beybit jağdayda.
Bwlardıñ zañı boyınşa, ötirik aytqan kisi ölimge kesiledi, degen kuälik beredi Syuy Tin.
Öz bauırındağı äyelderden basqa wrğaşımen oynas üşin ölim jazası, deydi Rubruk.
Şağın wrlıq, mäselen, bir qoy wrlau üstinde qolğa tüsse – dürege kesedi; ülken wrlıq üşin ölim jazası, degen Rubruk.
Jılqı, nemese basqaday wrlıq üşin ölim. Eger wrlanğan dünie, maldı on ese qılıp qaytara alsa, keşu jariyalanadı, depti Marko Polo.
Böten bireudiñ jaylau, qonısında qaraqşılıq, wrlıq üstinde wstalğan adam tergeusiz öltiriledi, deydi Karpini.
Olar wrlıq, ötirik, zinaqorlıq, kisi öltiru siyaqtı qılmısker üşin eñ qatal jaza – ölimge kesedi, dep ayğaqtaydı batıs Europağa qaşqan orıs arhiepiskopı Petr.
Barlıq uaqıtta, damudıñ eñ tömengi deñgeyindegi ru-taypalardıñ özinde adamdar arasındağı qatınas orayına negizdelgen işki tärtip, qoğamdıq ädet-ğwrıp jüyesi boladı. İrgeli memleketter twsında bwl twrğıdağı jol-jora ataulı jinaqtalıp, belgili bir qalıpqa tüspek. Özindik erekşeligi, rulıq, wlıstıq bitim, mazmwnımen. Eskiden saqtalğan naqtı derekter boyınşa, Türik qağanatında «Töre» atalatın zañ jüyesi mağlwm. Ejelgi «Töre» zañınıñ tikeley jalğası bolmasa da, köşpendilerdiñ osı oraydağı özindik ädet-ğwrıp, jol-jorasınıñ jinaqtalğan, aynımas, qatañ jüyege tüsirilip, memlekettik jarğı retinde qoldanısqa engen jaña nwsqası – Şıñğıs hannıñ «Jasaq» zañı jäne soğan jalğas «Bilik» nwsqauları boldı. Eskiniñ jañğıruı retinde qalıptasqan jaña nizam. «Jasaq» pen «Bilik» turalı söz – Şıñğıs han imperiyasına tikeley qatıstı aldağı taraularda aytılmaq. Bwl jerde biz äleumettik ortada qalıptasqan jol-josın, jön-joralğı turasındağı eskilikti kuäliktermen ğana şektelemiz.
Köşpendiler qoğamında adamdar arasındağı qatınas ataq, däreje ayırımına, taptıq negizge jäne jalpığa ortaq qatal ğwrıp-nizamğa qaramastan, aşıq aralas, azamattıq teñdik orayında qwrılğanı körinedi.
Jalpı jwrt özara sıylas; bireudi bireu kemisitu joq, degen Karpini.
Örkeude, özderine eşbir jwrttı teñgermeydi, depti tağı da.
Olar özderin jer-jihannıñ qojayını sanaydı; qwday bükil älemdi tek özderi üşin jaratqan dep biledi, deydi Rikol'do de Monte-Kroçe.
Ärbir köşpendi öziniñ at üstindegi, keñ daladağı erkin ömirin maqtan etken jäne öz näsilin älemdegi eñ tañdaulı halıq dep sanağan (Räşid-äd-Din, Juväyni, t.b.).
Sonımen qatar, öziniñ şıqqan ruın qwrmettegen, ata-tegin qasterlegen.
Räşid-äd-Din däyektep jazıp ketipti:
Bwl taypalardıñ bäriniñ de ayqın äri naqtı ata-tek şejiresi bar. Öytkeni moğwldar özderiniñ dästür-saltı boyınşa, şığu tegin wmıtpay saqtaydı häm jaña tuğan ärbir balağa osı şejireni wğındırıp, üyretedi. Söytip, ötkeni turalı sözdi halqınıñ özindik sanası retinde qalıptaydı jäne öz taypasınıñ tüp negizin bilmeytin kisi bolmaydı. Ata-tegin este twtatın arabtardı aytpasaq, älemde moğwldan basqa eşbir jwrtta mwnday dästür joq, deydi.
Ata-tek, twqım-jwrağat turalı derekterdiñ barlığın jalğan häm oydan qwralğan bösteki söz deuge bolmaydı. Öytkeni, ejelden bergi dästür boyınşa, moğwldar özderiniñ ata-babaları men şığu tegin jadında saqtaydı jäne jas örkendi tärbieleytin [mwsılman] dini de, pirädar qauımı da bolmağan sebepti, ata-anası jaña tuğan ärbir balağa özderiniñ şıqqan taypasın häm ata-tek şejiresin wğındıradı jäne bwl – küni büginge deyin saqtalıp otırğan räsim. Sol sebepti, kimniñ qaydan şıqqanın, arğı atalar men keyingi wrpaqtar jönin naqtı tanıp, ajırata alamız, deydi Räşid-äd-Din ekinşi bir para sözinde.
Ata-tek bayanı sol ruğa, taypağa enetin adam ataulınıñ birligine, wjımdı, berekeli tirşiligine qızmet etken. Tiesili şejire boyınşa, osı ru, taypalardıñ barlığınıñ arğı ataları bir, şığu tegi ortaq bolğandıqtan, bükil wlıstıñ wyısuı jolına qızmet etken.
Räşid-äd-Din ayğaqtap otırğan dästürli ata-tek şejiresi bügingi moñğolda joq, sirä, äuelden bolmağan, al moğwl (moñğol emes), Şıñğıs han wyıstırğan moğwl jwrtınıñ tikeley mwrageri qazaqta barlıq zamanda berik saqtalğan, bügingi künge deyin jetken. Qazaq şejiresi bölşekke emes, birlikke qızmet etipti. Qazaq Ordası kezinde qalıptasqan wlıstıq ideologiya boyınşa, bar qazaq – bir-aq adam – Qazaq degen kisiniñ balası. Bwl Qazaqtıñ üş wlı boladı: Aqarıs, Janarıs, Bekarıs. Aqarıstan on bir wl, janarıstan altı wl, Bekarıstan üş wl tuadı, öz kezeginde bwlardıñ ärqaysısınan tağı qanşama wrpaq taraydı jäne atalı taypalardıñ negizin saladı, odan arı ösip-önedi. Söytip, qazaq şejiresi qazaq halqınıñ qwramındağı ülkendi-kişili barlıq rulardı, esebi, qazaq atımen jer basqan barlıq jwrttı bir ölşemge sıyğızadı. Joğarıdan emes, tömennen qarasaq, öte şeber qiyulastırğan berik piramida, wşar basında – bitimi ortaq üş tağan twrğanın köremiz.
Ejelgi Şıñğıs han jwrtında, odan bwrınğı jäne keyingi zamandarda rulıq, taypalıq qwrılım tek tuıstıq jüye ğana emes, äkimşilik bölinis (bügingişe aytsaq, oblıs, audan) qızmetin atqarıptı. Jeke adamdar arasındağı ğana emes, twtas top, äskeri jäne twrmıstıq qwrılımdar arasındağı qatınas qalıbı, ökim jäne basqaru jüyesi – wlıstıñ, eldiñ qoğamdıq sıpatına baylanıstı. Bizdiñ bwl retki sözimizden tıs, basqa bir oraydağı bayan. Biz, joğarıda eskertkenimizdey, äzirşe tek qana eskilikti derektermen ğana şektelemiz. Zertteu, taldau emes, bardı bayıptau ğana.
Äleumet ömirine qatıstı, ilkidegi sözimizge qosımşa azğana mağlwmat.
Pen Da-ya men Syuy Tin jazbalarınan:
Olardıñ mausım esebi – on eki jıldıq müşel. Är jıldıñ öz atauı bar, mäselen, tışqan jılı degendey.
Olarda [bizdegidey] küntizbe bolğan joq. Kök şıqqanda bir jıl ötti dep, jaña ay tuğanda bir ay ötti dep sanağan.
Biz [qıtaylar] siyaqtı emes, bala kezinde qoyılğan äuelgi esimderi özgermey saqtaladı. Wlığı da, kişigi de sol, alğaşqı, balalıq esimderimen ataladı.
Jasıñ qanşa dep swrağanda, sausaqtarın bügip, neşe ret kök şıqqanın aytadı.
Amandıq ornına bir-birimen qwşaqtasıp körisedi; qausıra qwşaqtasadı.
Tağzım etkende bir tizelerin ğana bügedi.
Orın därejesin aytsaq, eñ qwrmettisi – ortalıq, odan soñğısı – oñ jaq, eñ tömeni – sol jaq, depti.
Tañ qalarlıq jağday. Soñğı derekti aytamız. Oñ men soldıñ jönin. Bwl kezde äli öz ornında twrğan, Teristikten eşqanday qater kütpegen Swñ imperiyasınıñ barlau jäne mümkin odaqtastıq maqsatımen joldanğan märtebeli elşiligi qwramında, biri – 1233 jılı, ekinşisi – 1235 jılı, Wlı Dalanı köktey ötip, Qaraqorımğa deyin kelgen, wlı qağan Öketeydıñ qabıldauında bolğan, el men jer jayın mwqiyat zerdelep, qanşama tıñ, sonı mağlwmat jinap qaytqan Pen Da-ya men Syuy Tin naqtı aytqan.
Tek osı ekeui ğana emes. Qanşama jıl Hanbalıq-Pekinde twrğan, qağan sarayında qwrmetke jetken Marko Polo jazıptı:
Toy, mäjilis kezinde [Qwbılay] han özgelerden biikte, törde, betin tüstikke qaratıp jayğasadı. Bwdan soñğı ärkim özine wlı han tağayındağan orınğa otıradı. Sol jaqta, hannıñ qasında – bäybişesi, al oñ jaqta – hannıñ wldarı men nemereles, atalas tuıstarı, olardan tömenirekte-alpauıt şonjarlar. Hannıñ wldarı men tumalarınıñ äyelderi sol jaqta, tömende, olardan soñ alpauıttar men bahadwrlardıñ äyelderi. Bäri de özderine tiesili orınğa ğana otıruğa tiis, deydi.
Altın Ordanıñ hanı Özbektiñ ordasında bolğan Ibn Battuta ataulı mereke kezinde törde, ülken altın taqta otırğan han men onıñ bäybişe qatınınıñ oñ jağında mwrager, ülken wl Tinibek, sol jağında – ekinşi wl Jänibek otırğanın, al tömende, oñ men solda ärqilı därejesine qaray wlıs bekteri, äskerbası bahadwrlardıñ jaylanğanın, bükil toy körinisin sıpattağan.
Eskilikti barlıq derekterden anıq añdalğanday, Şıñğıs han jäne oğan jalğas zamanda ortalıqtan keyingi qwrmetti – oñ jaq!
Bütkil Europa ğalımdarı, orıstıñ bwrınğı-soñdı barlıq oqımıstı, tarihşıları, barlıq zertteu eñbekterde, ğılımi jäne tanımdıq ädebiette «moñğolda eñ qwrmetti – sol jaq, oñ jaq tömenirek sanaladı» dep atap körsetilgen. Ol ras. İlkidegi qidan, keyingi halha men işki-moñğolda, moñğol tekti qalmaqta. Osı qalmaq pen halha dästürin eşbir oy, talğamsız arıdağı moğwl – yağni Şıñğıs han zamanına köşire salıptı. Auru ädettiñ tağı bir rabaysız körinisi.
Atap aytayıq, türik qauımında, onıñ işinde Altın Ordadan tartıp, Qazaq Ordasında, keşegi jäne bügingi jalpı qazaqta – ortalıqtan soñğı eñ qwrmetti – oñ jaq bolğan. Hannıñ oñ jaq qaptalı, yağni oñ tizesinde otıru – eñ ülken märtebe sanalğan. Han ordası ğana emes, qatardağı bek, auıldağı aqsaqal, kez kelgen otağasınıñ şañırağında. Arğısın aytpağanda, aqiqat deregi saqtalğan Şıñğıs han zamanınan küni büginge deyin jalğasıp kele jatqan räsim.
Nanım, din
Şığıs pen Batıstıñ zamanaui derekteri Dala jwrtınıñ Täñiri dinin twtınğanın naqtı ayğaqtaydı.
Olardıñ dästürinde Kök pen Jer bärinen joğarı qwrmetteledi. Ärbir isinde auızğa alıp otıradı, deydi Çjao Huñ.
Älbette, Çjao Huñ jazbalarındağı Kök pen Jer atauı – qıtay tilinde. İlkidegi Orhwn eskertkişteri, ejelgi türikter tiline köşirsek, Kök Täñiri, Jer-Su bolar edi.
Pen Da-ya–Syuy Tinniñ kuäligi:
Olar Köktiñ qwdiretinen tıs eşqanday da şarua joq dep biledi. Tatardıñ ämirşisinen qaraşı jwrtına deyin osığan senedi. Ärbir isti bastarda «Kök osılay üyretedi» (Köktiñ ırqı, – M.M.) dep söyleydi. Äldebir jwmıstı tındırğanda, «Bwl – Köktiñ qalauı» (yağni, Köktiñ alqauımen jasaldı, – M.M.) desedi.
«Köktiñ ämiri» dep söyleydi, degen Çjao Huñ.
Olar aspandağı bir qwdayğa senedi, közderi körip twrğan kök kümbezin qwday dep esepteydi, basqaday tanım-tüsinigi joq, dep jazğan eken, älem astı-üstine tüser şapqın qarsañında Siriyadağı yakovit patriarhı Mihail.
Olar bir qwdayğa ğana senedi jäne osı qwday älemdegi köz körip twrğan häm körinbes barlıq zattıñ jaratuşısı dep biledi, sonımen qatar, adam ömirindegi barlıq igilik, bar qiındıq ta Qwdaydıñ ırqımen dep sanaydı. Äytse de qwday atına arnap dwğa oqu, madaq aytu, nemese basqaday räsim-saltı joq, degen Karpini.
Bwlardıñ dinderi de basqa jwrttan özgeşe. Qwdayğa senedi jäne onı tabiğattıñ äldebir zañı esepti qabıldaydı. Özderi de tabiği qalıpta ğwmır keşedi, qısta da, jazda da, jan-januar, qwstar siyaqtı, degen Rikol'do de Monte-Kroçe.
Qwdayğa qwlşılıq tarabında naqtı nizam-ğwrıptarı joq. Jer-älemdegi iudey, saracin, hristian zañdarınıñ eşqaysısın wstanbaydı, tabiği sana jönimen tirşilik keşedi häm özderine tän jön-joralğısı bar, deydi David Eşbi.
Özderiniñ qwdayların qasterleydi, qwday jalğız jäne mäñgilik dep esepteydi. Jäne qwdaydıñ erkinen tıs eşteñe bolmaydı dep biledi. Äytse de, qwdaydıñ qwrmeti üşin ğibadat, oraza, keşkilik qızmet, nemese basqaday isteri joq, depti Gayton.
Tatarlardıñ eşqanday ataulı dini ilimi joq. Tabiği tanım ğana. Ğibadathana da, dini qızmetker de, tiesili räsimder de joq, dep naqtılaydı Rikol'do de Monte-Kroçe.
Atqıştar jwrtı, yağni mwğal, auızeki tilde tatar – qwdaysız halıq, biraq özderiniñ tabiği räsim-salttarın wstanadı, deydi Stefan Orbeliani. Mwndağı «qwdaysızdıq» – hristian dininen tıs, al «tabiği räsim-salt» – özindik nanım, dästürler ekeni ayqın bolsa kerek.
Moal, nemese tatarlar bir qwdayğa ğana senedi, depti Rubruk.
Olar qwdiretti Kök qwdayı bar dep aytadı jäne odan jaqsı keñes pen amandıq-saulıq tilep, qwrban şalıp otıradı, deydi Marko Polo.
Olar qwday – bir dep biledi jäne soğan oray özindik salttarı qatañ saqtaladı, depti Lonjyumo.
Keybireuler üş jüz alpıs bes qwday bar dep biledi, dep jazadı Rikol'do de Monte-Kroçe. Şetin derek. Zadı, qwday emes, üş jüz alpıs bes äulie boluğa tiis. Tatardıñ qwdayı bireu-aq dep Rikol'donıñ özi de, basqalar da naqtı aytqan.
Bar qwday – bireu-aq, tirşiligimiz de, ölimimiz de sonıñ erkine baylanıstı häm bizdiñ jüregimiz (peyilimiz) sonıñ tura jolında, deydi Möñke qağan Rubrukpen äñgimesinde.
Olar qwdaydı Täñiri dep ataydı, degen anıqtama beredi Kirakos Gandzakeci.
Olar künniñ kürkirin qwdaydıñ (yağni Täñiriniñ, – M.M.) aşuı dep biledi. Sondıqtan kün kürkiregende keremet qorqadı, depti Çjao Huñ.
Kün kürkiregende şet jwrttıq, böten kisilerdi sırtqa şığarıp jiberip, özderi qara kiizge oranıp, kürkir basılğanşa tığılıp jatadı, deydi Rubruk.
Eşbir jaudan qaytpağan, ajalğa qarsı şabatın Dala jwrtı tek nayzağay oynağan kün kürkiri, yağni Köktegi Täñiriniñ kärinen ğana qorqadı eken. Älbette, özindik dini nanımnıñ qanşalıq küşti bolğandığınıñ körinisi.
Kökke jalğas qwdiret ieleri – ay men kün jäne ot jäne jer-su.
Qwdaymen qatar olar künge, ayğa jäne otqa, sonday-aq, su men jerge tabınadı jäne işip-jemge otırarda, köbine-köp tañerteñ, olarğa däm arnaydı, dep atap körsetken Karpini.
Jaña aydıñ alğaşqı küni Kökke tağzım etedi, degen Çjao Huñ.
Jaña ay tuğanda mindetti türde tağzım jasaydı, deydi Syuy Tin.
Olar ay degen – qwdiretti han dep biledi, sondıqtan tizesin bügip, ayğa tağzım etedi; jaña bir isti jaña ay tuğanda, nemese ay tolğanda bastaytın ädetteri bar, deydi Benedikt Polon.
Äldebir şaruağa kiriserde aydıñ tolığına, nemese kemisine qaraydı; jaña aydıñ şiregi häm tolğan aydıñ qorğalap, kemigen künderi istiñ bası men ayağı üşin qolaysız sanaladı, deydi Syuy Tin.
Tatarlar jaña ay tuğanda dulı mereke jasaydı, depti arhiepiskop Petr.
Olar aydıñ anası – kün deydi, öytkeni ay öziniñ jarığın künnen alıp twradı deydi. Sondıqtan, kündi ayrıqşa qwrmetteydi, depti Benedikt Polon.
Olar künge tabınadı, dep kuälandırğan armyan derekteri.
Şıqqan künge tağzım etedi, dini sol, deydi Ibn äl-Asir.
(Jaña şıqqan künge tağzım jasau – qazaq arasında keyingi zamanğa deyin saqtalğan – Ibn Ruzbihan, XVI ğasır. Al jaña aymen sälemdesip, tağzım etu – küni büginde bar, men özim kezinde äjem bergen tärbie boyınşa, ärbir jaña aydı körgen sätimde eskilikti ata-baba dwğasın qaytalap: «Ay kördim, – Aman kördim, – Bayağıday zaman kördim, – Eski ayda esirke, – Jaña ayda jarılqa!» – dep barıp täjim etem jäne osı räsimdi keyingi nemerelerime deyin üyrettim…)
Olar qwdiretti Kün patşa – janıp twrğan ot dep biledi, sondıqtan da ottı qwrmetteydi, ottıñ tazartpaytın närsesi joq dep esepteydi, degen Benedikt Polon.
Otqa qatıstı ırım, tiım jäne jol-joralğılar turasında joğarıda aytıldı. Otpen alastau – negizgi räsimderdiñ biri bolğanın kördik. Bwl arada otpen, tütinmen tazartu – qazaq arasında küni büginge deyin saqtalıp otırğanın ğana qaytalay eske salamız.
Tüz twrğındarı qwpiya, tılsım küş retinde ata-babalardıñ aruağın ayrıqşa qasterlegen.
Olar ölgen kisileriniñ beynesin kiizden jasap, qımbat matalarmen kiindirip qoyadı jäne ärbir arba-üyge bireuin, nemese ekeuin salıp alıp jüredi, depti Rubruk.
Tatarlar siqır üşin kiiz quırşaq wstaydı, deydi armyan şejiresi.
Ata-babanıñ tiri aruağın keyipteytin mwnday pwt-quırşaq «ongon» (oñğwn) atanğan. Batıs derekteri «idol» dep jazadı.
Adamğa wqsatıp, kiizden jasalğan pwt-quırşaqtarı bar. Bwların otarlı maldıñ qamqorı, onıñ töliniñ örkeni men amandığı jäne sütiniñ moldığına kepil dep tanıp, twratın üyleriniñ eki jaq bosağasına ornatıp qoyadı. Endi bir pwt-quırşaqtar jibek-torğınnan jasaladı häm ayrıqşa qasterli. Säuletti arba-üyleriniñ esiginiñ aldına, kireberiske qoyadı, deydi Karpini.
Moaldar bwl pwt-beynelerdi meylinşe qadirleydi jäne soğan tabınadı, degen Rubruk.
Imperator (Küyik qağan, – M.M.) Ordasınıñ aldına da pwt qoyılıptı, oğan erekşe qwrmet körsetilip, ataulı sıy-siyapat, tartu-taralğı jasaladı eken, deydi bwl jağdaydı közimen körgen Karpini.
Pwt qalıptaudıñ özindik räsimi bolğan.
Bwl pwt-quırşaqtarın («idol») jasarda auıldağı qartañ äyelder tügel jinaladı da, ayrıqşa ijdağatpen iske kirisedi. Qwrap, tigip bolğan soñ [qwrbanğa] qoy soyadı, onıñ etin jep, süyegin otqa jağadı, deydi Karpini.
Tötenşe jağdaylar kezinde de jaña pwt isteu qajet eken.
Karpini aytadı: äldebir jas adam qattı auıra qalğan jağdayda älgindey räsimmen jañadan pwt jasaydı da, onı sırqattıñ töseginiñ basına baylap qoyadı, deydi. YAğni, aruaq şaqıru, odan medet tileu.
Älgi aytılğan pwt-quırşaqtardıñ aldına ämanda aq qoyıladı. İşip-jemege otırğan kezderinde eñ äueli osı pwtqa şökimdep sıbağa tartadı. Ärbir rette, soyılğan mal men alğan añnıñ şiki jüregin tabaqqa salıp, üydegi pwttıñ aldına qoyadı da, onı özderi erteñine ğana pisirip jeydi, degen Karpini.
Tağı bir sözi: kösemder, mıñbasılar, jüzbasılar öz kürenderinde mindetti türde serke wstaydı, depti. (Sirä, qajetti sätinde oñğwnğa qwrbanğa şalu üşin, – M.M.).
Ata-baba aruağın körneki pwt arqılı qasterleu tüz twrğındarınıñ tirşilik saltında wzaq zaman, mwsılman dini birjola ornıqqanğa deyin saqtalıp twrğanın köremiz.
1436–1452 jıldar aralığında qanşama uaqıt, on altı jıl boyı Azau-Tanada twrğan, dalalıq türik näsiliniñ dästür-saltın jete tanıp, tilin erkin igergen veneciyalıq Iosafat Barbaro mınanday kuälik qaldırıptı:
Tatarlardıñ arasında magomed dini ädepki qwbılısqa aynaluı – şamamen bwdan jüz on jıl bwrnada. Ras, oğan deyin de azdağan jwrt mwsılman boldı, al jalpı alğanda, ärkim özine wnağan nanım-senimdi erkin wstandı. Sondıqtan olardıñ arasında ağaş, nemese kiiz, şüperek müsinge tabınıp, onısın özderimen birge arbağa salıp alıp jüretinder de boldı. Mwsılman dinine küştep engizu Edigeniñ zamanında jüzege astı, deydi.
Barbaronıñ tağı bir twsta aytqanı:
Mäjusi bolıp qalğan tatarlar arbada özderimen birge alıp jüretin müsinderine tabınadı; sonımen qatar, är küni ertemen üyden şıqqanda alğaşqı kezdesken äldenendey januarğa tağzım jasaytın da ğadetteri bar, deydi.
Ötken ata-baba aruağın keyiptegen pwt-müsinderge tabınu Barbarodan tağı bir jüz jıl ötken zamanda, Şığıs Däştidegi qazaq arasınan körinis beredi. Bwl jağdaydı Şäybani hannıñ 1510 jılı qısta, qazaq dalasına jasağan eñ joyqın jorığınıñ tolıq tarihın tañbağa tüsirgen Ibn Ruzbihan kuälandırıptı.
Ruzbihan: «Erligimen älemge äygili qazaq jwrtı – Şıñğıs han wlısına jatadı», – dey kele, Horasan men Mäurennahrdıñ dini ğwlamaları Şäybani hannıñ jaña jorığın – käpirlerge qarsı ğazauat dep tanığanın aytadı. Öytkeni, qazaqtardıñ islamnan tıs mäjusi ekeni naqtı däleldengen körinedi. Bwlar pwtqa tabınadı, deydi. Sondıqtan, qazaqtardı qırıp-joyu, qwldıqqa äketu – künä emes, tek qana sauap jäne ärbir taza mwsılmannıñ qasietti parızı delingen resmi pätua – fetvada.
Anığın biletin abzal adamdardıñ aytuınşa, qazaqtardıñ arasında mäjusilik ädet-ğwrıptar keñinen saqtalıp otır, dep jazadı bwdan äri Ruzbihan. Mäselen, olarda pwt beyneler bar. Allağa qwlşılıq, haq namaz ornına osı pwtqa tağzım jasap, qwldıq wratın körinedi, depti.
Aruaqtı kürneki pwt (quırşaq-müsinşe) – oñğwn keypinde qasterleu bwdan soñğı qanşama zamanğa jalğasqanın birşama naqtı ayta alamız. Qazaq Ordası äkimşilik qana emes, mädeni, dini ortalıq ta bolğan Türkstandı, halqı islam jolındağı, bazarı dulı Saurandı, Oñtüstik öñirdegi tağı qanşama kentti birjola baurağan Täuekel han–Esim han zamanı – XVII ğasırdıñ bası twrıptı, keyingi Abılay han däuiri, XVIII ğasırğa wlastı. Ejelgi räsimniñ eñ soñğı däyegi – A.Levşin, A.Haruzin eñbekterinde körinis tapqan. Bwl – küni keşegi XIX ğasır. Qazaqtar qaytıs bolğan kisini beyneleytin ülken pwt quırşaq jasap, oğan marqwmnıñ tirşiliktegi täuir kiimderin kigizip qoyıp, ölimniñ jıl uaqıtı tolğanğa deyin kün sayın azanda jäne keşqwrım jılap-sıqtap, joqtau aytadı eken. Mwnday dästür Orta jüzdiñ keybir bölikterinde köbirek saqtalğan dep kuälandıradı A.Levşin. Bwl zamanda qazaq özin qaltqısız mwsılman sanağan. Öligin aq juıp, arulap, janaza şığarıp, qwran oqıp attandıradı, degen A.Levşin. Osığan jalğas jağday älgindey.
Mwsılmanşılıqqa den qoyğannan soñğı zamanda bir qwday – Täñiri esimi jañaşa sıpat aladı. XI ğasır, Mahmwd Qaşğari «Sözdiginiñ» özinde «Täñiri» – «Alla» atauınıñ sinonimi ğana emes, Jaratqan ieniñ eñ negizgi esimi retinde qoldanısqa tüskenin köremiz. Keyinde mwsılman dinine birjola köşken Şıñğıs han jwrtınıñ, onıñ işinde bügingi qazaqtıñ wğımı da osı orayda.
Endi Eke Wlıs, odan ilki jäne jalğas zamandardağı ärqilı şet dinder turasında birer söz.
On wyğır äuletinen şıqqan qağandardıñ Dala jwrtına manihey dinin küştep tañbaq äreketi – aqır tübinde wlıstıñ birjola ıdırauına sebep bolğanı, al jetekşi taypa – wyğırlardıñ qırğınğa wşırap, birjola derlik joyılğanı, keyinge tek atau-esimi ğana qalğanı turasında ayttıq. Odan da bwrınğı, Edil boyındağı qwdiretti Hazar qağanatınıñ küyreui de payımı şolaq, aqılı kemis, eñ soñğı qağannıñ negizinen köşpendi, jauınger jwrttıñ twrmıs-kebi, dästür-saltımen mülde üylespeytin iudey dinin qabıldauı jäne onı jalpı jwrtqa küştep taratu äreketi nätijesinde bolğan apat edi. Al Wlı Dalada, Şıñğıs hannan bwrınğı zamanda hristian dininiñ nestorian tariqatı boy körsete bastağanı belgili. Osı orayda, ejelgi Türik qauımınıñ jat jwrttıq ärqilı dinderge jol beru sebebi nede degen saual tuındasa kerek.
Jaratuşı Kök, odan soñğı kie men ielerge negizdelgen täñiri dini – köşpendi jwrttıñ özindik tirşilik kebi, twrmıs-jağdayı negizinde tuındağan wğım-nanımdarınıñ jinaqtı körinisi bolatın. Wlttıq, wlıstıq ideologiya emes, halıqtıq jol-jora men ğwrıp. Jazba negizdegi berik nizamı, soğan say özindik ğibadatı men mindetti josıq, räsimi qalıpqa tüspegen. Täñiri ärbir kisiniñ jüreginde jäne sanasında ğana twrğan. Al memleket retinde wyısqan quattı qwrılımğa bwdan göri belsendirek, äri körneki qwday üyi – resmi ğibadathana arqılı wtımdı ügit, pärmendi nasihat taratatın, eldi ortalıqtandıratın, bir ülgige bağıttaytın basqa bir din keregirek bolıp şığadı. X ğasırda kereylerdiñ, oğan jalğas nayman, oñğıt jäne basqa da belgili, belgisiz, jekelegen ru-taypalardıñ hristian dinine äuestenuiniñ negizgi sebebi osında jatır. Äytkenmen, atap aytayıq, äuestik – sol sırttay äuestik qalpında ğana qalğanın köremiz. Jaña bir din – nestorian tariqatın qabıldau – tek söz jüzinde, onda da bileuşi tap şeñberinde ğana bolıptı. Sonıñ özi üstirt äri bayansız.
Keyingi jäne bügingi Batıs zertteuşileri, onıñ işinde äsirese orıs ğılımı tüz twrğındarınıñ hristian dinin wstanuına ayrıqşa män, mañız beredi. Wlı Dala men qalğan älemniñ arasındağı qayşılıqtıñ negizgi bir sebebi dinge tirelip twrğanday. Mäselen, oysız tasırlıqtan aulaq jäne örisi keñ Lev Gumilev Şıñğıs hannıñ jäne onıñ mwragerleriniñ Orta jäne Alğı Aziyanı jaulau soğıstarın «Sarı krest jorığı» dep atağan. Onda Ämir Temirdiñ Irannan Altın Ordağa deyingi, Türkiyadan Ündistanğa deyingi – Batıs pen Şığıstağı bükil mwsılman älemin qırğınğa wşıratıp, ayausız oyrandağan qanıpezer jorıqtarın qanday dinge teluimiz kerek? Europa hristiandarınıñ jüz jıldıq, otız jıldıq, jeti jıldıq, şıntuaytına kelgende, ğasırdan ğasırğa ötip, eşqaşan tolastamağan özara soğıstarın ne deymiz? Qisınsız dolbar.
Europanıñ mwsılman älemine qarsı krest jorıqtarı bastalğanda, özderi äuelde bayıptağanday, «saracinderdi» birden japırıp kete almağan, uaqıt oza kele qaytadan tıqsırıla bastağan hristian jwrtı endi beymälim ğana emes, mülde jwmbaq Arğı Şığıstan äldenendey ğajayıp, tötenşe kömek kütken. Oğan äuelgi sebep, qozğauşı küş – qara-qıtay Elüy Daşı bolıptı. Qaşqın hanzada kerey, nayman jäne basqa da dalalıq ru-taypalardan qwralğan az ğana äskermen Jetisudı alıp, odan soñ qarlwqtarmen qatarın molıqtırıp, Siriya, Palestina tarabında krestşilerdiñ özin ıqtırğan ataqtı Sänjar swltandı talqandağanda, bwl mwsılmandardı qiratqan – Şığıstağı beymälim hristiandardıñ Ioann esimdi patşası eken degen laqap taraydı. Keyinirek, Orta Aziyağa Şıñğıs han kelip kirgende bayağı laqap şındıqqa aynalğanday körinedi. Esimi de, jön-josığı da küñgirt Şıñğıs han – bayağı presviter Ioannıñ tikeley wrpağı David patşa bolıp şığadı.
Tatarlar – hristian eken, mwsılman ataulını jazalau üşin attanıptı, jorıq şirkeuleri bar, siqırlı, ğajayıp kresteri bar, sondıqtan da küşti, quattı degen, jäne basqa da qisınsız laqaptar keñinen taradı, dep jazğan ataqtı armyan tarihşısı Kirakos Gandzakeci. Tipti, köp wzamay Jebe men Sübitay Qapqazğa kelip kirgende, olardıñ aldınan krest alıp, hristian äulieleriniñ suretteri beynelengen tu köterip şıqqan jağdaylar da wşırastı, deydi.
Köp wzamay bükil Şığıs jäne Ortalıq Europa oyran-topır, şat-şälekey bolğanda esinen ayrıla üreyi wşqan hristian älemi, endi, qauip-qater keri serpilgen kezde, qaytadan dindes tuıstarınıñ jayın biluge talap etedi. Katolik Papa men Francuz koroli tarabınan Şıñğıs han wlısına attanğan francisk jäne dominik monahtarınıñ negizgi bir maqsatı – belgisiz jwrttı, onıñ jay-japsarı men qauip-qaterin añdau ğana emes, din-qarındas, jaña odaqtas izdeu talabı bolatın. Ümit aqtalmaydı. Tatar patşalığındağı hristian qauımı turasındağı alıp-qaştı aqpar – bos laqap bolıp şığadı. Soğan qaramastan, küni büginge deyin tarihi jäne köpşilik ädebiette «dalalıq hristian qauımı» turasındağı daqpırt talassız şındıq retinde äjeptäuir orın alıp otır. Endi osı oraydağı eskilikti, naqtı, aqiqat derekterdiñ keybirin keltire keteyik.
Arıdağı mağlwmat – Şıñğıs hannan äldeqayda bwrınğı zamanda kereyler men naymandar hristian dininiñ nestorian tarmağın qabıldaptı degen derek. Ayttıq, Kerey handığı men Nayman handığınıñ belgili bir auır zaman – Qidan, Şürjen öktemdigine qarsı küres kezeñinde basqınşıdan irgesin birjola aulaq salu jäne tıñ tınıs, kömekşi küş izdestiru maqsatında nestorian dinine beyil bergeni ras, biraq jat dindi moyındau bileuşi top şeñberinen wzamağan, onıñ özi şarttı türde ğana ekenin köremiz.
Korol' Ioann turasındağı dabıra – qwr laqap, men onıñ biliginde bolğan (bolıptı-mıs) nayman jeri arqılı öttim, birdi-ekili nestoriandar ğana wşırastı, dep jazğan Rubruk.
Bwl Ioannıñ bauırı, Oñ degen hannıñ jwrtı kerey men merkit nestorian dinine jatadı eken, al hannıñ özi pwtqa tabınğan, jın-peri şaqıratın pwtşı abızdar wstağan, deydi odan soñ.
Bwl arada kerisinşe, hristian – han da, «pwtqa tabınatın», yağni ata-baba dinin saqtap qalğan – jalpı jwrt, nemese hannıñ özi de eskilikten birjola qol üzip ketpegen.
Wlı Dala şeginde eki ğasır bwrın örken jayğan hristian dini Şıñğıs han zamanında mülde ornığıp, birjola küş salsa kerek qoy. Al şın mänisinde bäri de basqaşa bolıp şığadı.
Ülken köldi (Alaköl, – M.M.) tüstik-şığıstan etektep, ökpek añğardan (Joñğar qaqpası, – M.M.) ötkennen soñ, äulie Petr küniniñ qarsañında nayman jerine keldik, dep jazadı Karpini jäne bwl naymandardıñ «dinsiz mäjusi» ekendigin atap körsetken. Mwnda Petr jäne Pavel äulielerdiñ küninde qalıñ qar jaudı, ayrıqşa suıq boldı, depti. Hristian äulielerin eske alıp, arnayı künin atap jatqan eşkimdi körmegen. Bwl eldiñ jerimen birneşe kün jürdik, deydi. Äldenendey din-qarındastıq elesin añdamağan.
Arnayı elşilik basşısı retinde Qaraqorımda, Küyik qağannıñ därgeyinde bolıp qaytqan Kilikiya-Armyan patşalığınıñ gundstabli (bas qolbası, bas uäzir) Smbat Sparapet öziniñ nağaşı ağası, Kipr koroli Genri Luzinyanğa jol-jönekey, Samarqannan jazğan hatında bılay depti:
Sizge mağlwm bolğay, marhamattı Äulie (yağni papa, – M.M.) wlı hannıñ hristian ekenin, nemese emesin anıqtau maqsatında, häm onıñ hristian elderine äsker jauıp, halqın qırğınğa wşıratu sebebin bilmek üşin arnayı elşi jiberdi. Bwl saualğa oray han-patşa: jaratqan qwday onıñ ata-babalarına jäne özine älemdegi barlıq bwzıq jäne zwlım halıqtardı qırıp-joyu turasında jarlıq bergen, depti. Al hannıñ özi hristian ba, älde joq pa dep swrağanda, meniñ kim ekenim qwdayğa anıq, al eger papanıñ özi naqtı bilgisi kelse, osı elge kelsin, közimen körsin, tatar jwrtındağı jağday qanday ekenin, degen körinedi…
Küyik qağan papa Innokentiy IV ge arnayı joldauında asa qatqıl aytadı:
«Sen öziñniñ hattarıñda bizdiñ şoqınıp, hristian boluımız qajeti turasında jazıpsıñ. Qısqasın aytayıq, biz tüsinbedik, qalay, qaytip? Sender, Batıs jwrtı, düniede tek özderiñ, hristiandar ğana bar dep sanaysıñdar, al basqalardı jek köresiñder. Qwdaydıñ raqımı kimge tüsetinin qaydan ğana bile qoydıñdar? Al biz Täñirini (tüpnwsqa tärjimada «Qwday», – M.M.) qasterlep, jäne sol Täñiriniñ küşimen (bwl – twraqtı tirkes, – M.M.) Batıs pen Şığıstıñ barlıq jerin oyran qıldıq…» – deydi.
Soğan qaramastan, Batısta Dala jwrtınıñ hristiandığı turasındağı jağımdı qaueset toqtamaydı.
Wlı qağan Küyik jäne onıñ ğwzırındağı tağı qanşama wlıq kisiler hristian-katolik dini qabıldaptı-mıs degen daqpırt jönimen, din-qarındastıq jäne diplomatiyalıq tığız baylanıs ornatu maqsatında Franciya koroli Lyudovik IX tarabınan Qaraqorımğa arnayı jiberilgen, dominik ordeniniñ monağı Lonjyumo bastağan elşilik mülde basqaşa jağdayğa tap boladı. Lonjyumo ilkide ğana dünie salğan Küyik qağannıñ jesir qatını, aralıq kezeñde Eke Wlıstıñ biligin wstap otırğan Oğwl-Qaymıştıñ Ordasınan birde-bir nağız hristiandı wşırata almaptı, ondağı jalpı jwrt jer tübinen öksip jetken hristiandardı mülde jat sanaydı, tipti, hristian elşiligin iş tartıp, olardıñ kündelikti tirşilik-qamın oylağan eşkim bolmaptı.
Hristiandarğa qwrmet körsetken sebepti, Möñke han, Küyik handar hristian degen söz taradı. Şın mänisinde, bwlar hristian emes, dep jazadı Rubruk.
Şet jwrttıq elşiler men jihankezderge, barlıq taraptağı din ataulığa qwrmet – memlekettik sayasattıñ bir tarmağı, jalpığa ortaq sıpat bolatın.
Möñke han ataulı mereke künderinde nestorian-hristiandarına da, saracinderge de, pwtqa tabınuşılarğa (buddisterge) de tiesili qwrmet bildiredi, dep jazadı özi körgen jağday turalı Rubruk.
Eñ bir köp tarağan jäne tarihi ädebiette ornıqqan däyek – Batu hannıñ ülken wlı Sartaqqa qatıstı.
Sartaqtıñ hristian dinin qabıldauı turalı mağlwmat mwsılman tauarihtarında da wşırasadı. Alayda, qolda bar basqa da derektermen salğastıra qarasaq, Sartaqtıñ dini wstanımına qatıstı teris söz – taq talası, mwsılman Berke tarabınan tuındağanın añğaramız.
Hristian eken dep, qanşama ümit artqan Sartaq katolik elşilerine aytarlıqtay ıqılas tanıtpaydı, dini senim turasında äuestik bildirmeydi, tek ädepki, şet jwrttıq elşiler retinde äkesi Batu hannıñ aldınan ötuge bağıttaydı.
Sartaq nağız hristian eken degen wğımmen kelgen Karpinige onıñ jaqın töñiregindegi wlıqtar: bizdiñ ämirşimizdi hristian dep aytpañdar, ol hristian emes, moal (moğwl, – M.M.) depti.
Alayda, Altın Ordanıñ taq mwrageri-hristian turasındağı aldamşı ümit üzilmegen. Karpiniden soñğı Rubruk ta äuelde kümända qaladı. Sartaq Hristosqa sene me, senbey me – naqtı ayta almaymın, meniñ bayqauımşa, ol köbine-köp hristiandardı keleke qılatın siyaqtı, deydi.
Äytkenmen, aqır tübinde anığın añdağan. Şındığında, Sartaq hristian emes, dep tüyip aytadı.
Bizdiñ korol' hristian eken dep, Sartaqqa hat joldağan edi, eger hristian emesin bilse, onımen eşqanday qatınas bolmaytın edi, depti keyinirek, Möñke qağanmen aradağı keñesinde.
Sol zamanda tek Sartaq qana emes, hristian atalatın basqa da ülken twlğalar bar. Mäselen, Şıñğıs hannıñ eñ senimdi qosşılarınıñ biri, odan soñ Öketay, Küyik qağandar zamanında memlekettik hatşı (esebi, bas uäzir) qızmetin atqarğan kerey Şıñqay nestorian dinin wstanğan desedi. Karpini Şıñqaymen äldeneşe märte kezdesken, Küyik qağannıñ ğwzırına bararda arnayı qabıldauında bolğan, biraq Şıñqaydıñ hristian ekendigi jöninde eşqanday mağlwmat qaldırmağan. (Äytkenmen, basqa da derekter negizinde Şıñqaydıñ hristian dinine beyil bergeni añdaladı.) Al Rubruk Möñke qağan twsındağı memlekettik hatşı Bwlğaydıñ nestorian ekenin naqtı aytqan.
Keyingi Bwlğay ğana emes, Küyik qağan twsında Alğı Aziyadağı moğwl äskeriniñ bas qolbasşısı Elşigedey-noyan nestorian atanadı jäne onıñ francuz koroline arnayı jibergen eki elşisi de, David jäne Mark esimdi nestoriandar boldı degen mağlwmat bar. (Jalğas derekte bwlar tek senimge jetu üşin ğana hristian atanğan dep aytıladı.)
Basqa da mısaldar wşırasadı. Alayda bar kiltipan – bwlar qanşalıq därejede hristian boldı degen saualğa tireledi.
Taqau Şığıs elderinde on bes-jiırma jıl twrğan, hristian dinin uağızdap, jwrt aralağan, onıñ işinde Qwlağu wlısı jäne irgeles, bodan aymaqtardı da jaqsı bilgen Rikol'do de Monte-Kroçe nestoriandar turalı arnap jazadı, biraq tatarlar arasında bwl dinniñ ümbetteri bar dep aytpağan.
Şetten kelgen nestoriandar şındıqtıñ öñin aynaldırıp jiberedi. Bolmaşını on ese ösirip aytadı, degen Rubruk.
Tatarlar anıq şoqınğan jağdaydıñ özinde bwl – tek sırtqı körinis jäne tek jın-periden saqtanu şarası ğana bolğan, deydi ataqtı nemis oqımıstısı Rihard Hennig (1874–1951), ortağasırlıq jazbalar, onıñ işinde Rubruk derekterin talday otırıp.
Möñke qağannıñ biik märtebeli tört qatınınıñ üşeui hristian sanaladı eken. Betpe-bet köriske kelgende, bwlardıñ hristian dini turasındağı mağlwmatı şamalı, al tüsinikteri mülde derlik joq ekeni körinedi. Al ekinşi, «dinsiz» qatın, qattı sırqattanğan kezinde özin krestpen alqauğa rwqsat jasaydı. Hristian sanalatın törtinşi qatınnıñ özi baqsı-balgerge senedi, pwtqa («idol») tabınadı, dep jazğan Rubruk.
Tek han sarayındağı märtebeli qatındar ğana emes, hristian esebindegi jalpı jwrttıñ jağdayı osınday eken.
Ondağı nestorian monahtarı eşteñe bilmeydi, dep atap körsetedi Rubruk. Özderinşe ğibadat jasaydı, qasietti kitaptarı siriya tilinde jäne ädepkidey dwğa oqıp än aytqanda, mätin mağnasınan eşqanday habarı joq; onıñ üstine, bwlar äbden bwzılğan qauım, basqa da tatarlar siyaqtı köp äyel aladı, tilemsek, maskünem, kündelikti twrmısta din qağidalarınan aulaq, olarğa qarağanda moaldar men toyındardıñ (budda sopıları, – M.M.) tirşiligi äldeqayda beykünä, deydi.
Han sarayınıñ töñiregi, Qaraqorım jäne basqa da taraptağı ärqilı din ökilderi, tipti, nestoriandardıñ öziniñ köpşiligi – kelginşi jwrt, imperiya irgelengennen soñ ärtürli jağdaymen toğısqan qauım ekendigi körinedi. Kelginşi nestoriandar men saracinder jäne pwtqa tabınuşılar (buddister) barlıq qalalarda bar, degen Rubruk.
Sonımen qatar, astana baytaqta orıs, armyan tekti pravoslav hristiandar da özderiniñ şirkeuin aşıp, dini nasihatın jürgize bastaptı. Şıñğıs han zamanında jäne oğan jalğas kezeñde imperiyanıñ negizgi sayasi twrğılarınıñ biri – dini tözimdilik, öjdan erkindigi bolğanı belgili.
Olar eşkimdi de öz dinin tastauğa mäjbürlemeydi, degen Benedikt Polon.
Ärtürli käsip şeberleri retinde twtqın bolıp kelip, Qaraqorım jäne basqa da arnayı ortalıqtarda twratın orıs, majar, nemis, alan, gruzin, armyan tekti hristiandar öz dinderin erkin wstanadı.
Qwday qoldıñ sausaqtarın ärtürli etip jaratqanı siyaqtı, adamdarğa da ärqilı jol-jora bergen. Biraq sender, hristiandar, qwday tüsirgen jarlıqtıñ räsim-mänisin saqtay almay otırsıñdar, deydi Möñke qağan Rubrukqa.
Qaraqorımda ärtürli halıqtardıñ on eki ğibadathanası bar eken. Onıñ ekeui – mwsılman meşiti, bireui – hristian şirkeui bolğan. Pasha meyramı kezinde osı şirkeuge hristiandar köp jinaldı: vengrler, alandar, orıstar, gürji men armyandar – köpşiligi Batıs jorıqtarı kezinde twtqın bolıp kelgender eken, deydi Rubruk.
Rubruk elşiligi kezinde Qaraqorımda, Möñke qağannıñ qalauımen hristian, mwsılman jäne budda dininiñ bilgirleri arasında kimniñ dini aqiqat jäne artıq degen twrğıda arnayı pikirtalas ötkiziledi. Älbette, eşqanday nätijesiz. Wlı qağan eşkimdi qoldamaydı häm eşkimdi de teristemeydi. Tabiği jağday.
Qwbılay qağan aytıptı:
Älemdegi halıqtar tört qwdiretti qasterleydi jäne solarğa sıyınadı. Hristiandar – bizdiñ qwdayımız Iisus Hristos deydi, mwsılmandar – [payğambarımız] Mwhamed deydi, iudeyler – Moiseyge, pwtqa tabınuşılar – Sagom-bwrqanğa (Şak'yamuni) bas wradı. Men osı törteuin de qwrmet twtam, törteuinen birdey medet swraymın. Qaysısı Köktegi eñ mıqtısı bolsa, sonısı meni qoldauğa tiis, deydi (Marko Polo).
Bwl – Şıñğıs hannıñ ösieti bolatın. Din ataulını alalamau, bärin teñ wstau – imperiyalıq ülken sayasattıñ bir tarmağı. Al Şıñğıs hannıñ özi, tört wl jäne taqau nemereleri tügeldey ata-baba dinin, ejelgi räsim, jol-joranı berik saqtağanın köremiz. Tek han äuleti men bileuşi tap qana emes, barlıq qara jwrt ata-babanıñ bayırğı nanımı – Täñiri dininiñ auqımında boldı.
Zamanınan ozğan aqılman oyşıl Rodjer Bekon (1220–1292) älemde eñ iri halıqtardı qamtitın, negizgi altı dini wğım bar dep bilgen. Derbes dinge ie bolıp otırğan bwl ataulı qauım: saracinder (yağni mwsılman jwrtı, – M.M.), tatarlar, mäjusiler, pwtqa tabınuşılar (buddister), iudeyler jäne hristiandar. Aqiqat din twrğısınan alğanda, bir Qwdaydı moyındaytın tatarlar – mäjusiler men buddisterden joğarı, alayda iudeylerden bir satı tömen, depti. Eñ biikte, ärine, hristian jwrtı.
R.Bekon bayıptağanday, qaytkende de öz dini bar, özindik jol-jorası berik türik-tatar jwrtı ata-baba räsiminde qaladı. Köşpendi halıqtardıñ tirşilik-tınısına üylespeytin hristian dininiñ bwl tarapta tabısqa jetui mümkin emes-ti.
Jartı ğwmırın «dinsiz mäjusiler» arasında hristian dinin uağızdauğa arnağan Rikol'do de Monte-Kroçeniñ küyinip twrıp aytqan bir sözi bar. Tatardıñ jalpı jwrtı añ siyaqtı, deydi. Tabandap twrıp aladı, eşqanday nasihat, ügitke könbeydi. Olarğa aqı, pwl ğana kerek. «Eger hristian dinin qabıldasam, mağan ne beresiñ?» – dep swraytının qaytersiñ. Al saracinder bwlarğa eşqanday şart, şekteu qoymaydı, keñşilik, erkindik bergen. Sondıqtan tatarlar mwsılman dinin qabıldauğa beyim, deydi mülde torığıp. Keyinde baytaq imperiyanıñ qara ornı Tatan – moñğol tekti taypalar enşisinde qalğan bügingi Halha men Barğujın-Toqım (Buryatiya) jäne onımen şektes, halqı sirek, şalğay türik ölkeleri demesek, bükil türik qauımı mwsılman dinin qwp körgeni mälim, biraq bwl – basqa taraptağı äñgime.
Tatarlar hristiandardı wnatpaydı, olardı dökir, äri aşköz, jäne öligin sıylamaytın jwrt sanaydı, dep tüyindeydi Rikol'do de Monte-Kroçe.
Hristian uağızı Dala jwrtına mülde jat ekendigi birden añdalğan. Bwl jağdaydı Innokentiy IV papa men Lyudovik IX korol' äuelgi, Ascelin elşiligi kezinde wğınsa kerek-ti.
Alğı Aziyada, jorıq jolında twrğan Bayju-noyan papanıñ dominik monağı Ascelin bastağan elşilerine äuelde birşama sıpayı söyleydi. «Sender, hristiandar, papa – barlıq jwrttan artıq dep qalay aytasıñdar? Bizdiñ han Qwday (ärine, Täñiri, – M.M.) bergen qwdiret pen dañq arqasında seniñ papañnan da, kez kelgen basqa bir kisiñnen de ölşeusiz joğarı», – deydi.
Papa elşileri Bayju-noyannıñ aldında tağzım jasaudan bas tartqan kezde «baron», yağni tatar bek-bahadwrlardıñ aytqan sözi:
«Sender, hristiandar, ağaş pen tastan jasalğan pwtqa (yağni qwday beynesi men krestke, – M.M.) tabınasıñdar. Endeşe, Täñiri tañdağan qağan özine teñdes qwrmet körsetuge ökilet bergen Bayju-noyanğa nege bas wrmaysıñdar?» – deydi.
Bwdan soñğı kelissözde, Ascelin diplomatiyalıq tasırlıq körsetken şaqta, Bayju-noyan qattı ketedi, oyındağısın aşıq aytadı:
«Sender biz hristian dinin qabıldap, özderiñ siyaqtı it bolsın deysiñder. Älbette senderdiñ Papa – it emes pe!? Jäne bükil hristian ataulı da tügel it emes pe!» – depti aşuğa erik berip.
Bükil Batıs äleminde tiri äulie sanalatın papa ğana emes, jat jwrttıñ böten dini turasındağı senimdi, jirenişti tüsinik osınday eken.
Tatarlar bükil hristian qauımına öşpendi, tügeldey qırıp bitiruge ıntızar, dep jazğan Vincent de Bove. Äytse de, qaterli, almağayıp jağdayda din-qarındas izdegen Batıs jwrtı toqtay almadı dedik. Tek Rubruktıñ aqiqat äri naqtı aqparınan soñ ğana papa men korol' tatar jwrtındağı hristiandarmen jalğasu, jäne dindi odan ärmen nasihattau talabınan birjola bas tartadı, tipti Rubruktıñ izin basa, tobımen attanğan jaña missionerlerdiñ özi orta joldan keri qaytıptı.
Rubruktan soñ sabınnıñ köbigi tarqap, europalıqtardıñ tatar hristiandarı turasındağı tätti ümiti birjola kesildi, dep jazğan R.Hennig.
Ölim jäne jerleu
Şıñğıs han zamanındağı dalalıq köşpendi qauımnıñ ölik kütu, jerleu räsimderi ejelgi türik taypalarınıñ jol-jorasımen säykes ekendigin köremiz. Älbette, bağzıdağı ğwn, keyinirektegi türik ğwrıptarı turalı negizinen arheologiyalıq zertteuler arqılı belgili. Al biz bayıptap otırğan däuirge qatıstı jazba mağlwmat ta birşama. Eki tarapta da jetimsizdik bolğandıqtan, tolıqtay wqsastıq, naqpa-naq qaytalau turalı aytu qiın. Keyingisi äuelgisin jalğastıradı, tüptep kelgende, birin biri tolıqtıradı der edik.
Aldımen, sonı bir derekter.
Äldekim qattı auıra qalsa, onıñ üyiniñ irgesine wzındığı toğız şıntaq, sırtınan qara kiizben oralğan qwrıq ornatadı. Sodan bastap, osı belgilengen aumaqqa böten eşkim kirmeydi, depti Bendikt Polon.
Bireu-mireu ölesi bolıp auırsa, onıñ albarına nayza tigip, onı qara kiizben qaptap qoyadı jäne sol sätten bastap, nauqastıñ üy-jayınıñ mañınan eşkim jüruge tiis emes, deydi Karpini.
Äldekim qattı sırqattanıp jatıp qalsa, üyiniñ üstine arnayı belgi qoyadı. Tek qızmet körsetuşiler ğana kirip-şığadı. Eger belgili törelerdiñ biri auırsa, ordanı aynala küzet twrğızıladı, eşkim añdausız ayaq baspas üşin, deydi Rubruk. Köldeneñ kisimen birge qaskünem jın, nemese [qara]jel ötip ketpesin degen qauip körinedi.
Ajal sätinde nauqastıñ qasında eñ jaqını ğana qaladı, öytkeni, ölimge kuä bolğan adam jaña ay tuğanğa deyin han ordası twrıptı, kez kelgen bek, şonjardıñ ordasına da kire almaydı (Bendikt Polon).
Äldendey ülken kisiniñ täsilim sätin körgen adamdar jıl ayağına deyin (jıl uaqıtı tolğanşa? – M.M.) han ordasına kirmeydi. Ölgen – kişkentay bala bolsa, bir ayğa deyin (Rubruk).
Kisi ölgende qattı dauıstap jılaydı (Rubruk).
Qayğı, qaza üstinde äyelder bwrımın tarqatıp, şaşın jayıp jiberip, zar şegetin bolğan (“Qasterli şejire”).
Kisi ölgen soñ, onıñ üyine, twrağına qatıstı zattardıñ bäri de tazaru räsiminen ötui kerek. Eki ot jağıladı, eki qaptalğa eki sırıq ornatılıp, olardıñ bası arqanmen jalğanadı, arqanğa birneşe üzik mata baylanadı. Eki qanatta eki baqsı, zikir aytıp, su bürkip twradı. Barlıq adam, barlıq zat osı eki ottıñ aralığınan ötui kerek, degen Benedikt Polon.
Jerlengen kisi töreler äuletinen bolsa, onıñ molasınıñ basında bir üy qaladı. Igi jaqsılar ziratınıñ mañında qarauıl, küzetşiler jatatın qonaqjay boladı, deydi Rubruk.
Kisisi ölgen şañıraq bir jılğa qanday da alım-salıqtan bosatıladı (Rubruk).
Ataqtı twlğalar ölgennen keyin belgili bir uaqıttarda arnayı as berilip twrğan, joqtau jır aytılğan («Qasterli şejire», Räşid-äd-Din).
Endi jerleu räsimi turalı.
Benedikt Polon aytadı. Eger bay adam ölse, onda aydalağa, jasırın jerleydi. Otırğan üyimen, astau tolı et, ayaq tolı qımızben. Sonımen qosa, sadağı, qoramsaq tolı oğımen. Jügendi, ertoqımdı atımen. Jäne qwlındı biemen birge. Osınıñ bäri o dünielik bolaşaq ömir üşin qajet eken. Atına minedi, biesin sauıp işedi, tağısın tağılar. Sonday-aq, altın, kümis saladı, deydi.
Karpini sözi. Belgili şonjar ölse, onı özderi qalağan jeri, ien dalağa kömedi. Ortağa otırğızıp, bükil üy-jayımen, aldına jayılğan jozı, et tolı astau, şara tolı qımızımen. Sonımen qatar, qwlındı bie, ertoqım-jügendi bäsire atımen. O düniede erkin twratın üy-jayı, sauıp işetin biesi, minetin köligi boluı üşin. Jäne mal-mülki ösip-önui üşin tağı bir jılqını basında soyıp, aruağı riza boluı üşin bar etin jep, süyegin otqa jağadı, deydi.
Olar ölgennen soñ, o düniede ömir sürip, as işip, mal bağıp jüre beremiz dep senedi, deydi Benedikt Polon. (Ayta keteyik, keyingi qazaqtar da däp solay sanağan. Mwsılman dinin birjola moyındağanğa deyin. Jäne sodan soñ da, wzaq uaqıt boyı. Mwnıñ tañbağa tüsken ayqın däleli – Şoqan jazıp alğan «Öli men tiriniñ dostığı» atalatın ğajayıp ertegi. Kerek deseñiz, ötken kisi aruaq emes, eles-sülde emes, öziniñ sol, tirşiliktegi qalpında jarıqqa şığıp jüre aladı eken, tek kündelikti, belsendi ömirden ğana şettegen…)
Ölikti jerleu ornı jäne birjola kömer aldındağı räsim de bajaylap sıpattalğan.
En daladan jasırın türde, tört bwrıştı, şağın şwñqır qazıp, onı eki qaptalınan iştey keñeytedi. Al qalğan qabirdi auıl mañınan, köpke körsetip qazadı. Jäne soğan marqwmnıñ tirşilikte basqadan artıq bağalağan qwlın jatqızıp, onıñ üstine mäyitti mingestirip saladı, qabirdi aşıq qaldıradı. Eger älgi qwl üş künnen soñ körden aman şıqsa, basına erkindik aladı häm osı äulettegi qwrmetti, bedeldi kisilerdiñ sanatına qosıladı. Bwdan soñ ölik keltirilgen şın qabirdi tün jamıla kömedi de, tañ atqanşa üstinen jılqı aydap, qoy aydap, bar topırağın tegistep jiberedi, marqwmmen birge salınğan qazınanı eşkim taba almas üşin, dep bajaylağan Benedikt Polon. Keyde tegistelgen qabir üstine ilkide oyılıp alınğan şöbin qayta ornatadı, degeni tağı bar.
Split arhidiakonı Foma Batıs Europada, jorıq jolında qaza tapqan kisilerdi jerleu jağdayı turasında derek beredi. Aulaqqa, tasağa aparıp kömedi de, topırağın tegistep, üstinen at twyağımen tapap, qabirdiñ ornın añdausız etip tastaydı, depti. YAğni mäyitti kömip jerleu jäne artında nısan qaldırmau – jalpığa ortaq, ädepki räsim bolğan.
Rubruk körnekti twlğalardıñ jerlengen orındarı belgisiz qalatının kuälandıra otırıp, men mäyitpen birge altın-kümis qazına qosa kömiledi dep ayta almaymın, degen eken.
Keybir kisilerdi jerleudiñ özgeşe täsili bar, dep jazadı Karpini. Dalağa, köz körmeske şığıp, saylanğan jerdegi şöp ataulını tamırımen qoparıp alıp, betin tazartadı da, ülken şwñqır qazadı, şwñqırdıñ bir büyirin tereñinen üñgip, quıstaydı da, marqwmnıñ jaqsı körgen qwlın tiridey jatqızadı, onıñ üstine öliktiñ özin qoyadı. Astıda wzaq jatqan qwl qinalıp, talmausıray bastaydı, sol mezette onı suırıp alıp, tınıs beredi, osı jağday üş märte qaytalanadı. Eger qwl aqır soñında aman qalsa, bostan boladı jäne marqwmnıñ tuıstarınıñ arasında asa ülken qwrmetke jetip, bar jağdayı jasaladı. Al öliktiñ özin sol büyir quısqa (aqım, – M.M.) joğarıda aytılğan barlıq mükämalımen birge kömedi, sodan soñ, aldıñğı şwñqır da topıraqpen biteledi. Aqırı, qazılğan jerdiñ üstine manağı, tamırımen alınğan şöpti qayta ornatadı, basqa jerden ayırğısız körinip, eşkim taba almas üşin, dep täptişteydi Karpini.
Tağı da Karpini aytadı. Bwlardıñ elinde eki türli zirat bar. Biri patşaları, bekteri jäne barlıq şanjarlarına arnalğan; onday wlıq kisileri qayda ölse de, süyegin osında jetkizip jerleydi jäne qanşama altın-kümisti qosa kömedi. Ekinşi zirat – Vengriyada ölgender üşin, onda qaza tapqandar köp eken. Bwl zirattardıñ şegine arnayı qoyılğan küzetşilerden böten eşkim de jaqın jürmeuge tiis, eger äldekim kele qalsa, onı wstap alıp, tırday şeşindirip, öte qattı dürege jığadı. Biz bilmestikpen Vengriyada ölgenderdiñ ziratına kirip ketippiz, qorıqşılar äuelde bizdi atıp tastamaq bolğan edi, alayda biz wlwğ papanıñ ökilderi äri bwl eldiñ zañınıñ beyhabar bolğandıqtan, aman-esen kettik, deydi.
Karpinimen seriktes Benedikt Polon da osı kepti qaytalaptı, tek keybir twstarında az-maz özgeşeligi añdaladı. Bwlardıñ jerinde eki oray zirat bar degen. Biri – qaraşılar üşin, ekinşisi – handar, töreler, kösemder men ataqtılar üşin. Mine, osı ziratqa jat jwrtta ölgen belgili adamdarın, – mäselen, Vengriyada qaza tapqandar siyaqtı, – arnayı jetkizip, jerleuge ayrıqşa män beredi, deydi. Batıstağı türik-qıpşaq tilin jaqsı bilgen, sondıqtan da Şığıstağı türik-tatar qauımımen de tikeley, erkin söylesken Benedikt Polonnıñ derekteri naqtıraq. Ataulı eki zirattıñ biri jalpı jwrt – qara halıqqa arnalğan. Ekinşisi – anığın aytayıq, han äuletinen tısqarı bileuşi tapqa tiesili.
Karpini men Rubruk, tipti, tili bar Benedikt Polonnıñ özine belgisiz qalğan jağday – üşinşi, eñ joğarğı därejeli zirat tağı bolğan, – büginde ädepki atına deyin wmıtılğan qasietti Bwrhan-Qaldwn tauındağı, Şıñğıs han men onıñ äuleti ğana tınıs tapqan qasterli Eke-Qorıq. Taudı alıstan qorşalay, twtas äsker jasağı küzetipti. Şığıstağı Qwbılay imperiyası – Qıtaydı bilegen YUan' äuleti qwlağanğa deyin, bälkim, odan soñ da biraz zaman…
Benedikt Polon eskertkendey, Batu hannıñ Batıs jorığında qaza tapqan barlıq jwrt emes, tek qolbası bahadwr, noyan, äskerbası belgili twlğalardıñ süyegi ğana tuğan jerge jetkizilse kerek. Tatarlar qaza tapqan adamın sol arada, tabıtsız kömedi dep jazğan Ortalıq Europadağı oyranğa qatıstı birşama mağlwmat qaldırğan Foma Split.
Batıs jorığınan soñ, dalalıq türik qauımınıñ jaña bir wlı memleketi Altın Ordanı birjola negizdegen, Edil boyında, özi ornatqan Saray qalasında dünieden köşip, osı öñirde (bälkim, Aqtwba–Labasta bälkim Jayıq–Sarayşıqta) jambası jerge tigen Batu hannıñ qalay jerlengeni turasında naqtı derek saqtalğan. Taqır bastı taza mwsılman Jüzjani jazıptı.
Batu han jiırma segiz jıl patşalıq qwrdı, ilanımdı adamdardıñ aytuınşa, mwsılman dinin qabıldaptı jäne mwsılmandarğa ünemi senim artıp, qamqorlıq jasaptı; eger şınımen haq dindi bolsa, allanıñ raqımı tüssin, mäjusi küyinde qalsa, azabın jeñildetsin, dey kele, onıñ jerlenu räsiminiñ mwsılmanşılıqtan mülde tıs ekenin naqtılaydı. Batudı muğwl räsimi boyınşa jerledi, deydi. Bwl halıqtıñ ata-saltı mınanday: eger äldekim öle qalsa, sol, tozaqqa attanğan qarğıs atqırdıñ ataq-därejesine qaray, jer astınan özinşe üy esepti şwñqır qazadı. Onısın tösek jasap, kilem jayıp, ıdıs-ayaq jäne basqa da närseler qoyıp jabdıqtaydı jäne sol arağa älgi kisini qaru-jarağımen, dünie-mükämalımen qoyadı. Keybir äyelderin häm jaqsı köretin qızmetşisin qosa saladı. Sodan soñ tünde bwl jerdi topırağımen kömedi de, üstinen jılqı aydaydı, eşqanday ayırım belgi qalmağanğa deyin. Olardıñ bwl saltı ämbe mwsılman jwrtına mağlwm, deydi Jüzjani.
Rikol'do de Monte-Kroçe ejelgi salttıñ män-mağnasın wqpasa da, naqtı kuälandırğan. Ölikterin kömgende pisken et, artıq kiim jäne basqa da qajetimen birge saladı, depti. Bwl – Alğı Aziya, Taqau Şığıs elderindegi tatar qauımı. YAğni atalmış räsim arğı men bergi – bükil Şıñğıs han jwrtına ortaq boldı degen söz.
Özindik dästürdiñ keyingi kezeñge wlasqanın köremiz. Wlı Tatar jwrtında alpauıt mırzalardı atımen jäne bir, nemese eki qızmetşisimen qosa jerlep kömedi, dep kuälandırğan katalondıq Jurden Severak 1329 jılı.
Bwl ejelgi ata-baba räsimi, jeñildengen qalıpta, jappay emes, ara-twra bolsa da, keyingi qazaq arasında XIX ğasırdıñ birşama uaqıtına deyin saqtalıptı; marqwmdı arulap, mwsılmanşa janaza şığarıp, sodan soñ özine tiesili qaru-jarağımen, tirşilikte mingen, bar äbzeli tügel atımen qosa kömedi eken (A.Levşin).
Aytpaqşı, katolik uağızşı Rikol'do de Monte-Kroçe tağı bir orayda, tatarlardıñ ölik jerleu saltın qaytadan eske alıp, bajaylap jazğanı bar. Belgili jayıtqa qosa, özgeşe üstemesi üşin, tolığımen keltire keteyik.
Kedeylerdi jerlegende kesek-kesegimen et pisirip, janına qoyadı häm molağa üstindegimen qosa, jaña kiimderin saladı. Jäne mäyitke aytatını bar: «Eger äldekim kelip, üstiñdegi, nemese astıñdağı närselerdi alamın dese, berme, basıñdağı, janıñdağı dünielerdi wsın», – deydi. «Sodan soñ äldekim qwday jöninde swrasa, artıq eşteñe aytıp qoyma, tek qana: «Meniñ biletinim – qwday degenimiz – qwday!» – deysiñ». Osı sözdermen öligin kömedi, deydi Rikol'do.
Soñğı lepes – «Lä ilähä ilä Alla» – «Alladan basqa qwday joq» degen mwsılman kälimasın eske tüsiredi. Sirä, Rikol'do Türkiyada tanığan tatarlar işindegi mwsılman dinin qabıldağan marqwmnıñ jağdayı, allasın aytqanımen, eski, täñiri dininiñ saltı boyınşa jerlengen. Öytkeni, ölikke mwnday baqwl aytu – basqa eşbir derekte wşıraspaydı.
Däuletti kisilerdi tañdaulı atımen, barlıq qaru-jarağımen jerleydi, dep tolıqtıradı Rikol'do äuelgi sözin. Al imperatorlar ölgen jağdayda, molasına joğarılarğa qosımşa, asıl tas, tağı qanşama qazınanı birge saladı. Jäne jiırma şaqtı qwlın tiridey birge kömedi, deydi.
Soñğı söz – wzınqwlaqtan estigeni, al alğaşqı jerleu räsimderin öz közimen körgen boluğa tiis.
Jüzjani naqtılap otırğan moğwl saltı, Karpini, Benedikt Polon, Rubruk jazğan tatar saltı – ejelgi türik räsimi ekendigin däleldep jatudıñ özi artıq. Al moñğol (bwl rette moğwl emes, moñğol!) eşqaşan da öligin kömbegen. Dalağa, it-qwsqa tastaytın bolğan. Küni keşegi kommunistik tärtip kezinde de bwl dästürleri mülde wmıtılmadı, endi temir bilik bosañsıp, halıq öziniñ ejelgi saltına qayta wmıtılğan bügingi küni öligin tağı da, topıraqpen bürkemey, aşıqqa, en dalağa aparıp tastau öris ala bastadı desedi.
Aytpaqşı, bwl jağdaydı moñğoltanuşı oqımıstılar bilmeydi emes. Bağzıda bileuşi äulet qana jerge kömiledi eken dep, qiyalap şığadı. Birinşiden, bileuşi äulettiñ dästür-saltı basqaşa bolsa, onıñ näsil-tegi de basqaşa bolğanı. Ekinşiden, tarihi jazbalarda Şıñğıs han jäne oğan jalğas wlıstar kezeñinde jalpı jwrt tügili jeke bir adamdardıñ öligin dalağa aparıp, kömusiz qaldırğanı turasında eşqanday emeurin joq. Üşinşiden, ejelgi mwralarda bileuşi äulet qana emes, qaraşı qauım, jalpı jwrttıñ da mäyitterin jerge kömetini turasında naqtı aytılğan. Törtinşiden, moğwl, tatar atanğan qauımnıñ ölik jöneltu jäne jerleu räsimi men arıdağı türik tekti ğwn, odan soñğı ejelgi türiktiñ jerleu räsimderi säykes kelip jatır, tağısın tağılar. Beu, şirkin, deyik. Biz auıl arasındağı tasır, topastığımızdı aytamız. Damıdı degen Europa ğılımınıñ özi äli künge bayağı soqır soqpaqtan şığa almay jatır eken!..
Taqırıbımızdıñ bastau közine qaytıp oralsaq, Şıñğıs han zamanındağı jäne oğan jalğas kezeñdegi köşpendiler, mezgilsiz kelgen köldeneñ qaza, atap aytqanda, soğıs zardabı bolmasa, taza auadağı tabiği tirşilik, närli süt tağamdarı men jılqı eti, eñ bastısı – at üstindegi erkin ömir men şipalı qımızdıñ arqasında öte wzaq jasağan. Juväyni tarihında, Räşid-äd-Din şejiresinde jastarı jüzden asqan köptegen belgili twlğalardıñ esimderi ataladı.
Mal
Köşpendilerdiñ tirşilik kebiniñ eñ bastı wytqısı – mal bolğanı belgili. Mal sümesi därmen, qayrat berse, mal önimderi barlıq twrmıstıq jäne şaruaşılıq qajetin ötedi. Erte däuirden keyingi orta ğasırlarğa deyin köşpendi jwrttıñ ayrıqşa qwdiretke jetui – tek işken tamağı men ömir saltınıñ ğana arqası emes, mingen köliginiñ, yağni attıñ küşine baylanıstı bolatın. Arıdağı Ğwn, keyingi Türik zamanındağı jağday Şıñğıs han däuirinde de sol qalpında saqtalıp twrğanın köremiz.
Tatar elinde şöp qalıñ, su mol, sondıqtan da mal şaruaşılığına öte qolaylı, dep jazadı Çjao Huñ.
Bwlar öte bay. Malı: tüye, siır, qoy, eşki jäne jılqı. Küş köliginiñ köptigi bükil älemnen asadı, deydi Karpini.
Tabın-tabın ögiz ben üyir-üyir jılqınıñ, otarlı qoydıñ sonşama köptigine qayran qaldım, dep jazadı Rubruk.
Olardıñ mal baylığı jerdegi eşbir halıqta joq, deydi Benedikt Polon.
Bwl Ordadağı maldıñ qisapsız köptigi adam sengisiz därejede, deydi Barbaro.
Maldarı iri, qoñdı, şıraylı, degen Marko Polo.
Jılqı, tüye, ögiz – iri qara maldarın ayrıqşa qwrmetteydi häm maqtan etedi, dep jazğan Vincent de Bove.
Jäne eldiñ öz işinde malğa talas, dau-damay, basqanıñ menşigin ielenuge tırısu äste bolmaydı eken.
Marko Polo aytadı:
Malı köp, bay kisiler ayğır, bie, tüyelerine, ögiz, siır, barlıq iri qarasına öziniñ en-tañbasın salıp qoyadı. Östip belgilengen maldı eşbir küzetşisiz-aq dalağa, tauğa jayılımğa jiberedi. Eger basqa bireudiñ malımen aralasıp ketse, bäsire belgisi boyınşa iesine qaytaradı. Tek qoy-eşkini ğana qoldan bağadı, deydi.
Tört tülik mal tügel bolğan. Tört tülik qana. Şoşqa jäne basqa da jandıqtar mülde wşıraspaydı, dep atap körsetken Karpini.
Osı tört tüliktiñ işindegi eñ qajettisi jäne eñ qwrmetti asılı – jılqı eken. Kölik qana emes, tamaq, susın ğana emes, senimdi serik. Qaşanda solay bolğan.
Jılqı ösiru, onı bağıp-qağu, qajetke paydalanu – jete meñgerilgen, özgeşe öner eken.
Çjao Huñ aytadı:
Jılqını birinşi, nemese ekinşi jılı (yağni tayında, qwnanında) dalada miniske üyretedi. Bwdan soñ üş jıl boyı (demek, bestisine, altı jasına deyin) bos jiberedi. Osıdan keyin ğana birjola qolğa aladı. Alğaşqı üyretu – tek tistemes, tebinbes üşin ğana, deydi. Al arda erkindik, ärine, quat, küşi tolığu üşin. Beli mıqtı, siñiri berik boluınıñ alğışartı. (Qazaqtıñ “Qobılandı batır” jäne “Er Tarğın” jırında twlpar attardıñ baptaluı däp osı ülgide körinedi.)
Tağı da sol Çjao Huñ aytadı:
Jılqınıñ jüzi – üyir, mıñı – qos, qanşa köp bolsa da topırsız tınış, arqıramaydı, şwrqıramaydı, minezi jaqsı. Tatarlar mingen atınan tüskende, onı baylamaydı, bos qoya saladı. Kün wzaq ottatpaydı. Tek tünge qaray ğana jayılımğa jiberedi. Bağımı şöptiñ närine baylanıstı. Tañ ata wstap, qaytadan minedi. Eşqaşan attarına bwrşaq, nemese dän bermeydi. Jorıqqa şıqqanda är kisiniñ birneşe atı boladı. Kün sayın auısıp minip otıradı, sondıqtan köligi eşqaşan şaldıqpaydı.
Tatarlar wrıs-maydanda özderiniñ attarınıñ pärmeni men quatına senedi, depti Simon de Sent-Kventin.
Attarı bizdikimen salıstırğanda küşti, jürdek, äri tözimdi, deydi orıs arhiepiskopı Petr.
Attarı iri äri küşti. Tötenşe jürdek, üş kündik joldı bir-aq künde öte aladı, degen Met'yu Paris.
Bwlardıñ attarı barlıq jwrttıñ jılqısınan jüyrik, dep jazğan Simon de Sent-Kventin.
Bwlardıñ attarı it siyaqtı üyretilgen, qalay bwrsa, solay jüredi, depti Marko Polo.
Olardıñ attarı jaqsı. Äskerdiñ soñınan aydausız erip jüre beredi, bireu şauıp kele jatsa, onıñ soñında jiırma-otız at özderi kele jatadı, deydi közimen körgen majar episkopı (Met'yu Paristiñ «Ülken şejiresinen»).
Bwlardıñ attarı mıqtı, wzaq jüriske de, aştıqqa da üyrenşikti. Üş kün qatarınan şabuıldasa da, azğana tınığıp, şamalı ğana azıqqa qanağat etedi, Foma Split.
Jılqıları barlıq qiındıqqa tözimdi, degen Sent-Kventin.
Tatarlardıñ attarı bizdikindey emes, tereñ qarda tebindep, astındağı şöbin arşıp jey aladı, deydi Karpini.
Qısqı qarda tebindep jayılu – tek dalalıq jılqı twqımına ğana tän qasiet bolıp şıqtı.
Plano Karpini öziniñ serikterimen birge Franciyadan minip kelgen attarın, wzaq sapar aldında, Kievte tastap ketuge mäjbür boladı. Tatar jwrtında arpa men swlı da, qıstıq pişen de bolmaydı eken, attarımız aştan ölui anıq edi, deydi.
Tatarlardıñ astındağı attarı jerdi twyağımen qazıp, şöptiñ tamırın jeydi, arpanı bilmeydi, degen Ibn äl-Asir.
Jol jürgende attarına arpa, saban alıp keregi joq, tabılğan şöpke jayıladı, deydi Marko Polo.
Bwlardıñ attarı ağaştıñ japırağın, bwtağın, qabığın, şöpterdiñ tamırın jep jüre beredi, soğan qaramastan, qajet kezinde ayrıqşa jüyrik äri tözimdi keletin körinedi, deydi german imperatorı Fridrih II, öziniñ ağılşın koroli Genrih III-ge joldağan, tatar äskeriniñ küş-qwdireti, oğan qarsı küres mümkindigi turasındağı üreyli ündeuinde.
Ol kezde de, odan bwrın da attar tağalanbağan (Sent-Kventin, Foma Split, Barbaro, Kontarini). Saltta joq.
Bwl attar tağasız bolsa da, qırğa şığıp, sayğa tüsip, tautekedey orğidı, depti Foma Split.
Minis attarı tügeldey piştirilgen, deydi Sent-Kventin. David Eşbi de dep sonday derek qaldırğan.
Ortalıq Aziya dalası – adamzat alğaş ret, millädiden bes mıñ jıl bwrın at üyretip mingen özgeşe öñir. Arıdağı ğwn, beridegi türikte twrqı biik, añsağay, twlpar attar bolğanı tarihi jazba derekterden mağlwm. Altay taularınıñ şegindegi ejelgi saq, ğwn qorımdarınan tabılğan jılqı süyekteri, tipti, sol qalpında saqtalğan jüyrikterdiñ mürdesi tağı belgili. Şıñğıs han zamanındağı köşpendi jauınger taypalar wstağan jılqı – sol ejelgi twqımnıñ jwrağatı. Sovet tarihında qalıptasqanday, keyingi halhanıñ şımır, berik, alayda süyegi wsaq, bäkene jılqısımen şendestiruge bolmaydı. (Tatar jılqılarınıñ twrqı alasa, bitimi şağın degen derek bizge Kişi Aziya şeginde bolıp qaytqan Ascelin elşiliginiñ jazbalarınan ğana wşırastı. Tabiği jağday der edik. Alğı Aziya tarabına attanğan Qwlağu äskeriniñ qwramındağı qomaqtı bir qwrılım – Şıñğıs hannıñ tuğan jieni Bwqa-Temir bastağan oyrat jasağı bolğan, bwlar, ärine, öz attarın minip şıqpaq.)
Mine, älgindey, köşpendiler ğasırlar boyı ösirip, baptağan, äri küşti, äri jüyrik, äri tözimdi, ayrıqşa jılqınıñ jalpı sanı qisapsız köp bolğan. Barlıq uaqıtta da. Däşti-Qıpşaqtı Karpini men Rubruktan keyin kesip ötken Ibn Battuta bwl ölkedegi jılqınıñ köptigine qayran qalğan. Irğını sonday, qoyşa öredi, tipti, bizdegi qoydan da köp, deydi. Bir kisiniñ birneşe mıñ jılqısı boluı ädepki jağday, deydi.
Jılqılarınıñ köptigi sonşama, aydağan kezde köz körimdegi bükil dalanı qaptay basıp ketedi, degen Barbaro.
Jılqıdan soñğı köp jäne şaruaşılıqqa ayrıqşa tiimdi tülik – müyizdi qara, naqtılap aytsaq, ögizder. YAğni, siır malın negizinen süt üşin emes, jegin retinde ösirgen.
Daladağı siırlar tügel sarı, boyı Oñtüstik Qıtay buyvolınday (yağni öte iri), ayrıqşa tözimdi, küşti, dep jazadı Syuy Tin. Tatarlar egin salmaytındıqtan, ögizder tek jeginge ğana qosıladı. Köbiniñ mwrnı tesilmegen, deydi.
Bwl jwrt wstaytın ekinşi bir mal – ögiz, ädemi jäne iri keledi, öte köp. Jeginnen asqanına qajetine qaray jük, teñ arta beredi, deydi Barbaro.
Ögizderi men siırları tabın-tabın, bwl müyizdi qaralar düniedegi eñ jaqsı twqım bolar, özderiniñ sapası jöninen, depti Kontarini.
Bwl halıq ösiretin üşinşi tülik – qos örkeşti, jüni qalıñ tüyeler, deydi Barbaro. Şığıstan kelgen, jalğız örkeş (yağni nar) tüyeler de bar, olardıñ twrqı kişirek, deydi. Esebi, qos örkeşti tüyeler tım iri bolğanı.
Marko Polo köşpendi jwrtta jılqı, siırmen qatar, tüyeniñ de köptigin atap aytadı.
Tüyeleri qos örkeşti, bir örkeşti, mülde örkeşsizi de bar, depti Syuy Tin. Bwl «örkeşsiz tüyeler», sirä, özgeşe bir twqım emes, qos örkeşi birdey jatıp qalğan arıq tüyeler bolsa kerek, qıtay diplomatı tüyeniñ üşinşi türine balağan.
Bwl jwrt ösiretin törtinşi tülik – sirağı biik, jüni wzın, ülken, döñgelek qwyrıqtı qoylar, deydi Barbaro.
Qoy sanı tipti köp, deydi Syuy Tin.
Bir atı bar kisiniñ altı-jeti qoyı boladı. Säykesinşe, jüz jılqısı bolsa, altı-jeti jüz bas qoyı boluğa tiis, deydi Çjao Huñ.
Älbette, jalpı jwrt qolındağı qoy jüzdep emes, mıñdap örgen.
Qoylarınıñ bitimi jaqsı, düniedegi tañdama twqım, degen Kontarini.
Soltüstik (yağni köşpendiler) qoylarınıñ jüzden eki-üşeui ğana müyizdi. Bwl qara qoylardıñ eti ayrıqşa, depti Swñ jazuşısı Hun Hao.
Qoylarınıñ jüni qalıñ, qwyrığı döñgelek, deydi bizge mağlwm Syuy Tin.
Bwl qwyrıq jiırma funtqa deyin tartadı, men sonday ülken, auır qwyrıqtıñ astına döñgelek ornatıp qoyğandı kördim. Qwyrıq maydı tamaqqa paydalanadı, öte dämdi, tañdayda erip twradı, deydi Barbaro.
Kontarini Däştidegi sapar kezinde twzdap, sürlengen jartı qwyrıq satıp aladı. Neşe küngi tamağına jaratıptı. Bwl qoylardıñ eti de keremet tätti, deydi.
Bwl ülken, döñgelek qwyrıqtı qara qoylardıñ twqımı Qazaq Dalasında saqtalıp qalğanı belgili. XIX ğasırda qazaq şaruaşılığı turasında jazğan orıs jäne Europa ğalımdarı men sayahatşıları iri, serek qara qoylardıñ ülken, auır qwyrığınıñ astına döñgelek baylanğan qalpın öz közderimen körgen.
Däm
Ortalıq Aziyadağı köşpendi jwrttıñ negizgi tamağı – mal sümesi boldı. Qadım zamannan tirşilik kebi mülde özgergen XX ğasırdıñ orta şenine deyin. Aq, pisäs jäne et (qızıl). Mal önimderin dayındau men paydalanu täsilderi de ğasırlar boyı bir qalıpta twrğanın köremiz.
Tatarlardıñ twrmıs-tirşiligi malğa baylanıstı, deydi Çjao Huñ.
Olar et jeydi, nan jemeydi, degen Pen Da-ya.
Olarda nan joq, kökönis jäne basqaday jemis-jidek joq, tek et qana, deydi Karpini.
Köşpendiler egin ekpeydi, tek süt qana işedi, depti Çañ Çun'. Olardıñ negizgi käsibi – mal bağu, tamaqtarı – et pen süt, deydi tağı bir orayda.
Astıq ösirmeydi, nan jemeydi, degen Vincent de Bove.
Nandarı joq, öytkeni tiesili jerlerine egin ekpeydi, depti Rikol'do de Monte-Kroçe.
Bwlar et jeydi, süt işedi, eşqanday nan joq, deydi Marko Polo.
Negizgi tamaqtarı – jılqı, siır, qoy [eti men süti], deydi Äl-Omari.
Tatarlar jılqı soyıp jeydi. Et pen sütten basqa tamağı joq. Nan degenniñ ne ekenin bilmeydi, degen Kontarini.
Bwlardıñ eñ köp jeytin jäne jaqsı köretin ası – jılqı eti, deydi Ibn Battuta. Nan jemeydi.
Nannıñ dämin bilmeydi, maldıñ etimen, sütimen ğana tamaqtanadı dep aytıladı joğarıda atalmış «Kartli şejiresinde».
Adamdar tumısınan bastap qatañ twrmıs jağdayına üyrengen, as-su jayın köp oylamaydı, nan jemeydi, bar tamağı – et, susını – bie süti, degen Foma Split.
Negizinen bie sütin işedi jäne et jeydi, degen Gayton.
Qızıl, nemese et. Ayrıqşa mändi as. Toyımdı, närli jäne quattı. Köşpendiniñ tınıs-tirşiliginiñ eñ negizgi közi.
Kündelikti tamağına köbine qoy soyadı, degen Çjao Huñ.
Ülken mereke kezinde bolmasa, jılqını sirek soyadı, deydi Syuy Tin.
Ay boyı saqarada twrğanda müyizdi iri qaranı etke soyğanın körmedim, deydi äuelgi sözin üstemelep. Etti köbine köp, onnıñ toğızında otqa qaqtap pisiredi, keyde üş ayaqtı qazanğa qaynatadı, deydi.
Etti twzsız qaynatıp pisiredi. Dämdemesi – twz eritilgen sorpa, deydi Karpini.
Etpen birge twz ben su qoyadı, basqaday dämdemesi joq, depti Rubruk. Etti qolmen jeydi degen, naqtılap.
Etti kesegimen turaydı, depti Syuy Tin. Dämdegiş ataulıdan twz ğana. Bwdan arı osı twzdı äldebir aşı kölden alatının aytadı. Öz közimmen kördim, qarday appaq, bir qalıptı qiırşıq, tizilgen tistey, bwl – eñ tañdaulı twz, depti.
Tamaqtarı – qaynatıp pisirilgen jılqı jäne qoy eti. Kişkene kümis ıdıspen suğa eritilgen twz qoydı, deydi Özbek hannıñ Altın Ordasında bolğan Ibn Battuta.
YAğni et asu jäne onı dämdeu täsili han, qarağa birdey eken. Twzsız suğa pisirilgen et, tabiği twzdıq, kesegimen turap, qolmen jeu. Arğı derek – Şıñğıs hannıñ twsı, keyingi mağlwmat – Altın Orda kezeñi. Esebi, qalıptı dästür.
(Qosımşa ayğağımız tağı bar. Atalmış jağdaydı keyingi bizdiñ özimiz közben kördik. Men tuıp-ösken auılda (eskişe abaq-kerey) jaña soyılğan maldıñ etin twzdamay asatın, qazanğa da twz salmaytın. Et tabağımen, astauımen kelip, kesegimen turalğannan soñ, üstine molınan twzdı sorpa (bar bolsa, işine jabayı sarımsaq – jılqı jua, siır jua turalğan) qwyıladı, keyde aqsaqaldardıñ aldına arnayı kesemen de osınday twzdıq qoyıladı, dastarqan basındağı jwrt qolımen alğan etin osı, nemese tabaqtıñ şetinen şılqığan twzdıqqa malıp otırıp jeytin; 1950 jıldardıñ basına deyin jalğastı. Bayırğı qazaq jaylağan barlıq jerde osılay boldı ğoy dep oylaymın).
Qonaqqa, merekege jinalğan jwrt jegeninen asqan sıbağalı etin «qaptarğaqqa» (sirä, şağın qapşıq, dorba, nemese kise) salıp, üyine alıp ketedi, deydi Rubruk. Meymandardıñ sıbağalı astan «sarqıt» (däp solay – sarqıt) äketkenin Ibn Battuta da aytıptı.
Qonaqta, üyde jelingen, etinen tazarğan jilikti şağıp, mayın aladı (Karpini).
Qolma-qol pisirmegen, şiki etti saqtaudıñ ärqilı amaldarı aytıladı.
Jazda soyılğan maldıñ artıq, jas etin jwqalay kesip, jel men künge qaqtap, ilip qoyadı, mwnday et twzdamay-aq iis-qoñıssız keuip (yağni sürlenip), jaqsı saqtaladı, deydi Rubruk.
Sonımen qatar, sorğıp qaqtalğan, keuip sürlengen etti talqan qılıp tüyip alatın da täsil bolğan (Lonjyumo).
Bwl et-talqan ärqilı saparda bwzılmay, wzaq saqtaladı jäne qanjığada jüruge jeñil, eñ bastısı – suğa, nemese sütke ezip işuge qolaylı, auqattı tamaq.
Bwlardıñ [äskerine] azıq-tülik qorınıñ keregi joq, öytkeni qoy, siır, jılqı jäne basqa maldarı özderimen birge erip jüredi, solardıñ etin ğana jeydi, basqaday tamaq qajetsiz, deydi Ibn äl-Asir.
Äldebir eldiñ şegine engen kezderinde siır, jılqı jäne basqaday maldarın ayday jüredi, astan tarıqpau üşin, deydi Gayton.
Beybit künde de köşpendiniñ bar qoregi üyiniñ irgesinde. Jay ğana talğajau emes, quattı, bappen dayındalğan, närli, dämdi as.
Siyapattı, räsimdi tağamdar bolğan. Sonıñ biri – üytilgen qoy bası eken (Ibn Battuta). Ayrıqşa sıylı qonaqqa qoyıladı.
Keyde qoydı twtasımen üytetin bolğan («köñirsigen qoy eti» – «Qasterli şejire»).
Qwrmetti meymandarğa ataulı müşelerden sıbağa tartıladı («Qasterli şejire»).
Endigi bir özgeşe as… Jılqınıñ işeginen şwjıq jasaydı, bwları şoşqa şwjığınan artıq, deydi Rubruk. Maylı şoşqamen salıstırıp otırğan şwjığı, ärine, qarakesek emes, sire may aralas bileu, yağni kädimgi qazı! Bügingi halha-moñğol qazı degenniñ ne ekenin bilmeydi. İşekke qazı aynaldıru tek türik tekti qazaq arasında ğana saqtalğan. Tuıstas qırğız da qazı jasaydı, biraq et aralaspağan, taza uildirikten. Rubruktıñ aytıp otırğanı – sol kezdegi qoñırat pen nayman, jalayır men kerey, yağni bügingi qazaqtıñ ğajayıp qazısı!
Qımız. «Aldiyar, aruağıña et pen qımız!» – degen XX ğasırdıñ basında Swltanmahmwt. Tirşiliktegi eñ ülken süyeniş. «Osı qımız qazaqqa, – Maqtanıñ ba, asıñ ba?!» – degen odan bwrın Abay. Maqtan eken, as eken. Keyingi qazaqqa ğana emes, bağzıdağı barlıq babağa.
Tatarlardıñ eñ süyikti ası – bie süti dep jazadı orta ğasırlarda Wlı Dala men Däşti-Qıpşaq şegin basqan jihankez, diplomat, sayahatşı ataulınıñ barlığı da bir auızdan.
Bwl bie süti, aşığan qalpında «qımız» dep ataladı eken – «kosmos» dep tañbalaydı latın tilinde jazğan Rubruk. Marko Polo boyınşa – «kemiz». Ibn Battuta arab tiliniñ dıbıstıq jüyesine oray naqtı tañbalaydı – «qimiz», yağni «qımız». Qımız turalı eñ köne derek – Rim zamanına ketedi. Attilanıñ Ordasında bolğan Prisk jazbalarında – «kamus».
Türik-qırğızdar (yağni qazaqtar) äli künge qımız («kumiz») dep ataydı dep jazğan 1910 jılı Bretşnäyder. Kädimgi qırğızdar üşin de «qımız», olar da türik tekti der edik. Al moñğoldar «ayrag» deydi. Rubruk naqtılağan qımız söziniñ moñğolda basqaşa atalatınına Bretşnäyder de nazar audarıptı. Tek osı atau ğana emes. Alayda özinen bwrınğılar (jäne keyingiler) siyaqtı, ol da swranıp twrğan tiesili qorıtındığa barmaydı.
Syuy Tin qımızdı «aşığan bie süti» dep ayğaqtaydı.
Tatarlar qarnı aşqanda jäne şöldegende, üyde de tüzde de tek qana bie sütin işedi. Ädette bir bieniñ süti üş kisini toydıruğa jetedi, deydi Çjao Huñ.
Bwlar bie sütin öte köp işedi. Bie süti mol jaz künderi etti sirek jeydi. Onda da äldebir qonaqta, nemese añ, qws atıp alğanda, deydi Karpini.
Jazda, qımız, yağni bie süti mol kezde basqa tamaq jayın oylamaydı, degen Rubruk.
Et bar kezde de qımız wmıtılmaydı.
Türikter astan keyin özderi qımız dep ataytın bie sütin işedi, deydi Ibn Battuta.
Bie sütin äkeldi. Özderi öte maqtaydı, adamdı sergitedi, küş beredi dep. Mağan işuge wsındı. Biraq jiirkenişti, sasıq iisti bolğandıqtan, işe almadım, mwnım olarğa tipti de wnamay qaldı, dep jazğan örisi tar, astamşılığı mol Kontarini.
Odan köp bwrın jasağan jäne tüz jwrtın birşama tanığan, tabiğatınan izgi Rubruk qımızqor bolıp şığadı.
Qımızdı alğaş işkende meniñ öne-boyımdı ter jauıp ketti, öytkeni sekem alğan edim, bwrın tatpağan närse; sonda da bwl qımız mağan öte dämdi bolıp körindi, şındığında da solay, deydi.
Qımızdıñ dämi taza jüzim şärbatı qosılğan şarap siyaqtı, til şımırlatadı, işip bolğan soñ auızda badam söliniñ äseri añdaladı, deydi. Asqazanğa süykimdi jılu taraydı, depti.
Qımızdı tartınbay jäne qwmarta işipti. Batu hannıñ ordasına kelgende, jat jwrttıñ elşisi retinde aldına şarap qoyıladı. Tamaşa şarap eken, biraq meniñ qımız işkim kelip edi, deydi Rubruk. Qımızdıñ asqazanğa paydası özgeşe dep jazğan.
Rubruk qımız dayındau täsilin bajaylap sıpattaydı:
Jerge qağılğan eki qazıq arasına wzın jipti kerip tartadı da, soğan sauılmaq bielerdiñ qwlındarın baylaydı (yağni, keyingi qazaqta saqtalğan jeli). Qwlındarı qasında twrğan soñ, bieler de tınış sauğızadı. Eger äldebiri tınış twrmasa, qwlının äkelip, azğana emizedi, sodan soñ sauın arı qaray jalğasadı. Ädette bieni er kisiler sauadı.
Jaña sauılğan bie süti (yağni saumal) öte tätti boladı, sonı ülken torsıqqa, nemese kübige köptep jinaydı da, swğılğan arnayı tayaqpen wrğılay bastaydı, bwl tayaqtıñ tüp jağı kisi basınday jäne är jerinen tesilip qoyğan (kädimgi, qalaqşa pispek, – M.M.).
Osılayşa wrğılay (yağni pispektey) bastağanda süt aralasıp, köbiktenip, şayqalıp aşi bastaydı, söytip betine may şıqqanşa pisedi; sodan soñ dämin tatıp, qajetinşe aşığanın körip barıp, işe bastaydı… deydi Rubruk.
Este joq eski zamanda qalıptasqan bie sauu, qımız aşıtu täsili soñğı mıñ jılda eşqanday özgeriske tüspegenin köremiz.
Qımız ädette kübide, torsıqta, nemese sabada aşıtıladı jäne sonda saqtaladı.
Kübi turasında janamalap Rubrukta ğana aytılğan, sıpatı joq. Al torsıq pen saba tütinge twmşalap keptirilgen (yağni tütinge ıstalğan) ögiz terisinen tigiletini aytıladı. (Bwl da keyingi qazaq dästürinde saqtalğan täsil.)
Pispek turalı jat jwrttıq eski jazbalarmen qatar, «Qasterli şejirede», «Jinaqtı tauarihta» häm «Äulie jihangerdiñ jeke jorıqtarında» aytılatın. (Ol pispek te äuelgi qalpında twrğanın köremiz.)
Rubruk töreler işetin erekşe «qara qımız» turalı jazadı. Batu ordası, qıpşaq jwrtına qatıstı kep. Keyingi zertteuşiler bwl qara qımızdıñ erekşe sıpatın taba almay bası qatqan. Wmıtılğan, joğalğan desedi. Şındığında, «qara qımız» – ıstalğan torsıqta aşıtılğan kädimgi qımızdıñ özi. Piskende betine qaraqoşqıl, qoñır tüsti jentek may qalqıp şığadı. Sirä, qara qımız ataluı sodan. Öytkeni Şığıs tarap – Wlı Daladağı ru-taypalar saltı terini tütinge ıstau täsilin bilmese kerek. Bükil mal şaruaşılığın, onıñ işinde, älbette, qımız dayındau önerin de türikterden almasqan moñğol tektiler, mäselen, bügingi halha, qımız torsığın jaqsılap ilengen şiki teriden ğana jasaydı. Ekinşi payım – sol «qara qımızdıñ» özi, nemese keyingi türlenuine baylanıstı. Säri, bwl retki qımızdı köp pispeydi, sondıqtan bie süti tolıq aralaspay, bar mäyegi torsıq, saba tübine twnıp qaladı; bwl qoymaljıñ irimtikti qızmetşiler jeydi, al üstiñgi qabatqa jinalğan taza söl – mırzalarğa ğana tiesili. Küyik qağan ordasındağı ülken mereke kezinde tartılğan «qara qımızdı» Rubruk tazartılğan, süzilgen qımız dep ayqındaydı. Eger bwl – «qara qımızdıñ» söli emes, naq özi bolsa, onda eşqanday qwpiya joq. «Qara qımız» degenimiz – jobalğı täsilmen ayırıp alınğan qımız arağı bolıp şığadı.
Qımızdı saba, nemese torsıq kiiz üydiñ kire beris, işki, oñ jaq (älbette, törden eseptegende sol jaq) bosağağa, säki (qımızayaq) üstine qoyıladı. Bwl – qarapayım laşıqqa da, säuletti han ordasına da ortaq sıpat (Rubruk, Ibn Battuta).
Ülken jiın, toy, merekelerde tayjüzgen sabalar tu tigilgen, jeke-jeke arbalarmen jetkiziledi jäne saltanat ayaqtalıp, tübi sarqılğanşa sol arbalarda twradı («Jinaqtı tauarih», «Qasterli şejire»).
Rubruktıñ aytuınşa, Möñke qağannıñ ordasındağı ülken mereke kezinde jüz bes arbağa tielgen jäne toqsan atqa artılğan saba-saba qımız kelipti. Ibn Battuta Özbektiñ Altın Ordasındağı toy kezinde oñ men sol – köz körim töñirek tügeldey qımız tielgen arbalardan körinbey ketti dep jazadı. Tügeldey toyğa jinalğan jwrtqa taratılıptı.
Sıylı, asa qwrmetti kisilerdiñ aldına jeke, nemese ekeu-ara bir torsıq, keyde tipti twtas saba qoyıladı («Qasterli şejire», «Jinaqtı tauarih», Ibn Battuta).
Keyde, üy işinde, kisisine qaray, ortaq tegenege qwyıladı (Räşid-äd-Din).
Toyşıl, nemese meyman jwrtqa ülkendi-kişili jeke ayaqtarmen de taratıladı (Räşid-äd-Din, Ibn Battuta).
Qımız kündelikti tirşilikte, tipti, asta-tök jiın merekelerdiñ özinde etpen qatar eñ qwrmetti as qana emes, birden bir susın bolğan (Räşid-äd-Din, «Qasterli şejire», t.b.).
Toyda erteden keşke deyin qımız işti, dep atap körsetedi Karpini.
Qımız tartudıñ jäne onı işudiñ jekelik jäne toptıq özgeşe räsimderi bar.
Sırttan kelgen meymanğa, jolauşığa, tipti, qwrmetti elşilerdiñ özine eñ aldımen qımız qwyıladı.
Kelgen kisige äuelde qımız wsınadı, deydi Rubruk. Han ordasınıñ özindegi qalıptı ädet eken.
Biik, keñ, altın taqta otırğan Batu han… sälem, tağzımnan soñ bizge otıruğa bwyırdı jäne qımız alğızdı, dep jazadı Rubruk. Olar üyine kelgen adamnıñ özderimen birge otırıp, qımız işuin öte mändi sanaydı, deydi.
Jolauşığa, meymanğa qımız wsınğan üy iesi (nemese qımız qwyğan äyeli, qızmetşisi) şara ayaqtan äueli özi däm tatuı kerek. (Bwl salt küni keşege deyin qazaq arasında saqtalıp keldi; ädetke engeni sonday, torsıq wstağan äyel öz üyiniñ kisilerine de qımızdı şetinen wrttap körgen soñ ğana beretin.) Arıda dastarqan iesi qımız ğana emes, kez kelgen astı qonağına aldımen özi dämin tatqan soñ ğana wsınğan (Pen Da-ya, Äl-Omari). Asınıñ adaldığın ayğaqtau üşin. Jay ğana räsim emes, bwljımas nizam esepti.
Mereke, köpşilik jiın, alqaqotan top işinde de osılay bastaladı.
Aldımen qımız alğan (üy iesi, el ağası, han, swltan) mindetti türde özi däm tatadı, sodan soñ ğana (därejesi, qwrmeti, jasına oray) ekinşi adamğa wsınadı. Ol da däm tatıp qana körip, ıdıstı äuelgi kisige qaytaradı, al äuelgi – özi işpey, üşinşi kisige wsınadı, üşinşi – däm tatıp barıp, ekinşige beredi, endi ekinşi – törtinşige tartadı, ol da däm tatıp, ekinşige qaytaradı. Bwl räsim «ıdıs almasu» dep ataladı. Äuel basta ulanudan saqtanu üşin tärtipke enip, keyinde qalıptı räsimge aynalğan, deydi Pen Da-ya.
Şarap (qımız) işu kezinde qatar otırğandar birinen biri däm alıp, ıdıs almasıp otıradı. Eger körşisi şara ayağın bir qolına wstap wsınsa, onda tek qana däm tatu kerek. Eger qos qoldap wsınsa, ıdıs almasu bolğanı, tamşı qaldırmay işu kerek, deydi Çjao Huñ.
Qımız qwyu jäne osı wsınu ülken qwrmet sanalğan. Qatardağı qonaq, märtebeli wlıq üşin ğana emes, qanday da därejedegi qımız iesi üşin de.
Torsıqpen (älde sabamen) qımız äkeldi. Ämirdiñ qatını şara ayaqqa qımız qwyıp aldı da, küyeuiniñ aldına kelip, eki tizesin bügip, ıdısın wsındı. Ämir tügel işti. Sodan soñ qatın ämirdiñ inisine qımız berdi. Bwdan keyin ämir (wsınılğan şaranı) qatınnıñ özine qaytardı, ol da qımızın işti, dep sıpattaydı Ibn Battuta.
Ülkendi-kişili jiın, topta qımız işu – keñes, tınıs bolsa, dübirli toy, ataulı merekelerdegi qımız räsimi kisilik pen sän-saltanattıñ bir tarmağı sanalğan. Bodan jwrt, nemese qatarlas, tilektes ağayınnıñ as pen toyğa barğandağı mereke iesine degen eñ ülken siyapatı saba-saba qımızben ölşenipti. Arbağa artılğan saba-saba qımız jäne soyıs mal. Räşid-äd-Din aytqan. (Mwhtar Äuezov romanında jas Abaydıñ Böjey asına «on saba qımız, on semiz baytal» aparğanın eske salamız.)
Rubruk jazbalarında qımızğa qatıstı tağı bir özgeşe jayıt atap körsetilgen. May ayınıñ toğızınşı küni bağımdağı barlıq boz bilerdi jinap, qasterleu räsiminen soñ, «jaña qımız merekesin» jasaydı, degen. Bwl, ärine, keyingi qazaqtıñ «qımız-mwrındıq» toyı.
İşimdik. Qımız tek as pen susın ğana emes, qızdıratın, köñil köteretin eñ negizgi işimdik boldı.
Bası jeñil kisiler qımızğa masayıp ta qaladı, deydi Rubruk. Älbette, tün asqan, aqırıp twrğan qımızğa. Nemese, bir orında, tım köp işkende.
Şarap ornına işetini – bie süti, deydi Juväyni.
Keyingi moñğoldağı qımızdan, nemese aşığan sütten quılatın arhi – araqtı Şıñğıs han zamanındağı köşpendiler bilmegen.
Äytkenmen, tım köp taramasa da, qan qızdıratın äldebir işimdik bolıptı. Tarıdan, arpadan bal qosıp aşıtadı eken. Taza, dämdi, depti. Keyingi zertteuşiler «terracina» dep ayğaqtaydı. Bügingi moñğolşa «tarasan» – sütten ayırılğan araq, deydi. Rubruktıñ «arpadan, tarıdan» degen eskertpesine de qaramağan.
Bwl – köşpendilerdiñ özinşe dayındaytın işimdigi, kädimgi boza. Ibn Battuta Däşti-Qıpşaqta tarıdan «boza» dep atalatın işimdik jasap işedi dep jazğan. Älbette, biz biletin bozadan basqaşaraq, süzilgen, tazartılğan, özgeşe täsilmen dayındalğan.
[Nağız] şaraptı mwnda alıs elderden äkeledi, deydi Rubruk.
Keyingi keybir zertteuşiler dolbarlağanday, Türkstannan, Parsıdan emes, jeri qoñsı Qıtaydan. Marko Polo Qwbılay bilegen Qıtayda bal qosıp, tağı birdeñelermen demdep, kürişten dayındalğan şarap işkenin aytadı.
Teristik Qıtaydı jaulağannan bastap, bileuşi äulet arasında şarapqwmar ädet, tipti, keneusiz maskünemdik orın ala bastağanı belgili. Sayasatı tereñ Qıtay arğı Ğwn zamanınıñ özinde saqarağa zärli işimdikterdiñ ayıqpas uın taratuğa müddeli bolğan. Endi, Eke Wlıstıñ qwdiret-küşi kemelinen tasığan kezdegi ahual, ärine, mıñ jıldıq köşpendiler bolmısı turasında ayğaq bere almaydı. Biz eskertpe retinde ğana qıstırmalap otırmız.
Rubruk Qaraqorımdağı Möñke qağan sarayındağı ülken merekede şarap, qımızben birge «bal» deytin, älde işimdik, älde susın bolğanın aytadı. Aranıñ balınan dayındalğan, deydi. Keyinirektegi Rusiya patşaları men alpauıttarı zamanında «med» atalatın bal şarap bolğan. Qazaq, qırğız eposı men ertegi, jırlarında «han sarqıtı sarı bal» ataladı, «ayaq-ayaq bal işken», alşañdağan mırzalar aytıladı. Bwl bizdiñ «bal» – işimdik emes, qwrmetti, därker susın ğana ekenin köremiz. Rubruk kuälandırğan «bal» sol qatarda twrğan siyaqtı.
Aq, pisäs. Jazdı küngi, qımızdan soñğı negizgi qorek – aq bolğan. Bwl kezde basqa türli tamaq jayın oylamağan (Rubruk).
Tamağınıñ köbi – süt, deydi Äl-Omari.
Bie sütimen qatar, qoy, siır, tüye sütin işedi, deydi Karpini.
Egin ekpeydi, tek süt qana işedi, degen Çañ Çun'.
Köşpendilerdiñ etten keyingi negizgi tamağı süt ekendigin Marko Polo atap körsetken.
Bizge… siır sütin berdi, öte qışqıl eken, «ayra» dep ataydı, deydi Rubruk.
Bwl «ayra», ärine, kädimgi ayran, tek soñğı dauıssız dıbısın añdamağan, – ayran! – al halha-moñğoldar «arik» dep ataydı; bügingi zertteuşiler Rubruk jazğan «ayra» – qate tañbalanğan «arik» degen moñğol sözi dep däleldeuge tırısıptı. Tek qazaq qana emes, alıstağı anadolı türiginiñ özi «ayran» deydi, berisi mıñ jıldan kele jatqan atau, bilgişterimiz tım qwrsa tuıstas türik tilderiniñ biriniñ ädepki sözdigine qaramağan.
Qoy men siır sütinen aşıtılğan ayran işedi, deydi Pen Da-ya. Älbette, «ayran» dep, naqtı atamağan, öz tilindegi balamasın beredi, biraq odan as mänisi özgermese kerek.
Mağan aşımal süt berdi, tamaşa eken, deydi Kontarini.
Qalay atasañız da, köşpendi jwrt ayran aşıtıp işken boladı. Tek ayran ğana emes.
Mağan kün sayın süt jäne kilegey äkelip twrdı, degen Çañ Çun'.
Sütti qaynatadı da, betine şıqqan qaymağın süzip aladı, deydi Marko Polo.
Bwl qaymaqtı qajetine qaray mayğa aynaldıradı (Marko Polo).
Siır sütinen may aladı jäne onı äbden qaynatadı (yağni, tortasınan ayıradı) sodan soñ arnayı qoy terisine (qoy terisinen arnayı jasalğan qapşıqtarğa) salıp qoyadı. Qattı qaynatılğandıqtan (şın mänisinde tortasınan ayrılğan, – M.M.) bwl may twzdalmağan bolsa da bwzılmay, qısqa deyin jaqsı saqtaladı, deydi Rubruk.
Maydı qaymaqtan ğana şayqamağan, irkit pisu arqılı da ayırğan dep tüyindeuge boladı. Rubruk sabadağı qımızdı pispektegende betine may şığatının aytadı. Esebi, köşpendiler siır sütin pispektegende de may şığatınan jäne onıñ qımız betindegi tüyirşik, jentek emes, tolımdı, mol bolatının biluge tiis. Bwl twspaldıñ naqtı däleli – Rubruk mayı alınğan, aşığan süttiñ (irkittiñ) bwdan soñğı qoldanısın täptiştep bayandağan.
Maydan qalğan sütti (jay ğana süt emes, aşığan irkitti, – M.M.) jaqsılap qaynatadı; qaynap-qaynap, äbden qoyılğan soñ, künge keptiredi. Bwl qoyılğan süt – «qwrt» dep ataladı (Rubruk latınşa «griut» dep jazadı). Älbette, bügingi halhada da özindik qwrt bar, biraq onıñ jalpığa mälim atauı – «aaruul»; sonımen qatar, keybir jerde qattı keptirilgen wsaq qwrttı «huruud» dep te ataytın tärizdi (Viktorova). Sirä, dialekt därejesinde; türik taypalarınıñ moñğoldanğan jarqa-bölşekterinen qalğan söz.
Qwrttı qapqa salıp, qısqa saqtaydı, deydi Rubruk. (Älbette, jaz künderinde de jese kerek.). Al qısta, süt joq kezde osı qwrttıñ üstine jılı su qwyıp, äbden ezilgenşe şayqaydı da, süt ornına işedi, depti.
Künge keptirilgen süt boladı, öte qattı, dämi qışqıltım, «tur» dep ataladı, deydi Kontarini. Beymälim özgeşe dıbıstarın anıq añday almağan, kümänsiz – «qwrt».
Marko Polo «qoyılğan süttiñ» tağı bir türi turalı derek qaldırğan. Qwrğaq süt boladı, ilengen qamır siyaqtı qoyu; jolğa şıqqanda, kön qwtığa salıp, qanjığağa baylap äketedi de, künde ertemen şetinen alıp, üstine qalauınşa su qwyıp, ezip işedi, deydi. Bwl tağamnıñ qaynatıp, mayı alınğan sütti odan arı keptiru arqılı jasalatının aytqan. Kädimgi süzbe ğoy, nemese qatıq.
Sonımen, köne jazbalarda köşpendiler qoldanatın aq ataulıdan qımızdan soñ tüye süti, siır men qoy süti jäne odan alınatın qaymaq pen ayran ataladı, al pisäs tağamdardan qwrt, may men süzbe ğana. Jäne arnap atalmağan torta. Ärine, keyingi, bar tirligi mal sümesine qarağan köşpendi jwrttar, onıñ işinde qazaq halqınıñ da negizgi bir azığı bolğan sütten alınatın, kündelikti işip-jem üstine twraqtı qorğa dayındaytın, wzaq saqtalatın tamaqtarınıñ sanı bwdan äldeqayda köp jäne soñğı ğasırlarda emes, ejelgi zamandarda aynalımğa tüsken. Biz tañbalanğan derekterdi ğana qamtıdıq.
Qosalqı qorek. Ortalıq Aziyanı mekendegen köşpendi jwrtta jer ıñğayı jäne tirşilik kebine baylanıstı, eginşilik käsip joqqa tän edi. Keyingi kekirt astamşılıq pen dökir şovinizm kernegen Batıs Europa jäne Resey tarihşıları eginşilik – damudıñ joğarğı satısına tän qwbılıs, al malşılıq – tömen näsil käsibi, jabayılıq belgisi dep jariyaladı. Şındığında, adamzat damuındağı äuelgi jwpını tirşilik – jer jemisterin terip jeu jäne onı özinşe ösiruge maşıqtanu bolatın. Al mal şaruaşılığı, yağni jabayı añdardı qolğa üyretip, üy januarına aynaldıru – damudıñ kelesi, odan joğarğı satısına säykes qwbılıs. Älbette, diqanşılıq odan äri örkendedi, sonımen qatar, malşılıq käsip, mal önimderin alu jäne paydalanu ürdisi de özgeşe qwbılısqa aynaldı. Tüptep kelgende, mal sümesine qarağan jwrttıñ twrmıs-tirşiligi ğana emes, densaulığı, küş-quatı, soğan oray jauıngerlik qabileti de ölşeusiz artıq bolğan. Tek keyingi zamandarda, eginşilikpen qatar, belgili därejede mal şaruaşılığın da igerip, et pen sütti nanmen, basqaday önis, jemistermen qatar qoldanu nätijesinde Batıs jwrtı da qayrat pen quat aldı.
Mal sümesinen adam ağzasına qajetti barlıq när tabılatın. Et pen süt jetkilikti jağdayda basqa eşteñeniñ de keregi joq. Äytkenmen, köşpendiler ärqilı qosalqı qorek türlerin de kädege jaratqan.
Tatarlar keybir jerde qara tarı egedi, sodan botqa pisirip jeydi, depti Çjao Huñ.
Az da bolsa tarı egu – qıtaylar «jeteli» (mädenietti, «pisken») dep atağan keybir taypalar, mäselen, oñğıttar üşin üyrenşikti käsip bolğanı ejelgi derekterde (Lu Sin'-çuan') naqtı aytıladı.
Türik qauımı arğı Ğwn, keyingi Wlı Qağanat däuirlerinde Qıtaydan twtqınğa tüsken, nemese är taraptan arnayı äkelingen eginşilerdi ärqilı astıq ösiruge paydalanadı eken. Bwl jağday Şıñğıs han zamanına jalğasqan.
Orhwnğa jaqın jerde, tüstikte qoldan qazılğan arıqtarmen biday suarıp jatqan hoy-ha-lardı (bwl arada mwsılman tektiler) kördik, deydi Çañ Çun'.
Biraq biday egu – sirek, şetin jağday. Sol Çañ Çunniñ özi: mwnda astıq qımbat, wndı Batıs elderiniñ saudagerleri tüyege artıp äkeledi, degen. Tatarlar egin ekpeydi, tek süt qana işedi, degen.
Tipti, keyingi Altın Orda zamanınıñ özinde egindik şamalı.
Arpa men biday azğana, köbine tarı, astıq ataulıdan mäziri sol-aq, degen Äl-Omari.
Tarını wsaqtap ügip (yağni talqan jasap), suğa pisiredi, qoyu emes, jeuge kelmeydi, tek işuge ğana, depti Karpini. Tañerteñ sonıñ bir, nemese eki kesesin işedi, künwzaqqa tamağı sol (al etti keşke ğana jeydi), depti. Kädimgi qonaq köje ğoy, keyingi qazaqtağı.
Tarıdan köjemen qatar, botqa da pisiredi eken.
Qaynap pisken tarı jarmaq jeydi, degen Rubruk.
Tek köje men botqa ğana emes.
Elinen jıraqqa şıqqan kisiler (attı jauınger häm jay jolauşılar da) ärqaysısı laq terisinen tigilgen şağın qapşıqqa azğana bal qosılıp ilengen tarınıñ wnın (yağni balğa şılanğan tarı talqanın) toltırıp aladı. Basqaday tamağı bolmasa, sonı qajetine qaray, azğana suğa ezip, talğajau etedi, depti Barbaro. Bwl talqan tarımız – kädimgi jent.
Jolğa sütke böktirilgen, pisken tarı aladı, deydi Ibn Battuta. Süti mol, tamaq qana emes, susın. Şölge jaqsı, depti, özi de işip körgen ataqtı jihankez. Aşımal tarı köje dep şamalar edik.
Biday wnınan dayındalatın nan ataulınıñ joq ekendigin Çjao Huñ, Karpini men Marko Polodan bastap, barlıq elşi, sayahatşı, jürginşiler tügel atap aytqan. Tek Rubruk qana Qaraqorımda şoqtı külge pisirilgen nan jegenin aytadı. Kädimgi kömeş. Al Ibn Battuta Qwtlı-Temirdiñ ordasında dastarqanğa «külşe» dep atalatın nan qoyılğanın jazğan. Bwl eki derek te han men ämir, yağni bileuşi taptıñ siyapatına baylanıstı. Qatardağı köşpendi nan jemegen, tipti, onıñ nendey tağam ekenin de bilmegen. Tatarlar nan jemeydi degen jappay kuälik mänisi de osı jağdayğa baylanıstı.
Saqarada özen men köl köp, ondağı balıq ta köp. Alayda, balıqşılıq – künköris käsibi retinde qalıptaspağan.
Tatarlar balıq aulay bilmeydi; qoy eti siyaqtı kesegimen jeytin tım irisi bolmasa, balıqqa nazar audarmaydı, degen Rubruk.
Mülde emes.
Özennen balıq wstaydı, degen Pen Da-ya.
Balıqtı ädette jarlı-jalbağay kisiler, onda da qoldan mal tayğan, nemese azayğan uaqıt, qiınşılıq künderde ğana aulağanı bayqaladı («Qasterli şejire»).
Ayrıqşa tapşılıq kezinde jauqazın, jua, moyıl terip jegen. Ärqilı şöp, bwtalardıñ (sirä, biemşek, jaujwmır, mondanaq, şäuşımıldıq qatarlı) tamır, tüynekterin qazıp alğan («Qasterli şejire»). Samırsın jañğağın jinağan (Juväyni).
Olar en dalada eşqaşan astan tarıqpaydı. Şöp (jabayı jemis, jidek) jep, tamır qazıp jep jüre beredi. Tek jandarında twz bolsa bitti. Twz bolmasa, auızdarı uılıp, tipti, jara şığıp, iriñdep ketedi eken, deydi Barbaro.
Jorıq kezinde, nemese qiınşılıq ahualda jürek jalğaudıñ tötenşe bir täsilderi bolğan. Jortuıl üstindegi, ayalsız jağdaydağı äsker astındağı atınıñ moynındağı ülken tamırlardıñ birin şetip jiberip, jalğa töngen qalpında ıstıq qandı soraptap, aştığı men şölin basadı eken (Marko Polo, j. basqalar).
Soyatın mal, işetin tamaq joq kezinde minis köliginiñ (tüyeniñ) qanın ağızıp alıp, quırıp jegen jayıt ta wşırasqan («Äulie jihangerdiñ jeke jorıqtarı»).
Qalay degenmen de, aldında azdı-köpti malı bar kisi, tipti, eşqanday jağdaysız, biraq qaruı qaytpağan, bası bwla köşpendi qaytkende de aştan ölmes näpaqasın tauıp jegen.
Añşılıq
Mal şaruaşılığınan soñğı eñ negizgi, beybit tirşilik käsibi – añşılıq boldı.
Çañ Çun' mal bağu men añ aulau jönin teñdey ataydı.
Tamağınıñ birşama böligin añşılıq arqılı tabadı, deydi Rubruk.
Bwlarda qoldağı malınıñ köptigine qaramastan, añ eti mol boladı, depti Barbaro.
Olar şeber añşılar, en dalada eşqaşan da tamaqtan tarıqpaydı, añ atıp, qws alıp jeydi, degen tağı bir orayda.
Tamaşa añşılar, dep jazadı Vincent de Bove.
Kündelikti añşılıqtıñ keñinen tarağan bir türi – sayat boldı.
Añızdağı Bodanşar baba öz şañırağınan ığısıp, ienge ketkennen keyin swñqar salıp tamağın asıraydı («Qasterli şejire», Räşid-äd-Din). Keyingi qazaq añızında bwl sayatşı – Şıñğıs hannıñ özi.
Tatarlar sayatqa şeber, deydi Barbaro.
Bwlarda laşın, itelgi, bürkit köp. Sayatqa şıqqanda qwstarın oñ qolğa qondırıp jüredi, deydi Rubruk.
Swñqar qwstar öte köp. Sayat kezinde laşındı bir qolına qondıradı, qarı talğanda qolınıñ astına tiyanaq twğır qoyadı, öytkeni bwl laşındar kädimgi bürkitten eki ese ülken, deydi Barbaro. Sirä, swñqardıñ keyinde qwrıp ketken özgeşe bir twqımı.
Qasqır, tülki, elik, maral jäne basqa da añdardı alatın bürkitter bar. Qasqır alatın bürkitter iri jäne küşti, deydi Marko Polo.
Äuelde jeke bir kisilerdiñ künköris käsibi, nemese seyil-serueni bolsa, uaqıt oza kele sayat – han sarayındağı, bek ordasındağı saltanattı räsimge aynalğanın köremiz. Marko Polo Qwbılay hannıñ sayatqa şıqqanın, nöker bekterdiñ bäriniñ de qolında itelgi qwstar bolğanın sıpattap jazğan.
Qwstı sadaqpen de atadı eken. Ädette jauınger jebemen emes, tek qana sabaqtı, özgeşe oqpen.
Töbeden tobımen qaz wşqanda, bügilgen qisıq, äri qauırsınsız oqtarmen atadı, deydi bwl jağdaydı közimen körgen Barbaro. Bwl oqtar äuelde tura wşadı da, aspanda bwratılıp, qwstıñ qarsı aldınan şığadı. Wrıp tigende ne moynın üzedi, ne qanatın, äytpese ayağın sındıradı. Keyde qaptağan qaz aspandı jauıp ketkendey boladı, sonda älgindey, jappay atqanda, topırlap qwlap jatadı, deydi.
Barbaro adal qwstı twzaqpen wstağanın da köripti.
Bwl jwrtta bizde bolmaytın basqa da täsilder wşırasadı, dey kele, sirä, ildirge, qarmaq esebinde jemisti tikenek bwta arqılı da qws aulanatınan aytadı Barbaro.
Sayatşılıq – käsipten önerge beyim. Şın mol et – tolımdı, iri añdardı aulau arqılı kelmek.
Olar qoyan, bwğı, qaban, suır, jabayı qoy (yağni arqar), qaraqwyrıq, esekke wqsaytın jabayı jılqı (yağni qwlan) atıp jeydi, degen Pen Da-ya.
Qoyan, bwğı, qaban atıp jeydi, depti Çjao Huñ.
Köşpendiler şoşqanı bilmedi, dedik joğarıda. Biraq jabayı qaban etinen jerimepti. Keyinde ğana qatardan şıqqan.
Endigi, mwsılman dinine baylanıstı tärki bolğan tağı bir añ – suır.
Onda suır degen añ bar. Öte köp. Bir şwñqırğa (wyalı inge) jiırma-otızı qabatınan jinalıp, qıstıñ altı ayında wyıqtap jatadı. Osı suırdı tatarlar tobımen wstaydı, degen Rubruk. Tüpnwsqa mätinde «suır» («sogur») dep jazılğan, türikşe atau; moñğoldar «tarbağan» deydi jäne özgeşe bir ası. Mwsılman dininen sırt qalğan tıba men altay-türikteri de äli künge jeydi. Biz bwl arada Rubruk barğan jer – ejelgi türik mekeni, aralasqan ortası – bayırğı türik tildi qauım ekenin tağı bir ret eskertip qana ötpekpiz.
Jeuge jaramdı, özderi ajıratıp tanitın basqa da wsaq añdar bar. Bwğı wşıraspadı, qaraqwyrıq qalıñ. Jabayı esekti (qwlan) köp kördim, qaşırğa wqsas eken. Arqal (arqar) degen özgeşe añ kördim, denesi qoy siyaqtı, müyizi qoşqardikindey iir, biraq odan äldeqayda ülken; bir qolımmen qos müyizdi äreñ köterdim, deydi Rubruk.
Saqarada «qwlam» (qwlan) dep atalatın jabayı esekterdi köptep wşırattıq, keremet jüyrik eken, deydi tağı da Rubruk.
Qwlanmen qatar, jılqı tekti tarpañ, tağı degen jabayı januarlar bolğan. Ayrıqşa küşti, jüyrik, jäne asau-tentek. Keyinde mülde qwrıp ketken tarpañ Ortalıq Aziya men Oñtüstik-Şığıs Europa dalalarında XVIII ğasırdıñ özinde kezdesipti, alayda Şıñğıs han zamanına qatıstı jazba nwsqalardan deregi tabılmadı. Al tağınıñ twqımı tügesilmepti. Büginde, däp sonıñ özi jaratqanday-aq, «Prejeval'skiy jılqısı» ataladı. Qazaq ejelden «tağı» degen. (Mahambettiñ: «Tağıday tün türe qarağan, – Tarpañday tizesin bügip su işken…» – degeni bar. Al Abay: «Tağını jetip qayırğan…» – deydi, jüyriktiñ jüyrigi mağnasında. Halha-moñğoldar küni büginde «tahı» deydi.) Osı tağını da arqar, qwlan, bwğı qatarlı aulağan. Atpen quıp jete almaydı, ayrıqşa mergendik kerek eken («Qasterli şejire», Räşid-äd-Din).
İri, qoñır añdardı aludıñ eñ qarapayım, jäne oñay täsili – sadaqpen atu (Rubruk, Barbaro, Räşid-äd-Din, t.b.). Älbette jekelegen añşılıq jağdayında.
Sonımen qatar, iri añdardı keñ dalada köptep wstaudıñ tek türik halıqtarına ğana tän, özgeşe bir täsili boldı. «Au», «au-aua» dep ataladı. Taratıp aytsaq, qaumalap, qorşalap aulau. Bügingi tilde «qamajau añşılıq» dep ayğaqtar edik.
Olar añ aulağanda köp bolıp jinaladı da, añı mol belgili bir jerdi alıstan qorşalap aladı, özara jaqınday kele, añ ataulını sığımdap, şeñber işine tüsiredi, sodan soñ sadaq tartıp, ata bastaydı, deydi Rubruk.
Tatarlar añğa bar qaruımen, bar jabdığımen şığadı. Añdardı quıp jürip, qaumalay qorşap aladı da, sadaqpen atıp öltiredi jäne bastarın kesedi, dep tüyindegen Vincent de Bove.
Qamajau añşılıq kezinde mindetti türde öte köp jwrt jinaladı. Şwñqır qazıp, qanşama qada ornatadı. Oların arqan tartıp, özara jalğastırıp qoyadı, al arqanğa japıraqtağan kiiz, qws qauırsındarın iledi. Bwl arqan qorşau şeñberlenip, 100–200 li (şamamen 50–100 km.) jerge sozıladı, baylanğan salpınşaqtarı jelmen terbelip twrğan soñ, añ bitken qorqadı da, qaşıp öte almaydı. Bwdan soñ adamdar qorşalğan aumaqtı birjola qwrsap aladı da, añdardı ortağa ığıstıradı, aqırında atıp, wrıp ala beredi, degen Syuy Tin.
Qamajau toğızınşı ayda (qırküyektiñ ekinşi jartısı, qazannıñ birinşi jartısı, – M.M.) bastalıp, ekinşi ayğa (qañtar–naurız) deyin sozıladı, degen tağı da sol Syuy Tin.
Arqan keru – qamajau añşılıq üşin mindetteri şart emes. Auğa tartılğan kisi köp bolsa, jıljımalı, tiri şeñber berik qwrıladı jäne aumağı elu-jüz şaqırım emes, odan äldeqayda ülken boluı da mümkin. Ekinşi bir jağday – au-aua añ ataulı äbden qoñdanğan, jaña töli jetilgen küz aylarında ğana emes, jaz ortasında, tipti, qıraulı qıs kezinde de bola berui mümkin. Jäne bes-altı ay qatarınan emes, dürkin-dürkinimen, bes-on, jiırma künge, bir-eki ayğa sozılıp.
Uaqıt ozğan, wlıs irgelengen sayın qamajau añşılıq ta auqımdanıp, keñ kölemdi sıpat aladı.
Mwnday keñ kölemdi añşılıqqa qatıstı ärqilı mağlwmat äuelgi «Jinaqtı tauarih» pen «Qasterli şejire», «Äulie jihangerde», keyingi Altın Orda, Aqsaq Temir tarihtarında köptep wşırasadı. Alayda, saqara jwrtına ğana tän öreli, özgeşe añşılıq turasındağı egjeyli, tolıq bayan Ata-Mälik Juväynide.
Au bastalmastan bwrın arnayı şalğınşılar jer ıñğayın tanıp, añ mölşerin ayqındaydı. Sodan soñ qajetti mölşerdegi qalıñ jwrt atqa qonadı. Basşı, qosşısımen, üy-jayı, qatın-balası, qazan-oşaq, as-suımen. Jwmıs emes, mereke. Jay ğana mereke emes, wlıstıñ wjımın körsetetin, alamannıñ alımın sınaytın tötenşe jorıq. Qamajau şeñberi birneşe aptada äreñ bitigui mümkin. Endi eşbir añ qapelimde sırtqa şığıp ketpeuge tiis. Qwrsau kün ozğan sayın tarıla beredi, tipti, bir ay, eki ayğa sozıluı mümkin. Oñ men sol jäne ortalıq toptıñ basşıları hanğa (ämirge, swltanğa) qorşaudıñ jay-japsarı, añ qaşqan bağıt turasında kündelikti jedel aqpar keltirip twrmaq. Aqırı, qorşau tarılıp, köz körimge jetti. Arıstan men qwlan, qasqır men qoyan, tağı qanşama, ärqilı añ ataulı twmsıq tüyistire körisip, süykene aralasuğa mäjbür boladı, dep sıpattağan Juväyni. Mine, osı kezde şeñber sırtınan arqan tartıladı, arqan üstine kiiz jabılıp, körneki bögesin twrğızıladı. Qamajau sürgin ayaqtaldı. Endi, añşılıqtıñ eñ soñğı, tüyindi şaruası bastalarda han (swltan, ämir, bek – äyteuir osı jolğı eñ ülken wlıq) sanaulı nökerlerimen şeñberdiñ işine kirip, aldağı joyqın añşılıq körinisin ayqın añdap otıratın biikteu jerde attan tüsedi, bwdan soñ onıñ töñiregine hanzada, hanım, basqa da ğwzırlı bek, äskerbasılar kelip otıradı. Qızıl qırğın osıdan soñ ğana bastaladı eken. Qorşaudağı añdı jığu bir, eki, tipti birneşe künge sozıluı ıqtimal. Qaytkende de aqır tübine deyin emes. Qasap ayaqtaluğa taqağanda, qorşau qaltada sanaulı ğana añ qalğan kezde aqsaqaldı, bilikti qariyalardıñ bir tobı han aldına kelip, dwğa oqıp, ötiniş-tilek aytadı, tiri qalğan azdı-köpti jan-januarğa keñşilik, raqım jasaluın swraydı. Bwl da qalıptı räsim. Han qaşanda ülkenderdiñ tilegin qabıl körmek. Eñ aqırında, alınğan añdı jinastırıp, wzın sanın şığarıp, jalpı jwrtqa ülestiredi. Ädette ülken audan soñ harap bolğan ärqilı añnıñ naqtı sanına jetu qiın, mwndayda tek qwlan men iri jırtqıştardıñ ğana esebin alatın, dep jazadı Juväyni.
Au-aua – qoldağı maldan tıs, qosımşa azıq-tülik molşılığı jolındağı ayrıqşa käsip. Köbine qısqı soğım esebinde. Sonımen qatar, jaz bolar, qıs bolar, wzaq jorıq, attanıs kezeñderinde qajetti tamaq qorın jasau täsili.
Sonımen qatar, qamajau añşılıq – tek as-auqat tabu orayındağı äreket qana emes. Äskeri jattığu. Soğıs öneriniñ bir tarmağı, alıs-jaqın jorıqqa, wrıs, maydanğa dayarlıq esebindegi qajetti şara. Äskerdiñ wjımı, birligi, serpimdi qimılı men qalıptı maşığı şıñdalmaq. Soğıs kezindegidey qatañ jüye, temir tärtip saqtalğan. Qorşaudı berik wstamağan, aldındağı añnan äldeqalay ayrılıp qalğan tobayaq, jäutikter auır jazağa tartılğan.
Baspana
Mal şaruaşılığımen baylanıstı köşpendi jwrttıñ kündelikti baspanası da ejelden-aq osı, jıljımalı tirşilik orayında qalıptasuğa tiis edi. YAğni, qwrıluı da, bwzıluı da oñay, jeñil äri ıñğaylı üy-jay.
Tatarlar kiiz üylerde twradı jäne özderin baqıttı sezinedi degen Çañ Çun'.
Şatır üylerde twradı, qalaları, selenderi joq, deydi Simon de Sent-Kventin.
Qalada twrudı wnatpaydı, özderiniñ şatırlarında, keñ dalada ğwmır keşkendi artıq köredi, depti Gayton.
Bwl tatarlar qala ataulını, tipti, kez kelgen qwrılıstı jek köredi, deydi Rikol'do de Monte-Kroçe.
Bwl qara tatarlar kümbez keyipti [kiiz] üylerde twradı. Olarda qorğandı qalalar twrğızılmaydı, irgeli, twraqtı üy salmaydı, depti Syuy Tin. Bwl üyleri arba üstine ornatılğan, «arba-şatır» dep ataladı, onda otıruğa, jatuğa boladı, mwnday arba-üylerdi ögiz, at jäne tüyeler tartadı, deydi äuelgi sözin üstemelep.
Olardıñ üyleri «üyirg» dep ataladı, şıbıq pen qadalardan jasaydı, döñgelek. Joğarıda terezesi bar, jarıq tüsu, tütin şığu üşin. Töbesi men esigi kiizden. Üyleriniñ ülkendigi ärqilı jäne jıljımalı. Ülken, kişiligine qaray, bir ögizben, üş, nemese tört ögizben, keyde odan da köp kölikpen alıp jüredi, deydi Benedikt Polon.
Bwl kümbez keyipti şatır-üyler irgesinen töbesine deyin kiizben jabılğan. Eñ ortası, kümbez töbesinde jarıq tüsetin tesik qaldıradı, deydi Syuy Tin.
Kümbez-üylerdiñ eki türi boladı. Mwnıñ äuelgisiniñ qañqası jiñişke taldan bwralıp, iilip-bügilip jasalğan. İşten qarağanda qolşatırdıñ şabaqtarı siyaqtı. Eñ töbesinde kök tereze (aspan terezesi) atalatın aşıq jer qaldırğan. Üydiñ qañqası twtastay kiizben jabıladı. Mwnday şatırdı bwzıp, jığıp, kölikke artıp jüruge boladı. Saqarada jasalatın şatırlardıñ endi bir türi – bwzılıp, tigilmeydi, tek arba üstinde ğana boladı. Bwlardıñ da döñgelek qabırğası tal şıbıqtardan jasalğan jäne [işten de, sırttan da] qıl arqandarmen berik bekitilgen. Arbasımen birge qazğaladı, deydi Pen Da-ya bwl taraptağı barlıq sözdi tiyanaqtap.
Özenniñ eki qabağına qalıñ, biik tal ösipti, kiiz üylerdiñ süyegi osı ağaştardan jasaladı eken, dep jazılğan Çañ Çunniñ sayahat kitabında.
Olardıñ üyleri döñgelek şatır keypinde, twrğı-twğırı taldan jasaladı, töbesinde jarıq tüsetin jäne tütin şığatın şeñber tereze, ortada (oşaqta) ot jağadı. Şatırdıñ qabırğası men töbesi kiizben jabılğan, esigi de kiiz. Iesiniñ twrmıs-ahualına baylanıstı, üydiñ ülkeni bar, şağını bar. Keybiri ajıratılıp, kölikke artıladı, endi bireuleri jığılmaydı, arba üstinde. Arbalı üylerdiñ kişkentayların tartuğa bir ögiz jekse, üş, tört, odan da köp kölik qosatın äydikteri bar. Olar arbalı üylerin soğıs künderi, jorıq kezinde de, jay uaqıtta da özderimen birge alıp jüredi, deydi Karpini.
Kiiz üydiñ osı, atalmış eki türinen basqa da, iesiniñ twrmıs jağdayına, asığıs köş orayı, nemese attanıs, şeginis, jorıq jolında kädege jaratatın kürke (Räşid-äd-Din), qos («Qasterli şejire»), tipti, arbanıñ därtesi, nemese tayaq, qwrıqqa kötere salatın bürkenşik, jappa şatırlar (Räşid-äd-Din) bolğan. Bwlardıñ şatırları kiizden jäne teriden, dep aytqan, Batıs Europada, jorıq-maydanda jürgen äskerge qatıstı sözinde Foma Split.
Tatarlardıñ üyleri ağaştan jasalğan, kiizben jauıp, arqanmen tartıp qoyadı; döñgelek; ünemi özderimen birge alıp jüredi: berik baylanısqan qañqa ağaştarı jeñil, jığu da, tigu de oñay, köşi-qonğa ıñğaylı, deydi Marko Polo. Tağı da: olardıñ arbalı üyleri qara kiizben qaptalğan, jaqsılığı sonday, künwzaq jañbır jausa da su ötpeydi; bwlarğa ögiz, tüye jegip, balaları men äyelderin alıp jüredi, depti.
Jabıq arbalardıñ eñ şağını eki doñğalaqtı, al ülkenderi – kölemi ärqilı kiiz üyler ornatılğan arbalar – tört doñğalaqtı bolğan («Qasterli şejire», Barbaro, Ibn Battuta, t.b.).
Bwl halıq paydalanatın, bizdikinen biik, qos doñğalaqtı arbada qisap joq. Olardıñ üstine qamıs, şi jabılıp, kiiz jayılğan, al däuletti kisiler mata töseydi. Keybir (sirä, tört doñğalaqtı, – M.M.) arbalardıñ üstine üy ornatılğan; mwnday küymelerdi bılay jasaydı eken: diametri bir jarım qadamday ağaş şeñber qwradı da, oğan jartılay şeñberşe birneşe şıbıq bekitiledi, sodan soñ, jağdayına qaray, kiizben, nemese matamen qaptaydı. Ayalğa, qonalqağa toqtağan jerlerinde bwl üylerin arbadan tüsirip alıp, jerge ornatadı da, sonda jatıp-twradı, deydi Barbaro.
Bwl şalqar saqaradağı dalalıq jwrttıñ baspanası – «köterme» dep ataladı, bwzılmaytın, birtwtas şatır, qozğalısta, köşken kezde, arbanıñ üstine ornatadı, ayal, qonalqa kezinde sol qalpında tüsirip alıp, jerge tigedi, deydi Şaraf ad-din Yazdi.
Arbadan alınatın üyler de boladı, degen Rubruk.
Arbalar tört doñğalaqtı. Eki kölik jegiletini bar, odan köbirek jegiletini bar. Arbanıñ auır, jeñiline baylanıstı. Arbakeş aldıñğı kölikke otıradı, qolında aydaytın qamşı jäne köligin bwrıp otıratın wzın tayaq (yağni qwrıq) boladı, deydi saqarada keñinen sayahattağan Ibn Battuta. Bwdan äri arba üstindegi kiiz üydiñ sıpatın bayıptağan. Arba üstine tal bwtaqtarınan iilgen, kümbez keyipti qwrsau ornatılıp, olar jiñişke, teri taspalarmen bekitilgen (kerege jäne onıñ kögi, – M.M.). Bwl qwrsau-kümbez jeñil boladı, üstine teri, nemese basqaday jabu jabıladı. Torlı terezesi bar, işte otırğan kisi sırttı körip otıradı, sırttağılar onı körmeydi. İştegi adam erkin jayğasadı, wyıqtaydı, tamaq işedi, ärqilı şaruasın jasay beredi, depti.
«Köterme» – arba üstindegi, şağın kölemdi kiiz üy. Al däl osınday, biraq äldeqayda ülken, süyegi auır arba-üyler «kök küyme», yağni aspani küyme atanğan (Ruzbihan).
Mwnday kök küymelerdiñ eñ tolıq, naqtı, äri eñ tamaşa sıpattaması Rubruk jazbalarında saqtalıptı.
Tatarlar jatatın, wyıqtaytın üylerin arba üstine ornatadı. Bwl üyler tal-şıbıqtan qwrsaulanğan. Üstiñgi jağı iilip kelip, şağın döñgelekpen kürgeylenedi, osı şeñberden peştiñ mwrjası keyipti moynaq şığadı; üydi kiizben jabadı. Jabılğan kiiz appaq bolıp twruı üşin äkpen, aq kirişpen, süyek wntağımen qanıqtırıp, sılap qoyadı. Keyde üstiñgi moynaqtı aynaldıra qara kiiz de twtadı. Joğarığa jabılğan kiiz ärqilı äsem surettermen örnekteledi. Kirer esik te kiiz, ol da ärtüsti matamen äşekeylengen. Atap aytqanda, üydi körkemdeytin örnekter tüsti kiiz, nemese basqaday närselerden qiılıp japsırılğan, jüzim şırmauığı, nemese ağaş bwtağı, äytpese añ, qws suretteri türinde keledi, deydi.
Bwdan soñ Rubruk bizşe kök küyme atalatın arba-üydiñ sırtqı sıpattamasın jasaptı.
Keyde mwnday arbalı üyler öte ülken boladı, eni otız futqa deyin (9 metrden astam, – M.M.) jetui mümkin. Birde osınday arba-üydiñ doñğalaq izderiniñ arasın ölşep kördim, tura jiırma fut şıqtı (6 metrdiñ üstinde, – M.M.), al arbağa qonğan üydiñ irgesi doñğalaq twsınan eki qaptalda kemi bes futtan artıq jer aladı. Endi birde, osınday üydi tartıp kele jatqan ögizderdi sanağanda, jiırma eki bolıp şıqtı, on bir, on birden eki qatarğa jegilgen. Arba-üylerge keyde tüye de jegiledi, deydi.
Doñğalaqtar sıpatı berilmeydi. Ärine, öte ülken, äri som.
Al arbanıñ arıs ağaşı jelkendi kemeniñ maçtasınday derlik. Üydiñ aldıñğı jağınan esik şığarılğan jäne arbanıñ eki qanatına jetkere sozılğan, bos orın bar, üstinde kiiz jabılğan, su ötkizbeytin mañdayşa qalqan boladı. Kölik aydauşı osı jerde, esik aldında twradı, depti.
Baspananıñ arba üstine ornatıluı – Euraziyadağı köşpendi jwrt tım ertede qalıptastırğan salt. Skifterdiñ üyleri – arba üstinde, dep jazğan Gerodot. Köşpendilerdiñ baspanası kiizden jasalıp, arba üstine ornatıladı, degen Strabon. Bayköl töñireginde, qazirgi Halha-moñğol dalasında milädige deyingi I mıñ jıldıqtıñ ekinşi jarımına säykes petroglifter arasında ärqilı küymeler sureti de wşırasqan. Altaydağı, sol zamanğa tiesili, ataqtı Pazırıq qorımınan tört doñğalaqtı, jabıq arbanıñ qañqası tabılğanı belgili. Arıdağı ğwn, oğan jalğas sänbi, keyingi türik, qidandar twsında da arbalı üyler keñinen tarağan. Biraq bwlardıñ barlığı da şağın kölemdi baspanalar ekeni bayqaladı. Al auqımı zor kök küymeler bwlardan soñğı Kerey, Nayman patşalıqtarı twsında qoldanısqa engenin köremiz (Räşid-äd-Din). Qaytkende de, naqtı jazba derekterde tañbalanğan kök küymeler swlbası XII ğasır men XIII ğasırdıñ basına säykesedi. Al Şıñğıs han zamanında, oğan jalğas Eke Wlıs kezeñinde jappay qoldanısqa engen siyaqtı. Älbette, şaruaşılıqtıñ damuı, twrmıstıq mädeniettiñ ülken örege jetuiniñ nätijesi, köşpendi ömirdiñ ayşıqtı bir körinisi, özgeşe saltanatı.
Erekşe bir jağday, bwrınğı Tatar dalası, keyingi Halha-moñğol aymağında kök küymege qatıstı derekter XIII ğasırmen şekteledi. Köptegen zertteuşiler (Bartol'd, Vladimircov, t.b.) bwdan soñğı kezeñde auqımdı arba-üyler mülde qoldanıstan şıqtı, joyıldı, saqtalmadı dep esepteydi. Qajettilik bolmağandıqtan, dep jazadı L.Viktorova. Atalmış jäne basqa da moñğoltanuşılardıñ bayıbınşa, bwl jağday – imperiyadan soñğı zamandağı şaruaşılıqtıñ küyzelui, eñ bastısı – köşi-qon örisiniñ qısqaruına baylanıstı eken. Şın mänisinde, Halhadağı köş örisi Eke Wlıstan keyin de qısqarğan joq, kerisinşe, Möñkeden soñğı elu jıldıq azamat soğısınıñ nätijesinde bwl taraptağı türik ruları tüp köterilip, Däşti-Qıpşaqqa audı, negizgi, tüpkilikti jwrtınan ayrılğan Baytaq dala, endi jıljıp qonğan, äuelgi qarasını tipti azğana, arada bir ğasır ötkende wzın sanı nebäri on mıñ şañıraqqa äreñ tolğan halha-moñğoldıñ ieliginde qaldı. Al Qıtaymen şektes, jäne Qıtay jağına bağınıştı, keyinde İşki Moñğoliya atanğan ölke aytarlıqtay küyzelmegen bolatın, tiesili qonısı da jetip artıladı. Mäseleniñ bir ğana sebebi bar. Ol – äuel bastan-aq kök küyme, yağni auqımdı arba-üylerdiñ moñğol tekti taypalardıñ arasında qoldanısta bolmauı. Basqasın bılay qoyğanda, äuel basta ormandı, taulı, qırqa-belesti aymaqta irge tepken moñğol jwrtı üşin mwnday alıp arbalarmen köşip-qonudıñ özi mümkin emes edi.
Batıstıñ, orıstıñ, qazirgi halha-moñğoldıñ bwrınğı-soñğı barlıq bilgiri XIII ğasırdan aspadı dep ükim şığarıp qoyğan kök küyme, yağni sändi, saltanattı, alıp arba-üyler keyingi XVI ğasırdıñ özinde bwrınğı Şığıs Däşti, endigi Qazaq Dalasında qaptay köşip jürgenin köremiz. Naqtı jazba kuälik qaldıruşı – mäşhür Şäybani hannıñ Qazaq Ordasına qarsı jorıqtarınıñ şınayı şejiresin tañbalağan Fazlallah ibn Ruzbihan Isfahani. «Mihman-nama-yi Buhara» – «Bwhara meymanınıñ jazbaları» attı kölemdi eñbeginde (1509).
Parsı tilinde jazğan Ruzbihan (Ruzbehan) auqımdı arba-üylerdi «aua keñistiginde asqaqtağan şatır», «aspan sarayı», «aspan-kök ayasındağı küyme», yağni bizdiñ bwrınğı jäne bügingi tilde qayta qalıptasaq, «kök küymesi» dep atağan.
Alğaş körgende bwl üylerdiñ özgeşe qwrılımına ayrıqşa tañ qaldım, deydi. Arba üstine ornatılğan äydik şatır! Ağaştan jasalıp, kiizben jabılğan, kökke baqqan, zañğar qazaq üyleriniñ ärqaysısı bir qamal keyipti, deydi.
Üydiñ qañqası qayıñnan asa berik jasaladı, üy işindegi ärqilı mükämal da ağaştan. Türli tüsti kiizder (yağni tekemet, sırmaq) özgeşe oyularmen bezendirilgen, tartpa taspalar (yağni basqwr) swlu äri äsem. Üydiñ terezeleri bar, ayqıştı, ädemi kiiz perdelermen jabılğan, deydi. Al arba-üydiñ işinde otağasınıñ äyelderi, bala-şağasımen birge jatıp, twradı.
Ataulı kisiler men swltandardıñ kök küymeleri ayrıqşa zor, äri ğajayıp körkem. Ärqaysınıñ işine jiırma, tipti odan da köp kisi erkin jayğasadı.
Mwnday äydik üylerdi tartuğa äldeneşe tüye jegiledi, depti. Bağzıda Rubruk keyiptegen arba-üylermen qaraylas bolğanı.
Mwnday ğajayıp kök küymelerge qarap twrğanda sanañ tolqınadı, şeberlik, swlulıq jäne äsemdik qwdiretinen basıñ aynaladı, depti öz zamanınıñ ğwlaması, Parsı patşalığınıñ da, Ämir Temir wlısı, Şäybani handığınıñ da barlıq sän-saltanatın öz közimen körgen Ruzbihan.
Qazaqtar qoldanatın aspan küymesiniñ qisapsız köptigine qayran qaldım, degen. Qazaqtıñ sän-saltanatımen qosa, eldik twrğısın, erlik dästürin de atap körsetedi. «Qazaqtar – küş-quatı jäne qaytpas qaharmandığımen bükil älemge äygili», – deydi. Osığan jalğas: «Qazaq äskeri bağzıda, Şıñğıs han tauarih törine şıqqan kezde «tatar äskeri» dep atalğan bolatın, bwl turasında arabtar men parsılar jazıp ketken», – degeni bar. Bwdan bwrın, äuelgi bir kelisim, ıntımaq kezeñinde Şäybani qazaqtıñ Qasım hanın arıdağı ortaq baba «Şıñğıs hannıñ täji men tağınıñ mwrageri» dep wlıqtağan eken (Ğ.Qambarbekova). Al Mwhamed-Haydar Dulat osı Qasım bilegen Qazaq handığın bayağı Joşı wlısınıñ sabaqtas jalğası dep sanağanı mälim.
Şäybani hannıñ 1508–1509 jılğı qısqı jorığında, twtqiıl şabuıl kütpegen qazaqtar küş toptap ülgermeydi, üş jerdegi, özara jalğas üş wrısta da, qaytpay qarjısqanına qaramastan, özderinen sanı äldeqayda basım jaudan jeñilip, janı qırğınğa, mal-mülki talauğa wşıraydı. Äuelgi wrıstan soñ on mıñ kök küyme qolğa tüsti, dep jazadı Ruzbihan. Keyingi eki maydanda tağı da on, on mıñnan, jiını otız mıñ kök küyme oljağa tüsipti. «Barlıq soğıstarda şapqınşı jaq mal-mülik, qazına ielenuşi edi, bwl jolı jeñimpaz ämirşi jaudıñ üy-jayına deyin özimen birge köşirip äketti», – dep jazadı qazaqtardıñ erligi men sän-saltanatın madaqtay otıra, Şäybani handı däriptegen Ruzbihan (Alayda, kelesi, 1510 jılğa qarağan Qısqı, jaña jorıq Şäybani hannıñ qirap jeñiluimen, mwnıñ aqırı, äskeri azayıp, quatı qaytqan ataqtı jihangerdiñ sol jıldıñ aqırına jetpey, kütpegen, tu sırttan şıqqan jaña jau – Iran şahı Ismayılmen soğısta basın joyğanı belgili.)
Sonımen, Batıs pen Şığıstıñ, Halha men Qıtaydıñ bwrınğı-soñğı barlıq moñğoltanuşı ğalımdarı XIII ğasırda joğaltıp alğan äydik arba-üyler Şıñğıs han dünieden ötkennen soñ üş jüz jıldan keyin Qazaq Ordasınan tabıldı. Bwl jağdaydı sırttan bayqağan jalğız adam – moñğol oqımıstısı Maydar bolatın. Mezgilsiz, jwmbaq jağday, qırşın jasında dünieden ötken qazaq tarihşısı Sabır Ibragimovtıñ, ol kezde äli Europa tilderine audarılmağan Ruzbihan jazbaları turalı zertteu maqalasına süyene otırıp, XIII ğasırda Rubruk surettegen äydik arba-üydiñ keyingi XVI ğasırdağı qazaqtar arasında saqtalıp twrğanın aytadı. Alayda, eski zamandağı özgeşe, jıljımalı baspananıñ Şıñğıs hannan soñğı Halhada eşqanday eles bermey, üş ğasırdan keyingi Qazaq Ordasında keñinen taraluına, ärine, eşqanday tüsinik bermeydi, bere de almaytın edi.
Kök küymeniñ bwdan soñğı tağdırın tarazılasaq, bizge mağlwm XVI ğasırdan ötti, ötpedi – keyingi XVIII ğasırğa jetpeui anıq. Tek epos jırında ğana saqtalğan. «Qız Jibektegi» Tölegen qalıñdıq tañdaytın äygili köş – kök küymeler kerueni. YAğni, ejelgi tarihi jazbadan soñ, añızda, eleste ğana qalğan.
Qatardan şığuı – şaruaşılıq küyzelisine de, jer jağdayı, köşi-qon orayına da baylanıstı emes. Jaugerşilik, tınımsız şapqınğa baylanıstı. Kök küymeniñ qozğalısı bayau, oralımı qiın edi. XVII ğasırdıñ üşinşi şireginen bastap, Dürbin-Oyratpen aradağı eki jüz jıldıq soğıstıñ qazaqtar üşin eñ auır kezeñi tuadı. Äuelgi jeñister keyingi tepe-teñdikke aynalıp, aqırı basımdıq qalmaq jağına qaray auadı. Ejelgi köş ataulı baysaldıqtan, sän-saltanatınan ayrılıp, qimıl-qozğalıstıñ jedelirek türi tiimdi şığadı. Kök küyme ğana emes, arbalı köterme, arbalı qos, kürkeniñ özi jürisi jeñil tüyege auısadı. Tüptep aytqanda, Europanıñ zäulim ğimarattarın körgen Rubruktı, Iran men Turannıñ äsem-sändi sarayların körgen Ruzbihandı tañ qaldırğan kök küyme qazaqtıñ saltanatımen, küş-quat, qwdiretimen birge ketipti. Astındağı arbasınan ayrılıp, ülken be, kişi me, äuelgi, jer basqan kiiz üy qalpına tüsedi.
Köş, qonıs, twraq
Rubruk aytıptı:
Tatarlar Dunaydan Qiır Künşığısqa deyingi Skifiya jerin qonıstanğan. Twraqtap, bir arada otırmaydı. Basşıları qarauındağı jwrtınıñ az, köptigine baylanıstı, bölisken jeriniñ şeginde malın bağıp, köşip-qonıp jüredi. Qısqa qaray aua rayı jılıraq oñtüstik öñirge oyısadı, jazda salqın soltüstikke köteriledi. Qıstıgüni suı joq, biraq otı mol, malğa qolaylı jerlerde, qar suın paydalanıp otıra beredi, deydi.
Ädette, qıs künderi jazañğa şığadı, al jazda jayılımı mol taulardı sağalaydı, degen Vincent de Bove.
Qısta tatarlar oyda, etekte, malğa öris, şöbi mol, jılı jerlerde otıradı, al jazda qoñırjay, qırattı, taulı, ormandı, suı mol, jayılımdıq jerlerge şığadı, degen Marko Polo.
Köbine qonıstı toqal töbe, şağın qırqa-belesti jerden tañdaydı, degen Pen Da-ya.
Bwl jwrt mal bağatın ot pen sudıñ orayına qaray, qırğa şığıp, oyğa tüsip, qonıstan qonısqa köşip jüre beredi, deydi Çañ Çun'. Jaz künderi ğana emes, qısqı qırauda da (Rubruk).
Bwlar jaña şöp pen su izdep, ünemi köşip jüredi, eşqaşan da ornığıp, bir jerde otırmaydı, depti Kontarini.
Bir qonıstıñ şöbi bitip, jeri tozğan kezde basqa bir arağa barıp ornığadı. Köş pen qozğalıstıñ aldın ala belgilengen merzimdi küni bolmaydı, deydi Pen Da-ya. Twraqtı jol sorabı jäne joq, dep üsteydi tağı bir sözinde.
Älbette, bet-betimen emes, kesimdi bağdarda. Jäne, birden bayqalatınday, ärkim özine tiesili qonıs, jaylauğa.
Türikter tañmen talasa twrıp, jolğa şığadı da, ertemen eru jasaydı, kün eñkeygende qaytadan qozğalıp, keşke qaray qonalqağa toqtaydı, degen Ibn Battuta.
Salqar köş körinisine ayrıqşa tañırqağan ağılşın David Eşbi qozğalıstıñ alğaşqı kezeñin bajaylap sıpattağan:
Jaña qonısqa köşetin küni, tün ortasınan auğanda, mindettelip qoyğan kisi qattı wrğılap, dabıl qağadı. Tañ qalarlıq jağday, birer l'e (tört şaqırım şaması, – M.M.) töñirektegi mal ataulığa deyin bwl dıbıstı tanıp-biledi eken. Wyqıdan oyanğan ülken-kişi tegis attarın äkelip, erttep qoyadı. Äjeptäuir uaqıttan soñ ekinşi märte dabıl qağıladı. Endi jalpı jwrt şatırların bwzıp, baylap-tüyip, jolğa dayın boladı; bwdan soñ äsker jinaqtalıp, sap tüzeydi: eñ alğı lekte – ordağa şetkeri jasaq, bwdan soñ qalğandarı, eñ soñında, nemese orta twsında basşı kösem, ordası qay şamada twrğanına baylanıstı. Mine, üşinşi ret dabıl wrıldı: alğı lek qozğala bastaydı, onıñ artınan basqaları jıljidı jäne bäri de asa wjımdı, tolıq tärtippen. Jol boyında at twyağınıñ topırınan basqa eşqanday dıbıs – ayqay-wyqay, dabır-dwbır estilmeydi, bireudiñ aldına bireu şığıp, qalıptı şerudi bwzbaydı. Sonımen qatar, ilgerindi-keyindi şapqılağan arnayı kisiler boladı, olar mal aydaydı, wmıt qalğan mülik, sayaq şıqqan jandıqtardı jinastırıp, artınan mindetti türde tiesili qojayındarğa tabıstaydı, depti.
Köş birneşe künge jalğasuı mümkin.
Ögiz, tüye jegilgen arba-üylerdi biriniñ artına birin tirkep qoyadı, kez kelgen naşar äyel jiırma-otız arbanı bastap jüre aladı, jetekşi arbada otırğan qalpı, kölikti quzap qoysa bolğanı, qalğandarı soñınan şwbıtılıp ere beredi. Jüris öte bayau, ögiz ayañ, qozı qadam, deydi Rubruk.
Köş aldına qaşanda barlau jasalğan. Äuelde sanaulı kisi, habarger, uaqıt öte – qarauıl, jasaqtı äsker. Köş suretin öz közimen körip, talay ret tamaşalağan Barbaro aytadı:
Köşten köp bwrın şalğınşı äsker, jortuıl jasağı keledi. Oñ men soldı, ilgeri men keyindi bayqastap, qauip-qater, twtqiıl jaudıñ añısın añdaydı. Kelip qana ketpeydi, qayta aynalıp soğadı, kün sayın derlik közep, baqılap otıradı, deydi.
Köş auıl-auıl, küren-küren, jekeley emes, top-şoğırımen qazğalğan. Auıl (ayıl) – ädette on-jiırma şañıraq. Auıl köşi – beybit, tınıştıq künderde ğana mümkin jağday. Köbine äldeneşe auıldan qwralğan küren bolıp köşedi. Äldeneşe jüz, birer mıñ tütin, odan da astam qalıñ el. «Küren» öziniñ tüpki mağınası – «şeñber» deydi Räşid-äd-Din. Eski zamanda, köş jolındağı rulı el ayalğa toqtağanda, adamdarın ortada qaldırıp, arbalardı döñgelete qwratın bolğan. Küni büginge deyin, qonıs-twraqtı, köldeneñ şapqında jau işke ötip ketpes üşin osılayşa şeñber qwrıp ornalasadı, deydi Räşid-äd-Din. Bwl qorğanıs, qauipsizdik täsili keyingi zamanğa jalğasqan. Qazaqtar soğıs jağdayında, bala-şağasın, äyelderin işte qaldırıp, şeñber qwrıp ülgerse, qaytpay şayqasadı, mwndayda olardı jeñip alu mümkin emes, dep jazğan Ruzbihan.
Mausımdıq ülken köş köbine äldeneşe küren, asa auqımdı, köp jwrt bolğan. Keyde rulı el, bükil orda jappay qozğalğan. «Qasterli şejiredegi» nayman köşi, Şıñğıs han men Jamwqanıñ birikken köşi, basqa bir derekterdegi basqa da köşter osınday. Jappay, salqar köş kezinde bükil dala, qara jerdiñ özi jıljıp kele jatqanday körinedi eken.
Veneciyalıq Barbaro sonday ejelgi köştiñ özgeşe bir suretin tañbalap qaldırğan. Bılay deydi:
Äueli köp jılqı, üyir-üyirimen, sodan soñ top-top, qostı-qosımen, qaptay ötti. Bwğan jalğas keleli tüye, onıñ artınan tabın-tabın siır, odan keyin otar-otar qoy-eşki keledi.
Aydalğan maldan soñ, köş basında ämirşi bek, qolbasılar, eñ eleuli bay-bağlandar, qosşı qarauıl jasaq ötedi. Olardıñ artınan köştiñ märtebeli böligi – ämirşiniñ ordası, balaları, qatındarı men qızmetşileriniñ küymeleri. Oğan jalğas tağı da köp äsker. Äsker soñınan negizgi top – attılı, küymeli jalpı jwrt.
Köş kerueni tura altı künge sozıldı, deydi Barbaro. Biz qamal (Tañ özeniniñ Azau teñizine qwyar twsındağı veneciyalıq Tana qalası, – M.M.) qaqpasın berik jauıp, qabırğa üstinen künwzaq tamaşalap twratın edik. Keş batqanşa qaray-qaray közimiz talıp, äbden şarşaytın edik. Sonşama jwrt pen qisapsız mal köşip jatqan jazıq alqaptıñ köldeneñi 120 mil'dey (200 şaqırımğa juıq, – M.M.) bolatın. Köştiñ körinisi ğalamat edi, deydi.
Erteden keşke deyin, köz jeter jer – bükil Dala adamdar men jan-januarlarğa tolıp ketti, bireuleri ötip jatır, endi bireuleri kele jatır. Bwl – jalpı köştiñ bir şalğayı ğana eken. Ortalıq lektegi jwrttıñ qarasını qanşalıq bolğanın osıdan-aq añday beriñiz, deydi. Köşken jwrttıñ köptigi – qwmırsqanıñ ileuindey, deydi.
Barbaro ülken köşke qatıstı tağı bir suret jasaptı. Köş jolınan ığısa qaşqan añ men qwsta qisap bolmadı, deydi. Bwğı jäne basqa da ayaqtı añdar qamal qabırğasınan aulaqqa töñkerile josıdı. Al qanatı talğan kekilik pen şarasız qırğauıldı sırtqa şıqqan balalar qolmen wstasa, ülkender topırlatıp, tormen jinadı, deydi.
Bwl – ordalı jwrttıñ ülken bir böliginiñ jappay qozğalısı. Ädepki salqar köşterdiñ özi osığan jete-qabıl bolğan. Qajetti ürdis qana emes, qasterli räsim, aydın men sän-saltanat.
Tatardıñ ämiri elimen birge köşedi. Onıñ soñınan barlıq wlıq, qızmetkerler qosa köşedi, bwl – «jwrt köteru» dep ataladı. Köş kezinde küymeler bir qatarda bes-besten jüredi. Qwmırsqanıñ şwbırğanınday, arqannıñ örimindey sozılıp, qatarlasa qaptap, oñ men solda bes lige (1 li – ädette 500 metr şaması, – M.M.) deyin sozıladı. Jayıla jazılıp, jarımı suğa jetkende köş te toqtaydı, bwl – «jwrtqa qonu» dep ataladı. Ämirşiniñ şatırı bäriniñ aldında, esigi tüstikke qarata tigiledi. Onıñ artında – qatındar men qwmalardıñ şatırları, odan äri nökerler men saqşı, qızmetker men qızmetşilerdiñ şatırları. Ämirşiniñ şatırı ornağan jer – «Orda» dep ataladı, deydi Pen Da-ya.
Han men hanzadalardıñ twrağı tatarşa «Orda» dep ataladı. Toqtap, twraqtağan jerleri qala siyaqtı bolıp körinedi, deydi Benedikt Polon.
Köş ayaldağan, jaylanğan kezde twtas bir qala ornağanday körinedi, degen Rubruk.
Orda köşip kele jatır eken. Biz twtasa jıljıp kele jatqan ülken qalanı kördik. Japırlağan u-duımen, auada şwbatılğan tütinimen. Köşe sırğığan sansız küyme üstinde ottarın jağıp, as-suların dayınday beredi eken. Eruli jerine jetken kezde şatırlar arba üstinen oñay alınıp, sol, bwzılmağan qalpında jerge ornığadı, dep jazadı Ibn Battuta.
Alısta adam twrağı körindi, qara arba jäne aq üylerden qwralğan. Wlı bek Oginniñ (Otşıgen – Şıñğıs hannıñ inisi, – M.M.) Ordası eken. Toy bolıp jatır. Körşi qonıstıñ wlıqtarı aumağı 500 li töñirekten qımız keltiripti. Äldeneşe mıñ qara arbalı kiiz üyler neşe qatar bolıp twr, dep sıpattaydı Çañ Çun'.
Otşıgenniñ jäne Şıñğıs han qatındarınıñ biriniñ qabıldauında bolğan Çañ Çun': küymeler men kiiz üylerden qwralğan Ordanıñ keskin-keypi asqaq, sändi, saltanattı, depti.
Küyik qağannıñ Karpini körgen, bir otırısta işine eki mıñ kisi siyatın ülken şatırı, Möñke qağan twsındağı, Rubruk sıpattağan aydındı kök küymeler, keyingi Özbek hannıñ Ibn Battuta tamaşalağan altın ordası – bağzı bir zamandağı türik qağandarınıñ, qazınalı Vizantiya elşisi Zemarhtıñ özin swqtandırğan kiiz tuırlıqtı ordalarınıñ jalğası bolatın. Zaman ozğanda kelgen jañalıq – alıp kiiz üydiñ arba üstine ornatıluı.
Mwnday sän-saltanat köne zamandağı ğwn şañğwylarınıñ özinde bolğan joq, deydi Çañ Çun' meylinşe qayran qalıp.
Twrmıstıq bwyımdar
Kündelikti twrmısqa qajetti jabdıq, ärqilı bwyımdarğa qatıstı tarihi jazba mağlwmat tım tapşı. Sol azğana bardı tügendey ketelik.
Olar as dayındauğa «şöp kömirin» (yağni siır japası men jılqı tezegin) paydalanadı, depti Pen Da-ya.
Qoy mayımen bilteli şırağdan jağadı, deydi sodan soñ.
Marko Polo et qaynatatın qış qazan (şöñke) turalı aytqan.
Räşid-äd-Din şejiresinde bir qoy etin twtasımen asqan qazannıñ jarılıp sınğanı (jamanşılıq joralğısı) turalı aytıladı, sirä, bwl ülken qazan da qıştan jasalsa kerek.
Syuy Tin et pisiretin qazan üş ayaqtı dep kuälandırğan. Zadı, qola, nemese şoyın qazan.
Et tartatın, qımız qwyatın ülken ağaş tegeneler, qımız saqtaytın qış köze, şaması, ağaştan oyılğan şağın ayaqtar bolıptı (Räşid-äd-Din, Barbaro).
Qwrt salatın qap (sirä, alaşadan qwralğan) jäne tortasınan ayırılğan may salatın teri qapşıqtar, «qaptarğaq» atalatın şağın teri dorba ataladı (Rubruk).
Qımız aşıtatın saba, ülkendi-kişili torsıq, kön qwtı bar (Räşid-äd-Din, Rubruk, Marko Polo, «Qasterli şejire»).
Qımız aşıtatın torsıq, sabalar tütinge ıstalğan iri qara mal terisinen tigiledi (Rubruk).
Ädepki, kiimge, nemese şaruaşılıqqa qajetti terini qoydıñ aşığan, qoyu sütiniñ kömegimen ileydi (Rubruk).
Maldıñ siñirin taramdap, sodan soñ örip, wzınşaq jip jasaydı, depti Rubruk. Osı jiptermen teri (yağni, ton, torsıq, saba qatarlı bwyımdar, – M.M.) tigiledi, sandal, kebis, basqa da kiim-keşek tigiledi deydi. Bwl, ärine, keşegi qazaqtıñ taramısı.
Syuy Tin jabayı qoydıñ, yağni arqardıñ omırtqa süyekterinen qasıq jasalatının aytqan. Älbette, qasıq ataulı tek süyekten ğana oyılmasa kerek.
Rubruk ärqilı mükämal saluğa jäne saqtauğa arnalğan ülken sandıqtar turalı aytadı. Arqan, jippen arbağa baylanadı eken.
Bwl, üy tiguge, köşke jäne basqa da qajetke jaratılatın arqan, jipter qoy jüninen, üştiñ birine jılqı qılı qosılıp esiledi deydi Rubruk.
Añşılıqqa, şaruağa asa qajetti arqan öriletin qıl üşin jılqılardıñ jalın küzeydi, dep jazğan Syuy Tin.
Barlıq derekterde [qoy jüninen basılatın] kiiz turalı aytıladı. Tal-şarbaqtan jasalğan baspanaların jabadı, su ötkizbeydi, jazda saya, qısta jılı desedi.
Aytpaqşı, jayılımdağı bos jılqını wşında salbırağan ilmek jibi bar wzın tayaq, yağni kädimgi qwrıq arqılı wstaytını özgeşe täsil retinde tañbalanıptı. (Barbaro, Ibn Battuta). Bwl qwrıq mal wstaumen qatar, keyde qaru retinde de kädege asqan («Qasterli şejire»).
At äbzelderi, onıñ sır-sıpatı turalı naqtı mağlwmat joqqa tän. Tek üzeñgi ğana arnay ataladı. Jäne er-twrman. Saqaradağı jwrttıñ atqa salatın ertoqımdarı jeñil äri äsem, öte şeber jasalğan, depti Çjao Huñ. Erdiñ qası ağaştan qiıladı, dep arnap aytqan.
Qaru-jaraq
Bwl halıq soğıs önerinde älemdegi barlıq jwrttan artıq; qan maydanda, äsirese aşıq alañda, tabandı erligimen, äskeri amal-aylasımen jeñbeytin jauı joq, dep ayğaqtağan Foma Split.
Şıñğıs han zamanındağı türik-tatar qauımınıñ öz twsındağı barlıq jwrttan ölşeusiz ozıq, ayrıqşa jetilgen äskeri öneri, soğıs strategiyası, wrıs täsilderi, qosın, tümender qwrılımı turasında tiesili tws, kelesi kitaptarda keñinen äñgimeleymiz. Äzirşe, bar tauarihtıñ bastauında, kündelikti qoldanıstağı qaru-jaraq töñireginde azğana aqpar bereyik. Älbette, tek qana ejelgi jazba eskertkişter kuäligi boyınşa.
Karpinidiñ aytuınşa, ärbir jauıngerdiñ kem degende mınanday qaru-jarağı boluğa tiis:
Eki, nemese üş jaq, äytpese, öte jaqsı bireui,
jebe tolı üş ülken qoramsaq,
bir balta,
arqan, ärqilı jipter.
Bwdan äri:
Däulettilerdiñ qılışı boladı, az-maz qayqı, jalğız jüzdi, wşı ötkir;
keybireuleri nayza wstağan, süñginiñ moynağında ildirgesi bar, at üstindegi jauın alıp tüsetin.
Karpini şabuıl qwraldarımen qatar, qorğanıs jaraqtarı turasında da birşama mağlwmat keltiripti.
Aldımen äskeri sauıttı jan-jaqtı sıpattaydı. Beren tört bölikten qwraladı, deydi: negizgi böligi sannan moyınğa deyin, adamnıñ dene bitimine säykes, keude twsında sığıñqı jäne eki qoltıq astınan döñgelene oyılıp, qabırğadan qausırıladı; bwl eki qaptaldı qır arqadan biriktire qosıp, moyınğa deyin jetetin tağı bir jolaq bar; endi aldıñğı jäne artqı bölikter jauırınnan bwğanağa asıla tüsken temir taqtalar arqılı özara jalğasıp, bekitiledi; eki qoldıñ sırtın iıqtan bilezikke deyin kömkere qaptaytın tağı bir qwramdı bölik bar (qollıq, – M.M.), sonday-aq, eki tize de qorğanış astında (tizelik jäne bwtırlıq, – M.M.); bwl qwrama bölşekterdiñ barlığı da özara baylastırılıp, bekitilgen, deydi.
Älbette, Karpini täptiştegen beren – qorğanıs qajetinde qalıptasqan äskeri sauıttıñ bir ğana türi. Arheologiyalıq qazbalar, jalğas däuirdegi naqtı jäne tüsti sızba suretter men eskilikten saqtalğan ülgiler mwnday jaraqtıñ ayırım belgileri mol, äldeneşe türi bolğanın äygileydi.
Bastarına kietin dulığası – temir, nemese jez, depti Karpini. Al tamaq pen moyındı döñgelete jabatın qorğanış – können jasalğan.
Attarına deyin kön sauıt (öpşin, – M.M.) japqan, dep kuälandıradı tağı da sol Karpini. Bwl berik könniñ qalay dayındalatının aytadı. Ögizdiñ, nemese basqaday iri-qaranıñ terisin, jalpağı alaqanday etip, beldiktep, wzınınan kesip aladı da, arasına qaramay qwyıp, üş, nemese tört qabattap japsıradı, sodan soñ üstiñgi beldiktiñ astınan tesip, bwdan soñğı beldikterdiñ ortasınan tesip, taspamen özara baylanıstıradı; sondıqtan, jüriske bögesini joq jäne tömengileri joğarı jiırılıp, äldeneşe qabattasqan kön mülde berik sauıtqa aynaladı.
Attıñ qorğanıs kejimi bes bölikten twradı, deydi. Eki qabırğada eki qabatı, qwyrıqtan basına deyin, bwlar ertoqımğa bekitiledi jäne sauır men omırau jäne artqı oyındı bölikteri arqılı özara qosıladı. Oyındı men sauırdıñ aralığı tesilip, odan attıñ qwyrığı şığarılıp qoyadı. Attıñ mañdayına temir qalqanşa bekitiledi, moyınnıñ eki qaptalındağı könge jalğasıp. Atqa jabılğan kön sauıt onıñ bükil denesin qamtıp, alda – tizege, artta – tirsekke jetip twradı, depti közi qaraqtı, bayqampaz Karpini.
Atqa jabatın ğana emes, adamdar kietin kön sauıttar da (qwyar) keñinen tarağan.
Bwlardıñ jaraqtarı jeñil, kön teriden jasalğan, deydi Lonjyumo.
Ögiz terisinen, basqaday iri mal terisinen pisirip (yağni ıstap) jasalğan kön sauıttar öte berik, deydi Marko Polo.
Üsterindegi jarağı – temirşe saudıratıp, japıraqtap qwralğan ögiz terisinen, alayda öte berik, qaru ötpestey, degen Foma Split.
Sauıttarı kön japıraqşa, nemese temir taqtalardan qwrastırılğan, deydi Sent-Kventin.
Sauıttarı kön teriden jäne bwları temirden berik, attarı da osınday sauıt jabılğan, depti esimi saqtalmağan vengr episkopı (Met'yu Paris boyınşa).
Dulığaları da kön, nemese temirden, deydi Foma Split.
Eskilikti jazbalardıñ eşqaysısında qalqan turalı derek joq. Simon de Sent-Kventin ğana bwl jağına nazar audarıptı, tatarlar qalqan qoldanbaydı, dep jazğan.
Qorğanıs jaraqtarı teriden (yağni können) jasalğan jäne qaru ötpestey derlik bekem, deydi orıs arhiepiskopı Petr. Al şabuıl qwraldarı tügel temirden jäne uğa suarılğan, dep üsteydi äuelgi sözin.
Ärine, qaşanda eñ bastı, şeşuşi jağday – qorğanıs jarağınan bwrın şabuıl qwraldarına baylanıstı. Endi osı tarapta, äuelgige qosımşa tağı azğana derek.
Qaruları – sadaq, qılış jäne kürzi; dese de, sadaqtı köbirek qoldanadı, öytkeni bwlardıñ bäri de känigi atqış, deydi Marko Polo.
Bwlar wrısta köbine-köp jaq pen jebege salmaq saladı, deydi Simon de Sent-Kventin.
Qılıştarı jeñil, jwqa, qayqı, deydi Çjao Huñ.
Qaruları – qayqı qılış, sadaq, qoramsaq pen jebe, deydi Foma Split.
Baz bireuleri ğana nayza wstaydı. Nayza sabınıñ tübinde qolğa iletin büldirgesi boladı. Keybir nayzalardıñ wşında ilgegi bar, deydi Sent-Kventin.
Tatarlar nayzamen, şoqparmen, aybaltamen, qılışpen qajımay, qaytpay şayqasadı, äytkenmen, sadaqtı artıq köredi, şeber äri öte däl atadı, depti Met'yu Paris.
Tatarlar qaru ataulını tamaşa meñgergen, äsirese, sadaqpen jebe atudı, deydi Gayton.
Şıñğıs han qauımı sol zamandağı armyan jäne Batıs Europa derekterinde «atqıştar jwrtı» dep ataladı.
Sadaqtarı bizdikinen qarımdı. Olar vengr jäne qwmandarmen salıstırğannıñ özinde atısqa äldeqayda maşıqtı jäne sadaqtarınıñ serpimi de artıq, deydi esimi beymälim vengr episkopı.
Tatar sadağın tartu üşin ülken küş kerek, degen Çjao Huñ.
Bwlar basqa halıqtarmen salıstırğanda, äldeqayda alısqa atadı, deydi, tatar şapqını turasında Batıs Europağa alğaşqı, naqtı habardı jetkizuşi monah YUlian.
Tatar sadaqtarınıñ qarımı wzın. Qanşalıqtı därejede? Salğastırıp qarasaq, sol twstağı Europa sadaqtarınıñ atıs ölşeminen eki ese, bälkim, üş ese artıq bolğanı körinedi. Tipti, tütas töñireginiñ bärinen oğı ozıq bwlğar men qıpşaq atqıştarınan da wzaq. Jaudıñ jebesi jetpeydi, al özderi jamsata atadı.
Europadağı tatar şapqınınan bir ğasır keyin bastalğan Jüz jıldıq soğıstıñ (1337–1453) alğaşqı jarımı, Kresi men Azenkur wrıstarında Angliyanı jeñiske jetkizgen ataqtı ağılşın sadaqşıları arı degende 250 yardqa (229 m) atatın bolğan. Bwl – zamanınan ozğan, jetildirilgen, jañarğan jaq. Batu han zamanındağı Batıs sadağınıñ qarımı bwdan äldeqayda kem.
Eskilikti ağılşın sadağınıñ jeter şegi – 150 yard (137 m) boldı, dep jazadı ortağasırlıq sadaq, arbalet jayın arnayı zerttegen ağılşın oqımıstısı Ral'f Peyn-Golluey. Älbette, qandı qarım bwdan äldeqayda beride. Al bwl kezdegi türik-tatar sadağınıñ jebesi… Bir ğana derek. «Şıñğıs hannıñ tañbalı tası» atalatın, büginde Ermitajda twrğan sıntasta wlı qağannıñ inisi Qasardıñ wlı Esüñkeniñ Sartauıl jorığınan soñğı ülken merekede atqan oğın 335 qwlaş jerge tigilgen nısanağa tigizgeni jazılğan. Şamamen 580 metr!
Bwlar tamaşa sadaqşılar, deydi Smbat Sparapet.
Eren sadaqşılar, deydi Lonjyumo.
Türik sadaqşılarınıñ mergendigi sonşama, aqqan jwldızday jasın jebeleri közegen jerge ämända döp tiedi; bwlar köñili qalasa, aspandağı jwldızdıñ özin qağıp tüsirer edi, deydi Juväyni.
Wrısta alğaş betteskende jebeleri jay ğana wşpaydı, nöser jañbırday jauatın körinedi, degen kuälik beredi monah YUlian.
Auada wşqan jebelerden kün közi kömeskilenip, jauğan oqtıñ qalıñdığınan jwrt köleñkede qaldı, dep äsireleydi armyan tarihşısı Nerses Palienc.
Tatarlarmen soğısqa kirisu öte qauipti. Tipti, şağın ğana qaqtığıstıñ özinde basqa bir halıqtarmen soğıstıñ qandayınan bolsa da köbirek kisi öledi, öytkeni olar qattı jäne däl atadı. Sadaq tartuda maşıqqanı sonday, älemdegi barlıq jwrttan asıp tüsken, deydi Gayton.
Keybiri arıs sadaqpen, endi biri jeñil jaqpen atılatın jebelerdiñ tür-sıpatı men özindik qasiet, erekşeligi de ärqilı bolğan. Bwl tarapta arheologiyalıq mol derektermen qosa, jazba mağlwmattar da birşama. Soñğınıñ keybiri.
Jebelerdiñ wzındığı “geometriyalıq” eki fut, bir alaqan jäne eki eli, yağni otız tört eli, bir alaqan, deydi Karpini – bügingi metrikalıq ölşem boyınşa 80-85 sm şamasında; jebeniñ bolat wştığı (masağı) eki jağınan birdey ötkir, tigende qılıştay oradı; qoramsaqta jebeni [jäne qılış, nayzanı] qayrap otıratın egeu boladı; bwl temir masaqtardıñ sabaqqa qadap bekitetin tübiniñ özi sausaq wzındığınday, depti Karpini.
Olardıñ jebeleri bizdikinen tört eli wzın, temir masağı ayrıqşa ötkir, kirisi tar, bizdiñ sadaqtardıñ adırnasına säykespeydi, degen Foma Split. Sonımen qatar, müyiz jäne süyek wştıqtar da bolatının, olardıñ da asa ötkir ekenin aytqan.
Jebeniñ sabağı ağaş bwtaqtarınan [jäne şilikten] jasaladı (Räşid-äd-Din).
Barbaro jebeniñ üş türi turalı mağlwmat beripti. Mwnıñ birinşisi – ädepki äskeri jebeler, ekinşisi – merekelik, yağni jambı atuğa arnalğan, üşinşisi – wşqan qwstı atuğa layıqtalğan özgeşe oqtar.
Qws tüsiretin jebeler qazaq dereginde (Şalkiiz jırau) «tiz oq» dep ataladı, Barbaro tolıq sıpattamasın qaldırğan. Joğarıda aytqanımızday, bwl – masaqsız, qauırsınsız, juandığı sausaqtay ğana, qisıq iilgen, şolıq tayaqşa; sıñayına qarağanda, bumerang täsili boyınşa jasalğan: äuelete atılğanda, belgili mejege jetkennen soñ şır aynalıp, bir, nemese birneşe qwstı qatarımen, moynınan, nemese topşısınan wrıp tüsiredi.
Jambı atatın merekelik jebelerdiñ äskeri jebelerden bar ayırımı – masağında: wşı ötkir emes, alğa qarağan jaña ay keyipti, jalpaq imekşe (qazaqşa «aymañday oq»). Barbaro jambı atqan mergendik jarıstı sıpattağan. Eki bağan ornatılıp, üstinen arqan tartadı da, soğan salbıratıp, jiñişke jippen kümis tabaqşa ilip qoyadı. Jarısqa qatısuşılar at üstinde janamalay şapqan boyı, sadaq tartıp, aymañday oqpen osı jipti qiıp tüsirui kerek. Älbette, Barbaro körgendey kümis tabaq qana emes, basqaday da, qwndı, şağın dünieler (taytwyaq jambı, altın kese, t.t.) ilinetin bolğan. Jambı atu jarısı jöninde Hafiz Tanış, odan keyingi Äbilğazı-bahadwr han jäne basqa da şığıs tarihşılarınıñ kitaptarında, qazaq eposında birşama mol mağlwmat bar. Sonday-aq, qazbadan tabılğan, özara wqsas ärqilı ülgidegi aymañday oqtar da keñinen mälim.
Barbaro jiktegen jäne jalpığa belgili äskeri jebe keyingi qazaqta «kez oq» dep atalğan («Er Tarğın jäne basqa da batırlıq jırlar). Bwl soğıs jebeleriniñ öziniñ alıstan, jaqınnan atatın, sauıt bwzatın, jazılmas jara salatın äldeneşe türi bolğan. Maydandasqa bağıt siltep, jauğa ürey tudıratın, alğaş Ğwn zamanında qoldanısqa engen ısqırma oqtar tağı bar. Bwl rette arheologiyalıq qazbalar, sol negizdegi muzey mwraları men arnayı zertteuler meylinşe tolımdı mağlwmat bere aladı.
Jebelerdiñ ärqilı türine qatıstı tağı bir eskertpe – sadaq oğınıñ atalmış negizgi üş ülgisinen basqa, qorşaudağı qamalğa, özenniñ arğı beti, tikeley qatınastan tıs jerdegi dos pen dwşpanğa hat-habar jetkizetin ilmek oq, qarsılastı jaralamay, wrıp tüsiretin doğal oq, sonımen qatar, tiın, susar aulaytın, tülki, qasqırğa qarsı qoldanatın, ülkendi-kişili tomar oq degender bolğan. Bwl soñğısı, atauınan körinip twrğanday, bolat masaq ornına, bağalı añnıñ terisin büldirmey, taldırıp tüsetin, nemese biteudey öltiretin salmaqtı, jwmır, basqa bir wştıq ornatılğan.
Al äskeri jebeler, olardıñ tür-sıpatı, qoldanısı men erekşelikteri turasında Şıñğıs han zamanındağı köşpendilerdiñ soğıs önerine arnalğan tarauda bayandamaqpız. Tek kez jebe ğana emes, köşpendiler sadağı jäne basqa da qarular töñiregindegi tolıq sıpattama.
Öner, bilim, mädeniet
Tüz jwrtınıñ Şıñğıs han zamanındağı ruhani ömiri men özindik mädenietine qatıstı naqtı jazba derekter tım tapşı. Sol azğana mağlwmattıñ basın şala keteyik.
Olardıñ dıbıstıq tili ğana bar, jazu-sızuı joq, deydi Pen Da-ya.
Bwl halıq jazudı bilmeydi, söz jüzinde ğana uağdalasadı; aytqan sözinen tanbaydı, degen Çañ Çun'.
Soñğı lepes – adamdar arasındağı kelisim-şart, qwjattı is qağazdarına oray aytılğan.
Al Syuy Tin jazba seriktesi Pen Da-ya lepesin naqtılap, taratıp tüsindiredi.
Äuel basta tatarda jazu bolğan joq, deydi. Alayda, qazir üş türli jazudı paydalanıp otır. Mwnıñ birinşisi – wzındığı üş-tört cun' (şamamen 10-12 sm) şağın taqtağa salınatın ädepki kertik belgiler, bwlar senim-hat esepti. Ekinşi – wyğır jazuı, mwsılmandar arasına jüretin qwjattar osı tañbada. Üşinşi – qıtay, qidan, şürjen isterine qatıstı qwjattar jasalatın qıtay jazuı; alayda, mwnday qağazdardıñ soñında, sirä, saqtıq, naqtılıq üşin, wyğır jazuımen qwjattıñ kimge tiesili ekenin eskertken birer auız söz boladı, deydi.
Sonımen qatar, YAnczin (Pekin) qalasındağı tiesili mektepterde wyğır jazuı üyretiledi jäne tatar tilinen audarma jasaladı degen.
Bwl – 1235–1236 jıldar, Eke Wlıs Qıtay-Şürjen imperiyasın birjola ğwzırına keltirgen zaman.
Türik qağanatı däuirinde köne türik (orhwn) jazuı jappay qoldanısta bolğanı mälim. Ejelgi Dala mädenietin ayaqastı etken Wyğır qağanatı eskilikti jazudı da şetke qağıp, soğdı negizdi, keyinde wyğır jazuı atanğan jaña tañbalardı qoldanısqa engizdi.
Köne türik jazuı birte-birte, mülde wmıtıladı. Wyğır qağanatı qwlağannan keyingi kezeñde atalmış jaña jazudıñ özi kömeski tartqanın köremiz. Naqtı derekterde wyğır-türik jazuın saqtap otırğan taypa retinde nayman jwrtı ataladı. Nayman handığın qiratqannan soñ, Şıñğıs han bwl jazudı bükil wlısqa mindetteydi, endigi jerde wyğır-türik tañbaları memlekettik jazuğa aynaladı. Uaqıt oza kele Däşti-Qıpşaqqa köşip, Altın Ordada keñinen taraladı. Eke Wlıstıñ qwramdı bölikteri Şağatay wlısı men Elhan wlısında da resmi qoldanısqa enedi. Aqırı, mwsılmanşılıqpen birge kelgen arab jazuı mülde ığıstırıp şığarğan XV ğasırdıñ bas kezi, bälkim, alğaşqı jartısına deyin işinara kädeden qalmaydı. Al Şığıs tarap – Halha men İşki Moñğolda birjola ornığıp bekidi. Jañarğan, jetildirilgen qalpında 1940 jılğa deyin Moñğol respublikasında keñinen taralğan, İşki Moñğoliyada küni bügingeşe qatardan şıqqan joq.
YAğni, Şıñğıs han zamanındağı Dala jwrtında jazu bolmadı degen twjırım – şındıqqa janaspaydı.
Ataqtı «Qasterli şejire» öz kezinde osı wyğır-türik jazuımen tañbağa tüskeni kümänsiz sanaladı. Demek, jazu ğana emes, damığan, jay ğana damığan emes, biik örege jetken ädebiet te boldı degen söz.
Söz öneriniñ Wlı Dalağa tikeley qatıstı nwsqaları tek «Qasterli şejire» ğana emes, Räşid-äd-Din «Tauarihınan» da ayqın añğarıladı. Eskilikti añızdar men tolğau ülgileri, batırlıq jır üzikteri körinis tapqan. Älbette, parsı tiline tärjima, bayandau, mazmwndau twrğısında.
Ökinişke qaray, ejelgi ädebiet ülgileri tüpnwsqa qalpında bizdiñ zamanğa jetpegen. (Qoldağı «Qasterli şejire» – äuelgi, türik tildi tüpnwsqadan jasalğan türik-moñğol tildi qoyırtpaq audarma degen bayıbımız joğarıda aytıldı.) Äytse de, naqtı tarihi derekterden sol eskilikti künderde tüz twrğındarı arasında söz öneri ayrıqşa damığanı qapısız tanıladı. Äsirese şeşendik pen öleñ-jır. Belgili, belgisiz twlğalardıñ «Qasterli şejire» men «Jinaqtı tauarihta» keltirilgen äñgime, keñesteri men oy-tolğamdarınan beyneli örnek, wtımdı tirkes, oramdar naqtı bayqaladı. Tipti, ru, taypalar arasında jürgen elşi-jauşılar arnayı joldau sözderin tek öleñ, jırmen ğana aytadı eken (Räşid-äd-Din). Joldanğan sälem, talap pen tilek bwrmalanbay, sol qalpında jetui üşin jäne öleñ sözdiñ köşpendi jwrt arasındağı ötimdiligi men qwrmetinen.
Öleñge jalğas än-küy bar. Än-küydi süyemeldep, köteretin saz aspaptarı bar. Än äueni, saz orayımen tolqınatın bi bar.
Öleñ-jır, sarın men küy köşpendiler tirşiliginiñ barlıq salasında keñinen orın alğan. Beybit ömir ğana emes, qandı soğıs kezinde de.
Tatarlardıñ saltı mınanday: maydan dalasına kelip, tüzem qwrğannan soñ, qolbasınıñ dabıl-barabanı qağılğanşa wrıs bastalmaydı; oğan deyin küñirente kerney tartıp, bar dauıspen än saladı, ärqilı aspaptarda oynap, öleñ-jır aytıp twradı, deydi Marko Polo.
Endi bir twsta äuelgi sözin naqtılap, taratıp jazadı. Dabıl qağılıp, wrıs bastalğanşa kütip twrğan kezderinde tatarlar än salıp, eki işekti aspaptarın tartadı, söytip, şayqas aldında öleñ-jır tolğap, oyın oynap, köñilderin köterip jatadı, deydi.
Qolbası jorıqqa şıqqanda muzıkanttarın (änşi-küyşilerin) özimen birge ala jüredi, degen Çjao Huñ.
Älbette, än men küy, öleñ-jırdıñ beybit künderdegi körinisi tipti özgeşe äri jan-jaqtı, mol. Äsirese, toy, qonaqası kezderinde.
Dastarqan üstinde ünemi än aytılıp, küy orındalıp jatadı, deydi Karpini. Gitara (sirä, manağı, Marko Polo aytqan eki işekti, dombıra keyipti aspap, – M.M.) oynalıp, än aytılıp twrmasa, Batu da, basqa şonjarlar da qımız işpeydi, deydi.
Wlı han (Qwbılay, – M.M.) şarasın qolına alğan kezde ärqilı aspaptar qatarınan oynay bastaydı, degen Marko Polo.
Özbek hannıñ ordasında, toy kezinde, qımız işu räsimi kezinde ünemi än-jır aytılıp twradı, deydi Ibn Battuta.
Tatarlar toy üstinde qımız işip, öleñ aytısıp, wlıp otırdı, depti astam äri topas elşi Ascelin.
Bwl toy jeti künge sozılıptı. Esebi, jeti kün boyı än men jır.
Qolbasınıñ (Mwqalı-noyan) ordasında toy-otırıs kezinde on tört işekti aspapta (sirä, jetigen keyipti, – M.M.) ärtürli än-öleñderdi tartadı. Jwrt saz äuenimen aqırındap alaqan soğıp otıradı. Jäne bileydi. Bwlardıñ bileri [qıtaymen salıstırğanda] bir türli oğaş, depti Çjao Huñ.
Tatarlar kişkentay gitarada oynaydı. Bizdiñ gitara joq, biraq olarda bizde wşıraspaytın basqa da köptegen aspap kördim, deydi Rubruk. Gitarist wrğılap oynağan kezde jwrt qol soğadı jäne küy äuenimen jappay bileydi, degen bwdan äri.
Bwl, «gitara siyaqtı» eki işekti aspap keñinen tarağanı bayqaladı.
Sartaqtıñ ordasındağı ülken wlıqtardıñ biri Qoyaqtıñ ğwzırına keldik; ol törde şalqayıp, aldındağı kisilerine gitara tartqızıp, bi biletip otır eken, deydi Rubruk.
Biz imene basıp, qorğanşaqtay kirgende, joğarıda jayğasqan Sıqatay töre qolına kişkentay gitara wstap otır eken, deydi tağı bir rette.
Än-küy tek köñil köteru saltı ğana emes, meymanğa, wlıq kisige, elşige arnalğan özgeşe sıylastıq esebinde bolıptı.
Biz jwrtına kirgen Möñke hannıñ kisileri jolbasşımızdı barlıq jerde än salıp, qol şapalaqtap qarsı alıp otırdı. Bwl – Batu hannıñ elşisine körsetilgen qwrmet eken, dep jazğan Rubruk.
Swñ patşalığınıñ ökili Çjao Huñ qoştasıp, eline qaytarda Mwqalı-noyan qosşı kisilerine: «Elşi ärbir qalada birneşe kün ayaldasın. Jaqsı şarap, jaqsı tamaq işsin. Jaqsı sıbızğılar oynalıp, jaqsı barabandar qağılsın!» – degen jarlıq beredi.
Älbette, än-küy – barşa jwrtqa ortaq. Jäne ajıramas serik.
Tatarlar aşqwrsaq bolğan kezderiniñ özinde toq kisidey, ünemi ändetip jüre beredi, degen Benedikt Polon.
Än men küyden basqa da, köpşilik köñil köteretin ärqilı oyındar bolğan. Sonıñ biri – at jarıs (Juväyni). Endi biri – küres («Qasterli şejire», Räşid-äd-Din). Bwl küş sınasu oyını keybir rette dau-damay, eregesti şeşu täsiline wlasqan jäne qarulı jekpe-jek kezindegidey ölimmen ayaqtalatın retteri de wşırasqan. Toy, mereke künderinde, alañsız, beybit jağdayda sadaq tartıp, nısana atu da köñil köteru, sonımen qatar, äskeri jattığu sanalğan («Şıñğıs hannıñ tası», Sent-Kventin).
Balalar asıq oynağan. Jazda ğana emes, qısta, mwz üstinde («Qasterli şejire», Räşid-äd-Din).
Er-azamattar arasında attı dop – şauğan keñinen tarağan. Arıda ejelgi türikter oynağan eken. Jauınger şato-türikter Soltüstik Qıtaydı alıp, Keyingi Tañ (Hou Tañ – 923–936) imperiyasın qwrğan kezeñde arnayı Dop alañdarında ötkizilip twrıptı. Patşalıq saltanattıñ özgeşe bir körinisi boladı. Şauğan jay ğana oyın emes, äskeri jattığu sanalğan. Ülken wlıqtardıñ öziniñ qatısuı mindetti eken. Attı dop keyinde Qidan, Şürjen memleketterine de taraladı. YAğni, eşqaşan da Dala jwrtınan alıstap ketpegen. Swñ elşisi Çjao Huñ Pekindegi Mwqalı-noyan ordasında ädepki räsimge engen, jalpığa üyrenşikti şauğan (qıtayşa «czi-czyuy») oyının sıpattap jazadı. Är oyınğa jiırma şaqtı kisi ğana qatınasadı, öytkeni tatarlar opır-topırdı jaqsı körmeydi, degen. Bügingi zertteuşiler attı dop oyını tatarğa şürjennen auıssa kerek dep şamalaydı. Onda ejelgi oyınnıñ öz ortasında wmıtılıp barıp, qayta oraluı dep biluimiz kerek.
Ruhani ömirge jalğas qol öneri jäne qajetti käsip bar. Käsibimiz – tañbasız ğılım-bilimge negizdelgen ken qorıtu, soğan oray ärqilı qaru-jaraq soğu öneri. Türik taypaları ejelden-aq maşıqtı temirşi bolğan. Metall qorıtu, bolat şıñdau öz zamanı üşin biik örege jetti. Beren sauıt, almas jebe, qiğır qılış, ötkir nayza – osı, atausız ğılım-biliminiñ ädepki körinisi. Şıñğıs han zamanındağı tüz jwrtınıñ soğıs qaruları qoldanısı ğana emes, sapası men bitimi twrğısınan alğanda da eñ joğarğı deñgeyde bolğanı anıq.
Endigi bir, üyrenşikti, maşıqtı şarua – twrmıstıq önerkäsip. Doñğalaqtı arba, äydik kök küymeler, ärqilı keyiptegi kiiz üylerdiñ süyegin qalıptağan ağaş şeberligi ayrıqşa közge tüsedi. Kündelikti tirşilik kebine qajetti kiiz basu, teri ileu jäne ıstau, kön qatıru, arqan, jip esu – bir sözben aytqanda, mal önimderin kädege jaratu – jwpını, qarabayır kepte emes, känigi şeberlik orayında körinedi.
Qol öneri köşpendiniñ tirşilik kebine oray qalıptasqan. Paydalılıq, tözimdilik jağımen qatar, äsemdik twrğısınan. Ejelgi mwranıñ ğwn zamanınan bastalğan özgeşe ülgileri Altaydağı Pazırıq, Besşatır, Küdirgi qorımdarınan tabılğan, büginde Sankt-Peterburg Ermitajında twrğan qazınalardan ayqın añğarıladı. Bwl tarapta Şıñğıs han zamanınan jetken şekteuli jazba derekter – kiiz üy, onıñ ärqilı mükämalı, äsem oyu-örnekter turasında joğarıda aytıldı. Japon ğalımdarı Altaydıñ mwz basqan mäñgilik qorımdarında sol qalpında saqtalıp, büginge jetken sırmaq, tekemet, kilem oyularınıñ sabaqtas jalğasın, kerek deseñiz, ayna-qatesiz qalıbın keyingi qazaqtan tabadı jäne ejelgi mwranıñ tikeley mwrageri kim ekenin naqtı aytqan. Bwl jağday kezinde sovet ğalımı S. Rudenko şığarğan arnayı al'bomnan da anıq añdaladı. Şıñğıs han zamanındağı, bizge tek sırtqı sıpattauı ğana jetken kündelikti qoldanıstağı twrmıstıq bwyımdar osı eki aralıqtan orın alsa kerek.
Til
Şıñğıs han atqa miner qarsañda jäne quattı, baytaq imperiya qwrılğannan soñğı kezeñde Wlı Dalanıñ bayırğı jwrtı qay tilde söyledi? Moñğol tilinde degen wğım qalıptasqan. Öytkeni, negizgi, bileuşi halıq jäne basım köpşilik, tipti, tügelge juıq jwrtı – moñğol boldı, memeleket atauı da sonday – Eke Moñğol wlısı desedi. Jalğız-aq tüzetu – moğwl halqı, soğan oray Eke Moğwl wlısı. Şın mänisinde, “moğwl” – etnikalıq emes, sayasi birlik atauı dedik. Al Wlı Dalanıñ ejelgi, twraqtı halqı – Ğwn däuirin aytpağanda, Wlı Türik qağanatı zamanınan bastap, türik tekti ru-taypalar bolatın. Bwlardıñ işindegi eñ negizgi jäne ortalıq qwrılımdar – kerey, nayman, merkit, jalayır, qoñırat… Osı arada ayalday twrayıq.
Şıñğıs han imperiyası twtasımen moñğol ülesine tiesili dep tanılğannan soñ, Wlı Dalanı bağzıdan jaylağan ataqtı taypalar tügeldey (qarasını şekteuli oñğıttan basqası) moñğol dep jariyalandı. Sol wğımmen bir jüz, eki jüz jıl ötipti. Älbette, basınan-aq aqiqatın aytqan ğwlamalar bolmay qalğan joq. Mäselen, ağılşın oqımıstısı Genri Hovors Şıñğıs han zamanında Wlı Dalada saltanat qwrğan negizgi ru-taypalardıñ barlığı da türik tekti bolatın dep jazadı (1876). Odan soñ, “özimizdiñ” dep aytayıq, N. Aristov – 1896 j. Jäne bärinen bwrın N. Berezin – 1863 j. Biraq Europa jäne orıs ğılımında osığan kereğar baylam qalıptastı.
Belgili, dünie bir orında twrmaydı. HH ğasırda aqiqat perdesi aşıla tüsti. Äuelde eskilikke jetik, tek qana tüpnwsqa derekter negizinde jwmıs jasağan qıtay tarihşıları (Tu Czi, Ke Şaomin, Van Govey), oğan jalğas japon bilgirleri (K. Siratori, M. Mori) tekseris, tanım aymağın meylinşe keñeytedi. Bwlardıñ soñın ala Batıs ğalımdarınıñ birazı (P. Ratçnevski, L. Hartog, R. Grusse) şıntuaytqa bet bwradı. Şıñğıs han däuiri – Hİİİ ğasırda Wlı Dalanı mekendegen negizgi taypalar tügeldey derlik türik bolıp şıqtı. Oğan eskilikti, naqtı derek, bwltartpas dälelder tabıldı. Sol zamanda irgeli patşalıqtar wytqısı bolğan, sanı mol, quatı zor nayman, kerey taypaları jäne şağın bolsa da salmaqtı oñğıt – eşqanday kümänsiz, türik näsilinen eken. Köp wzamay, azğana “kiltipanı” bar qoñırat pen jalayır da osı topqa jatqızıldı. Ayğaq, dälel, kuälik ataulını tügendemey, jinaqtap aytqanda. Kerey, nayman, qoñırat, merkit, jalayır… Endi ne qaldı? Qalıptı.
Äuelgi, teris qazıqtan arqan üzip kete almağan ğılımi jwrtşılıq endi basqaşa jal tabadı. Kerey, nayman, merkittiñ bağzıdağı türik tegi ras, biraq H–Hİ ğasırlar – qidan öktemdigine baylanıstı moñğoldanuğa mäjbür bolğan. Dalalıq köşpendilerdiñ eki jüz jıl boyı Läuo imperiyasınıñ zorlıq-zombılığın moyındamay, ünemi soğıs jağdayında bolğanı, baz-bazında otarşıldan irgesin bölektep, täuelsiz kün keşkeni qaperge alınbaydı. Tipti, bodandıq ahualdıñ özinde tek alım, alban töleumen şektelip, öz qonısında, öz betimen, bölek otırğanı, saqara jwrtınıñ üstinen qidan tasqını qaptamağanı, tipti, birme-birge kelgende, Teristik Qıtaydı bilep, sol tarapta, şalğay jatqan qidan jwrtınıñ wzın sanı köşpendi türik qauımınan kem bolmasa, artıq emesi eşqanday esepke jatpaydı. Moñğol tekti qidan bilep otır, – bitti. YAğni, H jäne odan bwrınğı ıqılımdarda türik, endi, qidan ıqpal-äserimen tilin wmıtıp, ädet-ğwrıp, dästür-saltın, tipti, tegin de özgertip, Şıñğıs han zamanına kädimgi moñğol bolıp jetken. Tek osı alpauıt üş taypa ğana emes, jalayır men qoñırat, wrañqay jäne tağı qanşama qauım. Äuelde türik, odan soñ moñğol. Arı qaray, arı emes, beri qaray jıljıp, keyingi qazaq jwrtındağı asa iri taypalar bolıp tabılatın attas qwrılımdar jäne küni keşegi başqwrt, özbek, noğay, qaraqalpaq häm basqa da tuıstas halıqtar qwramındağı esimdes rular men süyekter nege türik tekti jäne türik tildi desek, onıñ da älgindey özgeşe qisını bar eken. Tarihi jağday jäne qorşağan orta äserimen manağı, türikten moñğol şıqqan qanşama halıq endi qaytadan türiktenedi. Bäri de op-oñay. Parıqsız dolbar ekeni aytpasa da tüsinikti. Bizden jüz elu jıl bwrın I. Berezin ayğaqtap ketken.
Atalmış altı ruğa eşqanday talas bolmasa kerek. Oñğıttıñ äuelden-aq beti aşıq. Qarasını qalıñ, aybındı tatar da türik tekti dep däleldengen. Bwlardıñ qay tilde söylegeni, kisi esimderi, jer atauların bılay qoyğanda, Räşid-äd-Din tarihınan anıq añdalıp twr. Sonımen – kerey, nayman, merkit, qoñırat, jalayır, wrañqay, oñğıt häm tatar. Bäri de türik. Älmisaqtan Şıñğıs han zamanına deyin. Aldıñğı qatarlı tarih ğılımında bayağıda şeşilgen aqiqat mäseleni qaytadan şiırğa salmay, osı tüyinge toqtayıq.
Endi ekinşi qatardağı ru-taypalar bar. Olardıñ türiktigine äuel bastan-aq eşqanday kümän bolmağan. Atap aytqanda, negizinen Bayqal töñiregin, Enisey añğarı, Barğwjın-Toqım aymağın mekendegen jwrt: teles, töleñgit, toqas, barğwt, twmat, bayıs, bayjigit, taz, qwrıqan… Eke Wlısqa osılarğa jalğasa qosılğan qırğız ben wyğır, qarlwqtı aytpay-aq qoyayıq. Mañğıt pen qatağan mäselesi de onşalıq qiın tüyin emes. Esimder tizbesi, qanattas rularmen özara qarım-qatınası bwlardıñ da türik tegine düdämal qaldırmaydı. Qoñırattıñ bir tarmağı bolıp esepteletin qoralas ta osı topta.
Sonda… taza, anıq moñğol – ol zamanda eşbir esepte joq, tipti, atı da atalmaytın halha jäne qiır şette jatqan orman jwrtı: qorı, buryat jäne tağı birneşe, arğı tarihta atağı, keyingi tarihta deregi joq wsaq rular ğana qaladı. Dese de, sanı şekteuli, därmensiz qauım emes. Ormandı dala alqabın qonıstanğan, qarasını mol, jauınger oyrattı aytpağanda, ilkide ğana wlı imperiya qwrğan, äli de quatı zor, wzın sanı 750 mıñnan asıp jığılatın qidan jwrtı bar. Biraq bwlardıñ bäri de Wlı Daladan tısqarı aymaq. Al Şıñğıs hannıñ ata jwrtı da, äuelgi bilikke jetken, handıq wlıs wyıstırğan mekeni de osı wlan-baytaq, ortalıq saqara bolğanı mälim. Al bwl kisimiz qiyat ruınan şıqqanı belgili. Sonda qiyat kim?
Qiyat bwrın da, keyin jäne küni bügin de moñğol esebinde. Tipti, “qiyat” etnomimi köleñkede qalıp, onıñ ornına “moñğol” dep qana jazılatını bar. Qaytkende de, qiyat ruı moñğol atanadı. Öytkeni… Şıñğıs hanıñ özi moñğol. Jwmırtqa birinşi me, tauıq birinşi me degendey, Şıñğıs han moñğol bolğan soñ qiyat ta moñğol bola ma, kerisinşe, qiyat – moñğol bolğandıqtan Şıñğıs han da moñğol bola ma? Ekeui tığız birlikte siyaqtı.Tübin qaza kelsek, kümän emes, twmanğa jolığadı ekenbiz. Qiyat nege eşqanday düdämalsız moñğol dep bekitilui kerek? Tek bwrın baylanıp ketkendikten ğana ma? Onda nayman men merkit, kerey men qoñırat… jäne basqaları nege sol “moñğol” qalıbınan aynıp, türikke şığıp ketti? Bajaylap qarasañız, däp sonday tağdır – bolmıstan emes, jañılıstan qalıptasqan qatege köz jetedi. Endi qarañız.
Qiyat ruınıñ şığu tegi – Böri näsili jäne Ergene-qoñ oqiğası – ejelgi türik äpsanasınıñ bir tarmağı bolıp tabıladı. Şıñğıs han wstanğan täñiri dini – türik taypalarınıñ bağzı, dästürli dini. Arğı zamandağı moñğol tekti jabayı şiveylerdiñ, bergi tarihtağı tañbası mol qidandardıñ täñiri dinin twtınğanı jöninde eşqanday kuälik joq. Böri näsilinen jaralğan, Kök täñirine tabınğan Şıñğıs hannıñ ata-babalarınıñ bäriniñ de esimderi eskilikti, taza türik negizdi. Şıñğıs hannıñ äuleti “Altın wrıq” atanadı. Bögde jwrt – “jad”, yağni “jat”. Ağayındas tuıstar qaşanda naqtı türikşe, “ağa-ini” (“aka va ini” – Räşid-äd-Din, Juväyni) dep belgilense, otbasındağı kenje wldıñ özgeşe talayı bar – jalpı türik qauımı, onıñ işinde keşegi häm bügingi qazaq räsiminde qalıptasqanday, qara şañıraq iesi, yağni negizgi mwrager.
Osı kenje wl öziniñ tuası esimimen qosa, “Otşıgen” dep ataladı. Bwl – Şıñğıs hannıñ arğı babalarınan beri jalğasıp kele jatqan räsim ekeni körinedi. Mäselen, Qabwl hannıñ altınşı (keybir derekte jetinşi) , kenje wlı – Taudan-otşıgen. Ekinşi wl Bartan-bahadwrdan tuğan Esugeydiñ inisi – Däritay-otşıgen. Al Temujinniñ öziniñ eñ kişi inisi – Temuge-otşıgen. Bwl Temuge Şıñğıs han bilikke jetkennen soñğı zamanda mülde küşeyip, endi öz esimimen emes, äulettegi ayrıqşa qwqığı boyınşa Otşıgen atağımen tarihqa enedi.
“Otşıgen” atauınıñ etimologiyasına qatıstı ornıqtı pikir bar. Şığıs pen Batıs zertteuşileri ğana emes, bügingi moñğol oqımıstıları da bir auızdan maqwldağan. Türikşe “ot” jäne “tegin” deytin eki sözden qwralğan, kädimgi, janatın ot häm tegin – hanzada; orıs ğalımdarı öz tilderinde “princ ognya” dep ayğaqtaydı, yağni ot (oşaq) iesi patşazada. Qwdiretti Şıñğıs hannıñ öziniñ äuletinde osılay eken. Moñğol tilinde «mwrager hanzada” mağnasındağı “tegin” deytin söz joq, al ot – “gal”. Sonda, moñğol Şıñğıs hannıñ arğı ataları, bergi jwrağatı kenje wldıñ märtebesin ayğaqtaytın ataudı nege türik tilinen alğan? Bwl jağına eşkim bas auırtpaydı.
Şıñğıs han Sartauıl soğısı kezinde, Bwharağa kelip kirgende, älemdik şahardıñ bastı adamdarın, ğwlamalar men bay-bağlanın jinap, Han meşitiniñ minberinen söz söyleydi (Juväyni, Räşid-äd-Din). Qay tilde? Bwhara jwrtı tügel türik, ondağı sart-sauan da türikşe jaqsı biledi. Al Şıñğıs han moñğol… Jäne Jihangerdiñ öziniñ tuma tilinen basqa til bilmegeni tarihi jazbalarda naqtı tañbalanğan. Çjao Huñ aytadı. Öketey qağannıñ auzımen Juväyni kuälandıradı. Endeşe, Şıñğıs hanıñ Bwhara meşitinde söz söyleui şındıqqa kelmeydi dep şeşedi Batıs bilgirleri. Al Şığısta, sol kezde jäne odan keyingi zamanda eşkim kümändanbağan. Jazba, tarihi derekter öz aldına, osı erekşe körinisti beyneleytin qanşama äsem suret salınğan. YAğni, ömirde bolğan, naqtı oqiğa sanaladı. Şıñğıs han Bwharada, Bas meşitte söylegen. YAğni, Bwhara jwrtına da wğınıqtı türik tilinde. (Älbette, şığıstağı türik taypaları men batıstağı türik qauımınıñ tilinde özindik dialektilik ayırma bar. Biraq tildiñ negizgi sözdik qorı birdey, söylemniñ qwrılım jüyesi ortaq. Esebi, eki tarap üşin de özara tüsinikti. Tipti, tuıstas lwğattar arası bwrınğıdan äldeqayda alıstap, taypa emes, halıq tilderi qalıptasqan küni keşegi – HH ğasırdıñ bas kezine deyin osılay bolıp keldi. Bwl sıpat bügin de birjola joyılıp ketken joq, qazaq pen tatar, qırğız ben özbek aralıq köpirsiz-aq erkin wğısadı.)
Eger Şıñğıs han Temujin kezinen bastap, kerey Oñ hannıñ ğwzırında bolsa, Oñ hannıñ kömek, qoldauımen qorlıqtan qwtılıp, äuelgi märtebesine jetse, qwdiretti ökil äkesimen qay tilde söylesken? Bwdan soñ tek kerey ğana emes, nayman, qoralas, oñğıt, wrañqay jäne basqa da türik taypalarımen kelisip, jaulasıp, birlesip jatsa, olardıñ basşı, qosşı, elşilerimen qay tilde qatınas jasamaq? Tuğan anası Ögilen – qoñırat, bas bäybişesi Börte tağı da qoñırat ekenin arağa tartpağanda. Al Şıñğıs hannıñ öziniñ ana tilinen basqa til bilmegeni turalı ayttıq.
Bärin jinap qoyğanda, bükil Wlı Dalanı ğwzırına keltirgen Şıñğıs han qarauındağı qanşama halıq – wlıstıñ, büginde mağlwm bolıp, naqtı däleldengendey, tügelge juıq demesek te, basım köpşiligin qwrap otırğan türik tekti jwrtımen, olardıñ basşı, qosşı kösemderimen, mıñ san äskerdi üyirgen bahadwr, noyandarımen qay tilde söylesip, qalay wğınıspaq, qalay patşalıq qwrıp, qaytip qol bastamaq? Jwmbaqtıñ şeşui op-oñay. Türikşe söylesedi, türik tilinde basqaradı. Öziniñ ana tilinde.
Berige tartsaq, Şıñğıs hannıñ nemeresi, Qıtaydı birjola qaratqan, älemge äygi Qwbılay han da jalğız-aq tilge jetik eken. Ana tili – tuğan anası, kerey qızı Swrğaqtannıñ tili. “Türik-tatar tili” dep ayğaqtağan Marko Polo. Qwbılaydan bwrın Altın Orda tağına otırğan Berke han Mısır-mämlük swltanı Beybarıstıñ memlekettik arab lwğatımen jazılğan joldama-hatın “türikşe”, arnayı audarma nwsqası boyınşa, öz qwlağımen tıñdaydı jäne ordadağı wlıqtardıñ bäri de bwl jağdayğa, yağni joldamanıñ türik-qıpşaq tilinde oqıluına ülken rizaşılıq bildiredi (Äbd-äz-Zahir, Äl-Müfaddal – Tizengauzen boyınşa). Al Qwbılay da, Berke de ortaq ataları Şıñğıs hannıñ közi tirisinde düniege kelip, erjetken twlğalar. Qosalqı derekterge qarağanda, bwlardan jası ülken, qoñırat qızı Ükiden tuğan Batu hannıñ da ana tili türki bolğanı kümän tuğızbaydı. Öketeydan soñğı Küyik qağan da ölgen, wlıstıñ almağayıp kezeñinde Swrğaqtan-qatınnıñ jäne basqa da “Altın wrıq” ökilderiniñ atınan barğan jauşılarmen aradağı äñgimeden añğaramız. Al Karpinidi qabıldağan kezinde aralıq tilmaş – qwman, yağni qıpşaq eken. Alıstan kelgen elşimen qıpşaq tili arqılı wğısadı.
Qaraqorımğa, wlı qağannıñ därgeyine bas wruğa kelgen bodan jwrt ämirleri, ärqilı diplomatiyalıq maqsatta alıs ölkege attanğan Batıs elşileri özderiniñ bar şaruasın arnayı tilmaştar kömegimen atqarğanın köremiz. Moñğol emes, türik tildi audarmaşılar. Mäselen, orıs knäzi YAroslavtıñ qasında Temer (Temir) degen qıpşaq tilmaş-qosşısı boladı. Bwl qıpşaq, ärine, qiırdağı halha tilin qaydan bilsin, qıpşaq tilinde söyleydi. Temir sol saparında Qaraqorımğa kelip jatqan Rim papasınıñ elşilerine de köp kömek jasaydı. Plano Karpinidiñ memlekettik hatşı Şıñqay jäne basqa da wlıqtarmen aradağı kelissözinde, aqır soñında Küyik qağannıñ qabıldauında tikeley tilmaş qızmetin atqaradı. Älbette, missiya qwramındağı, tatar (moñğol emes!), yağni bwl rette qıpşaq-türik tilin birşama biletin Benedikt Polon men tatar-türik tilinde söyleytin ğwzırlı twlğalar arasındağı qosımşa däneker retinde. Karpini keler jolda da, qaytar jolda da osınday, qıpşaq tildi audarmaşılar arqılı bar qajetin tauıp otırğan. Al Rubruk Batu hannıñ wlı Sartaqtıñ ordasında “türikşe jäne arabşa biletin” armyan svyaşennikterin köredi häm bwrnada Kiprde jolıqqan, “siriya, türik, arab tilderin biletin” äldebir tanısımen wşırasadı. Rim papasınıñ märbeli joldauınıñ arab jäne siriya tilderine köşirilgen tärjima nwsqaları bar eken. Endi Qoyaq degen wlıq tiesili hatşıların äkelip, jañağı kisilerdiñ kömegimen audarma jasatıp aladı. Älbette, eski tanıs pen armyandar jaqsı biletin türik tiline. Sartaqqa tapsıru üşin. Jäne Rubruk atalmış armyandar Sartaqpen arada däneker bolğanın tağı bir twsta eske tüsiredi. Öytkeni, äuelden-aq bayqalıp qalğanday, Rubruktıñ öziniñ elden (sirä, Konstantinopol'den) ertip alğan, ärine, twmandı tükpirdegi moñğol tilin emes, aşıq irgedegi qıpşaq tilin biledi dep sengen, özi aytqanday, qwday jolındağı arnayı tilmaşı tipti şorqaq eken. Qaraqorımda, Möñke qağannıñ aldında, barlıq sözin jetkize almay, äjeptäuir qiındıq körgenimen, köp wzamay-aq Rubruk osında dini saparmen Ierusalimnen kelgen, ärqilı amalmen Armeniyadan kelgen, jergilikti tilge jetik monahtar arqılı izdegen mağlwmat, derekterin tügel tabadı. Tek dini kisiler ğana emes. Batu hannıñ Batıs jorıqtarı kezinde twtqın bolıp kelip, önerimen, istiñ sätimen jaqsı ornalasqan nemis, francuz, majar, orıs şeberlerimen de etene aralasadı. Olardıñ keybiri turasında “qwman tilin jaqsı biledi” dep eskertip otıratını bar. Şıñğıs han imperiyasınıñ şegine engennen bergi wzaq künder men qanşama aylar boyı özi de til sındırıp qalğan Rubruk qıpşaq-türik dialektisi men tatar-türik dialektisiniñ arasında bötendik bar dep bilmegeni, bärin bir til sanağanı körinip twr.
Köp wzamay, bükil Batıs Europa üşin taqaudağı Altın Orda ğana emes, qiırdağı Qıtaymen, yağni imperiya ortalığımen aralıqtağı ärqilı qatınas – ädepki jağdayğa aynaladı, Jibek jolınıñ şegindegi eki-jaqtı sauda-sattıq, erkin jüris üyrenşikti qalıpqa tüsedi. Bwl rette Qırım, Azau aymağında Sudaq, Kafa, Tana siyaqtı tirek şaharları bar Genuya men Veneciya jwrtşılığı ülken wtısqa şığadı. Basqa europalıqtar da osı qalalar arqılı Şığısqa jol aşadı. Soğan oray türik (türik-qıpşaq, türik-tatar) tiliniñ män-mañızı ayrıqşa köteriledi. Türik tiline jetik ağayındas üş Polonıñ Qwbılay ordasında ülken sıy-qwrmet körgeni, wlıstıñ äkimşilik qızımetine deyin aralasıp, qajetti saudası örge basqanı belgili. Batıstan şıqqan jankeşti jihankez, dindar uağızşı, paydager köpester türik tilin üyrenip, tanuğa tırısadı, qajetti şaruasına oray tilmaş jaldaydı. Bwl rette florenciyalıq Françesko Pegolotti arnayı jolbasşı kitap ta jazğan eken (1338). Kafağa tüsseñiz, odan äri Qıtayğa jetu üşin 279 kün kerek, deydi. Joldıñ erekşeligi men qiındığı, qajetti jaraq-jabdıq, as-su jayın ayta kele, eñ mañızdı mäsele – jaqsı tilmaş jayına nazar audaradı. Bwl tilmaş jäne basqa da qızmetşiler qwman, yağni qıpşaq tilin jetik bilui şart, depti. Esebi, Qırımnan tartıp, Qıtayğa jetkenşe – bükil Şıñğıs han imperiyasınıñ şeginde türik-qıpşaq tili keñinen qoldanısta bolğan, Qıtaydıñ öz işinde de, tipti, han sarayına deyin, osı lwğat arqılı bar qajetiñizdi ötep, bar şaruañızdı bitiresiz.
Beridegi Möñke men Batu, Sartaq, Qwbılay men Küyik, Berke, arıdağı Şıñğıs hannıñ özine qatıstı qanşama kuälik, naqtı, tarihi derekter Wlı Daladan örbigen jalpı jwrt qana emes, bileuşi äulet – qiyat näsili de türik tildi bolğanın ayğaqtaydı. Türik tildi ğana emes, türik tekti. Tört taraptı birdey qaptağan türik rularınıñ qaq ortasında otırğan, jalayırmen ejelden aralas, qoñıratpen ğasırlar boyı qwda-andalı, keyingi zamanda kereyge odaqtas-bodan bolğan qiyattıñ basqaşa tumısı mümkin de emes. Qalğanı öz aldına. Osı orayda, qiyattıñ moñğol tegine qatıstı alğaş ret kümän bildirgen – Zäki Uälidi Toğan bolatın. Biraq osınday türikşil tarihşınıñ özi qalıptasqan wğımdı tolığımen manswqtay almaptı. Sirä, qiyat – moñğoldanğan türik taypası bolsa kerek dep qana toqtaydı.
Qiyattıñ, yağni Şıñğıs hannıñ öziniñ moñğol tegine qatıstı kuälik-derekterdiñ keybiri moñğolşıl bilgirlerdi tığırıqqa tiregen jağdayları bar. Mäselen, nayman Tayan hannıñ mördarı wyğır Tatatwñğanıñ jayı. Twtqınğa tüsip, keñşilik alğannan soñ Tatatwñğa Şıñğıs hannıñ balaların oqıtadı. Özi wyğır-türik, sonda qay tilde? Ärine, moñğolşa, öytkeni Tatatwñğa nayman-moñğol qızmetinde bolğan, sondıqtan moñğol tilin jaqsı bilgen dep bekitip edi. Al aqır tübinde naymanıñız moñğol emes, türik bolıp şıqtı. Sonda Tatatwñğa moñğol Şıñğıs hannıñ moñğol balaların qalay oqıtpaq? Endi bwğan da keremet qisın tabıladı. Nayman handığı Şürjen imperiyasımen diplomatiyalıq qatınasta boldı ğoy, al şürşit qarauındağı biraz jwrt, onıñ işinde memlekettik şeneunikter de moñğol tekti qidan, özi de biik mansaptı Tatatwñğa moñğol tilin osı, aralıqta jüretin elşi, kelginşi qidandardan üyrengen dep, qabırğalay tartıp, äuelgi qate twjırımdı qayıra bekitedi. Naqtı jazba, derekti tarihi nwsqalarda Tatatwñğanıñ äueli Qasarmen, odan soñ Şıñğıs hannıñ özimen tikeley, auızba-auız söyleskeni esep emes. Bwl – bir ğana mısal. Epikalıq “Qasterli şejire” ğana emes, Juväynidiñ, Räşid-äd-Dinniñ tauarihtarında, basqa da jädiger-jazbalarda Şıñğıs hannıñ kerey, nayman, merkit, jalayır, qoñırat, wrañqay, qoralas jäne basqa da ru-taypa ökilderimen audarma, tilmaş arqılı söyleskeni turasında eşqanday twspal joq. Jäne, eki märte qaytaladıq, Şıñğıs han poliglot bolmağan. Qabileti jetpegennen, nemese uaqıt tarlığınan emes. Töñiregi tügel türik, eşqanday qajettilik bolmağan. Älbette, keyingi zamanda wlıstıñ irgesi wlğaydı, imperiya köp wlttı qwrılımğa aynaldı. Bwl kezdegi jağday basqaşa. Arağa audarmaşı, tilmaştar kirigedi. Mäselen, Çañ Çun'men kezdesu. Onıñ da naqtı deregi bar. Dänekerşi tilmaş – keñesşi wlıq, qıtay tiline jetik Ahay (Aqay) degen kisi boladı.
Biz ilkide, “Şıñğıs hannıñ mör-tamğası” attı tarauda Eke Wlıstıñ memlekettik möriniñ betindegi jazu – türik tildi, demek, memlekettik til de türik (älbette, bügingi anadolı türigi emes, ejelgi türik) tili boldı dedik. Diplomatiyalıq qatınas qağazdarı jäne jarlıq, nwsqaular da äuelde türik tilinde dayındalıp, sodan soñ ğana, qajetti jağdayına baylanıstı basqa tilderge audarılıp, kuälandırılğan. Osı orayda, ärine, wlıs işindegi qatınas ta türik tilinde boldı. Basqaşa mümkin de emes. El bileuşilerdiñ ana tili jäne memleket qwruşı negizgi halıqtıñ, jalpı jwrtqa tüsinikti, negizgi tili. Bwrınğı soqır tüysikten ayığıp, Räşid-äd-Din, Juväyni tauarihtarın bajaylap oqığan kisiniñ bwğan köz jetkizui qiın emes. Şıñğıs han zamanınıñ tüpnwsqa şejiresin qalıptağan, parsı tilinde jazğan eki ğwlama da halıqtar qatınası, adamdar aralası, resmi jäne ädepki oqiğalarğa baylanıstı türik tildi ataular men tirkes, wğımdarğa öte köp orın bergen. İrikteu, saralau nätijesi emes, sol kezdegi aqiqat jağdaydıñ naqtı tañbası.
Osı rette eskerte ketetin bir gäp bar. Türik, moñğol tilderi ğılımda Altay tobına jatqızıladı. YAğni, arğı tübi tuıs degen söz. Şın mänisinde, tuıstıq – köbine-köp almasu nätijesinde qalıptasqanın köremiz. Mäselen, moñğol halıqtarı äuel basta tek qana añşı, terimşi bolğan. Zaman oza kele, janastıq, aralastıq nätijesinde mal şaruaşılığın türik qauımınan üyrengen. Şaruaşılıq qana emes, mal ataularına qatıstı leksikanı da türikterden aladı. YAğni bwl jerde tildiñ tuıstığı emes, almasu ürdisi körinis beredi. Äleumettik jäne kündelikti ömirdiñ ärqilı salasında mwnday auıs-küyis ğasırdan ğasırğa jalğasıp jatqan. Jäne negizinen bir bağıtta – qoğamdıq damudıñ joğarıraq satısında twrğan türikten – twrmıs-tirşiligi jöntek moñğolğa qaray. Mäselen, täñiri dini jäne täñiri wğımı. Wyımdasqan memlekettik qwrılım retindegi “wlıs” sözi. Jäne basqa da wğımdar. Biz bwl jerde, tiesili orayına qaray, moñğol tilderine enbegen, tek türik tekti jäne köbine-köp qazirgi türik tilderinde saqtalıp twrğan keybir mändi sözderge ğana toqtalamız. Eskilikti jazbalar men qwjattar – Juväyni, Räşid-äd-Din, “Qasterli şejire”, Tizengauzen jinağı, qıtay diplomattarınıñ jazbaları negizinde ğana.
Äueli sayasi ömir, äkimşilik qatınasqa baylanıstı wğımdar.
Hannıñ, ämirşiniñ qonıp otırğan ornı, toqtağan twrağı – “orda” dep ataladı (Pen Da-ya, Juväyni, t.t.), “urga”, “hure” emes. Wlıs basşılarınıñ eñ ülken jiını – “qwrıltay” (Juväyni, Räşid-äd-Din, “Qasterli şejire”, t.b. barlıq derekte), “hural” emes; bwl, eskilikti eşbir derekte wşıraspaytın “huraldıñ” türki “qwrıltaydan” şıqqanı tağı körinip twr.
Wlıstıñ ekinşi bir atauı – “el”. Eki el, eki top, eki äsker arasında kelissözge şıqqan ökil – «elşi”. İs jürgizuşi hatşı – “bitikşi” (bitikçi), bas hatşı – “wlwğ bitikşi”. Töreşi sot – “jarğışı” (yarğuçi). Zañ, nizam – “jarğı”. Ädet-ğwrıp – “josın” (yusun). Şıñğıs hannıñ danalıq sözderi – «bilik”. Aqıldı, kemeñger kisi – “bilge”. Köşi-qon mäselesine jauaptı wlıq – “jwrtşı” (yurtçi). Sayat begi – “qwsşı”.
Ärqilı äsker bölimderi – “jasaq”, “qarauıl”, “twtqauıl”, “jasauıl”, “şığauıl”, “kepteuil”, “qorşı”, “torğauıt”, “twrğaq”, “qarwqşı”… – türik tildi, türik negizdi ataular.
Juväynide, äsirese Räşid-äd-Dinde, parsı mätininiñ işinde türik tildi, eldiñ tirşilik-tınısına, kündelikti ömir, twrmıs kebine qatıstı, sol qalpında alınğan atau sözder köptep kezdesedi. Solardıñ keybiri:
Jalau, bayraq – “tu”, “tuğ”; bülik – “bwlğaq”, “ılañ”; mereke – “toy”, azalı, eske alu dastarqanı – “as”; ataulı,köldeneñge jabıq orın-jay – “qorıq”, jazdıq qonıs – “yaylaq”, qıstıq qonıs – “qışlaq”; bereke, baqıt –“qwt”, sıy-siyapat – “sauğa”, balağa, tuısqa beriletin menşikti üles – “enşi” (indju); nekesiz, tösek-äyel – “qwma”, mäyit – “ölik”, näsil – “wrıq”, mäjilis – “keñes” (känkäç).
Tize bersek, parsı tildi, arab tildi jädiger-jazba betterinen sayasi,twrmıstıq, nemese ärqilı zattıq atau: amanat, azıq, ayğaq, ılau, arqan (arğam), şılbır, kekil, kebenek, jaqı, kürke, bwqa, bwğı, ayğır, böri, qwlan, köl, şöl, say… degen tärizdi ondağan, terip tügendeseñiz, äldeneşe jüz türki söz wşırasadı. Bwlardıñ keybirin parsığa jetik maman audarmaşılardıñ mülde qate tüsinip jatatın jağdayları da bar. Mäselen, “äsker sayğa tüsti” degen aqpar – “okop qazdı” bolıp ketkenin kördik. “Qasterli şejire” men “Altın topşıdağı” türik negizdi, büginde jañsaq audarılğan sözder jayı öz aldına bir töbe. Sonday-aq, bilgir oqımıstılardıñ özi köşpendi türik halıqtarınıñ ğwrıp-saltına qatıstı keybir terminderdi qate taldağan retteri wşırasadı, mäselen, “şıralğı”, “enşi” men “sauğa” dästüriniñ män-mağnası degendey. Moñğoltanuşı ğwlamalar auır jwmıs arasında tım qwrsa türik tildi, onıñ işinde qazaqşa ädepki sözdikterge qaraylasa, mwnday soraqıdan tıs bolar edi.
Juväyni tarihında, äsirese Räşid-äd-Din şejiresinde ärqilı oqiğa orayındağı bayandau barısında türki ataular ğana emes, twtas tirkester qoldanıladı.Al Räşid-äd-Dinniñ türki etistikke parsı negizdi “-i” jwrnağın jäne anıqtauış söz qosatın twstarı jii wşırasadı. Mäselen, [äsker] bastadı – “başlamişi karde”, jäne bir emes, äldeneşe ret osı türki etistikke jüginipti. Sonday-aq: “yaylamişi mikunand”, “qişlamişi kard” – jaylauda otırdı, qıstadı. “Quşlamişi karde”, “quşlamişi mikarde” – qws saldı, qws auladı. “Tuqra yağlamişi kard” – tuğa [may] jaqtı. Jäne: “tamadjimişi” – arazdasu, talasu, daulasu, “isiramişi” – esirkemek, “qaqimişi” – qaqımaq, yağni aşulanbaq, “djilamişi” – jılap-sıqtamaq, “qanimişi” – qanbaq, “djirğamişi” – jırğanbaq, raqattanbaq, “yasamişi” – jasamaq, “çidamişi” – şıdamaq, “kinkamişi” – keñespek… osılay kete beredi.
Bwrnada, “Dereknama” tarauında aytqanımızday, “Jinaqtı tauarihqa” tüpnwsqa bolğan türik tildi “Altın däpterdiñ” äseri, türik-dürmen ruınan şıqqan şejireşi wlıq Bolat-akanıñ tikeley äñgimesiniñ naqtı tañbası, sonımen qatar, osı zamanda üstemdik qwrıp otırğan wlı imperiyanıñ negizgi qatınas qwralı bolğan, bay, quattı, mağnalı türik tiliniñ ıqpalı. Bwl – Däşti-Qıpşaq, mwsılman älemi, Alğı Aziyada bir künde bola qalğan jağday emes. Türik tili Üİ – Üİİ ğasırlardıñ özinde Jibek Jolı – Batıs pen Şığıs arasındağı negizgi qatınas qwralı, halıqaralıq tilge aynalğan edi. Türik halıqtarınıñ jalpağınan jayılğan jağırapiyalıq ornı ğana emes, bükil älemdik deñgeydegi sayasi bedeli, äskeri quatına säykes qalıptasqan ürdis. Al türik taypaları bağzıdan mekendegen ordalı wyıqtardıñ biri Wlı Dala Türik qağanatı däuirinde birjola türiktenedi jäne bwdan soñğı kezeñ – zobalañ Hİ–Hİİ ğasırlardıñ özinde ejelgi dästürinen aynımağan. Bwl zamandağı qidan öktemdigi, şürjen zäbiri halıqqa auır salmaq tüsirgenimen, onıñ türiktik sıpatın özgerte almadı, tilin, dästür-saltın joya almadı. Qıtay derekterinde “Czubu” atalatın taypalar odağı – sanı mol, jauınger kerey ruı bastağan jaña qağanattıñ jankeşti küresi nätijesinde Wlı Dala ejelgi türik jwrtınıñ aynımas meken-jayı bolıp qala bergeni körinedi. Bwl baytaq ölkedegi jergilikti, köşpendi qauım sırt elderdiñ tanımında bwrınğışa türik esimimen, sonımen qatar, keyingi kezeñde boyı ozıp, üstem şıqqan bir taypa – ataq-dañqı asqan tatar atauımen mağlwm boladı. Naqtılap aytsaq, şığıs türikteri. Ibn äl-Asirdiñ jazğanı bar. “Islam elderiniñ şegine basıp kirgen tatarlar – Qıtaymen irgeles Tamğaş tauların mekendegen asa ülken türik taypası”, – dep. Endi birde: “Türik tarabınan Horezmge qalıñ jau şaptı”, – deydi. Şıñğıs hannıñ joyqın soğısı “Tatar şapqını” dep ataladı. Horezm maydanına jalğas Horasan, Mazanderan, Gur aymaqtarın jaulau, Jebe-noyan men Sübitay-bahadwrdıñ ataqtı jorığına qatıstı tek qana “tatar” atauı qoldanılğan jäne osı jolı bwlarğa tau sağalağan türik tekti birtalay jwrttıñ “tuıstıq jönimen” qosılıp ketkeni, bwdan soñğı bir kezeñde osı tatarlardıñ “Sender men biz – bir taypa, bir halıqpız…” dep, qıpşaqtarmen de til tabısqanı aytıladı. Tağı bir twsta, Samarqand şaharın qorğauğa bölingen qalıñ äsker qwramındağı alpıs mıñdıq türik jasağı: bizdiñ ru-tegimiz bir, zarar qılmauğa tiis dep, jau jağına şığıp ketkeni bar. Bwl – şetin jağday emes. Köp jerde, köp rette däp osılay bolğan. Jälel-äd-Dinniñ ğwmırbayanın jazğan Näsäui: “Horezm padişahtarı türikterdiñ kömegimen däl sol taypağa jatatın mäjusilerge qarsı kürespek bolıp, ülken qate jasadı”, – dep kesip aytqan. YAğni, qıpşaq-türikter jäne tatar-türikter. Näsäui qapısız şeşipti. Keyingi tarihşılar aytatınday, qıpşaqtar almağayıp kezeñde horezmşahtı satıp ketken joq, zorlıqşıl, jat jwrttı tärik etip, özderiniñ qandas, taypalas tuıstarına qosıldı. Öytkeni, Şıñğıs han qwrğan Eke Moğwl wlısı – türik tildi häm türik tekti halıqtardıñ älemdik jaña imperiyası bolatın.
Jinaqtı söz
Köşpendiler bolmısı turasındağı barlıq eskilikti, naqtı derek ataulını, barlıq tolğam, bayıp, bağa ataulını Şamda tuıp, Samarqanda jetilip, tağdır talğamımen bükil Şağatay wlısı jäne Altın Ordanı qapısız tanığan, aqırı öz jwrtı Mısırda dünieden ötken mwsılman tarihşısı Ibn Arabşahtıñ (1388–1450) Däşti-Qıpşaq jwrtı turasında aytqan jürekjardı sözimen tüyindeuge bolar edi:
“Däşti – türik taypaları jaylağan, malı qisapsız, jeri qwnarlı äri baytaq, auası keñ, suı taza, añı men qwsı mol, tört tarabı berik, özgeşe ölke. Bwl türikterdiñ tili – bay, şeşen, ömiri – meylinşe izgi, twlğaları – kelisti, sındarlı, türleri – şıraylı, ayrıqşa swlu. Äyelderi – kün keyipti, erleri – ay keyipti, patşaları – bastı, bekteri – keudeli. Äskeri – qaytpas jaujürek, ğalamat sadaqşı. Bwl jwrttıñ arasında ötirik joq, aldamşı ayarlıq joq, aramdıq, qulıq-swmdıq jäne joq. Erkin köşip-qonudı ata saltına aynaldırğan, özine senimdi, eşteñeden jasqanıp, qorıqpaytın bir halıq”, – depti.
VIII t a r a u
TAQAU KÖRŞİLER
Wlı Dalanı jaylağan türik, moñğol tekti bayırğı taypalardıñ eñ jaqın jäne qwdiretti, äri mäñgilik körşisi – qıtay jwrtı bolatın. Köşpendi, erkin qauımnıñ Şıñğıs han zamanına deyingi, naqtı tañbağa tüsken mıñ jarım jıldıq tarihı osı otırıqşı, irgeli eldiñ sırtqı sayasatına tikeley qatıstı.
Älbette, jer betin jaylağan halıqtardıñ eşqaysısı da ğayıptan, orta jolda payda bolmağan. Bäriniñ de tübi, arğı tegi bar. Mäselen, bügingi Halhadağı qazba zertteuler Wlı Dalanıñ bwdan üş jüz mıñ jıl bwrın da adamzat mekeni bolğanın ayğaqtaydı. Bağzıdağı Qıtay qonısınıñ şejiresi bwdan da arığa ketedi. Aua rayı jwmsaq, añı köp, suı mol, qwnarlı, jemisti ölke tirşilik üşin tım qolaylı eken. Soğan oray Ortalıq Qıtay – adam balası ösip-öngen eñ äuelgi qwt mekenderdiñ biri bolğanı belgili. Sanalı tirşilik, önimdi, naqtı eñbekke negizdelgen alğaşqı qauımdıq qwrılım da Qıtay jerinde aldıñğı kezekte boy körsetedi. Tiisinşe, öz däuirinde wyısqan patşalıqtar tarihı da tım arıda. Äuelgi, esimi de, isi de añızğa aynalğan ämirşiler jasağan zaman milädiden bwrınğı üş mıñ jılğa ketedi. Bälkim şındıq, bälkim keyinde qalıptasqan laqap. Ejelgi Qıtay memleketin negizdegen, Huan-di, yağni Alau atanğan bastapqı patşadan keyin mıñ jıl ötkende ökim qwrğan Sya äuletiniñ şejiresi de bwlıñğır. Qıtay tarihındağı, ğılımi däleldengen alğaşqı wlıs – Şañ patşalığı, twspal boyınşa m. d. 1553–1027 jıldar aralığında, tura bes ğasır boyı däuren sürgen. Bwdan soñğı üzdiksiz tarih är kezeñdegi, ärqilı tağı bir äuletter arqılı jalğastıq tabadı.
Bwl kezde, ärine, Wlı Dala da iesiz bolğan joq. Tek tirşilik şejiresi hatqa tüspepti. Köşpendi taypalar turasındağı eñ alğaşqı jazba derekter m.d. IV ğasırğa säykesedi. Älbette, Qıtay mağlwmatında. Hu, yağni düñgene (jabayı, varvar) atanğan bwl jwrt sol zamannıñ özinde äskeri twrğıda ayrıqşa äluetti bolğanı körinedi. Bey-bereket tobır emes, özindik wjımı bar jauınger qauım. Endi aldağı mıñ jarım jıldıñ wzına boyında Qıtaydıñ soltüstik şekarası tınımsız maydan alañına aynaladı.
Qıtay jwrtı äuelden-aq özin jer jüzindegi eñ tañdaulı halıq sanağan. Al ol qwrğan memleket – älemniñ Ortalıq patşalığı, Aspanhaq – Aspan astındağı eñ säuletti, eñ quattı, biregey wlıs. Qıtay emes alıs-jaqın jwrttardıñ bäri de kemşin. Bögde halıqtardıñ qaysısı bolmasın, qıtay tärtibi, qıtay räsimi, qıtaydıñ dästür-saltı artıq ekendigin sözsiz moyındauğa tiis. Jay ğana moyındamay, kişilikpen bas wrıp, bwratana bodandığın ayğaqtauı şart. Dalalıq köşpendilermen aradağı qatınas ta osı orayda qwrıladı.
Bası bwla jağdaydağı, tipti, kiriptar keptegi kez kelgen [esi tüzu] halıq özin böten jwrttan artıq sanamaq. Öz dästüri, öz zañı, özindik ädet-saltı bar. Şalqar dalanı qonıstanğan, mal baqqan, at üstinde ösken erkin köşpendilerdiñ keudesi tipti joğarı bolatın. Al twrmıs-ahualı qıtay tektilerge mülde qarama-qayşı. Dünie-tanım tipti alşaq. Halqı köp qıtay men erligi basım köşpendiler keñ düniedegi kündelikti tirşilik qamı, bolaşaq wrpaq ğwmırı üşin mindetti türde qaqtığısuğa tiis edi.
«Asıl tekti» otırıqşı jwrt «kemşin» köşpendilerdi toqtata almaydı. «Soltüstik düñgenelerdiñ» ärbir kezekti jorığınan soñ şetkeri aymaqtarı oyrandalıp, egini tapalıp, halqı japa şegip qala beredi. On mıñ, jüz mıñ äsker şığarılğan qarsı şabuıldar aytarlıqtay nätije bermeydi: köşpendilerdiñ jeri keñ, attı alamandarınıñ qimıl, qozğalısı jedel, betpe-bet şayqasta sanı basım jaudan ığısqan jağdaydıñ özinde şegine wrısıp, titıqtatıp barıp aladı, saqarağa boylap engen qıtay äskeriniñ qaytar jolı jappay qırğın-sürginge wlasadı.
Aqırı, bükil Qıtaydı biriktirgen dañqtı Cin Şi-huandi (m.d. 221 – 210) tübegeyli soğıstar nätijesinde köşpendilerdi eldiñ ejelgi mekeni, türik qauımı Jasıl-özen atağan Huañhe dariyasınıñ alıp iininde twrğan, qonısı keñ, malğa jaylı Ordostan ığıstırıp şığaradı. Soltüstik bettegi basqa tarapta da ilgeri jıljidı. Jalpı jwrtın qırğınğa wşıratıp, birjola qwrtudı oylaptı. Biraq qwrta almaydı, juasıta da almaydı. Jıl aralatqan tınımsız soğıstar odan äri jalğasıptı. Wlı dala türik tekti ğwndardıñ (hunnu, syunnu) tuı astına toptasıp, birtwtas, quattı wlıs qwrğan kezde Qıtaydıñ jağdayı tipti qiındaydı.
Mine, osı kezde eñ wtımdı amal tabılğanday körinedi. Bükil soltüstik bet – Wlı Dalamen aralıqtı bekitip tastau kerek! Qıtaydıñ Wlı Qorğanın twrğızu osınday qajettilikten tuıptı. Şekteuli aymaq, bir, eki, otız qala emes, bükil memleketti qorşağan, wzındığı üş mıñ şaqırımğa taqau, sansız mwnaralı, biik, ornıqtı berik qamal! Qorğanış qana emes, tirek. Köşpendilerge qarsı bağıttalğan bolaşaq joyqın jorıqtar üşin serippeli tiyanaq-twtqa. Eñ bastısı – dalalıq ölkeniñ qanşama jerin qosa qamtıp, imperiya şegin keñeytken jaña şekaranı birjola ayğaqtau. Alayda, köşpendiler Twr-qorğan atağan bwl ğalamat bekinis almağayıp, taytalas küreste Qıtay jağına äuelde oylağanday artıqşılıq äpermeydi, el irgesin mülde qauipsiz ete almaydı.
Köp wzamay, ğwndar qarsı şabuılğa şığap, ejelgi meken Ordostı qaytarıp aladı. Bwdan soñ, jañada köterilgen Hän äuletiniñ twsında şekaralıq wrıstarmen qatar, betpe-bet ülken maydanda ayqın basımdıqqa jetipti. Aspanhaq imperiyası Ğwn imperiyasınıñ tepe-teñdik jağdayın moyındap, m.d. 198 jılı qalausız kelisimge mäjbür boladı, soğan oray Hecin' – «Bauırlastıq negizindegi beybitşilik» atalatın jaña sayasat qoldanısqa enipti. Bwl özgeşe bitim şartı boyınşa:
1. Ğwn men Hän teñ qwqıqtı memleketter dep tanıladı;
2. Twr-qorğan eki el arasındağı resmi şekara bolıp belgilenedi;
3. Hän sarayı Ğwn patşasına qatındıqqa tuma hanşasın wzatadı;
4. Qıtaylar ğwndarğa mindetti türde jıl sayın, kelisimdi mölşerde şım jibek, astıq jäne basqaday azıq-tülik esebimen arnayı siyapat jasap otıradı.
Şınında da, Ejelgi Qıtay tarihında arğı-bergide bolmağan jağday. Basqasınan bwrın teñdik dağuası. Barlıq jwrtı 2 millionğa tolmaytın Ğwn wlısı jeme-jemde 54 million halqı bar, tüp köterilse, bir million äsker şığara alatın Qıtay-Hän imperiyasın öktem, amalsız kelisimge mäjbür etti degen söz.
Qıtay tarihnaması ğana emes, keyingi jäne bügingi Batıs zertteuşileri tügelge juıq, tipti, eñ sanalı, bilgir, ğadiletti degenderiniñ özi bir auızdan köşpendi jwrttar qaşanda jabayı boldı, qaraqşı, tonauşı ğana boldı, özderi eşqanday zattıq igilik jasamay, otırıqşı, mädenietti, eñbekşi qıtaydıñ arqasında ğana kün kördi dep biledi. YAğni ğwndardıñ, olardan soñğı basqa da dalalıq jwrttıñ bar isi soraqı, jäne bwğan kerisinşe, Ejelgi Qıtay, ol twrğılas bwrınğı-soñğı otırıqşı qauım tügeldey jañağı düñgenelermen amalsız soğıstı desedi. Şın mänisinde, zorlıq-zombılıq ta, şapqın men qorğanıs ta eki tarapqa birdey jağday edi. Qıtay irgeli eldigin saqtap, memleketin odan ärmen küşeytip, wlğayta bergisi kelse, dalalıq jwrt ta öz ordası, wrpaq bolaşağı üşin küresti. Ata meken jerin, dästür-saltın qorğadı. Bwl orayda «kim artıq, kim kem» – näsildik sırqatqa saysa, «kim kinäli» – mülde mänsiz saual. Eñ bastı sebep – tirşilik zañı, ärkimniñ öz oşağı, öz bosağasınıñ qamın oylauı. Ötken zamandardan bügingi künge köşken, eşqaşan tolastamas ömirlik qağida.
Älbette, barlıq zamanda kez kelgen soğıs, qandı qırğın üstine, talan-taraj, alım-albansız bolmaydı. Saqarağa boylay engen qıtay on mıñdap, jüz mıñdap (naqtı derekter boyınşa, keyde 1–1,5 million twyaq pen iri qara) mal aydap äketetin, qanşama jwrttı twtqındap, qwldıqqa jegetin. Sonday-aq, otırıqşı aymaqqa şabuıldağan köşpendiler de qarıq oljağa batadı: şım jibek, qajetti, qımbat bwyım, azıq-tülik degendey. Al köşpendi kösemder barlıq zaman, barlıq uaqıtta derlik twraqtı enşilegen jıl sayınğı mindetti salım tek bileuşi äulettiñ belgili bir qajetin öteuge ğana jaraydı eken. Ekinşi mäsele – «otırıqşı, sondıqtan da tegi asıl, mädenieti artıq» jwrttar – biz qamtımaq zaman, nazar audarıp otırğan öñirdegi Tañğüt pen Qıtaydıñ, tipti eki Qıtay: Tüstik pen Teristik, jäne arğı, bergi, basqa da qıtay tekti patşalıqtardıñ özara maydanında talau, tonausız, ayıp-albansız is bolmağan. Bwrınğı, soñğı Europa tarihın aytpağanda.
Bügingi astam töreşiler eskermey jürgen endigi bir jağday – bağzı zamandardan bastap jalğasıp jatqan Dala men Qıtay arasındağı bar qatınas tek ömirlik keñistik üşin küres, tirşilik orayındağı qayşılıq tuğızğan wrıs-soğıstarmen ğana şektelmegen. Beybit jıldar, beybit qatınas. Sanamalap kelse, tınıştıq jıldar esebi äldeqayda basım tüser edi. Tipti, soğıs jağdayınıñ özinde eki tarap adamşılıq jönimen kelispey, kezdespey twrmas-tı. Şıñğıs han zamanına deyingi mıñ jarım jıl orayında alıs-beris te, aralas ta mol boldı. Özara ıqpal, auıs, jwğıs ta jetip jatır. Köşpendi jwrt negizinen qıtay äserimen eginşilik käsibine den qoya bastaydı. Qala twrğızu, qwrılıs isinde tağılım tabadı. Kündelikti twrmıstağı twtınu zattarımen qatar, sän-saltanat bwyımdarın alıp twradı. Qıtaydıñ räsim-saltın qabıldamasa da, düniege közqarasın, özindik ilimderin jat körse de, qwytırqı sayasatınıñ astarın wğuğa tırısadı, el basqaru isiniñ erekşelikterine den qoyadı. Tüptep kelgende şet jwrttıñ igilikti ülgilerin paydağa jaratıp, öz twrğısın odan ärmen bekitip, özindik bet-beynesin saqtap qaladı. Al qıtay… bergeninen alğanı esesimen artıq bolsa kerek. Tınımsız şapqın jäne erkin sauda kezinde tüsetin mal önimderi qanşama. Atqa minu, soğan oray at äbzeli, ertoqım salıp, üzeñgi baylau jäne ıqşam jeleñ, belbeu buınıp, qaru-qwral asınıp, etik pen şalbar kiyuden bastap, köşpendi jwrttan üyrengenin naqtılap, eseptep şığarudıñ özi qiın. On eki müşeldik jıl qayıru ülgisiniñ özi nege twradı. Äytse de, eñ bastısı – qaru-jaraq jöni, soğıs öneri. Älbette, qıtay bwl jağına ejelden-aq mättaqam, dese de, köşpendilerdiñ arıs sadağı, bağzıda – qosar jılqı jekken eki doñğalaqtı äskeri arba, keyinde – ertoqımdı, üzeñgili at üstindegi jekeley wrıs maşığı, zor maydandağı keñ kölemdi äskeri ädis-täsilderi küşke küş qosqan. Eldiñ quatın arttırıp, örisin keñeytken eñ ülken tabıs eken…
Hoş. Hän imperiyası Ğwn wlısımen tepe-teñdik kelisimin jasadı dedik. Şınında da, teñ körgennen emes, amalsızdan. Jauınger Ğwnnıñ ayrıqşa äskeri quatınıñ nätijesi. Özin Älemniñ ortalığı dep bilgen el, ärine, mümkin bolsa, mwnday tepe-teñ – «teñşil emes, kemşin» şartqa birjola könip otıra almaytın edi. Öz tirşiligin, öz wlısın basqa jwrttan artıq dep bilgen ğwndar da qıtaydıñ sırtqa tepsinip twrğan astamşılığın kötere almaytın. Bitim eki jaq üşin de mäñgilik şart emes edi.
Qıtay imperiyası barlıq zamanda da köşpendilerdiñ örisin qımtap, töñireginen oqşaulandıru, tarşılıqta qaldıru sayasatın wstanadı. Mwnıñ bir tarmağı – oraylı sätterde şekara aymağındağı ekijaqtı erkin saudağa tiım salu bolatın. Köşpendiler köp rette özderiniñ tirşilik qajetin öteytin bazar üşin küresuge mäjbür edi. Älbette, söz ötpegen jerde qarudıñ küşimen. Şekara aymağındağı oqtın-oqtın qaqtığıs, keyde ülken maydanğa wlasıp, eşqaşan toqtalmaptı. Mäselen, Qıtay tarabı m.d. 133 jılı Hecin' kelisimin bwzıp, zor maydan aşqan soñ, eki jaqqa da auır salmaq äkelgen soğıs twtas elu jıl boyına sozıladı.
Äytkenmen, eki halıqtıñ işki, sırtqı äreket, qimılında özgeşelik köp edi. Ğwndar tek özderiniñ äskeri quatına süyenedi, al qıtaydıñ astırtın, qwpiya qaruı tağı bar: körşiles, kündes taypalardı aydap salu arqılı sırttan soqqı beru, wlıs qwramındağı baqtalas, taqtalas toptarğa dem qosıp, ağayındı ajıratıp, özara qırqıs arqılı işten tozdıru. Qara küşpen astas zımiyan sayasat zamannan zaman ötkende tolığımen jüzege asadı. Wlı Ğwn imperiyası ıdıradı, asau jwrttıñ eñ soñğı jarıqşaq, bölşekteri bwrınğı küşinen ayrılıp, jaña, basqa bir wlıstar qwramına qosıldı, ata mekennen audı, nemese birjola joyıldı. Türik tekti ğwnnan soñğı moñğol näsili sänbiler, tipti, jarım dünieni bauırına basqan Wlı Türik imperiyasınıñ özi aqır tübinde ömirşeñ Qıtay sayasatınıñ qwrbanı bolıptı.
Biraq wlan-baytaq Qıtaydıñ özi de barlıq uaqıtta barqadar tappağan. Sırtqı tepkin, jat jwrttarmen küres öz aldına, imperiyanıñ öz işi de ünemi tınış bolmaydı. Patşalıqqa talas, ärqilı äuletter arasındağı küres, eñ bastısı – tınımsız tolqınıs, halıq köterilisteri qwdiretti Hän imperiyasın da, odan soñğı dañqtı Tañ imperiyasın da alıp jegen eñ bastı keselder eken. Ğwn zamanı, bükil Dalanı biriktirgen şañğwy Möde men kiiz tuırlıqtı qauımdı qayta kötergen Şıñğıs hanğa deyingi aralıqtağı mıñ jıl boyı köşpendiler men Qıtay arasındağı jankeşti küres eşbir tolas tappaydı. Wlı Qıtay neşe ret bölşektenip, neşe ret birigedi, Wlı Dala qanşama ret tu köterip, sonşama ret qayta ıdıraydı, biraq ğasırlar boyğı qayşılıq joyılmaydı. Baz bir zamandarda, şekaralıq aymaq, Soltüstik Qıtayda orda kötergen, bileuşisi türik, nemese moñğol tekti, bodan jwrtınıñ basım böligi qıtay näsildi, ülken-kişi, ärqilı memlekettik qwrılımdardıñ özi zatı bölek eki qauımnıñ tüsinisti, ıntımaqtas bolaşığına jol aşa almağanın köremiz.
Almağayıp taytalas zamanda eki jwrt wstanğan tüpki maqsat-mwrat ta kereğar eken: köşpendiler Qıtaydıñ zärin qaytarıp, el irgesin bekitu, assa qosımşa olja tabudı ğana közdese, oysırata jeñip twrğan kezderiniñ özinde jat jwrttı basıp alu – qajetsiz, bodandıqqa tüsiru tiimsiz dep tanısa, Qıtay – köşpendi qauımdı tüp twqiyanımen, birjola qwrtudı ğana oylaydı. Mıñ jıldıq soğıs nätijesinde wstanımı berik, nizamı qatal, jeri jaylı, halqı qisapsız Qıtay birte-birte dendey beripti. Ğwn imperiyası men Türik qağanatınıñ däuiri demesek, köbine-köp Qıtay tarabı basımdıq tanıtıp otırğanın köremiz. Al Şıñğıs han atqa mingen kezde Wlı Dalanıñ tınısı mülde tarılğan. Bağzıdağı alpauıt wlıstar ornında birneşe derbes handıq, jekelegen ru, taypalar ğana bar, olardıñ özi altı baqan alauız, jäne köbine-köp jat jwrt ıqpalında. Ras, bwl kezde Hän däuirindegi, Tañ däuirindegi Qıtay da joq, biri ataulı, biri atausız eki patşalıq bolıp otır, alayda quat-küşi jetip artıladı, äri ejelgi sayasatı özgermegen, tipti, öristey tüsken. Kerek deseñiz, däl irgedegi, köşpendilerdiñ barlıq sırına qanıq jaña jwrtı bwrınğılardan göri qauiptirek bolıp şıqtı. Arğı qauımı jer şalğaylığınan ğana beybit otır. Bwl ekeuine qosa, tegi böten tağı bir jat patşalıq bar. Jinaqtap aytqanda, üş alıp imperiya: Şürjen, Swñ, Tañğwt. Birme-birdiñ özinde bıtırap jatqan Wlı Daladan äldeqayda küşti. Sondıqtan da köşpendi jwrttı jelkesinen basıp wstap otır. Mine, tura eki jarım ğasırdan ozıptı.
Şürşit
Wlı Dala qayta köteriler qarsañındağı eñ quattı körşi äri ayrıqşa qaterli jau – Şürjen, nemese Czin' imperiyası edi. Bükil Ortalıq-Şığıs Aziyağa ökim jürgizip, wzaq jüz jiırma jıl boyı saltanat qwrıp otırğan memlekettiñ wytqı-tiregi bolğan negizgi halıq – twñğıs-mänçjür näsili şürşittiñ arğı babaları mohe taypaları qıtay derekterinde VI ğasırdan mağlwm. Äuelde Amur (Heyşuy, Heylunczyañ) dariyasına qwyatın Suñgari, Ussuri özenderiniñ añğarın mekendegen eken. Negizgi käsibi añşılıq, balıqşılıq bolğan. Uaqıt oza kele mohe taypası tüstikke qaray qanatın jayıp, Mänçjür oypatına keñinen ornığadı, teristikte ejelgi qonıs Amurmen şektelse, tüstik-şığısta Koreyamen, tüstikte – Qidan, tüstik-batısta Qıtaymen körşiles, teristik-batısta köşpendi, dalalıq tele, şivey taypalarımen bettesedi, al bükil şığıs atırap Japon teñizine tirelipti. Jetpis eki rulı el eken, derbes kösemi bar är ru özinşe tirşilik keşedi.
VIII ğasırdıñ bas kezinde mohe äuletiniñ tüstik tarmağı sumo irgeli Bohay patşalığın negizdeydi. Alayda, tuıstas jwrttı tügel wyıstıra almaydı. 926 jılı qidandar jaulap alğannan soñ bwl taraptağı atalas, ağayındas qauım tügeldey jat eldiñ bodandığına tüsedi. Osı şamada mohe jwrtı qıtay derektemelerinde nyuyçji, nyuyçjen' esimimen belgili bolıptı, bwl – ilkide qalıptasqan özindik şürjen etnoniminiñ bwrmalanğan türi eken. Al türik-tatar jwrtı tüp twlğasına säykes, şürşit dep atağan. (Bwl «şürşit» – ädepki «qıtay» atauınıñ sinonimi retinde keyingi qazaq arasında XVIII ğasırğa deyin wmıtılmay saqtaulı – tañ qalarlıq jağday.) Ejelden-aq jauınger bolğan, öz zamanı üşin qarasını mol halıqtıñ qidanğa bağınıştı böligi «beybit şürjen», alıs aymaq, bostan ömirdegi jwrtı «beymaza şürjen» dep tanıladı.
Erkin şürjender ärqilı taypalıq odaq qwramında, aybarlı körşilerimen keyde soğısıp, keyde söz jüzindegi bodandıq jağdayında ösip-öne beripti. Qaytkende de, öktem qidanmen jağalas toqtalmaydı. Jekelegen köterilister keyde qarsı şabuıl, auır soğıstarğa wlasadı. Mäselen, şürjender 973, 976 jıldarı Läuo şegine basıp kirip, şekaradağı qidan ielikterin talqandaydı. Läuo imperiyası şürjenderdi birjola janıştau üşin 983 jılı twtqiıl attanıp, mıñdağan kisisin öltirip, qanşama jwrtın Koreya şegine deyin tıqsıra quıptı. Al 986 jılğı keñ kölemdi jorıqta şürjen qonıstarına boylay enip, jwrtın qiratıp, 100 mıñ twtqın aydap qaytqan eken. Soğan qaramastan, şürjender bağınış ataulıdan bas tartadı da, Swñ patşalığımen odaqtasadı. Bwdan soñğı 988–89 jıldardağı jaña şapqınğa osı tüstik qıtaylardıñ kömegimen toytarıs beripti.
Şürjen-Korey şekarası da eşqaşan tınış bolmağan. Biraq bwl tarapta şürjender dwşpanına des bermeydi. Aqırı, koreyler şürşitten saqtanu üşin, 1033–1044 jıldarda, Qıtaydıñ ejelgi Twr-qorğanınıñ ülgisi boyınşa, tübektiñ bükil teristik qaptalın bekitetin şekaralıq qamal ornatıptı, bwl alıp qabırğanıñ biiktigi men jalpaq eni 8 metrden, al wzındığı 500 şaqırım eken. Äli bası birigip ülgermegen şürşittiñ quat-alımın osıdan-aq tanuğa boladı.
Tañ däuirinen soñ eñse jazıp, X–XI ğasırlarda äuelgi ormandı, taulı aymaqtan etekke tüsip, Mänçjür ölkesin baurağan, jaña jer, jaña jağdayda irgeles türik ıqpalımen äueli malşılıq käsibine maşıqtanıp, uaqıt öte kele eginşilik sırın igergen şürşitter sanı molığıp, äskeri quatı artıp, endi wlıs retinde ornığuğa bet aladı. Osı orayda heyşuy mohe taypasınıñ Ussuri boyın jaylağan van'yan' tabı bedel-küşke jetip, «Otız rudıñ odağı» atalatın jaña jwrttıñ wytqı-tiregine aynaladı. Aqırı, osı äulettiñ jauınger kösemderi XI–XII – eki ğasırdıñ şeginde şürjen jwrtınıñ basım böligin derbes wlıs retinde wyıstırıptı. Al äkelerinen, ağalarınan keyin bilikke jetken şeşimtal Aguda ejelden jaulas Läuo patşalığımen aradağı äldeneşe jeñisti soğıstar nätijesinde, 1115 jılı täuelsizdik tuın birjola bekitip, özin imperator dep jariyalaydı.
Jañadan qwrılğan memleket resmi türde Czin' atanadı (şürşittiñ öz tilinde An'çun), mağnası – Altın, yağni Altın wlıs. Qidan eliniñ resmi atauı Läuo (Lyao) – «Temir» degen söz, temir totığadı, tozadı, al altın eşqaşan eskirmeydi, temirdiñ özin alıp jeydi depti. Söytip, Aguda bastağan Altın imperiya soñğı toqsan jıl boyı töñiregin tügel jaypap, şürjendi janıştap otırğan Temir imperiyağa qarsı qatal soğıs aşadı. Qidandar alğaşqı kezeñniñ özinde bet qaramay jeñiledi. Aynalası altı-jeti jıl işinde ortalıq qalalarınıñ bärinen ayrılıp, ıdırap tozadı. Osı Agudanıñ zamanında qidan tağdırı birjola şeşilse, mwrager imperator Ucimaydıñ twsında, 1125 jılı, twyaq seripken soñğı wrısta jäne jeñilip, aqırğı imperatorı twtqınğa tüsedi – Qidan memleketi qwladı degen söz. Qidan jeri, qidan ieligi tügeldey Şürjen biligine köşipti.
Alayda, şürşitter Läuo patşalığın alumen şektelmeydi. Özderimen uaqıtşa odaqtas bolğan, biraq keñ maydanda aytarlıqtay belsendi äreket jasamağan Swñ-Qıtay imperiyasına qarsı soğıs aşadı. Koreymen bitimge toqtap, tu sırtındağı qauipsizdigin qamtamasız etip, Tañğwttı söz jüzindegi bodandıq şartqa mäjbürlep, ata jaumen odaqtastıq mümkindiginen ayırğan soñ, 1125 jılı Huañhe dariyasınan ötip, tegeurindi, jappay şabuılğa köşedi. Qıtay äskeri auır jeñilisterge wşırap, qanşama kenti men jerinen ayrıladı. Soğıstıñ ekinşi jılı şirek ğasır boyı ökim qwrğan käri imperator, ilkide ğana taqqa otırğan balası, jaña imperatormen ekeui qatarınan twtqınğa tüsedi. Jau jasağın qiratıp, äuelgi maqsatına jetken şürjender soğıs qimıldarın toqtatıptı. Ärine, uaqıtşa ğana.
Teristik aymaqtan birjola tıqsırılğan Swñ-Qıtay memleketi endi Tüstik Swñ – Nan' Swñ ataladı, el biligine ejelgi patşalardıñ basqa bir tarmağı – jaña äulet keledi. Al Şürjen jañadan basıp alınğan ölkede qıtay esepti, uaqıtşa, quırşaq ökimet ornatadı da, irgesin bekitken soñ, köp wzamay-aq ekinşi dürkin soğıs aşıp, tağı da ülken tabısqa jetedi. Aqırı, 1142 jılı bekitilgen bitim şartı boyınşa ejelgi Qıtaydıñ qanşama uälayatın özine qosıp aladı, Tüstik Swñ patşalığı Şürjen öktemdigin moyındap, jıl sayın som kümis, buma jibek türinde qıruar alban tölep twruğa mindettenedi. Endi jaña bölis boyınşa Czin' imperiyası “Jer-wytqı jazığı” atalatın qwnarlı Huañhe alqabın tügel ielenip, tüstik şekara YAnczı dariyasımen ortañğı aralıqqa jetipti. Mejeli jerdiñ şığıs böligi Huayşuy özeniniñ negizgi arnası boyınşa belgilenedi jäne batısqa qaray sol endik boyınşa tartıladı. YAğni, ejelgi qıtaydıñ bükil Teristik jäne Ortalıq böligi Czin' äuletine qarastı boldı degen söz. Altın patşalıq jeri baytaq, eli irgeli, ayrıqşa quattı jäne köp wlttı memleketke aynaladı.
Şürşitter Läuo imperiyasın jaulap alğan soñ memlekettik basqaru jüyesinde bwrınğı qidan ülgisi – äkimşilik bölinis, işki qızımet tärtibin sol qalpında saqtaptı. Köp wzamay, bilik birjola ortalıqtandırılıp, bayırğı şürşit räsimindegi ru kösemderiniñ keñesi taratıladı. Zaman oza kele, memlekettik qwrılım qıtay ülgisine köşedi. Saray räsimi ğana emes, bükil äkimşilik jüyesi. Sonımen qatar el basqaru ürdisinde ärbir uälayattıñ, top pen qauımnıñ wlttıq sıpatı da ünemi eskerilip otırğan. Qidandar – qidan jorasımen, qıtaylar – qıtay räsimimen. Şürjender de öz tärtibin wstanadı, biraq wlıstı wyıstıruşı qauım retinde memlekettik ülken sayasat auqımına tüsedi. Keyinde, bükil imperiya qıtay nwsqasın qabıldağanda, memleket şegindegi barlıq jwrt qıtay räsimin qosa igeruge mäjbür boladı.
Qarudıñ küşimen ornağan baytaq eldiñ äskeri älueti asa joğarı bolğan. Ataulı halıq şürşitterdiñ erkek kindikti azamatı 17 jastan 59 jasqa deyin äskeri mindetti sanaladı. Sonımen qatar, bögde näsil, basqa jwrt ökilderi de soğıs isine keñinen tartıladı. Mäselen, Swñ patşalığına qarsı alğaşqı maydanda odaqtas dalalıq taypalarmen qatar, küni keşe ğana bodanğa tüsken qidandar, tipti, ilkide qidan biliginde bolğan qıtaylar da köptep qatısadı. Keyinde jaña jerde jañadan qosılğan qıtaylardıñ özi Swñğa qarsı tınımsız soğıstarda eleuli qızımet atqarıptı.
Şürşit äskeri qaşanda san jağınan tolımdı bolğan. Äldeneşe jüz mıñ. Al XIII ğasırdıñ bas kezi, Şıñğıs hanmen soğıs däuirinde bir millionnan asıptı. Qalıñ qoldıñ basım köpşiligi, ärine, qıtay tektiler bolğan. Şürjen şeriginiñ negizgi qaruı – dästürli ülgiden tabıladı: sadaq, nayza, qılış, sauıt-sayman degendey. Sonımen qatar, ol kezde älemdegi basqa eşbir jwrtta joq ot qarular qoldanısqa engizilgen. Bwlar – bağzıda, Tañ imperiyasınıñ zamanı, IX ğasırdıñ soñında Ejelgi Qıtayda oylap tabılğan jarılğış ot-därige baylanıstı. Ot-jebe jäne ottı bombalar. Ot-jebe – kädimgi sadaq oğına bekitilgen, ot-därili şağın jarılğış eken. Jaqpen atılıp, jau ortasına tüskende ot şaşıp jarılatın bolğan. Öltiredi, örteydi. Al ottı bomba – işine ot-däri toltırılğan jwmır qwmıra türinde jasalıptı. Serippemen (katapul't) atıp, äldeneşe jüz qadam jerdegi qalıñ äsker ortasına nemese qamal işine tüsken kezde qattı dıbıspen tars jarılıp, elu-alpıs metr aumaqtı ot-jalınğa oraytın bolğan. Bwdan basqa, qamal bwzatın, qabırğağa şığatın ärqilı wtırlı aspaptar. Uaqıt oza kele, bwl qatarlı şabuıl jäne qorğanıs qwraldarınıñ barlığı da Şıñğıs han äskerinde qoldanısqa alınadı.
Imperiya irgelengen, el äbden ornıqqan zaman – XIII ğasırdıñ bas kezinde jürgizilgen sanaq boyınşa, bükil wlısta 8 million 413 mıñnan astam şañıraq, jiın sanı 53 million 532 mıñnıñ üstinde halıq bar eken. Mwnıñ eki payızı qidan, bir payızı tuıstas bohay, 87 payızı etnikalıq qıtay (hän) eken. Al el iesi şürşit – 10 payız şamasında ğana bolğan, yağni 5 jarım millionğa jeter-jetpes. Derbes otırsa, sol zaman üşin asa köp halıq, biraq 90 payız basqa jwrt arasında at töbelindey ğana derlik. Aqır tübi osı azşılıq jağday darındı äri jauınger jwrttıñ bar artıqşılığın joqqa şığarğan.
Bwrınğı qidannan bir ayırma – äuel bastan-aq şürşitterdiñ memlekettik işki sayasatı şovinizmnen, näsildik şekteuden tıs bolıptı. Imperiya ğwzırındağı barlıq halıq teñ qwqıqtı sanalğan. Älbette, şürşit – bileuşi äulet. Sonımen qatar, eldiñ tınıştığı, bereke-birliginiñ wytqısı. Osığan oray wtımdı äri epti sayasat iske qosıladı. El basqaru isine, memlekettik qızımet salasına basqa wlt ökilderi de köptep tartıladı. Äuelde bwl tarapta bwrında qalıptasqan jüyesi bar qidan jol-jorası jetekşi orınğa qoyılıp, jaña ökimdi moyındağan qidan tekti qızmetker, sayasatkerler is twtqasında qala beredi. Bwdan soñğı zamanda qıtay tekti jwrtqa da keñinen jol aşılıptı. Czin' äkimşiligi jañadan qosılğan jerdegi qıtay ataulını bwrınğı, öz jwrtındağı barlıq borış-qarışınan qwtqarıp, twtas üş jılğı alımnan azat etedi, endigi mindetti salıq bwrınğıdan äldeqayda kem mölşerde belgilenedi, basqa da ärqilı jeñildikter jasaladı, nätijesinde jaulanğan aymaqta birşama tınıştıq ornaptı, tilektestik bolıptı. Jalpı sanı bileuşi qauımnan toğız ese artıq bodan jwrt özin wlıstıñ teñ qwqıqtı azamatı ğana emes, el iesi sezine bastaydı. Aqır tübinde Altın patşalıq şürşit biligindegi Soltüstik Qıtay imperiyası retinde qalıptasadı. Şürşitterdiñ älsizdiginen emes, qıtaylardıñ ölşeusiz köptiginen. Jay ğana köptigi emes, mädenietiniñ kemeli, halqınıñ wlttıq sanası, aynımas dästür-saltınıñ arqası. Üş mıñ jıldıq tañbalı tarihta qarauında qalğandar twrıptı, Qıtaydı bağınışqa tüsirgen halıqtardıñ bäri azdı-köpti zamannan soñ wlttığınan, derbestiginen ayrılıp, qıtaylanıp ketkenin, Wlı Qıtay bodandıq jağdaydıñ özinen ämanda wtıs tapqanın köremiz. Jarım Qıtaydı bilep otırğan şürşitter de tarihi tağdırın attap kete almaytın edi.
İlkidegi qidandarmen salıstırğanda, şürşitter jabayı (hu, varvar, düñgene) qalıpta boldı dep sanaladı. Memlekettik basqaru jüyesi qalıptaspağan, mädenieti kemşin, jazu-sızuı joq… degendey. Alayda wlttıq sanası joğarı, özindik salt-dästüri berik. Ayrıqşa jauınger, äskeri wjımı nığız, quattı jwrt. Bir sözben aytqanda, twğırı ornıqtı. Qalğanı qolayına baylanıstı. Memlekettik qwrılım – äuelde qidan, keyinde qıtay dästürine üylesti dedik. Al basqası… tezinen jetige bastaydı. Alğaşqı patşa Aguda 1119 jılı qidan jäne qıtay tañbalarınıñ negizinde jasalğan, keyinde «ülken jazu» atanğan jaña jazudı qoldanısqa engizedi. 1138 jılı imperator Hela jazıluı ıqşam, oqıluı oñayıraq tağı bir jazudı maqwldaydı, bwl «kişi jazu» 1145 jılı iske qosılıptı. Eñ basınan-aq wlttıq jazu ayasında, wlt tilindegi mektepter aşıladı. Sonımen qatar, qıtay tilin üyrenuge, qıtay mädenietin igeruge ayrıqşa män beriledi. Dese de, ana tilin bilu, jazuın tanu, wlttıq mädenietti damıtıp, ejelgi dästür-salttı wstanu – birinşi kezektegi mindet bolğan. Wlttı saqtau, onıñ örisin keñeytu mäselesi el bileuşiler nazarında twrıp, ünemi ayrıqşa qoldau tauıp otırğan. Memlekettik til – şürşit tili bolıp, işki qatınas jäne is qağazdarı da osı ana tilinde jürgizilgen. Tek sot isi ğana jergilikti jerde qıtay tilinde ötkizuge mümkindik aladı. Sonımen qatar, memlekettik qızımettegi twlğalar wlt, näsiline qaramastan, şürşittiñ tili men hatın biluge mindettelgen. Ortalıqtağı jäne şet aymaqtardağı äkimşilik basqaru salasında memlekettik til men wlttıq jazudan şet kisiler qızmetten şığarıladı, tipti, tuma şürşitterdiñ özi sauatsızdıq jağdayında bilikten ğana emes, mal-mülkinen, mwragerlik haqısınan ayrıladı eken. Şürjen tekti jwrttıñ basım köpşiligi eki tildi qatar igeripti, al imperiya şegindegi ärqilı halıqtardıñ özara qatınas qwralı – negizinen qıtay tili bolğan.
Wlttıq memleketi qalıptasıp, wlttıq jazuı qoldanısqa enip, ana tili örkendegen şürşittiñ wlttıq mädenieti barlıq salada birdey damıp, biik örege wmtıladı. Kwñfudzı, Meñ-czı, jäne basqa da oyşıldardıñ tuındıları, ärqilı filosofiyalıq eñbekter qıtay tilinen audarılıp, kitap bolıp basılıp, keñinen taraydı. Sonımen qatar, wlt tilindegi töltuma nwsqalar da qalıptasadı, öleñ, hikayat, dramalıq, muzıkalıq şığarmalar jazıladı. Swñğat jäne müsin öneri damidı. Arhitekturada wlttıq nışandar payda boladı. Qidan, şürjen tarihın bayıptağan jılnama, zertteuler, etnografiyalıq sıpattamalar, medicina, astronomiya salasındağı eñbekter jazıladı. Mwnıñ bäri de öz zamanındağı ğılım, bilim deñgeyinde körinis tapsa kerek. Ökinişke qaray, osınşama qıruar mwra keyingi zamanğa jetpepti. Tek atı men deregi ğana qalğan.
Qaytkende de, uaqıt ozğan sayın qıtay tili men mädenietiniñ ıqpalı artıp, jappay qıtaylanu ürdisi bastaladı. Älbette, el-jwrtınıñ bolaşağın oylağan qayratkerler dabıl wradı, halqınıñ wlttıq beynesin saqtauğa wmtıladı, ötkendegi, öziniñ wlttıq sıpatın joğaltpağan qidandı, körşiles, bar şaruası wlttıq müdde orayınan tabılıp otırğan tañğwttı mısalğa keltirip, ülgili önege retinde wsınadı eken. Taqtağı ämirşiler de beytarap qalmaydı. Osı orayda, birjola qıtaylanudan saqtıq retinde, 1187 jılı, şürjenderdiñ qıtay ülgisimen kiinuine, qıtayşa esim-soy aluına tiım salınğan zañ da qabıldanğan eken. Halıqtıñ ejelgi än-küyine, räsim, dästürine män beriledi. Memlekettik til mäselesi turalı ayttıq. Alayda, sonşama äreket, şara, naqtı jwmıstarğa qaramastan, wltsızdanu apatı toqtalmaydı.
Köpwlttı jwrtta jalpığa ortaq, memlekettik din bolmağan. Äytkenmen, Kwñfudzı ilimi jetekşi qızımet atqaradı. Sonımen qatar, buddizm keñinen tarağan, daosizm de belgili orın alğan. Qarapayım şürjen qauımı ata-baba räsimin wstanadı, kökke, özen, tau ruhına tabınadı. Mwnday ala-qwlalıq ta wlıstıñ wyısuına qızımet etpese kerek.
Äskeri aybarlı Şürjen imperiyasınıñ sırtqı sayasatı äuel bastan-aq öktemdik, jaulauşılıq orayında qalıptasadı. Wlıstıñ alğaşqı zamanındağı quattı, irgeli körşiler – Tañğwt pen Swñ imperiyaları boldı. Keybir kezeñderde söz jüzinde bodandıq tanıtqanımen, derbes sayasat jürgizgen täuelsiz Tañğwtpen arada oqtın-oqtın soğıs, köbine beybit qatınas auqımındağı tepe-teñdik ornaydı. Alğaşqı betpe-bet maydannıñ özinde birtalay jerinen ayrılğan, tüstikke ığısıp, jaña äulet bilegen jaña memleket esebindegi Nan' Swñ Şürjenniñ jüz jiırma jıldıq tarihınıñ wzına boyında ünemi soğıs ahualında, qater üstinde boladı. Alğaşqı jeñilisterden soñ-aq özin bodan tanıp, jıl sayın mindetti, auır salıq tölep otırğanımen, şın mänisindegi täuelsizdigin saqtaydı. Uaqıtşa bitim aralas, wzaq, qantögis soğıstar jağdayında baqas eki taraptıñ eşqaysısı da ayqın, tübegeyli basımdıqqa jete almaptı.
Qabırğalı, irgeli, quattı Czin' imperiyasınıñ tüp negizin şayqaytın eñ ülken qater – sırtqı körşiler emes, işki jegi-dert bolğanın köremiz. Altın patşalıq birtwtas, wlttıq memleket retinde qalıptasa almadı. Bileuşi äulet şürjender jalpı jwrttıñ şamalı böligin ğana qwrasa, imperiyanıñ negizgi halqı qıtaylar üşin memleket müddesi ekinşi, törtinşi kezektegi şarua bolıp qaladı. Sonımen qatar, birte-birte wlt-aralıq qayşılıq ta körinis taba bastaydı. Bwl rette äuelgi kiltipan bayırğı qidannan şığıptı.
Imperiyanıñ işki ömirinde etnikalıq qıtay äseri küşeygen sayın, bağzıda el bilegen qidandardıñ ıqpalı azaya beredi. Birte-birte basqaru jüyesinen, memlekettik qızımetten şettey bastağan, işki uälayattarda, jiın otırğan jerleriniñ özinde azşılıqqa aynalğan qidan jwrtınıñ narazılığı artadı. Ejelgi erkindigin wmıtpağan, bwrınğı wlttıq memleketin añsağan qidandar 1161–1162, 1169 jıldarı qarulı köteriliske şığadı. Tikeley maydanda jeñiliske wşırasa da, işki qarsılıq toqtalmaptı. Mämle ornına qısımın küşeyte tüsken şürjender 1191 jılı qidan aymağında memlekettik is qağazdarın qidan tilinde jürgizuge tiım saladı. Nätijesinde qidan qauımı betin birjola teriske bwrğanın köremiz. Keyingi zertteuşiler qidan men şürjen arasındağı wğınıs, ıntımaq bwdan köp bwrın, 60-jıldardıñ özinde joqqa sayğan edi dep jazadı.
Czin' imperiyası teristik-şığısta keñ dala – köşpendi türik-tatar taypalarımen şektesip jatqan. Bwl taraptağı sayasat ayrıqşa qatal boldı. YAğni, ejelgi qıtay jwrtınıñ ğasırdan ğasırğa sozılıp kele jatqan üyrenşikti zorlıq-zombılığı. Şürjen köterilgen kezde Wlı Dala bıtırañqı bolatın. Birtwtas wlıs joq, jauınger, sanı da birşama köşpendi taypalar ärqaysısı özinşe, derbes tirşilik keşip jatqan. Şürjen ejelden qalıptasqan «bölşektep alıp bileu» sayasatın qoldanadı. Jay ğana bölşektep bilemeydi, ağayındas jwrttı bir birine aydap salıp, «düñgenelerdi düñgenelerdiñ küşimen juasıtu» täsilin wstanadı. Auır salıq, ezgi men talan-taraj bwrınğı Läuo kezindegiden de asıp tüsedi. Aqırı, kerey, nayman, merkit taypaları wytqı bolğan dalalıq jaña konfederaciya qwrıladı. Qıtay tarihında «Czubu» (şürşit tilinde czu – ru, bu – taypa, yağni ru-taypalar birlestigi) atanğan bwl quattı orda bükil XI ğasırdıñ wzına boyında, äuelde qidanğa, odan soñ Şürjenge qarsı küreste Wlı Dalanıñ erkindigin saqtap twradı, biraq aqır tübinde auır jeñiliske wşırap, şürşit biligine tüsedi. Biraq bwl da eñ soñı emes eken. Arada jüz jıl ötkende ejelgi türik-tatar jwrtı Şıñğıs hannıñ tuı astında qaytadan wyısıptı.
Mine, osı kezde, ötkenin añsağan, şürşitke kiriptar jağday twralatqan qidannıñ birtalay sayasatker, äskerbası azamattarı köşpendilerdiñ jaña wlısına tilektes bolıp şığadı, ärqilı jolmen Şıñğıs han ordasına jetip, keñesşi, kömekşi boladı. Czin' imperiyasınıñ älsiz sıpattarın äygilep, qidan jwrtınıñ negizgi, köpşilik böliginiñ bodandıq qalıptan bas tartuına, dalalıq ağayındarına qaltqısız qosıluına mwrındıq boladı. Nätijesinde iri köterilister şığıp, twtas äsker jasaqtarı qwrılıp, şürşitke qarsı maydanğa tüsedi. YAğni, imperiya şeginde orın alğan işki qayşılıqtar dendey kele, sırtqı qatermen üylestik tauıptı.
Şıñğıs han quat berip, bağzıdağı ruhı qaytıp oralğan köşpendi qauımnıñ ğasırlar boyğı taytalas, eñ qaterli dwşpanına qarsı wlı jorığı 1211 jılı bastaladı. Jeñisten jeñis. 1215 jılı Czin' imperiyasınıñ Ortalıq astanası YAnczin (Pekin) basıp alınadı. Alayda, şürşit-qıtay jeri wlan-baytaq, qarulı äskeri mol äri ayrıqşa quattı bolatın. Onıñ üstine, Şürjenmen eñ zor maydan köldeneñ bögesinge wşıraydı. Şalğaydağı Harezm imperiyasımen arada tikeley soğıs mäjbürligi tuıp, Şıñğıs han 1219 jılı Sartauıl jorığına attanadı. Üzilmegen Şürjen-Qıtay tarabında äskerdiñ jalayır Mwqalı bastağan qomaqtı bir böligi ğana qalıptı. 1224 jılı Batıs jorığınan oralğan wlı qağan eñ aldımen äli de küşinde twrğan Tañğwttı talqandaydı. Osı Tañğwt soğısınan qaytar jolda dünie salğan Şıñğıs hannıñ bükil älemdi bağındıru sayasatın odan äri jalğastırğan Öketay qağan 1230 jılı Şürjenge qarsı maydanğa bwdan biraz bwrın dünie salğan Mwqalı-noyannıñ ornına bas qolbası etip Sübitay-bahadwrdı attandırıptı. Söytip, 1234 jılı, twtas bir däuir – wzaq äri tınımsız jiırma üş jıldıq soğıstan soñ Czin' imperiyası birjola qwlaydı.
Qıtay qaşanda öz ornında qaladı dedik. Al derbes memleketi joyılğan şürşitter bwdan soñğı kezeñde Eke Moğwl wlısınıñ qwramına enedi, odan keyingi zamanda Şıñğıs hannıñ nemeresi Qwbılay negizdegen YUan' imperiyasınıñ (1271–1368) şeginde jasaydı. YUan' äuletin Miñ äuleti (1368–1644) almastırdı. Bwl kezde tüstik öñirdegi şürşitter tügeldey derlik qıtaylanıp ketken eken. YAğni, tilinen de, dili men dästür-saltınan da ayrılğan. Tek şalğay teristik tarap – ormandı alqaptağı jäne patşalıq kezindegi jiın jeri – Läuo-he añğarındağı jwrt qana öziniñ wlttıq keypin saqtağan. Osı bayırğı qonıstağı şürjender Miñ däuirinde üş uälayatqa bölinip basqarılğan eken. Sol üş aymaqtıñ biriniñ kösemi Nurhaci XVI ğasırdıñ soñında tuıstas taypalardıñ basın qaytadan biriktiredi de, 1616 jılı täuelsizdik tuın köteredi. Köne şürşit jwrtınıñ wrpağı bwl kezde mänçjür atanğan. Eski dästürinen aynımağan, bağzıdağı jauıngerlik ruhı öşpegen, öjet äri darındı qauım. Bastapqıda wlttıq derbestik üşin küresken ejelgi şürşit äuleti özderin janıştauğa şıqqan qıtay jasaqtarın birinen soñ birin talqandap, köp wzamay tüp köterile, qarsı şabuılğa attanadı. Soğıs maydanın işki Qıtayğa köşirip, aqırı Nurhacidiñ mwrager wlı huandi Abahaydıñ twsında ayqın basımdıqqa jetken mänçjürler 1644 jılı Pekindi aladı. Qıtay tarihında tağı bir jaña däuir – Cin zamanı bastaladı. (Jaña imperiyanıñ äuelgi atauı – Hou Czin' – Keyingi Czin', esebi, bir kezdegi Altın patşalıqtıñ jalğası; Nwrhaciden soñ, öris keñeygen, imperiya Ejelgi Qıtay şegin tügel qamtığan kezde Cin (Taza, Päk) degen atau räsimge enipti.)
Mänçjürler bilegen Cin äuleti – Nurhaci–Abahay wrpağı 1644 jıldan 1912 jılğa deyin, öte wzaq zaman – eki jüz alpıs jeti jıl boyı bilikte boladı. Czin'ge sabaqtas Cin – bayırğı şürşit-mänçjür äuleti, bwdan bwrın Şıñğıs han men onıñ wlı Öketay, nemereleri Möñke men Qwbılay birjola biriktirgen Ejelgi Qıtaydı odan ärmen keñeytip, bügingi şegine jetkizdi. Cin zamanı Qıtay tarihındağı dañqtı, tübegeyli kezeñ boldı. Bäri anıq. Biraq… şürşit-mänçjürdiñ wtqanı ne? Ras, ämirşi äuleti baytaq eldi bilepti, qalğan jwrtınıñ eñsesi biik bolıptı, alayda aqırğı nätijesi tek qana ziyanğa şıqqanın köremiz. «Artıq qayrat – janğa qas» degen keyingi qazaq. Küşi kemerinen asıp, öz şekarasına sıymay, ekpindegen beti bükil Qıtaydı jaulap alğan mänçjürler taqi tübinde sol qıtaydıñ arasında jwtılıp ketipti. Tügel emes, äyteuir. Ata qonıstağı, basqa da şalğay taraptağı jwqana-jwrnaqtarı özderiniñ wlttıq keypin saqtauğa tırısadı. Seldiregen, siregen, bölşektengen jwrt XX ğasırdıñ ekinşi jarımı, tınış bolmasa da tikeley qırğınsız, beybit zamanda qaytadan ösip-öne bastaydı. Ejelgi Mänçjür ölkesi, büginde Qıtay Halıq respublikası ğwzırındağı Heylunczyañ, Czilin' uälayattarında negizgi, twrğılıqtı halıq esebinde. Batısı bwrınğı Qidan qonısımen japsarlas, şığısı Koreymen şektes, Altın patşalıqqa wytqı bolğan teñiz jağalığı qazir Läuoniñ uälayatı ataladı, resmi eseptegi mänçjür jwrtınıñ teñ jarımı osı öñirde twrıp jatır. İrgeles İşki Moñğol avtonomiyasında da äjeptäuir jan tirkelipti. Al tüstik taraptağı Hebey uälayatındağı qauım bükil mänçjürdiñ besten birin qwraydı eken, biraq bwlar qalıñ qıtaydıñ eñ bir jiın ortası. Basqa atıraptıñ da jetisip twrğanı şamalı. Qıtayda 2000 jılı ötkerilgen resmi sanaq boyınşa, mänçjür halqınıñ wzın sanı 10 million 682 mıñ bolıptı. Öziniñ bayırğı ata-qonıs jerinde, 100, bälkim 150–200 million qıtaydıñ işinde. Wlttıq mänçjür, memlekettik qıtay tilderinde söyleydi. Qıtay tili aldımen atalıptı. Endi birer ğasırdan soñ ne boları aytpasa da belgili.
Ötken neşe mıñ jıldıq tarihqa qarap twrsañ, mäñgilik halıq joq eken. Bar eken – bireu ğana. Jer-ıqılımmen birge jasap kele jatqan qıtay…
Tañğwt
Tatar dalasımen tikeley şektes ekinşi bir irgeli imperiya – Tañğwt (Si Sya) memleketi boldı. El wytqısı negizgi halıqtıñ özindik atauı – mi (min'ya); qıtaylar – dansyan, tibetter – minyag degen, tañğwt – türik taypaları bergen nıspı, orıs jäne Batıs ğılımına osı esimmen endi.
Tañğwttardıñ arğı babaları – tibet-birma tekti cyan taypaları, Qıtay tarihında tım erte – milädige deyingi IV-III ğasırlardan belgili. Huañhe özeniniñ bastauı, Kökönor köliniñ töñireginde qalıptasqan eken. Eki zaman şeginde Hän imperiyasımen soğıs nätijesinde tüstikke qaray ığısadı, al IV ğasırda sänbilerden jeñilis tapqan soñ Kökönordı tastap şığadı da, Tibet etegi – Amdo taulı aymağın sağalaydı. Osı birşama tınış ölke – Huañhe men YAnczı özenderiniñ bastau aralığında ösip, öngen, ejelgi cyan äuletiniñ bir bwtağı dansyan qauımı arada eki-üş ğasır ozğanda qaytadan baba-meken jwrtına qaray jıljidı, aqırı, VII ğasırda Kökönordan ötip, ejelgi ğwnnıñ wyıqtı qonısı bolğan Ordostı aladı, qanatın jayıp, irgeles Alaşan' dalasın bauraydı. X ğasır tabaldırığında keyingi ülken wlısqa qarağan keñbaytaq jwrttıñ basım böligin ielengen eken.
Bağzıdan beri qıtay tizgininde bolğan tañğwt halqınıñ derbes orda qwruı da osı X ğasırdıñ soñğı şiregine säykesedi. Jaña memlekettiñ irge tasın qalauşı Czi-cyan' patşanıñ (982–1004) tüp näsili – Soltüstik Qıtaydı bilegen türik tekti ejelgi Toba äuletinen eken. Añız boyınşa, süt tisteri şığıp tuadı. Keyingi zertteuşiler bolmıstağı ıqtimal jağday deydi, biraq äpsananıñ negizgi mänisi – patşalıqtı negizdeuşi twlğanıñ özgeşe jaralmısın ayğaqtau. Jas bala şınında da eresen bolıp şığadı. Naqtı tañbalanğan bir oqiğa – on bir jasında, añşılıq kezinde say jebemen tarğıl şerini atıp jığuı. Osıdan soñ-aq bolaşaq küreskerdiñ ataq-dañqı öz jwrtında ğana emes, taqau töñirekte de keñinen mağlwm boladı. At jalın tartıp mingennen bastap Qıtay öktemdigin qabıldamağan Czi-cyan' on toğız jasında täuelsiz wlıs qwru jolındağı arpalıs ayqasqa kirisedi. Osı, sırtqı bilikten derbestik jariyalanğan 982 jıl jaña Tañğwt memleketiniñ tuğan jılı dep sanaladı. Wlıstıñ keyinirek ornıqqan özindik atauı – Da Sya, yağni Wlı Sya, qıtay räsiminde Si Sya, mağnası Batıs Sya demek; mwndağı Sya atauınıñ törkini – Tañğwt jwrtınıñ ejelgi wyığı bolğan öñirde bağzı bir zamanda Sya degen patşalıq irge teuipti-mis, yağni jaña wlıstıñ jañğırğan esimi ejelden qalıptasqan eldik joranı ayğaqtamaq.
Şirek ğasırğa juıq el twtqasın wstağan Czi-cyan' Qıtay-Swñ imperiyasına qarsı sätti qorğanıs jäne şabuıl soğıstarın jürgizedi, Qidan-Läuo imperiyasımen keyde jaulasıp, keyde odaqtasadı. Keyde eki tarapta da uaqıtşa jeñilisterge wşırap, söz jüzinde Qıtay bodandığın qabıldaydı, Qidanğa bağınıştı keyip tanıtadı, söytip, eki alıp eldiñ ortasında şın mänisindegi täuelsiz jağdayğa jetedi. Tu kötergen alğaşqı jılınan bastap Tañğwt jwrtı özindik basqaru jüyesi bar, twraqtı, jauınger äskeri bar derbes memleket retinde qalıptasıptı.
Kelesi patşa, Czi-cyanniñ wlı De-min twsında (1004–1031) el irgesi beki tüsse, onıñ wlı YUan'-hao zamanında (1031–1048) Tañğwt memleketi öziniñ küş-quatınıñ şırqau şegine jetedi. Wlıstıñ äskeri wjımın küşeyte tüsken, öz jwrtında uczu, qıtayşa huandi, yağni imperator atağın alğan YUan'-hao jiın sanı 150 mıñ, qaruı kelisti, qwrılımı berik, quattı äsker jasaqtağan eken. Şığısta Swñ, teristik-şığısta Qidan imperiyalarımen wtımdı soğıstar jürgizedi, tüstik-batısta tibet taypaların tıqsırıp, Kökönor alqabın birjola baurasa, batıs qaptaldağı Gan'çjou-wyğır patşalığın taqi-taza qiratadı, qırğınğa wşırağan wyğırlardıñ şamalı böligi Tibet tarabına ığısadı, endi bir azğanası Beşbalıq-Kuçadağı ağayındarına barıp bas sauğalaptı, söytip, qwnarlı alqap – Edzin-gol özeniniñ wzına boyı Tañğwt ieligine birjola köşedi.
Osı, ayrıqşa däuirlegen şağında, odan äri, tuı qwlağan aqırğı sätine deyin Tañğwt memleketiniñ şekarası şığısta Huañhe dariyasınıñ tömengi iini, Twr-qorğannıñ işki betinen – batısta Hami jazığına deyingi, teristikte Gobi şölinen – tüstikte Kökönor qıratına deyingi wlan-baytaq jerdi alıp jatqan eken. Bwl kezde bwrın otırıqşı bolğan bayırğı halıqtıñ biraz böligi jaña meken, ondağı köşpendiler äserimen şaşıray qonıp, malşılıq käsipke jetigedi. Söytip, el işinde qalalıq mädeniet, ejelgi eginşilikpen qatar, örkendegen mal şaruaşılığı, dalalıq dästürli tirşilik qalıptasadı. Endigi zamanda Tañğwt eliniñ işki auqatı, sırtqı saudasında mal sümesi men eginşilik önimderi qatarlas, astas qızımet atqaradı.
Imperiya halqınıñ basım köpşiligi tañğwt jwrtı boladı. Sonımen birge, negizinen şekaralıq aymaqtarda hän (qıtay) tektilerdiñ üles salmağı da äjeptäuir eken. Tüstik-batısta ejelgi toğon jäne tibet taypalarınıñ jwrağatı, teristik-batısta bodan wyğırlardıñ jwqanası qonıs tepken. Soltüstik bet – Ordos pen Alaşan' dalasında türik-tatar tekti taypalardıñ bölşek-bölikteri mal bağıp twrğan. Memlekettik til – tañğwt tili bolğan.
Wlttıq tanım, wlttıq müdde orayındağı tübegeyli sayasat nätijesinde tañğwt mädenieti biik deñgeyge jetedi. Imperator YUan'-hao 1036 jılı ejelgi qıtay ieroglif tañbaları negizinde qalıptanğan jaña tañğwt jazuın qoldanısqa engizedi. İzinşe, 1039 jılı tañğwt jazulı, tañğwt tildi wlttıq mektepter aşu turalı jarlıq beredi. Bwrnağı, qıtay ülgisindegi sauat pen bilim endi wlttıq arnağa köşirilipti. Wlttıq namıstıñ bir körinisi – Swñ patşalığımen, äuelde Qidan, odan keyingi Şürjen elderimen aradağı diplomatiyalıq qatınas qağazdarı qıtay tilinde jazılğanımen, tañğwt tilindegi nwsqaları qosa joldanıp otırğan eken. Älbette, äuel bastan-aq tañğwt jwrtına qıtay mädenietiniñ, qıtay räsim-saltınıñ ıqpalı asa küşti bolğan. El-aralıq qatınas orayında, jäne jalpı mädeni ürdis maqsatında, tañğwt tildi mekteptermen qatar, qıtay tildi mektepter qalıptasadı. Ädepki qıtay ülgisi boyınşa, ksilografiya täsilimen kitap şığaru jäne onıñ keñinen taralımı jaqsı jolğa qoyılıptı. Wlttıq dästür jäne qıtay äserindegi öner men ädebiet ösip-örkendeydi.
Memlekettik din – buddizm bolğan. Sonımen qatar, Kwñfudzı ilimi men daosizm keñinen taraladı, halıqtıñ birşama böligi aruaqqa, tılsımğa tabınğan ejelgi dästür-saltın wstanadı.
Tañğwt äskeri, soğıs qabıleti ğana emes, ädis-ayla, jaraqtanu twrğısınan Oñtüstik-Şığıs Aziyada Qidan, Şürjen, Swñ armiyalarımen şendes, ayrıqşa quattı äsker sanalğan. On bes pen alpıs jas aralığındağı erkek kindikti tügel qaru wstauğa mindetti bolıptı. Soğıs strategiyası ejelgi qıtay negizdi, al taktikası dalalıq taypalar dästürimen jalğastıq tanıtadı. Imperiyanıñ soñğı kezeñinde qarulı şeriktiñ jalpı sanı 500 mıñğa, endi bir derekterde, tipti, 800 mıñğa tartadı. Qaytkende de asa mol jasaq.
Patşalıqtağı halıqtıñ jalpı sanı turalı naqtı derek joq. Endi bir zertteuşiler äsker qarasınına (500 mıñ) oray, eki jarım million dep şamalaydı. Onday jağdayda bwl – tek negizgi halıq tañğwttardıñ ğana mölşerin körsetpek. Qwdıretti körşilerimen salıstırğanda wzın sanı şekteuli bolsa da, quattı äskeriniñ arqasında Tañğwt eli wzaq eki jüz elu jıl boyı tu köterip, saltanat qwrıp otırdı.
Älbette, eki jarım ğasırdıñ wzına boyında, täuelsizdik saqtau jolındağı wrıs-soğıstar, ara-twra azğana tınım tapqanımen, eşqaşan tolastağan emes. Barlıq uaqıtta da eñ negizgi qarsılas – Qıtay-Swñ patşalığı boldı. Tınımsızına qosa, ayrıqşa qantögis, wzaq maydan, eldiñ eñsesin köterip, örisin keñeytken YUan'-hao zamanınan soñ odan äri jalğasadı. Äsirese, 1040–1044 jıldar, 1069–1072, 1081–1086, 1096–1099 jıldardağı soğıstarda eki jaqtan da jüz mıñdağan adam qwrban boladı. Tañğwttar baz-bazında işinara jeñilisterge wşırağanımen, wjımınıñ beriktigi, ruhınıñ biigi, äskeriniñ quatı, jeriniñ keñdigi arqasında ünemi üstem şığıp otıradı, aqır tübinde erkindigin saqtap qaladı.
Tañğwttar tek Swñ ğana emes, äuelde Qidan, keyin oğan jalğas Şürjen imperiyalarımen de köbine-köp soğıs jağdayında boladı. Mäselen, 1044 jılı küzde Qidan imperatorınıñ özi bastağan eki jüz mıñdıq qalıñ qol üş lek bolıp şekaradan ötkende, jauınger YUan'-hao dalalıq köşpendilerdiñ üyrenşikti täsilimen şegine şayqasıp, aqırı keñ dalada, qolaylı jağdayda betpe-bet wrıs aşadı da, qidan äskerin tas-talqan qılıp jeñedi; sonday-aq YUan'-hao ölgennen keyin qidandar qayta attanğan, 1049–1053 jılğı jaña soğıs ta şabuıldauşı jaq üşin ülken şığınmen, nätijesiz ayaqtaladı. Kelesi tarihi däuirde qidandardıñ ornın basqan şürjender de bayandı tatulıq jayın oylamaptı. Eki imperiyanıñ da küni batar qarsañda, 1214–1224 jıldarı, twtas on jılğa sozılğan qırğın şürjenderdiñ de, tañğwttardıñ da titığına jetti dep sanaladı.
Jinaqtap qarasaq, tañğwttar öziniñ eki jarım ğasırlıq tarihında töñiregimen tügel jaulasıptı. Soğan qaramastan, imperiyalıq sayasat almağayıp kezeñderde birşama köregendik tanıtıp otırğanın bayqaymız. Mäselen, Qidan–Şürşit soğısı bastalğanda tañğwttar bwrınnan jaulas qidanğa kömekke şığadı. Tikeley äsker attandıru üstine, Şürjenmen odaqtasqan Swñ patşalığına qarsı keñ kölemdi, dürkin jortuıldar jasaydı. Älbette, şürşittiñ qateri basımıraq dwşpan ekenin añdap, özimen tepe-teñ jağdaydağı, üyrenşikti Qidan wlısı ornında qalsa degen äreket. Arada jüz jıl ötip, endi Şürjen men Swñ arasında zor maydan bastalğanda azğana soğıs qimılınan aspay, eki jaqtı da ümittendire otırıp, wtımdı beytaraptıq saqtaydı, nätijesinde Qıtay tarabında da, Tibet tarabında da jerin keñeytip, aldağı elu jıl – XII ğasırdıñ ekinşi jarımında irgeles eki imperiyamen de beybit jağdayda, jwrtın tınıştıqta wstap, eliniñ küş-quatın ğana emes, äl-auqatın da arttırıp, mädenietin örkendetip, wlıs tarihındağı eñ bir mamırajay däuirin ötkeripti.
Tañğwttıñ wzaq tarihında alıp imperiyalarmen aradağı soğıstar täuelsizdik kepili, amalsız ahual bolsa, tüstik, batıs jäne teristik öñirdegi jorıq, jortuıldar – wlıstıñ örisin keñeytu, özinen älsizdi jemirip jeu bağdarında bolğanın köremiz. Tibetpen, wyğırmen aradağı wrıstar jönin şet jağalap ayttıq. Al soltüstik taraptağı köşpendi türik-tatar taypalarımen aradağı qatınas basqaşaraq boldı. Küş-quatı artıp, qaptay jayılğan tañğwttar VII ğasırdıñ orta şeninde ejelgi ğwn qonısı Alaşan' men Ordostı alğan kezde, bwl jerler mülde ien emes edi. Sonımen qatar, tığız qonıstanğan dep aytu da qiın. Onıñ üstine, Wlı Türik qağanatı ıdırağan, öliara kezeñ. Qaytkende de, ordalı elmen eki arada Gobi şöli twr. Jaulap alu qiındıqqa tüspegen siyaqtı. Dalalıq köşpendi taypalar tañğwt bodandığında qaladı. Äuelden-aq qarasını tolımsız bolğanımen, basıp alu kezinde qırğınğa wşıramadı dep, endi bir şaması bas sauğalap, arğı betke bosqın tappadı dep aytu qiın. Bizge belgili ädebiette bwl taraptan mağlwmat wşıraspaydı. Biraq ötken zorlıq qarımtasız ketpegen. Bilge-qağan bitiginde 700 jılı kök türikterdiñ tañğwt elin şabuı, oysırata jeñip, mol oljamen qatar, qanşama jwrtın twtqındağanı, qwldıqqa äketkeni turalı aytıladı. Qağanattan soñğı kezeñde türik-tatar taypalarımen ara-twra qaqtığıs tiılmaydı. Naqtı belgili mağlwmat – XI ğasırdıñ soñında, kereyler bastağan Czubu konfederaciyasınıñ azattıq soğısında tañğwttardıñ qidanğa qol jalğap, tu sırttan wruı. Nätijesinde, eki taraptan birdey auır soqqığa wşırağan kerey-qiyat-nayman-merkit-basımlı odağı jeñiliske wşırap, bükil Tatar Dalası oyran boladı. Czubu birlestiginiñ dalay-hanı kerey Moğusı qazağa wşırap, köşpendi jwrt qaytadan Qidan patşalığınıñ tabanına tüsedi. Bwl tötenşe şapqın wmıtılmağanın, wrpaqtan wrpaqqa jalğasıp, öşpendi kekke wlasqanın keyingi oqiğalar ayğaqtasa kerek. Keñ kölemdi jorıq-maydan bolmağanımen de, tañğwtpen aradağı qırğiqabaq jağday, söz joq, işinara ärqilı qaqtığıstar kelesi, XII ğasırdıñ wzına boyına sozılğanı bayqaladı.
Wlı dala Şıñğıs han bastağan quattı, jaña wlıs retinde wyısqan şaqta tüstiktegi Tañğwt – ejelgi dwşpan, Şürjen patşalığınan soñ, ekinşi kezektegi qaterli jwrt retinde bağalanğanın köremiz. Şıñğıs han aq kiizge köteriler qarsañda, 1205 jılı jäne jwrt birjola wyısqannan soñ, 1207 jılı, eñ alğaşqı sırtqı jorıqtar Tañğwtqa qarsı bağıttaluı kezdeysoq emes. Tañğwttar 1209 jılı bağınış bildirgenimen, 1219 jılı aşılmaq Batıs jorığınan bas tartadı. Sirä, tañğwt sayasatkerleri Şıñğıs han qwdiretti Harezmdi jeñe almaydı, almağayıp maydanda qiramasa da, älsirep bitedi dep şamalasa kerek. Eñ jamanı – qağanğa diplomatiyalıq qitwrqı sıltau ornına öte dökir jauap qaytarıladı. Bwrınğı kelisimder bwzıldı, Tañğwt Eke Moğwl wlısına söz jüzindegi bodandıqtıñ özinen aynıdı degen kep. Şıñğıs han Batıs jorığın ayaqtağan soñ, qayta oralıp, Tañğwttı birjola qiratuğa sert etedi. Qaytkende de wlı qağan jat äri jau patşalıqtıñ qaq jelkede twruına jol bermeytin edi. Aqırğı nätije belgili.
1227 jılı qanşama zaman – eki jarım ğasır boyı saltanat qwrğan, Ortalıq-Şığıs Aziya tarihında özindik ornı bar, taqau töñiregine sayasi ıqpal-äseri mol bolğan, halqı iri, mädenieti joğarı, quatı zor bolğan Si Sya patşalığı jer betinen joyıladı. Qisapsız qırğınğa wşırap, oysıray kemigen tañğwt halqınıñ eñ aqırğı bölşek-jwqanalarınıñ özi qayğılı halge wşırağanın köremiz. Bağınış tanıtqan, aman qalğan äskerdiñ azğana böligi Eke Moğwl imperiyası qarulı küşteriniñ qatarın toltıradı. Eginşi, malşı jwrtı qarasını basım äri üstem jağdaydağı köşpendilerge kiriptar jağdayda qaladı. Birşama halqı astana baytaq, saqarağa köşiriledi. Atqaminer bileuşi äulet ökilderi, äsirese qıtay tili men sayasatına jetik kisileri memleket qızmetine tartıladı, Şürjenmen, Swñmen aradağı diplomatiyalıq jwmıstarğa jegiledi. Uaqıt oza kele, bwl tarap qauımnan batısta Iran men Altın Orda, şığısta YUan' imperiyalarında belgili äskeri qolbasılar men bedeldi sayasatker, oqımıstı ğalımdar şığadı. Äli de ejelgi qonısında otırğan, bälkim, ösip-önip, köbeye bastağan tañğwttıñ soñğı sarqını YUan' zamanında Qıtaydıñ işki ölkelerine birjola qonıs audaruğa mäjbürlenedi. Aqır tübi, eldiginen ayrılğan, bıtırap, är tarapta telimde jürgen tañğwt ataulınıñ bäri de özderiniñ wlttıq beynesin, ana tilin joğaltıp, sanı mol basqa jwrttardıñ arasında jwtılıp ketedi. Keyingi buryat halqınıñ qwramında tañğwt esimdi şağın ru bar eken. Halha işinen de eles beredi. Äytkenmen bwl – arğı tübi tañğwtqa qatıstı demesek, mülde basqa jwrt – buryat, halha. XIX ğasırdıñ soñında ejelgi tañğwt mekeni, keyingi Gansu ölkesin sayahattağan, Kökönor, Amdo aymağın töñirektegen orıs oqımıstı-jihankezderi jergilikti tibet tekti taypalar arasında bayırğı tañğwt jwrtınıñ äldebir jwrnağı wşırasatının aytıptı. Atı sol, zatı basqa. Esebi, joq dese de boladı. Tañğwttıñ bar tarihı 1227 jılmen bitipti.
Al biz tarapqa kelsek, Batısqa auğan türik taypaları tasqınınıñ işinde, az ba, köp pe, tañğwttar da bar eken. Naqtı tarihi jazbalarda Altın Orda qwramındağı, Däşti-Qıpşaq jerindegi negizgi taypalar sanatında tañğwt ruı da ataladı. XV, XVI ğasırdıñ özinde. Tipti, XVII ğasır derekterinde. Keyin irgeli, ülken taypalardıñ qwramına siñisip ketken. YAğni, bütin emes, bölşektiñ bölşek payızı bolsa da, bügingi qazaq halqınıñ näsil-teginde ejelgi tañğwt jwrtınıñ da ülesi bar dep bilu kerek.
Qıtay
Şıñğıs han tu kötergen kezde qıtay biligindegi häm qıtay näsildi jäne ejelgi Qıtaydıñ jalğas mwrageri sanalatın memleket – Nan' Swñ imperiyası bolatın. Wlı Dalamen tikeley şektespeydi. Eki aralıq – tüstik-şığısta Şürjen, tüstik-batısta Tañğwt. Alayda, bükil Ortalıq-Şığıs Aziyadağı tarihi ahual, eleuli oqiğalardıñ bir wştığı osı alıp eldiñ sırtqı sayasatına baylanıstı örbip, şeşilip jatatın.
Ejelgi Qıtay jerin tügel qamtığan jäne körşiler esebinen şekarasın keñeytken, äskeri quatımen qosa, wtımdı, epti sayasatımen jarım dünieniñ twtqasın wstap otırğan qwdiretti Tañ imperiyası (618–907) sırtqı şapqınnan älsirep, işki qayşılıqtar nätijesinde birjola qwlağannan soñ, Aspanhaq tarihında «Bes äulet, on patşalıq däuiri» (U-day) atanğan bey-bereket zaman ornaydı (907–960). Bwl bes äulettiñ üşeuin Tañ zamanında şarualar köterilisi men bwlğaqqa qarsı kömekke şaqırılğan şato türiktiñ äskerbası bekteri negizdegen eken. Soltüstik Qıtaydıñ biligin jiını otız jılday ğana wstaptı. Basqa äuletter men patşalıqtar da on-on bes jıldan artıq twra almaydı. Aqırı, osı qatardağı soñğı bir äulet dağdarısqa tüsken kezde äsker qosındarı özderiniñ bas qolbasşısın, qarsılıq bildirgenine qaramastan, imperator dep jariyalaydı. Tay-czu degen märtebemen taqqa mingen bayırğı äskeri Çjao Kuan'-in' el bileuşi retinde de erekşe qabılet tanıtıptı. Alğaşqı qadamınan bastap-aq öz ökimin küşeytip, bwlağay zamandağı quğın-sürgin, orınsız qatal jazağa toqtau saladı, jwrtın tınıştandıradı. Sodan soñ tüstiktegi «on patşalıqtı» joyıp, bükil qıtay jwrtın qaytadan wyıstıru tarabında batıl qadam jasaptı. Aqırı, bir patşalıq şegindegi birtwtas Qıtay memleketi qaytadan qalıptasadı. Al Tay-czu Qıtay tarihındağı jaña äulet – Swñ imperiyasın (960–1279) negizdeuşi bolıp şığadı.
Swñ patşalığı Tañ zamanındağı Qıtay qonısın tügeldey ielene almadı. Bey-bereket kezeñde teristik atıraptağı on altı uälayat Qidan ökimine berilgen edi. Qaytıp alu tügili, qoldağı şekaranı wstap twrudıñ özi oñay emes. Jaña Qıtay imperiyası Tañ däuirindegi quatına jete almağan. Dese de, wzaq ğwmırı üş jüz on toğız jılğa sozılğan Swñ wlısı Aspanhaq tarihındağı eñ ataqtı äuletterdiñ qatarında sanaladı. Ejelgi Qıtaydıñ tikeley jalğası ğana emes, wlttı wyıstıruşı, bayırğı dästür-salttı saqtap, eldiñ alımın arttırıp, örisin keñeytuşi.
Swñ patşalığınıñ teristiginde jauınger Qidan, batısında wjımı berik Tañğwt. Küşteri tepe-teñge juıq üş tağan arasında keyde wrıs, keyde kelis jağdayda jüz alpıs bes jıl ötsin. Teristik tükpirden qaterli jaña jau şığadı. Şürjen. Äuelde istiñ säti tuıp, zaman birjola oñala bastağanday köringen. Bwrnada Swñ ökimeti tek äsker küşimen ğana emes, özderi mipazdap, «siyapat, täbärik» atağan, som kümis, buma jibek türindegi mindetti alban tölep twrğan Qidan wlısı endi osı şürşit soqqısına wşıraydı. Biraq Swñ jwrtına jeñildik kelmepti. Köp wzamay Läuo imperiyasın alğan Şürjen izinşe, 1125 jılı Swñ patşalığına qarsı tikeley soğıs aşadı. Nätijesinde Swñ qiray jeñilip, astana qalası Kayfın ğana emes, bükil Huañhe alqabı, odan da ilgeri, YAnczımen aralıq, Huayşuy özenine deyingi eñ qwnarlı, eñ bay ölke – jarım jerinen ayrılıp şığa beredi. Taqtağı imperator, mwrager wlımen qosa twtqınğa tüsipti. Bwrınğı-soñğı Qıtay tarihında bolmağan apat. Äytse de, jarım jwrt ornında. Endi beybaq imperatordıñ qaterden aman qwtılğan tuğan inisi Çjao Gou özin Gao-czun esimimen huandi dep jariyalaydı. Eldiñ jaña astanası bolıp YAnczı dariyasınıñ arğı beti, qatersiz wyıqtağı säuletti Hançjou qalası belgilenedi.
Qıtay bwrınğı, özin jer-älemniñ ortalığı, Aspanhaq imperiyası dep bilgen jäne töñiregine de solay tanılğan salqar zaman tüske aynalıptı. Şın mänisinde täuelsizdigin saqtağanımen, üstem wlıs – Czin' imperiyasınıñ ağalığın resmi türde moyındaydı, jäne bwrınğı Qidan enşisinen eki-üş ese artıq alban tölep twruğa mindettenedi. Teristik atırap, jarım jerinen birjola ayrılğan bayırğı Swñ endi Nan' Swñ – Tüstik Swñ atanadı, soğan oray, imperiyanıñ äuelgi kezeñi keyingi tarihta Teristik Swñ – Bey Swñ (960–1126) dep tanıladı.
Ötkenmen salıstırğanda qausırala kemidi degenmen, Tüstik Swñ imperiyasınıñ (1127–1279) jeri keñ, halqı mol edi. Qazirgi Qıtay Halıq respublikasınıñ bükil oñtüstik-şığıs atırabı: teristikte Huayşuy özeninen bastap, qiır tüstikte Siczyañ özeniniñ añğarı, V'etnam şekarasına deyingi neşe mıñ şaqırım jer – wlı dariya YAnczınıñ jazıqqa jayılğan wzına boyı, bükil şığıs pen tüstik-şığısın Tınıq Mwhit kömkergen, batısta Tibet-Tufan', tüstik-batısta sin-tibet tekti Nan'-Çjao elderimen şektesetin wlan-baytaq qonıs. Halqınıñ sanı da sol zaman esebinde qisapsız: Czin' patşalığımen bölisten soñğısınıñ özi 50 million eken, älbette, tügel qıtay. Arada jüz jıl ötkende, 1223 jılğı sanaq boyınşa, 12 million 671 mıñ şañıraqqa jetipti – älde 65 million, älde 70–75 million kisi, sonşama köp jwrt. Jeri – keñdigine say qwnarlı, qazınalı, halqı – köptigine qosa önerli, eñbekşil. Memlekettik qwrılım – mıñ jıldıq qalıptı dästür ayasında. Tınısı tarılıp, örisi kemidi degenmen, jaña patşalıq ayrıqşa dağdarıs, tötenşe qiındıqqa wrınbay, ejelgi tirşilik, üyrenşikti dästürin odan ärmen jalğastıradı. Onıñ üstine, zamana ürdisindegi köptegen sonı, jañalıqtı özgerister tağı bolıptı.
Tüstik patşalıq alğaş qwrılğannan bastap-aq memleketti ortalıqtandıru maqsatı birinşi orınğa qoyıladı. Äsker küşine süyenip, är tarapta jeke ämirge wmtılatın, bälkim, ortalıq ökimetti basıp aluğa niet etpek qolbası şonjarlar el bileu isinen mülde şettetilip, bar ğwzır imperatordıñ özi basqaratın, sayasat sırına jüyrik, şaruaşılıq jönine jetik sanaulı adamnan ğana qwrılğan Memlekettik keñeske tapsırıladı. Barlıq uälayattar imperatorğa tikeley bağınadı. Joğarğı deñgeydegi äkimşilik qızımetke isker äri ayrıqşa bilimdi kisiler ğana tartıladı. Mwnday därejege jetudiñ eki türli jolı bolğan: arnayı sınaqtan ötkennen soñ, äldebir biik mansaptı qızmetkerdiñ wsınısı boyınşa, nemese, bwdan äldeqayda qiın, soğan oray qwrmettirek sanalğan jora – satı-satılı emtihan tapsıru arqılı. Emtihanğa qatısu üşin taptıq, müliktik kedergi qoyılmağan, kerisinşe, ökimet bar taraptağı jalpı jwrt ökilderiniñ keñinen qatısuına mümkindik jasap, şınayı ıqılas bildiredi. Tek bir ğana kiltipan – memlekettik mansaptan ümitker jas azamat öziniñ twqım-jwrağatınıñ aq-adaldığın, ata-teginde basbwzar qılmısker bolmağanın ayğaqtauğa tiis eken, bwğan qosa öziniñ qanday da bir kümän, şataqtan tıs, äri ata-anasın sıylaytın, ülgili, tärbieli jas ekenin kuälandırğan kepildeme tapsırğan. Memlekettik deñgeydegi mwnday emtihandar üş jılda bir ret, küz jäne qıs aylarında astanada häm uälayat ortalıqtarında ötkiziledi. Swñ däuiriniñ alğaşqı kezeñinde wlan-asır sınğa ondağan mıñ talapker qatısatın bolsa, keyingi zamanda olardıñ esebi jüz mıñdap sanalğan eken. Bar bögesinnen abıroymen ötken jastar ülken mansapqa jetedi, orta jolda qalğandar kelesi emtihanğa dayındaladı, nemese tömenirek därejedegi ärqilı qızımetke ornığadı. Qanday jağdayda da basqaru salasındağı ülkendi-kişili qızımet ataulı ümitkerdiñ bilim deñgeyine qaray şeşilui dästürge enipti jäne bwdan soñğı äuletter twsında da mindetti räsimge aynaladı.
Osığan oray, öz zamanındağı twrlaulı bilim beru jüyesi qalıpqa tüsedi. Bala segiz jastan on bes jasqa deyin üyde nemese memlekettik mektepterde bilim aladı. Eldegi mwnday mektepter jüzdep, ondağı oquşılar jüz mıñdap sanalğan. Jäne imperator atındağı universitet bolğan. Joğarğı bilim eñ mändi sanalğan altı pänge negizdelipti: Kwñfudzı eñbekteri, «Tağdır kitabı», «Köktem men küz» şejiresi, tarih, poeziya jäne räsim jöni. Swñ däuirindegi jalpı jwrttıñ sauattılığı otız payızğa deyin jetti dep şamalanadı. Mwsılman äleminen ozbas, biraq qarañğılıq tünegindegi Batıs Europadan ölşeusiz artıq.
Ejelgi Qıtay mädenietin odan äri damıtqan Swñ kezeñinde ğılım-bilimniñ üş jetistigi ayrıqşa ataladı.
Mwnıñ birinşisi – ilkide, 750 jıl şamasında oylap tabılğan kitap bastıru isiniñ keñ kölemde jolğa qoyıluı. Älbette, bwdan bwrınğı, ğasırlar boyğı qolmen köşiru – auır äri önimsiz, häm köp uaqıt aladı, aqırğı nätije – şiırşıq buma, özi jalğız dana, saqtau da, paydalanu da qolaysız. Endi oyıp mör jasau täsiliniñ damığan, keñeytilgen körinisi – tizbekti jazudı twtasımen tañbalau qoldanısqa enedi. Belgili mölşerdegi ağaş taqta jäne soğan oray tabaq qağaz. (Bwl qağazdıñ özi de älemde alğaş ret 105 jılı, Hän däuirinde jasalıptı; III ğasırda Qıtaydıñ özinde keñinen taralıp, VII ğasırda Koreya, Japoniyağa jetedi, al Europada XII ğasırda ğana mağlwm bolğan.) Taqtadağı keri tañbadan oñ qalpında tüsken mwnday jazulı better tüptelip, mwqabalanıp, kädimgi kitapqa aynaladı. Jäne bir-aq ret jasalğan qalıp qanşama jaña kitapqa nwsqa bolıp şığadı. Ärine, ärqilı mazmwndağı jaña kitap üşin ärqilı, jaña qalıp. Söytip, ejelgi Qıtayda kitap bastıru jäne onı qajetti mölşerde keñinen taratu isi üyrenşikti jağdayğa aynaladı. Salıstırıp aytsaq, Batıs Europadağı alğaşqı kitaptan jeti jüz jıl bwrın. Iä, aytpaqşı, Qıtayda äuelgi, ksilografiya täsilindegi kitaptan soñ köp wzamay-aq jıljımalı tañbalar (terim) arqılı qağaz basu isi de oylastırılğan eken. Biraq ierogliftik jazu jağdayında jappay qoldanısqa enbey, qatardan şettepti. Üyrenşikti, keri tañbalı taqtalar ömirşeñ bolıp şığadı. Tüptelgen, wstauğa da, saqtauğa da, kündelikti paydalanuğa da ıñğaylı kitap ataulı arzanğa tüsedi, keñinen taralıp, jalpı jwrttıñ igiligine aynaladı. Eski derekterge qarağanda, XII ğasırda Tüstik Swñ elinde ğana 173 baspahana jwmıs istepti, al köpşilik kitaphanalar äldeneşe mıñğa jetse kerek. Bwlardıñ eñ ülkeni – imperator Sarayındağı, 978 jılı aşılğan Ortalıq kitaphana qorında 800 mıñ kitap jinaqtalğan eken. Osı kitapqa jalğas, bwl kezde düniede bolmağan tağı bir jañalıq – kündelikti baspasöz. Ortalıq qalalarda ağımdağı aqparat, memlekettik jarlıqtardı äygileytin tañbalı tabaqşa qağaz, yağni bügingi tilmen aytqanda, köpşilik gazetter şığıp twrğan.
Ekinşi, äuelde Qıtaydıñ örisin keñeytken, keyinde bükil älemdi qayta aşuğa septesken ülken jañalıq – magnitti qwbılanamanıñ (kompas) qoldanısqa enui boldı. Qalıñ twmanda da, qarañğı tünde de, dünieniñ bar tarabında bağdardan aynıtpaytın sırlı aspaptı paydalanu, soğan oray tös-tabanı tiyanaqtı kemeler jasau nätijesinde Qıtaydıñ qadamı wzaradı, eki tarabın mwhit qorşağan Swñ imperiyası öz zamanındağı eñ alımdı teñiz derjavasına aynaladı. Keyin bwl qwral Europağa jetip, dünie jüziniñ etnikalıq jäne memlekettik kartasın özgertuge, bükil älem qayta qwrılıp, Aspanhaq – Jer-jihannıñ ortalığımız deytin Qıtaydıñ öziniñ şetkeri elge aynaluına negizgi bir sebep boldı.
Swñ däuirinde alğaşqı örisin tapqan üşinşi jañalıq, jay ğana jañalıq emes, ğalamat swmdıq – ot-däriniñ keñinen qoldanısqa enui deuge kerek. Ot-däri (poroh) Tañ patşalığınıñ soñğı kezeñi, IX ğasırdıñ aqırında oylap tabılıptı. Öz zamanında ärqilı zattardıñ qwpiya sırın aşu, joqtan bar qılıp, bağalı metaldardı qoldan jasau talabındağı alhimikter eñbegi. Ädepki selitra men kükirt wntağın belgili bir ölşemde aralastırsa, şwğıl, şalt janatın jaña bir qwrılım şığadı eken. Odan äri jetildiru, ügitilgen ağaş kömirimen üstep, qolayın tabu nätijesinde bwl özgeşe närse wtımdı jabdıqqa aynaladı. Quattı jarılıs äuelde ken qazuğa, öndiris, qwrılıs qajetine jwmsalsa, birte-birte qamal bwzu, soğıs isinde qoldanıla bastaydı. Aqırı, Swñ däuirinde älemde joq jaña jaraq retinde qalıptasadı. Äzirşe qoparılıs qwralı, ottı jebeler men qwtı bombalar jemi. Jaña äskeri qaru Swñnıñ jarım-jartılay enşilesi Şürjenge köşedi. Odan Şıñğıs han äskerine auıstı. Arada jüz jıl ötpey Europağa mağlwm boldı. Aqırğı nätije belgili. Ot-däriniñ qoldanıs täsilin odan ärmen jetildirip, qaterli, qandı qaruğa ie bolğan Batıs jwrtı «bastını eñkeytip, tizelini jügindirip» qana qoyğan joq, jat jwrt ataulını qanğa böktirip, bükil jer-älemdi tabanına saldı. Jihanğa apat äkelgen ot-qarudıñ alğaşqı qwrbanı qanşa, keyingi kiriptarı kim ekenin tügendemey-aq qoyalıq. Belgili söz. Ekinşi bir belgili kep – ıqılımnan ıqılım ötkende özi de qorlıq jağdayğa, talan-tarajğa wşırağan Qıtaydıñ äupirimmen bwrınğı ornına qayta köterilui. Sol X–XI ğasırlarda atom bombasın oylap tappağanına täuba aytasız. Äytpese, bügin jer jüzinde jalğız-aq halıq qalar ma edi… joq, eşkim de qalmaytın edi.
Zamanınan ozıq Qıtay ömirdiñ barlıq salasında jer-älemniñ aldında boldı. Ken qazu, metall öñdeu, geodeziya, qoldanbalı mehanika, agronomiya, medicina men farmakologiya, akupunktura jäne basqa saladağı jañalıqtardı sanay bersek, taqırıbımızdan mülde auıtqıp ketemiz. Qıtay mısalında bizdiñ aytpağımız – Orta ğasırlarda Şığıstıñ Batıstan barlıq tarapta da ölşeusiz joğarı twrğanı. Ol kezdegi Qıtaymen tek mwsılman älemin ğana belgili bir mölşerde şendestiruge bolar edi. Tüptep kelgende, ol da Şığıs. Ötken mıñ jılğa qarap twrsañız, soñğı bes ğasırda dünieniñ keri töñkerilgen sebebin eşbir mindetti zañdılıq ayasına sıyğıza almas ediñiz…
Swñ däuirindegi Qıtaydıñ ğılım-bilim ğana emes, äleumettik ahual, qoğamdıq ömir, ekonomika, finans salasında da ülgi körsetkenin ayta ketu qajet. 1024 jılı alğaş ret qağaz aqşalar jappay qoldanısqa enedi. Eginşi şarualardıñ bolaşaq önim esebinen nesie aluına jağday jasaladı. Joqşılıq jıldarında astıq jalpı jwrtqa arzan bağamen satıladı. Taqır kedeylerge tegin däri-därmek beriledi. Panasız balalar jetimder üyinde tärbielenedi. Jağdaysız qarttar men üysiz jarlılar üşin arnayı baspanalar salınadı. Kembağal, kemtar auru-sırqaulardı üyine barıp emdeytin tegin därigerlik kömek qalıptasadı. Ülken qalalarda köşelerge at qoyıladı, qoğamdıq tärtipti qorğaytın miliciya qwrıladı, jalpı jwrtqa arnalğan monşalar aşıladı, ört söndiruşiler qızmeti wyımdastırıladı. Osınıñ bäri – kisini sıylau, äleumetti köteru, tüptep kelgende, eldiñ aybınan arttırıp, irgesin bekitu şaraları bolatın. Qoy üstine boztorğay jwmırtqalağan zaman… emes, ärine. Onda kedey de, kemşin de bolmas edi. Biz el wstağan ökimettiñ igi nietin, zamanınan ozğan wtırlı jañalıqtarın aytıp otırmız. Qaytkende de, memlekette jetekşi ideologiya bolğan Kwñfudzı iliminiñ negizgi bir wstını: «Bilik – halıqtıñ igiligi jolında qızımet etuge tiis!» – degen qağidanıñ özindik körinisi.
Eldiñ ekonomikalıq ahualı da biik örege jetipti. Wzın, alıp kanaldar qazılıp, astana men uälayattar jäne işki jwrttıñ teñiz aymaqtarımen erkin qatınası, sauda jäne tasımal isi jaqsı jolğa qoyıladı. Auıl şaruaşılığı ayrıqşa damidı. Tıñ alqaptardı igeru, özen arnaların qalıpqa tüsirip, saz, batpaqtı qwrğatu nätijesinde jäne taulı, beles, qırattı jerlerde satılı baspaldaqtar jasau arqılı egis kölemi eselep wlğaytıladı. Jer qwnarın arttıru twraqtı şarağa aynaladı, toğan tartu, şığırdı oylap tabu jäne keñinen qoldanısqa engizu nätijesinde eginşilik jappay suarmalı jağdayğa köşedi, dändi daqıldardıñ jaña, önimi artıq, wtımdı swrıptarı şığadı, diqanşılıq odan ärmen damıp, twqım şaşudan jinap aluğa deyingi aralıqta agrotehnikalıq jaña täsilder qalıptasadı. Ken qazu jäne onı paydalanu, öndiris salası da aytarlıqtay köteriledi. Metall öñdeu tehnologiyası öz zamanınıñ biigine jetedi. Qwrılıs, säulet öneri örkendeydi. Sırt eldermen beybit qatınas, alıs-beris, tiimdi sauda isi de jan-jaqtı äri qarqındı damu jolına tüsedi. Batıs pen Şığıstı jalğastırğan Jibek jolındağı jürgin öz aldına, zamanındağı teñiz isin jetik igerip, bwl tarapta ayrıqşa quat tanıtqan Tüstik Swñnıñ tös-tabanı ornıqtı, iri, senimdi jelken kemeleri Tınıq jäne Ündi mwhittarınıñ akvatoriyasın erkin aralaydı, bir jağı – Afrikanıñ teristik-şığıs jağalauı, Qızıl teñiz ben Parsı şığanağına deyin, ekinşi jağı – Japoniya men Koreya, aralıqta – Ündistan, Ündi-Qıtay tübekteri, Indoneziya araldarına deyin erkin qatınap, jarım düniemen jalğasıp, keñ kölemdi sauda-sattıqpen qatar, mädeni jäne ekonomikalıq baylanıs ornatadı, alıs aymaqtar jalğasıp, älemniñ twtastanuına, wğım-tanımnıñ artıp, alıs-beris, ärqilı halıqtar arasındağı qatınastıñ jandanuına aytarlıqtay üles qosadı.
Swñ däuiri – öner men ädebiettiñ de örkendegen zamanı boldı. Öleñ söz jaña biikterge wmtıladı. Tañ däuirindegi klassikağa jetpegenimen, Swñ däuirindegi qıtay poeziyası da üş mıñ jıldıq ädebiet tarihında ülken orın aladı, bwl kezde äsirese än äuezine arnalğan lirikalıq jırlar jañaşa öris taptı dep sanaladı. Sonımen qatar, proza janrı ösip-örkendeydi jäne söyleu tilinen bastau alğan, ärqilı mazmwndağı äñgime, hikayattar halıq arasına keñinen taraydı. Swñ zamanında Qıtaydağı suret öneri de jaña bir deñgeyge köteriledi. Suretşilerdiñ önerge özindik közqaras nätijesinde qalıptasqan äldeneşe ağım-mektebi bolıptı. Ädepki natyurmorttan keñ kölemdi peyzajğa deyingi, jan-januar, añ men qwstan miftik aydahar, kosmostıq qiyal-ğajayıpqa deyingi körkem keyipti – jandı boyau, özgeşe täsil, wlttıq naqışpen tañbalağan Swñ suretşileri beyneleu salasında şeberliktiñ şıñına jetken dep bağalanadı. Sonımen qatar, keyingi zertteuşiler Swñ däuirindegi öner tuındılarınan bügingi syurrealizm, abstrakcionizm belgileri wşırasatının aytadı. Zamanınan ozıp, sonşama şığandap ketken ayğağı.
Ğılım, bilim, öndiris, öner salasında alıs-jaqınnan tügel artıq Swñ patşalığı, äsirese, ekinşi, Tüstik kezeñinde äskeri quat twrğısında töñireginen biik bola almadı. Kerisinşe, äuelde Qidannan ığıssa, keyinde Şürjennen jeñilis taptı. Zertteuşiler Tüstik Swñ qay jağınan alğanda da Şürjennen eñseli, tipti, soğıs isinde de mümkindigi basım jağdayda boldı dep jazadı. Ekonomikalıq quat öz aldına, halqınıñ sanı artıq, äskeriniñ qaruı kemel. Qolbasıları wrıs täsilin, strategiya men taktikanı soğıs öneri turalı Ejelgi Qıtayda jüyege tüsken traktattar boyınşa oqıp, üyrenedi. Alayda, şıntuaytına kelgende, qan maydanda ünemi derlik pwşayman bolğan. Zadı, bar kiltipan jauınger şürşittiñ betpe-bet wrıstağı qayratı men erliginde jatsa kerek. Swñ patşalığı twraqtı jeñilisterdiñ esebin jäne aldağı tınıştıq kepilin ayıp-albanmen ötep otıradı. Dese de, Swñ jwrtınıñ wyıqtı ortalığına boylap ense, Şürjen de wtıs tappas edi. Östip, şın mänindegi tepe-teñ qalıpta tağı jetpis jıl ötedi. Şıñğıs han Teristik Qıtay – Şürjen-Czin' imperiyasına qarsı tikeley attanğanğa deyin.
Soltüstik-batıs taraptağı körşi – Tañğwt bolatın. Ol da ülken Qıtay äserindegi Tañğwt Swñğa qarsı, köbine-köp, äuelde Qidanmen, keyinde Şürjenmen odaqtasıp otıradı. Kezeginde ekeuimen de soğısqan jağdayı bar, qajetinde Swñmen tize qosadı, qaytkende de birme-birde eşqaysısına alğızbas edi. Bwl tarap Nan' Swñ üşin birşama, ärine, salıstırmalı türde, qauipsiz sanalğan. Tüstik imperiyanıñ negizgi jauı – Czin' bolatın.
Sondıqtan, Şıñğıs han tu kötergen kezden bastap-aq Swñ sayasatkerleri teristik tarapqa ayrıqşa nazar audaradı. Qaterli, jaña bir jau emes, irgedegi, ejelden baqas Tañğwt pen Şürjenniñ sağın sındırar, ıqtimal odaqtas, aqır tübi Tüstik Qıtaydıñ mereyin asırar qolaylı betbwrısqa sebesin dep qarağanın köremiz. 1215 jılı şürşittiñ Ortalıq astanası Pekin qwladı, Czin' imperiyası qiın-qıstau wzaq soğıs jağdayına köşti. 1227 jılı Tañğwt qiradı, Si Sya memleketi jer betinen joyıldı. Endi, Şıñğıs hannan soñ taqqa mingen Öketay qağan Şürjen tarabına temir tümenderdiñ jaña legin attandıradı. Bwl kezde Nan' Swñ Eke Moğwl wlısımen uaqıtşa odaqtasıp, bağzıda Czin' imperiyasına ketken bayırğı qonıstıñ tım qwrsa bir pwşpağın qaytıp alarmız degen esek-dämemen, onsız da qansırap, qaltırap otırğan şürşitke tu sırtınan kelip tiedi. Aqırı, 1234 jılı Şürjen birjola qiradı. Endigi kezekte Swñ patşalığınıñ naq özi twrğan.
Tüstik Qıtay jorığı kelesi, 1235 jılı bastaladı. Eke Moğwl wlısı birtwtas qalıpta, eñ däuirlep twrğan şağında atqarğan eñ zor maydan bolıp şıqtı. Bayağı Harezm, Qıpşaq pen Orıs, küni keşegi Şürjen siyaqtı, birden japırıp kete almaydı. Dürkin jorıq auır, jıldan jılğa sozılğan qantögis soğısqa wlasadı. Endi 1251 jılı, Öketaydan soñğı Möñke qağan Qıtay maydanına äskerdiñ jaña legimen, bas qolbasşı etip öziniñ teteles inisi Qwbılaydı jiberedi. Aşıq daladağı qasap, qorğandı qamal tübindegi qırğın wrıstar odan ärmen jalğasadı. Tüstik Swñ imperiyasınıñ basım böligin alğan Qwbılay, ağası Möñke qağan ölgennen soñ, 1260 jılı, osı Qıtay maydanındağı äsker küşine süyenip, mindetti, jalpı qwrıltaysız, «Jasaq» zañın, ejelgi räsimdi bwzıp, özin Eke Moğwl wlısınıñ qağanı dep jariyalaydı. Jarım älemdi basqa keyipke tüsirgen, al bizdiñ näsil üşin bolaşaq bwldır zamanğa jol aşqan, özgeşe oqiğa bolıp şıqtı. Qaraqorımda Arıq-Bwqa aq kiizge köteriledi. Onı köşpendi türik taypaları tügelge juıq jaqtap şığadı. Aqırı, Wlı Daladağı qantögis Azamat soğısınan soñ birjola bekigen Qwbılay 1264 jılı el astanasın İşki Qıtay jeri – Pekinge köşiredi. 1271 jılı özin jaña dinastiya – YUan' äuletin negizdeuşi dep äygileydi. Bwl – jaña patşalıq qwrıp, Ejelgi Qıtayda birjola ornığam degen söz edi.
Qaytkende de aqırğı nätijesi aydan-anıq, eñserme soğıstıñ şeşuşi tüyini – 1276 jılı Tüstik Swñ imperiyasınıñ astanası Hançjou qwlaydı. 1279 jılı Qwbılay Şi-czun degen patşalıq esim aladı. YAğni, Qıtay imperatorı. Dalalıq qağan märtebesinen de bas tartpağan, biraq odan is mänisi özgermeytin. Qaraqorım qirap qalğan. Eldiñ köbi ata-jwrtınan ärmen auğan. Söytip, Şıñğıs han dübirletken, bwrınğı-soñğı tarihtağı eñ zor, eñ quattı, eñ wlı memleketke wytqı bolğan bayırğı Türik-tatar Dalası – endi Qıtay imperiyasınıñ ekinşi de emes, üşinşi, törtinşi qatardağı şalğay aymağına aynaladı. Jetpis jıldıq maydandağı ğalamat jeñis nätijesi kerisinşe bitigip, wtıs ataulı tügeldey wtılısqa şığadı. İşki soğıstarda qalaları qirağan, halqı qırılğan, küyzelgen jäne ığısa bosqın tapqan, älemdik bazar, keruen joldarınan tıs, ekonomikalıq blokada nätijesinde töñireginen oqşaulanğan Wlı Dala şın mänisinde iesiz, qorğansız qaladı. Ata-baba salt-dästürin saqtağan köşpendi türik qauımınıñ wyıqtı ordası – batısqa, ejelgi Däşti-Qıpşaq jwrtına auısadı. Al Wlı Qıtay soñğı ret jäne birjola birigipti.
Qıtaydıñ wlttıq tarihı Qwbılaydı jaulauşı emes, ornıqtıruşı, negizdeuşi, bayırğı jwrttıñ Teristigi men Tüstigin qayta qosqan, imperiyanı Hän, Tañ däuirindegi qwdiret-küşine jetkizgen, odan ärmen küşeytip, qonısın keñeytken, örisin wzartqan wlttıq qaharman, wlı ämirşi dep sanaydı. Qwbılay negizdegen jaña näsil – YUan' äuleti bilegen zaman (1279–1368) neşe mıñ jıldıq Qıtay tarihındağı eñ jarqın, eñseli kezeñderdiñ biri sanaladı. Al Qwbılaydıñ ülken äkesi, jartı älemdi jañadan qwrğan Şıñğıs han – Qıtay jwrtınıñ qayta köteriluine jäne tübegeyli merey-saltanatına jol aşqan ğajayıp twlğa retinde bağalanadı. Şınında da. “YUan'” atauı – “Älemniñ alğaş jaraluı» degen mağına beretin. Qıtaydıñ qayta tuuı, jañadan qwrılıp, birjola eñselenui – Şıñğıs han jäne onıñ wrpaqtarınıñ wlı jorıqtarınıñ nätijesinde ğana mümkin boldı.
YUan' ökimin almastırğan Miñ äuletiniñ (1368–1644) alğaşqı imperatorı Çju YUan'çjan öziniñ taqqa otıru saltanatında qadap aytqan eken: “Swñ äuleti qwldırap, tozğan kezde Köktiñ jarlığımen saqaranıñ Alıp adamı Ortalıq patşalıqqa kirip, onıñ ämirşisi boldı. Bwl bilik wrpaqtan wrpaqqa jalğasıp, jüz jıldan astam uaqıtqa sozıldı. Büginde onıñ da izgilikti küş-quatı sarqılıp bitken eken. Endi Köktiñ qalauımen bar ökim bizge köşti…” – depti. YAğni, beriden eseptegende, Swñ, YUan', Miñ – tizbekti tarihtıñ özara tuıstas, jalğas kezeñderi. Bäri de Ejelgi Qıtay jwrtınıñ igiligi jolında qızmet etken. Uaqıt oza kele, Miñ äuletiniñ özi de barın tügesip, twñğıs-şürjen-mänçjur tekti Cin äuletine (1644–1912) jol beredi…
Älbette, mwnıñ bäri – keyingi tauarih. Orayına qaray, äuelgi äñgimeniñ köldeneñ tüyinin sızbaqtap otırmız…
* * *
Şıñğıs han atqa mingen kezde Tañğwt ta, Şürşit te, Tüstik Qıtay da öz orındarında twrğan. Qaharlı üş tağan.
Aspan astında bizden basqa qwdiret joq dep bilgen üş halıq – üş patşalıq. Keñ dalanı jaylağan beymaza, köşpendi jwrt ülken esepte joq. Elu jıldan soñ dünieniñ astı üstine tüsedi dep kim bilgen. Elu jıl twrıptı, elu kün, erteñgi sağatıñ beymağlwm. Ötken zamanda ğana emes, küni büginde…
Birinşi kitaptıñ soñı.
12. Hİ. 2008 – 29. İ. 2011,
Praga.
Mwhtar Mağauin. ŞIÑĞISHAN (jalğası)
İV tarau
WLI DALADAĞI RULAR MEN TAYPALAR
Qiır Şığısta – Ülken Hiñgan tau tizbegi jäne odan bastau alatın Sarı-özen – Şara-muren men Amurdıñ tolımdı tarmağı Arğwn özeninen tartıp, Ortalıq Batısta – Dnestr, Prut özenderiniñ alqabı, Karpat baurayı, Tüstikte – Wlı Qıtay qorğanı, Jasıl-dariya atanğan Huañhe özeniniñ auqımdı iini Ordos, Gobi şöli, Eren-Qabırğa, Alatau, Sır-dariya, Üstirt, Küzey Qapqaz, Qara teñiz, Teristikte – Bayqal köliniñ etegi, Sibir tayğası, Oral tauınıñ qwlaması, Orıs ormanımen şekteletin Şalqar Dala – negizinen jazañ, qırqa-belesti, aumağı äldeneşe mıñ şaqırımdıq wlan-ğayır aymaq Wlı Türik qağanatı jäne soğan jalğas däuirlerde tamırı ortaq, tegi bir, tirşilik kebi wqsas, ädet-ğwrpı oraylas, tilderi tuıstas türik jwrtınıñ ornıqtı qonısına aynalğan edi. Mahmwd Qaşğaridiñ (Hİ ğ.) tilimen aytqanda, Rwmnan – Maşınğa, yağni Batıstağı Vizantiya imperiyasınan Qiır Şığıstağı Qıtay patşalığına deyingi bükil Dalalıq Euraziya – jarım dünie – türik ieliginde boldı. Älbette, sanı mol, quatı artıq halıqtıñ äldeneşe ğasırğa sozılğan äkimşilik, şaruaşılıq jäne mädeni-twrmıstıq üstemdigi kezinde jaulanğan, birikken, bauırlasqan ülkendi-kişili qanşama qauım türiktendi, nätijesinde azdı-köpti aymaqtıq, jergilikti özgeşelikter payda boldı, biraq Şalqar Dala şegindegi barlıq jwrt özderin bir näsil dep bildi, üyles tirşilik, tärizdes dästür-salt tuma jalğastıqqa wytqı boldı, al dialektilik qana ayırımı bar ortaq til körşiles qana emes, şalğay alıstağı ağayındarmen erkin tüsinisuge jol aştı, tuıstıqtıñ eñ ülken körinisine aynaldı.
Türik qaruınıñ küşi bükil Euraziyanıñ sayasi qartasın qayta jasasa, türik mädenieti men twrmıs kebi, dästür-saltı teristik-şığıstağı moñğol, twñğıs tekti taypalardıñ tirşilik keşuin jaña arnağa tüsirdi, tüstiktegi qıtay halqına ıqpal etip, Alğı Aziya jäne Europa jwrttarınıñ äskeri ömirine ülken özgeris äkeldi.
Jarım dünieni bauırına basqan, ataq-dañqtı älemdi dabıldatqan Wlı Türik qağanatı Batıs, Şığıs bolıp qaq jarılğan, aqırı birjola ıdırap, derbes wlıs retinde qatardan şıqqan soñ, ejelgi ielik şeginde erteli-keş jaña qwrılımdar şañıraq köterip, wrpaqqa wrpaq jalğasqanın köremiz. Wlı qağanat däuirindey bir tu astında twrmasa da, Şalqar Daladağı tirşilik-tınıs toqtalmağan. Türik tekti halıqtardıñ sanı östi, qonısı keñeydi, eñsesi biik, jauıngerlik qabileti joğarı boldı. Belgili, bwl kezde türik qauımı Jäyqwn – Sırdan asıp, Säyqwn – Ämuden ötip, bükil Horezm, Horasanğa jayılğan, Küngey Qapqazdı alıp, Anadolı tübegine boylay kirgen, biraq bizdiñ äzirgi söz – Şalqar Dalağa ğana qatıstı. Osı Şalqar Dalanıñ mäñgilik ruhınıñ, türik halqınıñ eldik mwrası men erlik dästüriniñ eñ ayqın körinisi – älemdik Şıñğıs han imperiyası taqır tastan öndigen joq, ordalı jwrttar qonısında qalıptasıp, özine deyingi Ğwn, Türik imperiyalarınıñ zañdı mwrageri, tabiği jalğası retinde boy köteruge tiis edi.
Bolaşaq wlı qağan at jalın tartqan zamanda Şalqar Dalanıñ Altay tauımen şekteletin bükil batıs böligi Däşti-Qıpşaq atandı, bwl taraptağı türik jwrtınıñ körşileri tanığan ortaq esimi – qıpşaq edi. Özara tuıstas, qandas, bauırlas rulardıñ barlığı da sanı mol, quatı zor, jetekşi taypa – qıpşaq atına telingen. Al şığıstağı, Altaydan Şürjen patşalığına deyingi aralıq, büginde Moñğol wlısı jäne İşki Moñğoliya atalatın, äuelde Wlı Ğwn imperiyası, odan soñ Wlı Türik qağanatı bastau alğan Wlı Dala – Tatan atandı, bwl öñirdegi türik jwrtınıñ körşileri äygilegen jäne özderi de maqwl körip, qabıldağan ortaq, jalpı esimi – tatar edi, yağni bwl taraptağı eñ quattı, jetekşi ru – tatar bolğan.
Sonımen, Şıñğıs han düniege keler qarsañda bükil Şalqar Dalağa jayılıp jatqan türik näsili eki ülken super-etnikalıq topqa bölingenin köremiz: Batısta – Däşti-Qıpşaqta – qıpşaq jwrtı, Şığısta – Tatan dalasında – tatar qauımı. Osı orayda, sayıpqıran Şıñğıs hannıñ Wlı Dalanı wyıstırıp bolğannan soñ, Batıs bağıtındağı Sartauıl soğısı, soğan jalğas Jebe-noyan men Sübitay-bahadwrdıñ zäñgir Qapqaz jotasın köktey ötip, Batıs Däştini barlauı, aqırı Sayın han Batudıñ Bwlğar, Qıpşaq jorığı – eki taraptağı bükil türik halqın qayta biriktiru mwratınan tuındağanın köremiz.
Jä, asıqpayıq, bäri de ret-retimen. Bizdiñ äuelgi keñesimiz – Şalqar Dalanıñ şığıs böligine qatıstı. Soğan oray bastapqı söz – Tatan aymağın mekendegen tatar jürtınıñ qwramındağı ru-taypalar jöninde.
Tatar
«Tatar jwrtı ejelgi zamannan beri älemge äygi», – dep jazadı Räşid-äd-Din. Quattı boldı, qwdiretti boldı, qanşama jwrttı özine qarattı jäne özderinen bölingen qanşama qauımnıñ tüp atası boldı deydi.
Tatar esimi alğaş ret Kül-tegin eskertkişinde (732) tañbalanğan. VI–VII ğasır, äuelgi qağandar zamanında «otız-tatar» atanıptı. Bwdan soñ, Kül-teginniñ äkesi Elteris qağan, ağası Bilge-qağan twsında, yağni VIII ğasırdıñ alğaşqı jarımında «toğız-tatar» atanadı. «Otız» da, «toğız» da taypalıq odaq qwramındağı rular sanın ayğaqtamaq. Qağanat işindegi toğız-tatar toğız-oğwzben tize qosa otırıp, Bilge-qağanğa qarsı köteriliske şığadı, biraq jeñiliske wşıraydı. Qağanattan soñ, Toğız-oğwz wlısı kezinde basqa taypalarmen birge bileuşi äulet – wyğır qağanına qarsı köteriledi, tağı da basıladı. 842 jılğı qıtay dereginde qaytadan Toğız-oğwz wlısınıñ odaqtası retinde ataladı. Bwl kezde tatar taypası ölkeniñ şığıs tarabı – Kelüren (Kerulen) özeniniñ etegi, Bwyır, Qwlın kölderiniñ töñiregi, Hiñgan taularınıñ batıs betkeyine berik irge tepken edi. Bwl – qazirgi Moñğol wlısınıñ qiır şeti jäne Qıtaydıñ İşki Moñğoliya aymağınıñ soltüstik-şığıs atırabı. Otı mol, suı mol, malğa jaylı, qazınalı qonıs. Osı öñirde ösip-öngen, sanı köbeyip, küşi tolığıp, quattı jwrtqa aynalğan tatarlar IX ğasırda bwrınğı Türik qağanatı, oğan jalğas Toğız-oğwz wlısına qarastı bayırğı jerdi, mekendegen halqımen birge, özine qosıp ala bastaydı. Söytip, qiyat, kerey, jalayır, oñğıt, merkit, qoñırat, nayman, ruları negizin qwrağan, näsili, tegi ortaq ejelgi türik qauımınıñ ülken bir böligi endi Tatar wlısı (qıtay derekterinde Czubu) atanıp, qaytadan wyısu qarsañında twradı. «Tatarlardıñ wlılığı jäne ayrıqşa qwrmet, märtebesi sonşalıq, barlıq türik taypaları, özderiniñ işinara ayırmaşılığına qaramastan, tügeldey tatar atana bastadı; bwl ärqilı türik ruları tatar sanalıp, tatar atanu – irilik belgisi, qasterli märtebe dep bildi», – deydi Räşid-äd-Din. Mahmwt Qaşğari «tatar» esimin Şın memleketimen şektes türik taypalarınıñ jinaqtı atauı retinde qoldanğan.
Köp wzamay-aq Tatar wlısı Ordostan Altayğa deyingi aralıqtağı baytaq Dalanı biriktiredi. Tañğwtpen soğısadı. Qıtaymen elşi almasadı, Ortalıq imperiyağa ğana emes, Ortalıq Aziyağa da – Şın men Maşın, Twran men Iranğa mağlwm boladı. Mwsılman tarihşıları Altay men Dnepr aralığındağı, türik taypaları jaylağan wlanğayır ölkeni Däşti-Qıpşaq, yağni Qıpşaq-Dalası dep atasa, endi Teristik Qıtay men Şığıs Türkstan aralığındağı, mwnda da türik taypaları mekendegen baytaq atıraptı Tatar Dalası dep ataydı, al osı kezdegi qıtay tarihanaması bwl ölkege Tatan degen atau beredi de, mwndağı halıqtıñ jalpı nıspısı retinde tatan, da, dada atauın qoldanadı, yağni el de, halıq ta tatar atında. Sonımen qatar, qıtay derekteri tatar ataulınıñ özin üş topqa böledi, aq tatar, qara tatar, jäne jabayı tatar dep. Imperiya şeginen alıs – teristik bet, orman arasındağı «jabayı tatarlar» – ädette añşılıqpen ğana tirşilik ayırğan, bügingi tilmen aytqanda negizinen moñğol tekti rular ekenin köremiz. Al aq tatar men qara tatar – qıtaylar qalıptağan emes, tek qana ayğaqtağan jikteu ekeni bayqaladı. Aq tatarlardıñ Qıtaymen irgeles, tüstik öñirde, al qara tatarlardıñ odan äri, ortalıq tarapta ornalasuı öz aldına, ejelgi türik wğımında aq – oñtüstik, qara – soltüstik mağnasın beretinin jäne ru, taypa işindegi atalardıñ tüstep bölinetinin (aq, qara, sarı, qoñır, qızıl…) eskersek, aq tatar, qara tatar – sırttan tañılğan emes, özindik atau ekeninin añdaymız. Äu bastağı tatar taypası – aq tatar tobına jatadı (Şıñğıs hannıñ äuleti – qara tatar bolatın).
Tatar wlısınıñ wyıqtı ordası twrğan Bwyır-nor, Qwlın-nor aymağı – Teristik Qıtay (äuelde Qidan, keyinde Şürjen, yağni Läuo jäne Czin') patşalığımen japsarlas edi. Mıñ jıldıq imperiyalıq müdde däl irgeden arıdağı Ğwn, beridegi Kök Türik ülgisimen quattı jaña bir memlekettiñ köterilip şığuına jol bere almaytın. Tatar wlısına qarsı tikeley soğıstar aytarlıqtay nätije bermeydi. Birde imperiya tatardı taptauğa jüz mıñ äsker şığarıptı. Biraq sonşama jasaq el işine boylap ene almay, jeñiliske wşırap, keri şeginedi. Bwdan soñ epti sayasat iske qosıladı. Aqırı Tatar wlısı ıdıraptı. Tolı men Orhwn boyında otırğan, bwrınğı toğız-oğwz, endigi toğız-tatar birlestiginiñ negizgi bir jwrtı Kerey endi Czubu birlestiginde jetekşi orınğa şığıp, jeke handıq bolıp bölinedi. Teristik bette sanı mol merkit pen batıstağı qalıñ nayman da öz ordaların tigedi. Aralıqtağı qiyat, jalayır, qoñırat ruları da derbestik tabadı. Oñğıttar qıtay bodandığına tolayımen ötip, Wlı Qorğannıñ saqşısına aynaladı. Äuelgi qonısında qalğan tatarlar öz atımen, Tatar aymağı bolıp şığadı. Biraq bwrınğı derbestikten ayrılğan, Şürjen (Şın) imperiyasına jartılay täueldi qalıpqa tüsken. Endi şürşitter Tatar wlısın Wlı daladağı basqa wlıstarğa qarsı küreste jazalauşı, bağınışqa keltiruşi küş retinde paydalanadı, sonımen qatar, özderiniñ bwrınğı üstemdigin äldeqalay saqtap twrğısı kelgen tatarlar da Qıtayğa arqa süyeydi. Äytkenmen, Tatar wlısınıñ da tım küşeyip ketpeuin qadağalağan Şın memleketi ara-twra, bwl kezde ağayın arasında örşigen alauızdıqqa oray, tatarğa qarsı küreste basqa rulardı da keñinen paydalanıp otıradı.
Jan-jaqtı qısım, şürşittiñ büldirme sayasatı jäne işki alalıq nätijesinde Tatar wlısınıñ özi derbes altı taypağa bölinipti. Bäri de mağlwm, bäri de dañqtı, ärqaysısınıñ öz äskeri bar, öz patşası bar, deydi Räşid-äd-Din. Köbine-köp bwl altı wlıstıñ da bası sıyıspağanı bayqaladı. Mwsılman jäne qıtay derekteri IX–XII ğasırlar orayında Beyşan' aymağında (qazirgi Gan'su ölkesi) jäne Şığıs Türkstanda tatar handıqtarı bolğanın ayğaqtaydı. YAğni, ordalı jwrttan şalğay, derbes ielikter. IX ğasırda Altay-Ertiste Qimaq qağanatı bolıp wyısqan jeti arıstıñ biri – tağı da tatar esiminde. Bwl da negizgi üyirinen bölingen qauım. Ärine, reniş, arazdıq jönimen. Ata mekende otırğan taypalar işinde de aytarlıqtay birlik bolmaydı. Tatar qauımı qaşanda qırqısqa beyim twrdı, özara mämle qiın, kelisim az boldı dep atap körsetedi Räşid-äd-Din. Sanı mol, quatı zor, jauınger tatarlar özara jaulıqta emes, birlikte bolsa, qıtay da, basqa jwrttar da bwlardıñ betine kele almas edi deydi. Sonday berekesizdigine qaramastan, bwl jwrt ağayın arasında aybarlı ğana emes, bedeldi boldı deydi. El işinde bastapqı tatar atauınıñ keñinen tarağanı, birjola bekigeni sonşalıq, bwrınğışa, baytaq öñir – Tatan, nemese Tatar Dalası atanıp, ilkide Tatar wlısınıñ qwramında bolğan türik ruları özderiniñ wlttıq, ülken esimi boyınşa tatar nıspısında qala beredi. Bwl esimniñ Şığıstağı bükil türik qauımınıñ jalpı atauı retinde XIII ğasırğa jetkenin, odan keyin de qoldanıstan şıqpağanın köremiz. Tipti, Şıñğıs han bükil Tatandı bir wlıs qwramına biriktirgen, jaña imperiyağa basqa at saylağan kezdiñ özinde tatar esimi eñseli, ülken halıqtıñ özindik, negizgi atauı bolıp qala beredi. Şıñğıs han bastağan jauınger jwrt Europa jäne Qıtay tarihına äuelde osı tatar esimimen belgili boldı. Qoldan bwrmalanğan emes, qoldanıstağı naqtı atau. 1221 jılı Oñtüstik Swñ (Maşın) imperiyasınan elşi retinde kelip, Qıtay tarabındağı äskerdiñ bas qolbasşısı jäne aymaq ämiri jalayır Mwqalınıñ YAn'czindegi ordasında wzağınan bolğan Çjao Huñ: «Mwqalı go-vañ öziniñ är sözinde «biz – tatarlar» dep otıradı, qarauındağı wlıqtar men äskerbasılardıñ barlığı da özderin solay ataydı; bwlar, tipti, özderin men (moñğol) dep estimegen jäne bwl ataudıñ mağınasınan da beyhabar», – dep, naqtı körsetken. Osıdan şirek ğasır ğana bwrın Şıñğıs han Tatar wlısın talqandap, qattı qırğınğa wşıratqan bolatın, tatar taypası Wlı Daladağı jetekşi ornınan ayrılğan, biraq tatar atauı bwrınğışa, baytaq ölkedegi türik tektes barlıq halıqtıñ jalpı atauı bolıp saqtalıp twrğanın köremiz.
Çjao Huñnan soñ seksen-toqsan jıl ötkende tağı da sol Räşid-äd-Din: «Küni büginge deyin Qıtay men Ündide, Kelar (Polon, Pol'şa) men Başqırda (Majar, Vengriya), Däşti-Qıpşaq pen Teristik (Orıs) elinde, Arabstan men Şam, Mısır men Mağribte türik taypalarınıñ barlığın da tatar dep ataydı», – degen kuälik beripti. «Bwl taypalar tatar ataladı, sanı köp, qwdireti küşti», – dep jazadı sol zamandağı armyan tarihşısı David Bagişeci. Ataqtı arab tarihşısı Ibn äl-Asir «Tatarlar – türiktiñ eñ bir ülken taypası, bwlardıñ patşasınıñ atı Şıñğıs han», – jazğan, yağni Şıñğıs han imperiyasın türik-tatar memleketi dep biledi. Tipti, Wlı Daladağı Azamat soğısında jeñilip, Jetisuğa ığısıp kelgen naymandardıñ özi «tatardıñ alğı legi» retinde sıpattaladı.
Tatar etnoniminiñ osı mağınadağı qoldanısı Euraziya tarihınıñ ekinşi mıñ jıldığınıñ wzına boyına sozıladı. Ejelgi orıs jılnamaları «moñğol» atauın bilmeydi, tek «tatar» dep qana jazğan. XIX ğasırdıñ ekinşi şiregine deyingi bükil orıs tarihnaması Şıñğıs han däuiri, odan soñğı Altın Orda kezeñine baylanıstı tek tatar esimin qoldanğan. Orıs ğılımi ädebieti bügingi «türik halıqtarı» wğımınıñ ornına «tatar halıqtarı» degen ataudı aynalımğa tüsirgen. YAğni, qazaq pen qırğız da, özbek pen türkmen de, başqwrt pen noğay da tatar tekti. Al Qazan handığın qwrğan, Aq Edil boyındağı tatar jwrtın bayağı tatardıñ naq özi dep bilgen. Şın mänisinde, qazan tatarı – ol da türik tekti ejelgi bwlğar jwrtınıñ tikeley mwrageri bolatın, bağzıda, tipti, küni keşe, XIX ğasırdıñ orta şeninde özderin tatar dep tanımağan, Altın Orda zamanında, Şığıs betten azdı-köpti budandasqan jağdayı ğana bar, anığın aytsaq, ejelgi tatar jwrtına qazirgi qazaqtan jaqın emes (Sovettik töñkeris zamanına deyingi däuirde tatar etnonimin özine tiesili sanağan – tek qırım tatarı ğana bolatın).
Sonımen, äñgimeniñ basına qayta oralsaq, XII ğasırdıñ soñı, Şıñğıs han küşke kirgen qarsañda bwrınğı quatı men aybarınan ayrılğan tatar taypası äli de Wlı Daladağı eñ eleuli qauımnıñ biri bolıp sanalğan. Tek birligi joq, neşe bölek. Jay ğana rulıq bölinis emes, ärqaysısı derbes, jeke jwrt. Räşid-äd-Din boyınşa, kesek-kesek altı ru: twtwğwl-tatar, alşı-tatar, şağan-tatar, qoyın-tatar, terat-tatar, barqı-tatar. «Qasterli şejire» tatardı segiz atağa böledi: ayrığwt, bwyrığwt, alşı, zwyın, aq, todağwt, altın, alaqay. Eki nwsqadağı şendes aq pen şağan – bir ru, alşığa talas joq, twtwğwl men todağwt ta alıs emes, qalğan beseu – «Tügel tarihtıñ» derek közderinen tüsip qalğan, nemese ülken rular qwramındağı kişirek atalar dep şamalauğa boladı. Qaytkende de, bwl kezdegi tatar taypası – birligi kem, altı baqan alauız jwrt. Äli de aldıñğı qatarda boluı – ejelgi jauıngerlik ruhınan ayrılmağan jäne wzın sanı da köp – jiını jetpis mıñ tütin eken. Bas qwrap, tügel köterilse, kemi jeti tümen äsker jasaqtay aladı. Biraq däl osı qalıbında qayta qwraluı neğaybıl jağday. Eñ jamanı – töñiregi tügel jau. Sırtqı, jat jwrttıq qater öz aldına, tatardıñ bitispes dwşpanı – işte, öz ağayındarı tarabınan, ilkidegi salt-dästür boyınşa özderin tatar atağanımen, rulıq, taypalıq derbestigi birinşi orınğa şıqqan merkit pen kerey, jalayır men qoñırat jäne solardıñ ığındağı bükil köşpendi qauım bolatın. Äytkenmen, ejelgi tatar taypasınıñ bitispes, qandı kekti, eñ bastı dwşpanı – qiyat bolıp şığadı. Aqır tübi ordalı jwrttıñ bar tağdırı osı, babadan balağa wlasqan qastas jaulıq orayında şeşilipti. Eke Wlıstı wyıstıru kezeñinde negizgi böligi, tipti, tügelge juığı qırğınğa wşırağan tatar taypasınıñ jekelegen bölşekteri ülken rular işine taratılıp, birjola atausız ketken. Tek segiz arıs tatardıñ bir bwtağı ğana segiz ğasırlıq tarih şeruinen aman ötip, bizdiñ zamanğa jetipti: äuelde Joşı wlısı Altın Ordada jasap, keyinde Qazaq Ordası, Kişi jüz qwramına qosılğan altın ruı.
Qiyat
Qiyat – Şıñğıs hannıñ tuğan ruı.
Añız ben şejire boyınşa, qiyat atauınıñ tüp törkini – bağzıdağı qasap qırğınnan aman şığıp, Ergene-qoñğa jetken eki jigittiñ biri Qiyan esimine barıp tireledi. «Qiyan» söziniñ mağnası – taudan qwlağan sel, ağını qattı, buırqanğan, ülken, küşti tasqın dep wğındıradı Räşid-äd-Din. Bwl – däl osı qalpında qazaq tilinde, Altaydan Atırauğa deyin – batısta da, şığısta da qoldanısta bar söz (Qazaq tiliniñ aymaqtıq sözdigi, A., 2005, 411-b.), mänisi – taudan aqqan sel jäne ekpindi, quattı demek: qiyan jürdi, qiyan soqtı, nemese qiyan jüyrik, qiyan mıqtı. Eki taramnıñ tüyini bireu-aq: ekpindi, ağındı, quattı, pärmendi, qarqındı. «Qiyan äuleti qayrattı, quattı, qaytpas er bolğan sebepti bwl taypa qiyat esimimen äygili boldı», – deydi Räşid-äd-Din. Qiyat – «qiyan» söziniñ jiıntıq nwsqası.
Äuelde Ergene-qoñnan şıqqan bükil Qiyan äuleti, onıñ işinde Börte-Şene twqımı tügeldey qiyat atanadı. Alayda, Dobwn-Bayan–Alan-Qwbadan soñğı zamanda el ösip-önip, köbeyip, ärbir ata jaña esimmen jaña, derbes ruğa aynaladı. Qiyat nıspısı kömeskilenip, esepten şığa bastaydı. Aqırı, Bodanşardıñ jetinşi wrpağı Qabwl han kezinde qiyat atauı qaytadan jañğırıptı. Qiyattardıñ köpşilik böligi osı Qabwl hannan taraydı deydi Räşid-äd-Din.
Arğı da, bergi de qiyat turalı äñgime Şıñğıs hannıñ tikeley atalarınıñ şejiresine wlasadı. Añız ben nanım – tarih pen şındıqqa astas. Arıdağı qıtay jılnamaları, ortadağı jazba tauarih pen dalalıq äpsana, jır, keyingi zertteu men ayğaqtau bwl tarapta birtalay mağlwmat beredi. Sonıñ keybirin qaytalayıq.
Şıñğıs hannıñ onınşı babası – Alan-Qwba ananıñ nwrlı qwrsağınan jaralğan sayatşı Bodanşar turalı ayttıq. Añızda da, şejirede de han atanadı. Älbette, bir ru, şekteuli qauım kölemindegi bileuşi. Bwl Bodanşardıñ ayttırıp alğan bäybişe qatınınan tuğan jalğız wl, äulet mwrageri Qabışı-Bwqa-bahadwr – qiyat-börjigen (qiyat-börjigit) ruın negizdeydi. Bwdan soñğı jerde qiyat handarı tek osı twqımnan ğana saylanatın bolıptı.
Bodanşardıñ şöbereleri twsında qiyat pen jalayır arasında qaqtığıs tuadı. Äuelde twtqiıldan tigen jalayır jeñedi. Aqırı, Bodanşardıñ şöpşegi, Şıñğıs hannıñ altınşı atası Qaydu-han qırğınğa wşırap, tozğındağan qiyattı qayta köterip, jaulas jwrttı bodandıqqa keltirip, ülken küş-quatqa jetken eken. Qarauındağı halqı da irgelene tüsedi. Bwl zamanda Qaydudıñ ordası Bayköldiñ (Bayqal köliniñ) ortalıq-şığıs tarabındağı Barğwjın-Toqım jerinde twrıptı, keyinirek ata-baba mekeni Bwrqan-Qaldwn twrğısına qaytıp oralğan siyaqtı. Qaydu jaqındağı ağayın jwrtpen wğısıp, alıstağı böten jwrtpen til tabısadı. Qaydudıñ wlı Tümbine-han twsında ejelgi qiyat taypası jayıla qonıp, jıpırlay ösedi. Şejire boyınşa, Tümbineniñ toğız wlınan keyinde ataqqa şıqqan: mañğıt, wrwt, jüriyat, barlas, besut, qadarqın, budat qatarlı rular taraydı, al Tümbineniñ altınşı wlı Qabwl-han äuleti qiyat-börjigen atauın wstap qalıptı. Qiyat (ciote, kiote) taypasınan taraytın rulardıñ wzın sanı onnan astam, onıñ işinde bileuşi äulet – börjigit atauında dep körsetedi qıtay derekteri.
Atalarınıñ ornın alğan Qabwl-han Qiyan äuletinen bastau alatın barlıq rulardı därgeyine keltirgen siyaqtı. Bükil Tatar Dalasında ülken ataq, abıroyğa jetedi. Zor deneli, kemel qayrattı, taymas jürekti, salqam batır eken. Bwl kezde kiiz tuırlıqtı jwrttı alıstan arbap, jaqınnan baurağan Şürşit patşalığı Qabwl-hanmen tikeley baylanısqa şığıptı. Qajetti kelisim, beybit qatınas rayımen ejenhan sarayına şaqırıp keltiredi. Erkin otırğan, aldına qoyğannıñ bärin opırıp jegen, wsınğan şaranı tübine deyin töñkergen Qabwl-han aqırı, masañ köñil ğana emes, tentek ädet, bwla minez jetegimen, şikireyip otırğan qıtay patşasın saqalınan alıp, tartqılap oynaptı deydi. El iesi qwrmetti meymanınıñ asına u qosıp berip otırğanın añdasa kerek. Saray bekteri dürlikkenimen, imperator qolında twrğan handı eşqanday jazağa tartpaydı. Onsız da ölige sanağan. Al Qabwl-han ara-twra sırtqa şıqqanda işken-jegen as-suınan tazarıp otırğan eken. Sol beti, aman-esen, sıy-siyapatpen qaytadı. Biraq mwnday kisini tiri jibergisi kelmegen şürşit bekteri patşasın köndirip, batırdıñ soñınan şapqınşı attandırıptı. Alayda Qabwl-han: «As jelingen, söz bitken, rizaşılıqpen ayrılıstıq, qayta oraludıñ jöni joq», – deydi. Quğınşılar eriksiz alıp qaytqan eken. Biraq Qabwl-han jolay qaşıp, qwtılıp ketedi. Bwdan soñ elge arttan jetken, auır salmaq ala kelgen jasaqtı jauşılardı tügelimen qırıp saladı. Endi imperiya Qabwl hannıñ jwrtın oyrandau üşin twtas bir tümen äsker şığarıptı. Biraq saylanıp, qarsı attanğan Qabwl-han jazalauşı qosındı qirata jeñip, Hiñgan qırqalarınan asıra quıp tastaydı. Ötken ğasırdıñ bas kezinde eñbek etken qıtay tarihşısı Tu Czi ayımnıñ naqtı ayğağına qarağanda, bwl oqiğa 1137 jılı bolğan.
Qabwl-hannıñ bir ana – bas bäybişe, qoñırat Qwba-Küliktiden tuğan jeti wlı bar edi. Twñğışı – Ükin-Barqaq. Ükidey ülbiregen, qızday qiılğan bitimine oray ataptı. Körikti, swlu jigit bolğan. Bwl Ükin-Barqaqtı äldeqalay qolğa tüsirgen tatarlar özderi öltirmey, şürşitke baylap beripti. Zadı, Qabwl-han men Şürjen arasındağı ataulı soğıstan keyin. Altın-han Ükin-Barqaqtı «ağaş-esekke», sirä, kergi taqtay, nemese aşamay ağaş bolsa kerek, tiridey şegelep öltiredi.
Ekinşi wl – Bartan-bahadwr, Şıñğıs hannıñ atası.
Endigi bir wl – Qadan-bahadwr. Äkesi Qabwl-hanğa tartqan alıp küşti, qaytpas er bolğan. Ülken qiyat ruınıñ tatarlarmen, merkittermen aradağı tınımsız soğıstarında qanşama maydanğa tüsedi. Betine jan şıdamaydı. Talay ret qarsı jaqtıñ dara batırlarımen jekpe-jekke şığıptı. Qadannıñ merkit Bwrtaq-bahadwrmen, tatar Mönen-bahadwrmen sayıstarı turalı «Tügel tarihta» jazılğan. Qadan-bahadwr aqır tübinde şürşitpen soğısta qaza tabadı. Qabwl-hannıñ bwdan soñğı wldarınıñ esimderi – Qwtwqtı-Möñkir, Qwtwla, Qwlan jäne eñ kenjesi, ot, oşaq iesi Taudan-otşıgen.
Ağayındı jeteu tegis jaujürek bahadwr tusa da, Qadan men Qwtwla-hannıñ qayratı da, erligi de basım eken. Qadan turalı ayttıq, al Qwtwla köziniñ tirisinde jırğa qosılğan, añızğa aynalğan deydi Räşid-äd-Din. Dausınıñ zorlığı sonday, jeti qırdıñ astınan jañğırığıp estiledi, al twlğası töbedey bolıp köringen. Alaqanı ayudıñ tabanınday eken, qolğa ilingendi opırıp, qarsı twrğandı qirata japırğan. Qan maydanda betine jau kelmegen, jekpe-jekte wrısına jan şıdamağan. Bir otırısta bir özi qwnan qoydıñ etin tügese jep, bir tegene qımızdı basına töñkere işip jüre beredi eken. Jeke batır retinde de, qolbası retinde de ünemi mereyi üstem boladı.
Wldarınıñ öskenin, jetken, jetiskenin közimen körgen Qabwl-han ölerinde ülken qiyat ruınıñ handığın öz balalarına emes, şöbere inisi, tayjuıt Qambağayğa ösiet etedi. Qambağay hannıñ twsında qiyat äuleti taqau töñiregimen keyde bitimde, keyde soğısta boladı. Qadan men Qwtwlanıñ dañqqa şığuı – osı zamanda.
Qambağay tatar bekteriniñ satqındığı nätijesinde şürşitke twtqınğa berilip, azappen «ağaş esekke» şegelenip ölgennen soñ han köterilgen Qwtwla bükil qiyat qauımın wyımdastırıp, Şürjenge qarsı jorıq aşıptı. Ülken wrısta altın-han äskerin ıqtıra jeñip, biraz jerin oyrandap, mol oljamen keri qaytıptı. Sätti jorıqtan soñ top-tobımen tarap, elge bettegen köp äskerden bölinip, sayat qwrğan Qwtwla-hanğa dürben ruı twtqiıldan tiisedi. Nökerleriniñ birazı ölip, birazı bıtıray qaşqan Qwtwla-han şegine wrısıp kele jatqan jolında qaq suı irkilgen köldeneñ batpaqqa kezigedi. Arğı betke iline bergende, onsız da boldırıp kele jatqan atı twralap jığıladı. Qwtwla-hannıñ özi qwrğaqqa şığadı. Arttan jetken quğınşılar: «Atıñ joq, endi qayda barasıñ? Qolğa tüsken degen osı!» – dep masayraptı. Qwtwla dereu sadağın saylap, birneşeuin atıp jığadı, qalğandarı qorqıp, keyin qaşadı. Bwdan soñ Qwtwla batpaqtap jatqan atın jalınan süyrep şığarıp, jönine ketipti.
Arada birneşe kün ötedi, Qwtwlanıñ habarı estilmeydi, endi bahadwr-hannıñ jau qolınan ölgenine kümäni qalmağan ağayındar as äzirlep, estirtuge kelipti. Sonda Qwtwla-hannıñ bäybişesi, ilkidegi bir jağdaylarğa qarağanda, qoralas bolsa kerek, aytıptı deydi: «Qarımı qaqsal ayuday, süreni kürkiregen aspanday Qwtwla-han jaudan öldi degenge senbeymin, öñimde bolmasa da, tüsimde kördim, aman-esen kele jatır!» – depti. Aytqanınday, azalı as üstinde Qwtwlanıñ özi de jwrtına jetedi. Söytse, mana, atın batpaqtan şığarıp, tura jolğa tüse bere oyğa kelipti deydi. «Qaşıp-pısıp, azıp-tozıp el betine qalay körinem, oljasız oraluım jön emes eken», – dep keri bwrılıp, sol dürbenniñ dalada jayılıp jatqan köp jılqısınan bir üyirin bölip alıp, ayğırın erttep minip, qwlın-taylarımen qosa mama bielerin aldına salıp aydap jetkeni sol eken. Ölige berilmek as ayağı tiriniñ toyına wlasıptı deydi.
Ataulı oqiğa twsında ağayındı jeteuden Qwtwlamen qatar Qadan men Tauday ğana körinedi, al Bartannıñ ornın onıñ bel balası Esugey basıptı. As jönin alğaş qamdağan da osı Esugey eken.
Bwl kezde jeti wldıñ äuleti ösip, önip, ülken küşke jetken. Alısqa ataqtı, jaqınğa sıylı. Wjımı artıq, quattı, qarımdı, ağayındas wrıq ejelgi qiyat esimin birjola ielenedi. Bası ösip, baylığı artıp, jayıla qonadı, sanı tım köp bolmasa da, ağayındas rulardıñ wştığın baurağan, bileuşi äuletke aynaladı. Uaqıt oza kele qarasını molığıp, jeke-jeke atağa bölinedi, äytkenmen, qiyat tübirin saqtaydı: qiyat-jwrqın, qiyat-şanşığwt, qiyat-jasar, qiyat-qoralas, qiyat-börjigen. Şıñğıs han qiyat-börjigen wrqına jatadı; börjigen söziniñ mağnası – «böri näsili, böri tekti hanzada», taratıp aytsaq, «böri» jäne «tegin» atauınan tuındağan: böritegin, nemese börjigen (türik näsili, tipti beridegi Qabwl-han äuletinde şañıraq iesi kenje wl «otşıgen» – ot tegin, yağni ot iesi, şañıraq iesi hanzada atanğanı belgili).
Şıñğıs hannıñ biligi jäne oğan jalğas zamanda kürt köbeygen qiyat taypası bükil imperiya şegine taraladı. Äsirese Altın Ordada ayrıqşa küşke jetedi. Wlıs bekteri, qolbasılar şığaradı, handıq ökimettiñ senimdi tirekteriniñ birine aynaladı. Toqtı hannan soñğı bwlğır kezeñde töñkeris jasap, zañdı mwrager, Batu han näsili Özbekti taqqa otırğızğan – osı qiyat bekteri bolatın. Altın Orda ıdırağannan soñğı kezeñde de qaraşı qiyat öz ornın tabadı. XV–XVI ğasırlarğa qatıstı jazba tauarihta qiyat – «toqsan eki baulı özbek», yağni kiiz tuırlıqtı köşpendi türik taypalarınıñ bel ortasında körinedi. Uaqıt oza kele tili bir, qonısı oraylas tuısqan halıqtardıñ arasına siñisip ketkeni bayqaladı. Al qiyat-börjigen, yağni Şıñğıs hannıñ tikeley twqımı bilik basında qala bergen.
Osı orayda ataluğa tiis, ülken qiyattıñ tağı bir tarmağı – şanşığwt ruı. Räşid-äd-Din tarihında arnayı söz bolmaptı. Biraq tım eleusiz qauım emes. Sanı birşama, irgeli ru. XIII ğasırdıñ bas kezinde Bartan-bahadwrdıñ ülken wlı, Esugeydiñ ağası Müñgetu-Qiyannıñ qarauında bolıptı. Şıñğıs han tu kötergen kezde anau-mınau qarsılıq tanıtpağan siyaqtı. Qaytkende de qırğınğa, qudalauğa wşıramağan. Zaman tınşığanda, sirä, basım köpşilik böligi – tört mıñ jan tağı da ülken wl Joşınıñ enşisine beriledi. YAğni bwdan soñğı Altın Orda jwrtı, Däşti-Qıpşaq. Bwrnadağı I.Berezin, N.Aristov siyaqtı zerdeli orıs ğalımdarı qazaqtağı şanışqılı osı şanşığwttıñ tikeley jalğası dep eseptegen. Alaş qwramındağı irgeli rular qatarında. Abılay zamanında ayrıqşa jauınger bolğan ejelgi jwrttan XVIII ğasırdağı ataqtı qolbası batırlardıñ biri Şanışqılı Berdiqoja şıqqan.
Qazaq wğımı, qazaq halıq ädebietinde ejelgi qiyat – qıpşaqpen tuıstas jäne odaqtas ru retinde jüredi. Qazaqtıñ wlı jazuşısı Mwhtar Äuezov öziniñ tarihi şığarma, ädebi zertteulerinde «qiyat-qıpşaq eli» dep jazadı. Qazaq arasında qiyat öziniñ jalpı atımen şanışqılı ruınıñ qwramına engen. Bügingi şanışqılı – bağzıdağı qiyat-şanşığwttıñ tikeley jalğası dep bilsek, mwnday auıs – azayğan ülken ata men ösken kişi atanıñ orın almasuı – tüsinikti jağday. Sonday-aq, aday kelimberdi mwñal işindegi bir bwtaq ejelgi qiyat esiminde. Mwndağı “mwñal” – “moğwl”, “mwğal” atauınıñ basqaşaraq dıbıstalğan nwsqası. YAğni, bükil mwñal osı qiyattıñ töñireginen tabıladı degen söz.
Qiyat-börjigen (börjegin, börjigit) yağni Şıñğıs han äuleti – «töre» atandı, Altın Ordağa jalğas Qazaq Ordasınıñ barlıq hanı – Jänibek pen Kereyden bastap, Kenesarığa deyingi aralıqtağı, Alaş jwrtınıñ aruağın kötergen wlı twlğalar: Bwrındıq han, Qasım han, Toğım han, Haq-Nazar han, Täuekel han, Eñsegey boylı Er Esim han, Salqam Jäñgir han, Äz-Täuke han, Abılay han, keyingi, İşki Ordanı negizdegen Bökey han – tügelimen osı twqımnan. El qorğağan, qol bastağan ataqtı batır swltandar: Qambar, Erenşi, Janış, Tanış, Wzın Oqtı Ondan, Şah-Mwhamed, Köşek, Qanişer Abılay, Kökjal Baraq, Naurızbay, Sızdıq… öz aldına bir töbe. Berige kelsek, XIX ğasırdağı wlı ğalım Şoqan, küyşi Däuletkerey, änşi Mwhit, XX ğasırdıñ bas kezindegi wlttıq kösem Älihan Bökeyhan, küni keşegi, qazaq tarihı üşin japa şekken Sänjar Aspandiyarov pen Ermwhan Bekmahanov, bügingi belgili arhitektor Şota Uälihanovqa deyingi qanşama iriler tügeldey osı qiyat-börjigit äuletinen taraydı.
Ötkenge qaytıp oralsaq, qiyat ruınan şıqqan alıp twlğa Şıñğıs hannıñ wrpaqtarı Eke Moğwl atanğan wlı imperiyadan bastau alatın tört wlıstıñ tizginin tügel wstağan edi. Töle – Qwbılay twqımı baytaq Qıtayda bilik qwrdı. Töleniñ tağı bir wlı Qwlağu Iran jäne onımen şektes aymaqtarda Elhan wlısın negizdedi. Şağatay äuleti Orta Aziyada ornıqtı. Al ülken wl Joşınıñ näsili Altın Orda jäne oğan jalğas handıqtarda ökim etti. Bwlardıñ bäri de, tarihi tağdır, zamana şerui nätijesinde aldı jüz-jüz elu jıl, keyini tört-bes ğasırdan soñ bilikten tayğanı, basqa äulet, basqa bir qwrılımdarğa orın bergeni mälim. Şıñğıs han näsiliniñ el biliginde eñ wzaq jasauı – Altın Ordadan soñğı Qazaq Ordasında. Tuğan halqınıñ bostandığı jolında, 1847 jılı şäyit bolğan Kenesarı – Euraziya keñistiginde altı jüz elu jıl boyı tu köterip twrğan Altın wrıqtıñ aqırı – Şıñğıs äuletinen şıqqan eñ soñğı han eken. (Europa tarihşıları qalıptastırğan wğım boyınşa, Şıñğıs hannıñ bilik basında bolğan eñ soñğı wrpağı – 1920 jılı Sovetter taqtan taydırğan Bwhar ämiri Älimhan; şın mänisinde Älimhannıñ Şıñğıs twqımına mülde qatısı joq, XVIII ğ. soñında Bwhar handığında bilikke jetken Mañğıt äuletinen; Altın wrıqtan tıs bolğan sebepti, osı mañğıt ruınan şıqqan bileuşiler “han” emes, “ämir” atanğan.)
Tayjuıt
Tayjuıt – Qiyan jwrağatı, oğan jalğas Börte-Şene näsilinen taraladı, yağni ülken qiyat taypasınıñ bir bwtağı, şejire boyınşa, Şıñğıs hannıñ altınşı atası Qaydu-hannıñ ortanşı wlı Şaraqa-Lingümniñ twqımı.
Qaydu-hannıñ twsında Şürjen patşalığımen aradağı kürdeli qatınastıñ aqırı beybit bitimge wlasqan tärizdi. Şaraqanıñ qosımşa, ayqındauış esimi Lingüm – qıtayşa lauazım, dwrısı «lin-gün», wlwğ ämir mağnasında. Sirä, äkesi Qaydudan soñ jwrt wstağan. Şaraqanıñ ülken wlı – Swr-Qwtwqı-Şene. Ekinşi wl – Sengüm-Bilge, bwl «sengüm» de qıtayşa lauazım, «sen-gün», äskerbası mağnasında, al Bilge – taza türiktik atau, bilgir, dana demek; esimniñ qwramındağı eki söz de märtebe ekenin köremiz, biraq Şaraqa-Lingümniñ ortanşı wlı şejirege osı esimimen engen. Swr-Qwtwqı-Şene men Sengüm-Bilge jäne Tauday jäne atı saqtalmağan tağı birneşe wldıñ äuleti jäne olarğa keyinnen qosalğan janas, bodan qanşama jwrt – sanı mol, quatı zor tayjuıt ruın qwrağan.
Şaraqa-Lingüm ağası Bayswñqar ölgennen keyin jeñgeley alğan üşinşi äyelden tuğan eki balanıñ attarı – Gendu-Şene jäne Ölekşin-Şene, yağni, Arlan-böri men Ölekşin-böri, mwnıñ soñğısı – qız ekeni kümän tuğızbaydı, biraq bwl qızdıñ wrpağı da osı äuletke qosılıp, eki Şene, qos Böriniñ twqımı şönes atanadı, äke tarabınan alğanda tayjuıtqa jatatın, biraq äuel bastan-aq derbestik tanıtqan şönes ruı keyingi, özara soğıs, bilikke talas kezinde tektes tayjuıttı emes, arğı ataları ortaq, bergi anaları bir börjigen-qiyat Şıñğıs han jağında bolğan. Ärine, mäseleniñ tübi tuıstıqta emes, maqsat-müdde birliginde jatqan.
Swr-Qwtwqı-Şeneniñ wlı Qambağay şöbere ağası, börjigen Qabwl-hannıñ ösieti boyınşa, bükil qiyat ruınıñ hanı bolğanın ayttıq. Qambağaydıñ on wlı bar eken. Tañbada qalğanı – Adal-han men Qadağan-tayşı jäne Temir-jürek. Osı zamandağı qiyat–merkit, qiyat–tatar soğıstarında qol bastağan Qadağan-tayşı keşegi Qabwl-hannıñ bahadwr wldarımen ünemi birlikte boladı. Keyingi Temujin–Şıñğıs zamanındağı qırğın şayqastarğa jol aşqan alauızdıq pen qantögis wrıstar osı şamada etek alıptı. Räşid-äd-Din «Tügel tarihta» sondağı keybir soğıstar turalı naqtı derekter qaldırğan.
Qadağan-tayşı men merkit begi Twdwr-Bilge-otşıgen anda bolğan eken. Sirä, tatarğa qarsı qabattasa attanıs üşin, Qadağan-tayşı Twdwr-Bilgege elşi jiberipti: «Biik tauğa birge şığayıq, baytaq dalada birge qarıştayıq, ıntımaqpen wğısıp, barlıq iste wjımdas bolayıq!» – deydi. Esebi, uaqıtşa äskeri odaq qana emes, wzağınan jalğasqan tuıstıq qatınas. Elşiler qiyat bekteriniñ osınday sälemin jetkizgen köris kezinde Twdwr eşqanday jauap qatpay, qanjarın qınabınan suırıp, qayraqqa biley bastadı deydi. Sonda elşiler: «O, anda, bizge naqtı jauap ornına qanjarıñdı qayrağanıñ ne?» – dep swraptı. Sonda Twdwr: «Qayrağanım – osı qanjarmen Qadağan andanıñ qalğan jalğız közin oyıp almaqpın!» – deydi. Qadağan-tayşı bwrnadağı tınımsız soğıstar kezinde bir közinen ayrılğan soqır eken. YAğni körsoqır qılam ğana emes, taqa qwrtam. Elşiler osı sözben keyin qaytadı. Sonda Qadağan-tayşı aytıptı deydi: «Mınau josıqsız söz joyqın wrısqa jol aşıp otır. Biz tınıştıq tilep edik, merkitke soğıs kerek eken!» – dep twrıp, öziniñ kerqwla atınıñ kekilin şort kesip, uıstay laqtırıptı. Oñ qanattağı jasaqtı bastauğa atalas ağası Qwtwla-bahadwrdı, sol qanattağı jasaqtı basqaru üşin öziniñ qwdası Arıq-Şeneni şaqırttı deydi. Ortalıq qolğa Qadan-bahadwrdı bekitedi.
Üş kün işinde bar äskerin jinaqtap, tura attanıp, twtqiıldan basıp, Twdwr-Bilge-otşıgenniñ jwrtın oyrandap, özin qolğa tüsiripti. Qalıñ merkit, Twdwrdıñ wlı, toğız jerden jaralanğan Toqtay bastağan oñ qanat bosqın tauıptı. Sonda Qadağan-tayşı Twdwrdı aldına keltirip twrıp ayttı deydi: «Sen keşe meniñ bir közimdi sözben oyıp alıp ediñ, endi men seniñ eki köziñdi qolmen oyıp alamın!» Söytip, öz qolımen Twdwrdıñ eki közin qatarınan oyıp alıp, sodan soñ qırqa şauıp öltirgen eken.
Arada üş jıl ötkende, jarası jamalıp, qayta wyısqan merkitpen aradağı soğıs ülken maydanğa wlasadı. Qadağan-tayşı qiyattıñ bastı kisilerin tügel jinap: «Äkem Qambağay-han meni äskerbası saylağanın bilesiñder, bäriñniñ tizginiñ mende. Men qalay aytsam, solay boladı. Merkitterdi el şegine jetkizbeu kerek. Üy-jay, qatın-balağa qaraylamas üşin aldın alıp, jau jerinde soğısamız!» – deydi. Äuelgidey, äskerdiñ oñ qanatın Qwtwla-bahadwrğa, sol qanatın Arıq-Şenege tapsırıp, ortalıqqa Qadan-bahadwrdı bekitip, özine bas qolbasılıq mindet aladı. Üdere attanıp, bwl jolı da Toqtay bastağan merkitterdi qirata jeñipti.
Bwl kezde tatarmen arada böri-bitim, yağni arnayı kelisim şartsız beybitşilik ornağan siyaqtı. Nätijesinde, tübi bir, ağayındas taypalar alıs-beris, qwda-anda, aralas jağdayda twrıp jatqanı körinedi. Äytkenmen, köp wzamay, ejelgi jaulıq qayta twtanıptı. Oğan Qambağay hannıñ qayğılı tağdırı sebep boladı.
Qambağay öziniñ Temir-Jürek degen wlına Bwyır-nordağı şağan-tatar Qayraqwt bektiñ qızın ayttırıp qoyğan eken. Endi tiesili jasau-jabdığımen kelinin aluğa attanadı. Qosşı retinde birge jürgen Qabwl-han wlı Taudan-otşıgen men Şıntay-Qiyan deytin noyan sapar üstinde birde astındağı atı jığılğan, birde oşaqtağı qazanı jarılğan tötenşe jağdaydı jaman ırımğa balap, keri qaytuğa keñes berse de, Qambağay onda twrğan ne bar dep, qwlaq aspaptı. Aqırı, qız wzatpaq dastarqan basında qwdaları qorğansız handı azğana nökerimen birge twtqınğa aladı da, baylap-matap, Şürjenniñ altın-hanına ötkizedi. Basqa bir auılda toy toylap otırğan Şıntay-Qiyan men Taudan-otşıgen aman-esen qaşıp qwtıladı jäne kütpegen jağdaydıñ habarın elge jetkizedi.
Qambağay han özin öltiruge apara jatqanda Bwlağaşı degen bir nökeri arqılı şürşit ämirine soñğı sälemin aytıptı: «Sen meni erligiñ asıp, qan maydanda qolğa tüsirgen joqsıñ. Köldeneñ bireuler qapıda twtıp, aldıña keltirdi. Endi bir wlıstıñ hanın qorlıqpen, azaptap öltirmeksiñ. Rayıñnan qayt. Eger men öle qalsam, artımda batır inilerim men balalarım bar, öşpes jaulıqqa wşıraysıñ. Meniñ qanım öteusiz ketedi dep oylama!» – depti. Sonda altın-han kekete külip: «Osı sälemdi mağan joldağan kisi älgi aytqan batırlarına öz barıp habarlasın», – deydi. Sodan soñ qatal ükimdi bekitip, Qambağay handı «ağaş-esekke» şegelep öltirgen eken.
Qambağay arada jürgen nökerine soñğı amanat sözin aytıp ülgeripti. Şöbere ağası Qabwl-hannıñ közi tiri balaları Qwtwla-bahadwr men Taudan-otşıgenniñ, Bartannıñ ornın basqan Esugey-bahadwrdıñ jäne öziniñ wlı Qadağan-tayşınıñ esimderin arnayı atap, twrıp: «Meniñ qanım swrausız ketpesin! Bes sausaqtıñ tırnağı köbesinen sögilgenşe, on sausaqtıñ buını taramısınan üzilgenşe soğısıp, jaudan kegimdi alıñdar!» – degen eken.
Altın-han qiyat qauımın birjola aydındırıp, qorqıtıp qoyu üşin qaralı habarşı retinde, twtqınnan bosatılğan Bwlağaşı nökerdiñ özin jiberipti. Biraq ürkitu ornına wjımdastırğan eken. Qabwl men Qambağay äuleti jwmıla bas qosıp, kelisip, keñesip, Qambağaydıñ bel balası Qadağan-tayşını emes, Qabwldıñ bahadwr wlı Qwtwlanı han saylaydı. YAğni, äuelde ağadan inige ötken bilik qayta aynalıp sol ağanıñ balasına oraladı. Ejelgi türik dästüri.
Endi Qwtwla-han bastap, bükil qiyat bolıp, şürşitke qarsı tüp köterile attanıptı. Qarsı şıqqan jasaqtı tozdıra quıp, Şürjen patşalığınıñ birtalay jerin oyrandap, mol oljamen qaytadı. Iä, bwl jorıqtıñ jay-japsarı turalı ötken taramda, Qabwl-han wldarına qatıstı sözimizde ayttıq.
Osı jorıqtıñ qarsañında Qadağan-tayşı dünieden köşken edi. Kekti jeñisten soñ köp wzamay Qwtwla-han da öledi. Bwdan soñğı jerde qiyat birligi ıdırağanın köremiz. Qabwl-hannıñ nemeresi Esugey-bahadwrğa tolımdı bilik jetpeydi. Qambağay han wrpağı tügel iri, ärqaysısı özinşe bolıp, eşkim eşkimge jol bermeydi. Sanı birşama, bodanı köp tayjuıt ruı bereke-birlikten ayrıladı. Şıñğıs han atqa miner qarsañda Qambağay hannıñ nemeresi, Adal-han wlı Tarğwtay-Qırıltwqtıñ märtebesi köteriledi, biraq onıñ özi bükil tayjuıtqa emes, ülken rudıñ bir böligine ğana ökim jürgizgen eken. El bilegen tuıstas bauırlardıñ menmen alauızdığı aqır tübinde quattı tayjuıt ruınıñ azıp-tazuına sebep boldı dep tüyindeydi Räşid-äd-Din öziniñ bwl taraptağı sözin.
Qatağan jäne qarındas qauım
Şıñğıs han şejiresi boyınşa, onınşı ata Bodanşardıñ emşektes ağaları – Alan-Qwbadan tuğan Bwğı-Qatağı men Bwqatı-Saljı bar edi ğoy. Bwğı-Qatağıdan qatağan ruı, Bwqatı-Saljıdan saljığwt ruı bastau aladı degenbiz. Älbette, tarihtıñ wzaq şeruinde bilikke, baylıqqa jaqın keybir twlğalardıñ äuleti ösip-önip, uaqıt oza kele, tikeley wrpaqtarğa jönekey tağı qanşama jwrt qosılıp, rulı elge aynaluı – ädepki qwbılıs. Mäselen, Ruşid-äd-Dinniñ naqtı derekterine qarağanda, Şıñğıs han jäne oğan jalğas zamanda, aynalası eki-üş ata öter-ötpeste, Esugeyden tarağan keybir wldardıñ erkek kindikti twqımınıñ özi jeti jüz, segiz jüz şañıraqqa jetkenin köremiz. YAğni, rudıñ tüp atası sanalatın twlğanı mülde teriske şığaruğa bolmaydı. Sonımen qatar, kiiz tuırlıqtı köşpendi jwrtta wlıstıñ wjımı, eldiñ twtastığı üşin qatarlas, qanattas ağayındardıñ basın qosaqtap, bir atağa teli salu, tipti, mülde alıs, äyteuir näsil, tegi jaqın rudı emşektes dep, qızdan tuğan dep ortaq wjım qwramına engizu – üyrenşikti jağday bolğan. Osı orayda, atalmış saljığwt ruınıñ tüp törkini oğız näsildi seljükten böten emes der edik. IX–X ğasırlarda Sır boyına irge tepken, odan äri Kişi Aziyağa qaray oyısqan seljüktiñ erteden bölinip, ata mekende qalğan bir bwtağı Bwqatı-Saljı atanuı, keyingi wrpağı qiyat qwramına tirkelui ğajap emes. Al qatağan ruınıñ atauı Seleñginiñ tömengi ağısında oñ jağalıqtan kelip qwyatın Uda özeniniñ Hatağa tarmağına qatıstı dep şamalanadı. YAğni, äuelde sol aymaqta twrğan.
Dästürli şejire boyınşa bir ata, bir anadan taraytın, tuıstas saljığwt pen qatağan rularınıñ jwbı jazılmağan. Qonıs-mekeni tatarmen japsarlas, Qwlın köliniñ arğı jağı, Arğwn özeniniñ boyında bolğan. Teristik Qıtay patşalığımen şekaralıq aymaq. Qalğan qiyattan şalğay, ünemi tatarmen bir topta. Ejelden-aq şürşitpen jağalas. Sol zamandağı sanı birşama, ataqtı, bedeldi rulardıñ esebinde bolğan. Alğaş äsker jiıp, tu kötergen taytalas zamanda Şıñğıs han saljığwt pen qatağanğa arnayı elşi jiberedi. «Jaqın ağayın twrıptı, alıs jwrttıñ özi bizge qosılıp jatır, qanımız ortaq, ağalı-inili tuıspız, endi tize qosıp, dostasayıq!» – deydi. Qatağan men saljığwt noyandarı kelisimge könbegeni öz aldına, qazandağı quırdaqtı şömişpen betine şaşıp, elşini qorlap, qanşama qattı sözben keyin qaytaradı. Jäne köp wzamay, Şıñğıs hanğa qarsı qauım qatarınan tabıladı. Nätijesinde, ağayın arasındağı jaulıq ımırasız sıpat alıptı.
Bastapqıda tayjuıtpen, keyinde jüriyatpen bir odaqta şayqasqan eki ru da auır jağdayğa wşıraydı. Ayrıqşa qırğın tapqan saljığwt boladı. Äuelgi qat-qabat jeñilisten soñ amalsız bağınışqa keledi de, köp wzamay qayta köterilip, Şıñğıs hanmen jankeşti soğıs aşqan naymandarğa barıp qosıladı. Oysıray jeñilip, tağı da qırıladı. Biraq mülde qwrıp ketpegen. Sanı azayıp, qarımı qaytqan saljığwttıñ qalğan böligi erteli-keş jaña wlıstıñ qwramına qosıladı, qatarlastar işinde kemşin sanalğanımen, ejelgi jora boyınşa, tuıs esebinen şığarılmaydı, onıñ bir belgisi – qiyatpen qwdalaspaytın räsim küşinde qalğan eken. Bwdan soñğı däuirlerde, tañbalı tarihta Noğay Ordası jäne Sibir handığındağı rular qatarında ataladı, al Noğaylı men Sibir – Altın Ordanıñ bölşek mwrageri ekeni belgili, yağni saljığwt – Joşı wlısınıñ qwramında boldı degen söz. Mwnıñ tağı bir ayğağı – keyingi başqwrt halqınıñ işindegi, öziniñ tüp atauın saqtağan şağın ru. Tağı bir derek – ejelgi saljığwt (sal'djak) bügingi tuıstas tıba halqınıñ qwramında da jür eken.
Egizdes qatağan qauımınıñ tağdırı basqaşa qalıptasadı. Äldeneşe maydanda oysıray jeñilgenimen, keyingi, nayman soğısınan tartınıp qalğan, eñ bastısı – ülken bir böligi äleyim-täleyimde kerey Toğrıl (Oñ) hanğa qosılıp, odan Şıñğıs hanğa ötken qatağan köp wzamay qayta oñaladı. Joşı wlısı men Şağatay wlısı, oğan jalğas handıqtar qwramındağı beldi rulardıñ biri boladı. Äsirese Qazaq Ordasında ayrıqşa küşke jetedi. XVII ğasırdıñ basında Oñtüstik öñirde tu köterip, Taşkent, Sayramğa bekingen Twrsın han eñ aldımen osı, sanı köp, jauınger qatağan ruına arqa süyepti. Qatağan Twrsın han atanğan. Aqırı, Twrsın han Eñsegey boylı Er Esim hannan küyrep jeñilgende, qatağan ruı jappay qırğınğa wşıraydı, qalğan azğanası basqa rulardıñ arasına taratıladı; birqanşası bosqın tauıp, Bwqar handığınıñ şegine qaşadı. Bwdan biraz bwrın qatağannıñ ülken bir böligi Şığıs Türkstanğa qonıs audarğan edi, olar Esim hannıñ osı ölkedegi soğıstarında tozğınğa wşırağan bolatın, al Bwqar handığında pana tapqan qatağan keyinde özbek halqınıñ qwramına qosıladı. Bwl taraptağı qatağannıñ basım köpşiligi Soltüstik Auğanstanda ornığıp, XIX ğasırdıñ orta şenine taman Qwndız aymağında ülken bilikke jetip, bükil uälayat, taqau töñirekke ämirin jürgizedi. Al qatağannıñ qazaq arasındağı, öziniñ tuma esimin saqtağan şağın bir tobı qañırat taypası, jetimder ruınıñ qwramına enipti.
Qazaq şejiresinde bayağı qatağannıñ bir tarmağı şanışqılı esimimen saqtalğan degen wğım bar. Şın mänisinde, ayttıq, şanışqılı – ejelgi qiyat taypasınıñ qwramında bolğan şanşığwt ruınıñ jalğası. Sanı az, nemese ärqilı sebeppen azayğan atalardıñ basqa, ülkenirek ru qwramına enui – qalıptı jağday. Bälkim, qatağan derbestigi kezinde şanışqılı osı taypağa kirikken şığar. Eldiñ esinde qalğanı – sodan. Alaş şejiresi şanışqılı, qatağan, qañlı üşeuin bir ata – Qoğamnan taratadı. Tarihi derekterge qarasaq, qañlı – mülde basqa tarap – Qıpşaq Dalasında qalıptasqan taypa. Iä, aytpaqşı, qañlınıñ qwramındağı bir ata – şanışqılı esiminde, al kädimgi şanışqılınıñ öziniñ bir tarmağı – qiyat eken. Mine, osınday jağdaylardıñ barlığı da rulıq, taypalıq birlestik tek atalıq-jüye, analıq-jüye ğana emes, sayasi, äleumettik negizde jäne qwralatının ayqındasa kerek.
Osı rette, Räşid-äd-Dinniñ «Tügel tarihı» jäne «Qasterli şejirede» nirun birlestigine tirkelgen qiyat negizdi rulardıñ keybirine toqtala keteyik, atap aytqanda: barın jäne arulat, keneges qatarı…
Şejire boyınşa, barın ruınıñ tüp atası – Bodanşardıñ qwmadan tuğan bel balası Bağrıday. Barın qiyat äuletinde ekinşi qatar sanalsa da, qwrmetten qalmağan. Bayköldiñ tüstik-batısı, Añqara özeniniñ sol jaq qabağında qonıstanğan eken. Wlıstı wyıstıru kezeñinde, bastapqıda keybir taptarı qayşı kelgenimen, köp wzamay tügeldey Şıñğıs han jağına ötedi. Bwdan soñğı jorıqtar kezinde qol bastağan noyandar köp şıqqan. Şıñğıs han barın ruın Bodanşar twqımınıñ börjigennen soñğı atalı äuleti sanap, köz körgen qwrmetti aqsaqaldarın tördiñ töbesine otırğızadı eken. Altın Ordadan soñğı Qazan jäne Qırım handıqtarında barın bekteri ordanıñ tört tireginiñ biri sanalıp, qaşanda bilik basınan tabılğan.
Barın tabınan Şıñğıs hannıñ tuı astında bolğan, qol bastağan Barıntay-qorşı-noyan, Mwñqal-Twrqan-noyan, ağayındı Nayaqa-noyan men Alaq-noyan esimderi belgili.
Räşid-äd-Dinniñ aytuınşa, barınmen jaqın tuıs rulardıñ biri – dürben. Şıñğıs hannıñ bastapqı kezeñinde tayjuıt jağında bolğan, köp qarsılıq jasağan. Aqırı jeñilip, keşu alıp, ülken wlıs qwramına qosılğan. Keyinnen Däşti-Qıpşaqqa, tatar atınıñ twyağı jetken basqa aymaqtarğa da keñinen taralıptı. Tarihi derekterde Altın Orda men Şağatay memleketi ıdırağannan soñğı handıqtar qwramındağı rular qatarında ataladı. Däşti-Qıpşaqtağı dürben qauımınıñ basım köpşiligi XV ğasırdıñ soñında Şäybani hanmen birge Orta Aziyağa auadı da, keyinde dürmen atımen özbek halqınıñ qwramına qosıladı.
Kezinde ataqtı Räşid-äd-Dinge Şıñğıs han tarihı jäne bükil Eke Wlıs şejiresine qatıstı mol mağlwmat bergen wlwğ ämir Bolat-äka osı dürben ruınan.
Ejelgi şejire qiyat-nirun tabınıñ basım köpşiligin Bodanşardıñ şöpşegi Qaydu-hannan taratadı. Ülken wl Bayswñqardan bastau alatın Şıñğıs hannıñ tikeley äuleti turalı ayttıq. Ekinşi wl Şaraqa-Lingümnen tayjuıt ruı ösip-önedi dedik. Kenje wl Şaujın-Qwqwr – irili-uıqtı segiz rudıñ atası sanaladı. Bwlar: «Tügel tarih» boyınşa – qartaqan, sijuıt, «Qasterli şejire» boyınşa – qonqotan, arulat, oronar, sünit, qabtwrqas jäne keneges.
Sijuıt turalı naqtı derek – bwl rudıñ Müñgedu-noyan bastağan ülken bir böligi äuelde Joşı hanğa enşige beriledi, odan soñ Batu han äskeriniñ qwramında boladı, Altın Orda şeginde twraqtaydı jäne keybir ökilderi biik mansapqa jetipti.
Räşid-äd-Din öz tarihında qonqotan men arulat ekeuin nirun-qiyat äuletinen tısqarı, üräuit ruınıñ eki tarmağına jatqızadı. Qaytkende de qonqotan – qiyatpen qoñsı qonğan, qarındas ata ekeni körinedi. Al arulat – Şıñğıs han däuiri jäne odan soñğı zamanda qolbası noyan, belgili bekter şıqqan irgeli ru bolğan. Üräuittiñ üşinşi tarmağı ülken ata esimimen, üräuit-keleñgit ataladı. Sünit ruı da osı arulat qatarlas, ülken twlğalar şıqqan bayırğı atalardıñ biri. Qabtwrqas pen keneges däl osı tañbada «Tügel tarihta» atalmaydı, biraq jazıluı üyles, «qabtarun», «kelengit» degen ataular bar, naqtılap oqısaq, qabtwr, keleñgi bolar edi; mwnıñ biri – sünitten bölingen ata, ekinşisi – üräuittiñ kişi tarmağı. Keyingi derekterde manağı qartaqan, osı qabtwrqas atala qoymaydı, al keneges – Däşti-Qıpşaqtağı belgili rular sanatında jüredi. Keyinde özbek, noğay halıqtarınıñ qwramına engen. Qazaqta nayman sarjomart işindegi şağın ata.
Al osı qatardağı sijuıt, arulat (arlat), sünit, üräuit ruları Joşı wlısında da, Şağatay wlısında da berik irge tepkenin köremiz. Wlwğ wlıstar ıdırağannan soñğı kezeñde kiiz tuırlıqtı köşpendi jürt qwramında qala beredi, uaqıt oza kele keyingi qazaq, özbek, qırım-tatar, noğay halıqtardıñ qwramına siñisip ketken.
Atalmış rulardan Şıñğıs han zamanında ayrıqşa belgili twlğalar: qonqotan Kökeşi baqsı, arulat Bauırşı-noyan, üräuit Baday men Qaşlıq, sijuıt Müñgedu-noyan, keneges Qwnan-noyan, sünit Qadan-kebteuil jäne bwdan keyingi kezeñdegi tarihtan da tanımal sünit Şormağan-noyan boldı.
Räşid-äd-Din osı qatardağı, Tümbine twqımınan tıs, biraq nirun äuletine jatatın tağı eki ruğa orın bergen. Bwlar – suqan jäne künğiyat, soñğı ataudıñ törkini qiyat sözinen tuındağanday. Bwl eki ru şındığında da qiyat taypasınıñ şağın ataları eken, börjigen twqımına tım jaqın bolsa kerek, Şıñğıs han tayjuıtpen aşıq küreske bekinip, äsker jinay bastağanda jwrttıñ aldımen jetip, aqırına deyin sertten taymaydı, bastap kelgen künğiyat Däki-bahadwr eken. Bwl eki atanıñ deregin keyingi tauarih, şejirelerden wşırata almadıq. Biraq joyılğan joq, tuıstas köptiñ işinde ketti degen söz.
Mañğıt, jüriyat qatarı
Räşid-äd-Dinniñ «Altın däpterge» negizdelgen ata-tek şejiresi boyınşa, Bodanşar äuleti Qaydu-hannıñ nemeresi Tümbine-hannıñ toğız wlı bolıptı. Toqaldan tuğan törteudiñ ülkeni – Şıñğıs hannıñ babası Qabwl-han dedik. Qabwl-hannıñ näsili ejelgi qiyat atauın wstanıp qaladı. Aldıñğı-soñğı segiz wldıñ twqımı tağı qanşama ruğa wytqı boladı. «Qasterli şejireniñ» aytuınşa, bwlardıñ keybiri Tümbineden emes, arıdağı Qaydu-hannıñ äkesi Qaşı-Küliktiñ ağa-inilerinen bastau aladı. Biz añızdıq eposqa emes, derekti tauarih kuäligine beyimbiz; qaytkende de bir äulet, birge tumasa da, twrmıs, tirşilik, tağdır tuıstırğan qarındas jwrt.
Şejire Tümbineniñ ülken wlı Jaqsıdan üş arıs – wrwt, mañğıt, nwyaqın ruların taratadı. Tatan dalasındağı azamat soğısınıñ äuelgi kezeñinde bwl üş atanıñ da köpşilik böligi tayjuıt odağında bolğan. Wrwt pen mañğıttıñ birdi-ekili tarmağı ğana Şıñğıs handı jaqtaptı. Äskeri az bolsa da, Qwyıldar-şeşen, Käktay-noyan siyaqtı jeke batırları ülken küş bergen. Şıñğıs hannıñ mıñbası ämirleriniñ qatarında Jaday-noyan men Möñke-Qalja-noyandar ataladı. Keyinde mañğıt äuleti Altın Ordada ayrıqşa quatqa jetedi. Qıpşaq wlısın qayta kötergen tarihi twlğa äri epos qaharmanı Edige bidiñ süyegi osı mañğıt boladı. Wrwt ruı da belgili taypalar qatarında ataladı. Dünie özgerip, zaman auğan şaqta bwl eki äulet, wzaq tarihi kezeñdegi basqa da tuıstas jwrtpen birge, Altın Orda men Şağatay wlısınan tarağan handıqtar jäne osı oraydağı türik-tatar tekti halıqtardıñ qwramına qwyılğanın köremiz. Jäne eleusiz ketpegen. Mañğıt ruı jetekşi qauımğa aynalğan Noğay Ordası baz-bazında Mañğıt wlısı atanğanı belgili. Al keyinirek, basım köpşiligi Däşti-Qıpşaqtan ığısıp, Şäybani hanmen birge, jorıq jolımen tüstik tarapqa jıljığan mañğıt uaqıt oza kele, Bwqar handığında üstemdikke jetip, el bileuşi Mañğıt äuletin (1753–1920) negizdeydi. (XX ğasırdıñ basında Bwqar handığında toqsan toğız mıñ mañğıt bolğan eken.) Mañğıttardıñ bwl tobı büginde ruın joğaltıp, özbek arasına siñisip ketken. Al qazaq işinde qalğan mañğıt öziniñ ataulı esimimen (mañğıtay) qoñırat, jalayır taypalarına jäne älimwlı birlestiginiñ şömekey, qarasaqal rularına qosılğan eken.
Tümbineden tarağan, mañğıtpen qatarlas şıqqan tağı bir rular – barlas, qadarqın (adarqın), budat, besut (yisut). Wsaq ata emes, bäri de irgeli, belgili.
Besut – kenje wl Qıtataydıñ äuleti dep sanaladı. Şındığında, XII ğasırdıñ bas kezindegi tarihi ädebiette tañbalanğan besuttıñ tüp-tamırı tım äride ekeni bayqaladı. Rudıñ tüp atası sanalatın Qıtataydıñ tuası esimi – Joşı-Naqı-otşıgen, Qıtatay atanuı – qidan (qıtan, qıtay) jwrtımen aradağı, sirä, bodandıq qatınasqa baylanıstı, yağni sol bir kezde besut ruın bilegen bek deuge tiispiz. Şürşitter qidan jwrtın Soltüstik Qıtay patşalığınan küşpen ığıstırğan kezde besut bwrınnan üyrenşikti äuletti jaqtağan belgili rular qatarında körinedi jäne birşama böligi Elüy-Daşımen birge Şığıs Türkstan Jetisu tarabına qaray auıp ketipti. (Bügingi Qıtay tarabındağı keybir qazaq ğalımdarı arğın bäsentiin osı besuttiñ jwrağatı dep esepteydi.) Ata-jwrtta qalğan besuttiñ qarasını da birşama bolğan siyaqtı, arada alpıs-jetpis jıl ötip, Şıñğıs han atqa mingende Wlı Daladağı jauınger rulardıñ aldıñğı sapında boy körsetedi. Bastapqı kezeñde Şıñğıs hanğa ayrıqşa qarsılıq tanıtqanımen, köp wzamay därgeyine kelip, küş qosqan jäne aqırına deyin aynımaptı. Besut ruınan Şıñğıs hannıñ aydının asırğan, tarihqa äygili Jebe-noyan şıqqan. Besut tarihi ädebiette Altın Orda qwramındağı ru-taypalar sanatında körinedi.
Budat – ruı da ünemi ülken esepte bolğan, Şıñğıs han tu kötergen sätte qarsılıq tanıtqanımen, şeşuşi kezeñde eleuli küş qosadı, sondıqtan da keyingi äuleti wlısta qwrmetke jetedi.
Barlas – ösken, öngen atalardıñ biri. Şıñğıs hannıñ bas qolbasılarınıñ qatarındağı Qwbılay-noyan şıqqan. Şağatay wlısında ayrıqşa köteriledi, äygili Ämir Temir osı barlastan. Bwl barlastıñ köpşiligi XV ğasırdıñ basında Babwrmen birge Auğanstan asıp, odan soñ Ündistandı jaulağan; Wlı Moğol imperiyasında erkin jasap, öziniñ atımen XIX ğasırdıñ soñına deyin jetipti.
Al qadarqın – Altın Ordada äygili bolğan; qazir bwlardıñ köpşiligi Däşti-Qıpşaqta, Noğaydıñ jasağında jür, dep jazadı «Tügel tarih». Alayda, dara bilikke wmtılğan Noğay wlıs hanı Toqtıdan jeñilis tapqannan soñ qadarqın ruı da tozğındap, bwrınğı quat, bedelinen ayrılğan eken. Şıñğıs han zamanında Mwqwr-Qwran degen basşısı bolıptı.
Osı qatardağı jüriyat (jadjırat, jadaran, jwrat) ruınıñ özgeşe tağdırı bar. Bwl jağday osı rudan şıqqan, äuelde Şıñğıs hannıñ andası, keyinde eñ bastı qarsılası bolğan, tipti, eldiñ ekinşi bir tarabında qabattasa han köterilgen Jamwqa-şeşenniñ küres jolına baylanıstı.
Räşid-äd-Din tauarihı boyınşa, jüriyat ruı manağı Tümbine-hannıñ Qabwl-hanğa teteles jetinşi wlı Wdwr-Bayannan taraydı. Al «Qasterli şejireniñ» aytuı mülde basqaşa.
Bayağı nwrdan jaralğan Bodanşar Tüñgelik qorığında otırğan bağımsız jwrttı bodandıqqa keltiretin edi ğoy. Osı şabındıdan tüsken, törkini wrañqay bir kelinşekti özi aladı. Äyel jükti kelgen eken, odan tuğan wldıñ atın, jat rudıñ balası ğoy dep, Jadjıraday qoyadı. Keyin odan jadaran (jüriyat, jadjırat) ruı taralıptı. (Bwl äyel keyin Bodanşardıñ özinen tağı bir bala köteredi, qwmadan tuğan soñ, atın Bağarın (Bağrıday) qoyadı, odan barın ruı taralğan eken, mwnı ayttıq.) Äygili Jamwqa-şeşen sol, jattan tuğan oljabay wldıñ tikeley wrpağı degen käulik beriledi. Sanamalap aytqanda, Jadjıradaydan Tügüday, odan Böri-Bwljır, odan Qara-Qadağan. Qara-Qadağannıñ wlı – Jamwqa. YAğni, Jadjıraday – Jamwqa-şeşenniñ besinşi atası. Ögey äke Bodanşar twstas belgisiz kisi – altınşı ata boladı.
Bwl Bodanşar, biz bilemiz, Şıñğıs hannıñ onınşı atası. Şıñğıs han men Jamwqa-şeşen qwrbılas, al Bodanşar zamanına deyin bireui – on ata, ekinşisi nebäri altı ata. Bwlay bolmaydı. Belgili äuletten tarağan, twstas kisilerdiñ ata sanı, arada onşaqtı buın ötkende bir, assa eki ata ğana ayırımda boluğa tiis. Äkeden bala erteli-keş tuıp jatadı, biraq buınnan buın almasa kele, atalardıñ jalpı esebi teñdikke jaqın boladı. On ata, ğılımda qalıptasqan esep boyınşa, şamamen üş jüz jıl desek, Jamwqanıñ ataları ortaşa, otız jıl emes, ünemi elu-alpıs jıl aralatıp tuğan boladı. YAğni, qisınsız. Räşid-äd-Din kuälandırğan Tümbineden bastap taratsaq, Şıñğıs han besinşi wrpaq boladı eken. Eger rulı elge esimin bergen Jaljıraday – manağı, osı äulettiñ tüp atası sanalatın Wdwr-Bayannan taraladı desek, Tümbine Jamwqanıñ da besinşi älde altınşı babası bolıp şığadı.
Bükil jüriyat ruın, onıñ basşısı Jamwqanı joldıbay jasaudıñ sebebi ayqın. Jüriyat – qatardağı qarsılas emes, han şığarmaq bolıp otırğan ru, al Jamwqa tek Jüriyattıñ ğana kösemi emes, bükil nirun äuletiniñ ğwzırlı ämirleriniñ biri jäne ülken taqqa talas twlğa. Sondıqtan da «Qasterli şejiredegi» derek – jay ğana jañsaq emes, sayasi häm qarulı küres kezinde oydan şığarılğan laqaptıñ bir wştığı. Ata-tegi belgisiz kisiniñ han saylanuğa haqısı joq demek. Jamwqanıñ aqılı men qabıletin atap körsetetin Räşid-äd-Din onı äri ayar, äri zwlım adam retinde beyneleydi, biraq tuası tegin bwrmalamağan. Jamwqa da «nwrdan jaralğan Bodanşar» äuleti ekenin kuälandıra otıra, onıñ jeñiliske wşırau sebebin basqa taraptan izdeydi, aqır tübi Şıñğıs hannıñ üstemdikke jetui – jazmıştan ğana emes, öziniñ jeke basınıñ qasietinen jäne wlıstağı jwrttıñ ortaq müddesinen tuındadı dep biledi. Jamwqanıñ anıq Bodanşar äuleti ekendiginiñ tağı bir däleli – sol «Qasterli şejireniñ» özinde, Temujinniñ äzirge tatu andasına qarata aytatın: «Biz ekeuimiz bir atanıñ balası, qandas tuıspız» degen sözi.
Jüriyat ruınıñ sanı tım köp bolmağanğa wqsaydı. Qarsı soğıstar kezinde qırılğanı, talauğa tüskeni öz aldına, jeñilip, jan sauğalağan azğana böligi bosqın üstinde merkitterdiñ tosqauılına wşırap, birjola qiraydı. Şıñğıs hannan soñğı derekterde jüriyat (jwrat) ruı äredik atalğanımen, wlıs ömirinde eşqanday ıqpal, äseri bolmağanı körinedi. Şıñğıs hannıñ qızmetine kirgen körnekti twlğalar qatarında tek Wlwğ-bahadwr degen kisi ğana bar eken.
Tümbine äuleti esebindegi rular qatarında dulat ta ataluı – şetin jağday. Dulat (duqlat) – segizinşi wl Burwldjar-Duqlannan taraydı dep körsetilgen. Wlı Dalada şağın eki top bolğanı añdaladı. Birinşisi – bayauıt-duqlat, sıñayına qarağanda, bayauıt işindegi kişi ata; bwrnada, Qambağay hanğa tilektestigi üşin tatar şapqınına wşırap, tügelimen qırılıp ketipti. Al ekinşi, negizgi top – Azamat soğısına deyin jetedi. Tayjuıttarmen taytalas kezinde Şıñğıs han jağında boldı deydi Räşid-äd-Din. Biraq bwdan soñğı kezeñ, öz twsındağı dulat turalı eşqanday mağlwmatı joqtığın aytadı. Bwl duqlat, älbette, arğı tübi Wlı Dalada ösip-öngen ülken dulat taypasınıñ tım äride, üyirinen bölinip qalğan bir bölşegi ekeni kümänsiz.
Dulat turalı eñ eskilikti mağlwmat – Wlı Ğwn imperiyasınıñ ıdırau kezeñine säykesedi. Milädi İİ ğasırda, qıtay, sänbi tepkinimen ata jwrttan ığısqan basqa da rularmen birge, keyingi Qazaq Dalasına kelip qonıstanıptı. Bwl ejelgi Ğwnnıñ bir para jwrtı jaña birlestik qwramında odan ärmen jılji kele, Edilden asıp, aqırı İV–V ğasırlarda Europanı jaulağanı belgili. Ataqtı Attila osı qatardağı dulat taypasınan şıqqan. Attiladan soñ Qara teñiz jağalauına qaytıp oralğan el äuelde Türik qağanatı qwramına enedi de, keyinirek, Üİİ ğasırda Bwlğar qağanatı bolıp wyısadı. Bileuşi äulet – tağı da dulat taypasınan eken, Bwlğar handarı özderin Attilanıñ tikeley wrpağı sanağan. Köp wzamay, bwl taraptağı halıqtıñ negizgi böligi Hazar qağanatına qosıladı, odan keyinde – Qıpşaq wlısı, aqırı Altın Orda qwramına qwyılğan. Al qazirgi qazaq jeriniñ şeginde qalğan dulattar V ğasırda Tele qauımdastığınıñ qatarında körinedi. Üİİ ğasırda – Batıs Türik qağanatındağı negizgi, üstem taypalardıñ biri. Batıs qağanat qwlağannan soñğı däuirdegi tarihi ädebiette naqtı atala qoymaydı, äytkenmen, äldeneşe ğasır boyı ülken esepte bolğan ordalı jwrt qandı-bwlğaq, äleyim-täleyim zamanda ülken şığınğa wşırağanımen, joğalıp ta, joyılıp ta ketpegen, ilkidegi qonıs ıñğayına qarağanda, küre joldardan şalğay, Alataudıñ etegi, Istıqköl töñireginde köşip jürse kerek. Şıñğıs hannıñ Sartauıl jorığına qatıstı derekterde wşıraspaydı. Ayttıq, tek Wlı Dalada qalğan şağın bir tobı ğana Räşid-äd-Din tauarihına ilinipti.
Qalıñ dulat arada jüz elu jıl ötkende Şağatay wlısınan derbestengen Moğwlstan memleketindegi bastı rulardıñ biri bolğanın köremiz. Moğwlstan ıdırağannan soñğı jerde köpşilik qauımı Qazaq Ordasınıñ qwramına engen. Qazaqtağı dulat – sanı mol, irgesi berik jwrt. XVIII ğasırda jasağan ataqtı Üysin Töle bi, Abılay zamanındağı qazaqtıñ bas batırlarınıñ biri Müyizdi Ötegen, Kenesarı hanmen aqırına deyin birge bolğan Bayzaq batır, XIX ğasırda jasağan Mayköt aqın, XIX–XX ğasırlar şeginde jasağan aqın, jırşı Qazanğap Baybolwlı, German-sovet soğısında ataqqa şıqqan Bauırjan Momışwlı osı, ejelgi dulat näsilinen.
Sonımen, biz arıdağı qiyat äuletiniñ bergi, Alan-Qwbanıñ nwrlı qwrsağınan jaralğan nirun taypasına tiesili barlıq ata – börjigitten bastap, tayjuıttan ötip, qatağan, saljığwttan mañğıt, jüriyatqa deyingi aralıqtağı, tübi bir sanalatın rulardı tügel adaqtap, ärqaysısı turalı şağın aqpar berdik. Endigi kezektegi äñgime – nirunmen qanattas därlekin tabı jäne Şıñğıs han däuiri qarsañında ülken sanatta bolğan jeke rular men derbes handıqtar qwrıp otırğan atalı, iri taypalar turasında. Oğan jalğas – Tatar Dalasınıñ şetkeri aymaqtarında jäne odan sırtqarı öñirde kün keşken oyrat tekti jwrtqa toqtalatın bolamız.
Wrañqay häm därlekin tobı
Şejire boyınşa, bayağı Ergene-qoñnan şıqqan Nüküz ben Qiyan äuletiniñ nirun tabınan sırtqarı barlıq ruı därlekin ataladı. Tüstep sanasaq: wrañqay, qoñırat, üräuit, qauşın, swldws, ildürkin, bayauıt, keñgit. Bwlardıñ işinde qoñırat turalı söz keyinirek, öz aldına. Wrañqaydan bastayıq.
Wrañqay ruınıñ tüp tarihı VI ğasır, Tele taypa birlestiginen bastau aladı. Ejelden-aq Wlı Daladağı eleuli oqiğalardıñ bel ortasında bolğan qauım. Atı öşpegen, qalıbınan jazbağan. «Tügel tarihtıñ» aytuı boyınşa, wrañqay Ergene-qoñnan şığar jol – temir taudı eritu kezinde jetpis oşaq jağıp, jetpis körik basqan mıqtılardıñ qatarında bolıptı, yağni öz twrğısındağı ataqtı, irgeli rulardıñ biri. Sanı tolımdı, jauınger qauım. Äuel bastan-aq Şıñğıs han jağında bolğan, köp küş qosqan, jäne şeşuşi qızmet atqarğan taypalar qatarında. Wrañqaydan älemdik soğıstar tarihındağı eñ wlı qolbası atanuğa tiis Sübitay-bahadwr şıqqan. Şıñğıs hannıñ eñ senimdi ämirleriniñ biri Jelme osı wrañqaydan. Jelmeniñ wldarı Esu-Bwqa-tayşı men Esun-Tua-Tarqı Şıñğıs han äskerinde mıñbası bolğan.
Räşid-äd-Din wrañqaydıñ ağayındas taypalar işinde keybir ädet-ğwrıp özgeşelikteri bolğanın aytadı. Mäselen, bükil qiyat qauımı, köşpendi köp jwrt kün kürkirep, nayzağay oynağanda qattı qorqıp, üyde tığılıp otıradı eken, al wrañqaylar sırtqa şığıp, kökke, bwltqa qarap ayqaylap, ses körsetedi, solay qaharlansa, jay tüspeydi, künniñ kürkiri toqtaladı dep biletin körinedi. Sonday-aq, basqa jwrt siyaqtı, qwrbandıq retinde jerge aq tökpeydi, aq tögilse, malğa päle keledi dep eseptegen. Bwl taypada zikir oynap, jın şaqıratın jäne sol jındarmen söylesip, ärqilı kep şığaratın baqsılar bar, äsirese wrañqaydıñ şet jwrtı Barğwjın-Toqımda baqsı köp deydi. Qalıñ wrañqaydıñ bölşek bir tobı – orman wrañqayı ataladı eken. Bwlardıñ twrmıs-tirşiligi özgeşerek. Kiiz üy, köterme şatır joq, añ terisi, qabıq, bwtaqtarmen jabılğan ağaş kürkelerde twradı. Kiimderi de añ eltirisinen. Siır, qoy-eşki degendi bilmeydi. Mal bağudı eñ ülken qorlıq sanaytını sonşa, şeşeleri qızdarına renjigende seni qoy bağatın jwrtqa wzatam dep qorqıtadı eken. Sarlıq wstap, bwğı üyretkenimen, negizgi käsibi añşılıq bolğan. Qısta qar qalıñ tüskende ayaqtarına şañğı dep atalatın wzın taqtayşa baylap, sırğanap jürip añ aulaydı eken. Biraq bwl – kädimgi wrañqaydan mülde basqa qauım deydi Räşid-äd-Din. Saltı bölek, atauı ortaq bwl eki ru – erterekte bölingen bir taypa ekeni kümänsiz.
Büginde wrañqay esimdi üş jwrt belgili.
Biri – wrañqay-saqa, orısşa tanım boyınşa yakut, Sovet imperiyası qwlağannan soñğı jerde saqa atauın bekitip aldı. Sol eski zamandardan bastap, Bayköldiñ (Bayqaldıñ) sırtımen, Lönä (Lena) özenin boylay otıra teristikke qaray tınımsız jıljığan wrañqay-saqa aqırı wlı dariyanıñ jäne onıñ ülken bir salası Vilüydiñ wzına boyına ornığadı, biraq keyingi tarihi däuirde bükil türik qauımınan oqşau qalğanımen, öziniñ tegin wmıtpağan. Orıs öktemdigi zamanında hristian dinine enip, ejelgi soyların özgertse de, bayırğı salt-dästürin, ana tilin saqtağan, qazir Resey qwramındağı avtonomiyalıq respublika.
Ekinşisi – wrañqay-tıba, orısşa tuva, ol da Resey qwramındağı avtonomiyalıq respublikanıñ bayırğı jwrtı, özderin resmi türde tıba ataydı. Ejelgi ata qonısı – Kem (Enisey) özeni jäne onıñ bastapqı tarmaqtarı boyında otır, dästür-saltın, tilin saqtağan; orıs biligindegi Sibir şeginde qalğan, azıp-tozıp, azayğan, qwrıp bituge jaqındağan altaylıq, sibirlik basqa ağayındardan mülde özgeşe, qarasını birşama, ornıqtı, tolımdı türik halıqtarınıñ qatarında sanaladı. (Bayağı Räşid-äd-Din daralap körsetken orman wrañqayı (oyn-wrañqay) büginde osı tıba halqınıñ qwramında.)
Wrañqay esimine jalğas üşinşi qauım – Qazaq Altayınıñ arğı beti, endigi Moñğol wlısınıñ batıs aymağındağı atı bar da, zatı joqqa jaqın, sanı şekteuli, qalmaq wrañqay ruı; bwrınğı orıs oqımıstıları bwl täji-wrañqay – äuelgi tobınan bölingen, negizi türik tekti, keyinnen ğana, jaña ortada moñğoldanğan jwrt dep tanığan. Keyinimiz, ärine, Şıñğıs han zamanı, wlı qağannıñ nemere-şöberelerinen soñ, Tüpki handıq – Eke Wlıstıñ astanası da, tirlik-tınısı da Qıtay qoynauı, Pekinge auısqan sebepti el ekige jarılıp, äuelde Arıq-Bwqa men Qwbılay, oğan jalğas, Qwbılay men Qaydu arasındağı qırıq jıldıq qırğın kezeñinde, bwrın aldı qozğalğan ejelgi jwrtı endi tüp köterile, Batıstağı wlı memleketter şegine qonıs audarıp, bayırğı Tatar Dalası ejelgi türiktik keypinen ayrılğan zaman, yağni XV–XVI ğasırlar. Ejelgi türik qauımınıñ küşti, quattı jäne sanı mol basım köpşiligi Şalqar Dalanıñ şığıs böligin tastap şıqqannan soñ, bwl taraptağı moñğol tektilerdiñ üles salmağı eselep artqan edi jäne bosap qalğan, otı mol, suı mol, baytaq qonısta, uaqıt oza kele, berik ornığıp qana qoymay, qarqınmen ösip-önuine jağday tudı. Nätijesinde, atalı, aydındı türik taypalarınıñ öziniñ tım arı – Qıtay işinde, memleket qwruşı qauım jäne onı saqtap twruşı qarulı küş retinde qonıstanıp otırğan jekelegen toptarı men bölşekteri, ärtürli sebeppen baba jwrtınan şıqpay qalğan ärqilı ata balası birte-birte tügelimen türiktik tegin wmıtadı, dästür-saltınan da, ana tilinen de ayrıladı. Bwl – jalğız täji-wrañqay ğana emes, büginde İşki Moñğoliyada aymaq atauı retinde ğana qalğan nayman, ilkide jäne keyinde torğauıtqa siñisken kerey jäne keybiriniñ atı ğana bar, köbiniñ elesi de joq tağı birqanşa ru, taypalar. Kerek deseñiz, bizdiñ taraptağı tuıstas özbek, äzirbayjan, başqwrt, tatar halıqtarınıñ işine kirikken ejelgi rulardıñ öziniñ jön-jobası tek tarihi derek retinde ğana ataladı. Arğı baba – ejelgi türik ru-taypalarınıñ dañqtı esimimen qosa, özindik qwrılım, bar bolmısın küni büginge deyin saqtap qalğan – qazaq qana.
Hoş. Kürenimizge qaytıp oralayıq.
Räşid-äd-Din şejiresi boyınşa därlekin tabındağı üräuit, odan taraytın qonqotan, arulat turalı azğana derekti ötken taramda aytıp kettik. «Qasterli şejire» bwl rulardı Tümbine äuletine jatqızadı, biz «Tügel tarihtı» maqwl körgenimizben, söz orayına qaray, ilgeri salıppız.
Bayauıt ruı Seleñgi, onıñ bir salası Jaday (Djida) özenderiniñ añğarında qonıstanğan eken. Köpşilik qauımı äuel bastan-aq Şıñğıs han jağınan tabıladı. Bolaşaq qağan alğaş atqa minip, tayjuıt odağına qarsı jasaq jinağanda, on üş küren äskerdiñ bir küreni, yağni bir mıñdığı osı bayauıttar bolğan. Sondıqtan da keyingi kezeñde ülken qwrmetke jetedi. Altın Orda zamanında Däşti-Qıpşaqtağı belgili taypalardıñ qatarında sanalğan.
Temujin alğaş küres jolına tüsken taytalas kezeñde onıñ erekşe qasietin köpke äygilep, bolaşağın boljağan, söytip, jwrttı üyirgen, keyinde Şıñğıs hannıñ ökil äkesi bolıp tanılğan bayauıt Sorqan degen aqsaqaldıñ esim-jöni mağlwm. Şıñğıs han äskerindegi mıñbasılar qatarında Oñğwr-noyan ataladı.
Keñgit turalı mağlwmat joqqa tän. Bar derek – Joşı hannıñ enşisine berilgen äsker işinde boluı. Bwdan soñğı jerde Joşınıñ ülken wlı Ordanıñ ğwzırındağı jwrt qatarında. Mıñbası ämiriniñ atı Qotan eken. Beride Noğay Ordasınıñ qwramında jürgenin köremiz.
Swldws – sol zamanda, Tatar Dalasındağı körnekti rulardıñ biri eken. Tüp qonısı – Seleñginiñ bastauı. Tayjuıttarğa täueldi bolğan. Äuelgi soğıstar kezinde tayjuıt şebinen kete almaydı, biraq tübinde Şıñğıs hanğa qosılğan. Bwdan soñ qwrmetke kirip, belgili bahadwr, noyandar şığarğan. Aqırı tört wlısqa tügel taraydı. Şağatay däuirinen soñğı Aqsaq Temir jasağında eñ negizgi jauınger küşterdiñ biri bolğan. Kezinde tayjuıt twtqınınan qaşqan Temujin balanı ajaldan qwtqarğan Sorqan-Şira jäne onıñ keyinnen jetilgen wlı Jılauqan-bahadwr osı swldws ruınan.
Swldwstıñ bir tarmağı, derbestengen ildürkin ruı äuelgi soğıstar kezinen bastap Şıñğıs han töñiregine wyısqan eken. Bastı kisileri senimge kirip, elşilikke jürgen.
Qauşın ruı da işki soğıstar kezinde Şıñğıs han jağında bolğan, äsker bastağan noyandarınıñ atı tarihtan belgili. Keyinde köpşiligi Şağatay wlısına engen jäne negizgi jasaqtar qatarında sanalğan. Altın Ordadan soñğı Noğay Ordası, Qazaq Ordasına qatıstı derekterden qauşın atın wşırata almadıq. Şıñğıs hannıñ zamanında qauşınnan Borağwl-noyan şıqqan. Jäne de Joşınıñ qarauına berilgen, keyinde Batu han äskeriniñ oñ qanatın basqarğan Qauşın-Bayqı esimi belgili.
Sonımen biz qiyattan bastap, wrañqaymen tämamdap, Räşid-äd-Dinniñ «Tügel tarihında» nirun jäne därlekin atalatın barlıq ru, taypalardı tügendep şıqtıq. Endigi söz – osı sanattağı qoñırat turasında.
Qoñırat
Räşid-äd-Din qoñırat ruın Ergene-qoñnan şıqqan Nükiz ben Qiyan äuletine jatqızadı, biraq naqtı qaysısınan taralatının aşıp aytpağan. Äyteuir nirun emes, oğan deyingi qauımnan. Jetpis jerden oşaq jağıp, jetpis körik basqan negizgi atanıñ biri. Alayda, temir tau erip, keñ düniege jol aşılğan sätte, sirä, aldıñğı qatarda twrğan qoñırat qauımı ağayındardıñ keñesin kütpey twra wmtılıp, qalğan jwrttıñ oşağın basa-köktep, eñ aldımen şığıp ketipti. Nätijesinde qoñırat pen basqa rular arasında reniş tuıp, el işi bwzılğan eken jäne köpşiliktiñ wğımınşa, qoñırat qauımında jii kezdesetin toban ayaq derti de osı, tuıstardıñ oşağın tapağan oraysız qılıqtıñ nätijesi körinedi. Bwl añız eski zamanda qoñırat pen qiyat arasına sına qağılğan äldebir oqiğa – jolı kişi rudıñ ağa balasına tizgin wstatpauınan tuındadı dep sanauğa kerek. Şındığında, barlıq zamanda da, äsirese Şıñğıs hannıñ bergi atalarınıñ twsında qiyat pen qoñırattıñ birligi küşti bolğan. Ağayın-tuıs, qwda-anda jwrt. Eki rudıñ arasında qız berisip, qız alısu – dästürli saltqa aynalğan. Qonıstarı qatarlas, eger qiyat aymağı – Kentey – Bwrqan-Qaldwndağı üş dariyanıñ bastauı, Onan özeniniñ boyı, Seleñginiñ etegi, Kelürenniñ joğarğı jağı bolsa, qoñırat – üstirttiñ teristik-şığısı, ormandı dalağa irge tepken edi. Tatar taypası jaylağan aymaqtıñ tüstik beti, Qalqa özeninen Twr-Qorğanğa, naqtılap aytsaq, Oñğıt qonısı In'şan' taularına deyingi aralıq, al şığıs öñiri Şürjenmen şektesipti.
Qoñırat atauınıñ törkini turalı eki türli boljam bar. Äuelgisi – qoñır at, yağni totemdik, kieli januar esiminen tuındağan. Iqtimal. Degenmen, bwl – halıqtıq etimologiya. Endi bir pikir – osı ru qonıstanğan şığıs aymaqtağı Qoñır özeniniñ atauınan. Ejelgi ru-taypalardıñ köpşiliginiñ esimi özderi äuelde otırğan, ösip-öngen jer, özen-su, tau, qırat atauına baylanıstı bolıp keletinin eskersek, äbden qisındı.
Özindik şejire boyınşa, isi qoñırattıñ arğı tegi – altın-kübiden tuğan üş wldan bastau aladı eken. Derekti keltirgen Räşid-äd-Din äldebir quıs ıdıstan adam jaratıluı qisınsız närse, bwl söz, sirä, asıl tekti, näsili taza degen mağna berse kerek deydi. Şındığında, «altın-kübiniñ» («altın-küdüke») astarında rudıñ tüp atasınıñ ğajayıptan jaralmısı turalı eskilikti äpsana jatqanın añdauğa bolar edi. Bwl erekşe tuğan üş wldan irgeli taypa – keyingi qoñırattıñ qanşama atası taraydı eken. Ülken wldıñ atı – Jarlwq-mergen. Qazirde qoñırat atanıp otırğan qabilanıñ basım köpşiligi osı, meyirbandığın äygileu üşin qwralaydı qwlağannan tese atqan mergen batırdıñ wrpağı deydi «Tügel tarih». Ekinşi wl – Qwbay-Şeri. Odan iñkäras, olqwnwt ataları bastau aladı. Üşinşi – Tws-Bodauıt, bwl kenje wldan qaranwt, küngilüt ruları taraydı, al keyinirekte küngilütten qoralas ruı bölinip şıqqan.
Qıtay derekterinde «aq tatar» tobına jatqızılatın qoñırat ejelden-aq sanı mol, quattı rulardıñ qatarında bolğan. Qonısınıñ bir şalğayı Wlı Qorğanmen irgeles, yağni qıtay jwrtına taqau bolğandıqtan, arıda Qidan, beride Şürjen patşalığımen alıs-beris qalıptasadı, ärqilı qarımta, sarımta şapqınşılıq jağdaylar da wşırasıp twradı. Mäselen, tipti keyinde, 1196 jılı qoñırattar şürşit jerine jortuıl jasaptı. Äuelde oljağa kenelse kerek. Biraq mol äsker toptap, qarsı attanğan altın-han äskeri qoñırat qonıstarın şauıp, janıştap qaytqan körinedi.
Qoñırattıñ wldarı batır, mergen tanılsa, qızdarı qas swlu degen dañqqa şıqqan. Aru ğana emes, aqıldı äyel, oşaqtıñ qwt-berekesi retinde öleñ, jırğa qosılğan. Ädette, qoñırat qızdarı mäñgilik qwda qiyat jağına wzatılıptı. Wrpaqtan wrpaqqa jalğasqan dästür. Ülken äke Bartan-bahadwrdı aytpağanda, Şıñğıs hannıñ öziniñ qoñırat qızınan tuğanı belgili. Qağannıñ el wstağan, qol bastağan tört wlı – Joşı, Şağatay, Öketay, Töleniñ nağaşısı tağı qoñırat. Şıñğıs hannıñ jihanger, danagöy nemeresi Batu hannıñ da anası qoñırattan. Qwbılay han jäne odan soñ birtwtas Qıtaydı bilegen Şıñğıs äuleti bas bäybişelerin ünemi qoñırattan alatın salt bolğan.
Şıñğıs han atqa minip, küres jolın bastağanda qoñırattıñ bir böligi qaltqısız jaqtasa, basım köpşiligi qarsılastar odağına qosılğan. Tüptiñ tübinde bäri de qwrıqtan oza almağan. Aqırı, nağaşı, qwda-anda ğana emes, ayrıqşa jaqın jwrt esebinde ülken qwrmette boladı. Şıñğıs hannıñ küyeu balası, qolbası Toğışar-noyan, baldızı Alşı-noyan osı qoñırat ruınan.
Şıñğıs han jäne onıñ äuleti Batıs tarapqa ayaq basqanda qoñırattar tört wlıstıñ şegine tügel taraladı. Äytkenmen köbirek wyısqan jeri – Altın Orda. Bwdan soñğı zaman, birtwtas, ülken wlıs ıdırağan kezde negizinen qazaq, noğay, qaraqalpaq halıqtarınıñ qwramında bolıp şığadı. Qırğız ben qırım-tatar işinen de körinedi. Qoñırattardıñ ülken bir tobı XV ğasırdıñ soñında, Şäybani han bastağan Däşti-Qıpşaq rularınıñ qatarında Orta Aziya şegine ötedi, bwlar uaqıt oza kele otırıqşılanıp, tuısqan özbek halqınıñ bir bölşegine aynalıptı. (Äytse de, küni keşege deyin eskilikke jetik aqsaqaldarı: «Biz qazaq jerinen, Arqadan keldik», – deydi eken.) Ejelgi qoñırattıñ bwl taraptağı äuleti 1804 jılı Hiua handığında bilikke jetip, Orta Aziya tarihında belgili Qoñırat dinastiyasınıñ negizin saladı (1920 jıl, Sovet öktemdigine deyin twrğan).
Qazaqtağı qoñırat jaña wlıs şeginde wyısa otırıp, öziniñ tuma esimin saqtaydı jäne qaşanda ülken wlt işindegi sanı mol, bedeldi de beldi arıstardıñ qatarında bolıp kelgen. Al atağı, abıroyı zor jeke twlğalarğa kelsek, XX ğasırdıñ bas kezindegi belgili sayasi qayratkerler Swltanbek Qojanov, Näzir Töreqwlov, jazuşı Sattar Erubaev, ğasırdıñ orta twsında köringen qoğam qayratkeri Nwrtas Ondasınov, Sovet zamanındağı belgili ädebiet tarihşısı Beysenbay Kenjebaev ejelgi qoñırat taypasınan şıqqan bolatın.
Bayırğı qoñırat qauımınıñ ejelgi zamandardan ötkerip, jaña däuirge jetkergen eñ wlı ruhani mwrası – älemdik deñgeydegi “Alpamıs” jırı. Büginde özbek jäne qazaq eposınıñ tañdaulı ülgilerinen sanaladı.
Qoralas
Qoralas – arğı bir zamanda qoñırattan bölingen ru.
«Altın kübiden» şıqqan üş wldıñ kenjesi Tws-Bodauıttıñ Misar-Ölik degen nemeresi bolıptı. Jaujürek batır eken jäne bir qasieti – wyqısı tım qattı, keminde qatarınan üş kün wyıqtap, äreñ oyanadı jäne wzaq wyqı kezinde ölgen kisiden ayırması joq, sondıqtan da tuma esimine sonday ayqındauış nıspı jalğanıptı. Birde, şarşap, köl jağasında osılay wyıqtap jatqanda, arqasına şağala jwmırtqalap, balapan basqan eken deydi. Mine, osı Misar-Ölik batırdıñ Qoralas degen wlı kişkentay kezinen tentek boladı da, öse kele tuğan ağalarımen, jaqın ağayınmen sıyısa almay, bölek qonıp, şet jaylaydı. Nätijesinde, tübi bir bolsa da, qalıñ qoñırattan bölingen bükil äuleti qoralas deytin derbes ruğa aynalğan körinedi. «Tügel tarih» jetkizgen äpsana osınday.
Qoralas jalpı qarasını tım köp bolmasa da, kiiz tuırlıqtı jwrt işinde öz ornın alıp otırğan jauınger ru bolğan. Sanınıñ azdığına qaramay, şığısındağı tatar, batısındağı merkitpen soğıstan tayınbağan retteri bar. Keyde ağayın jwrt qiyattı kömekke şaqıradı eken. Altın qwrsaqtı Alan-Qwbanıñ törkini – qoralas, sol sebepti qoralas ruı Bodanşardan tarağan bükil qiyat äuleti, onıñ işinde börjigenniñ tüp nağaşısı sanalğan. Şıñğıs hannıñ äuelgi soğıstarında tügelimen qoldap, tayjuıtqa qarsı attanğan. Bastauşısı Jaruqa-noyan eken. Keyinirekte jekelegen toptarı Jamwqa jağına oyısqanımen, qayta aynalıp üyirin tabadı. Şıñğıs han twsında qoralas ruınan tümenbası Eke-Esür-noyan ayrıqşa qwrmetti bolğan.
Qoralastıñ Batıs taraptağı jorıqtarğa qatısqanı jäne qoparıla qonıs audarğanı bayqaladı. Altın Orda men Şağataydan soñğı köşpendi wlıstar, onıñ işinde Moğwlstan qwramında bolğan. Bügingi qazaqta dulat taypasınıñ botbaydan taraytın bir tarmağı esebinde twrğan qoralas osı, Moğlwstan şañırağınan. Ülken şejirelerde qızdan tuğan kirme, auızeki äñgimelerde qoradan tauıp alğan olja balanıñ wrpağı delinedi. Qwdıretti Şıñğıs hannıñ öziniñ törinde otırğan qoralastıñ dulat qwramına tirkelui – Aqsaq Temirdiñ Moğwlstanğa qarsı tınımsız, dürkin jorıqtarı kezinde oysırap, azayğannan soñğı kezeñ dep şamalauğa boladı. Qaytkende de öziniñ tuma atauımen qazaq halqınıñ qwramına qwyılğanın köremiz. Al tüpki jwrtta qalğan bir bölik qoralas YUan' däuirinde İşki ölkege köşiriledi. Şıñğıs hannıñ tuğan inisi Qasar wrpaqtarınıñ ieliginde bolğan. Kele-kele birjola moñğoldanıp, ru esimi Gorlos degen aymaq atauı retinde ğana saqtalıp qalğan eken.
Aytpaqşı, Şıñğıs han şejiresinde «Qiyat-qoralas» bar. Bwl – qiyattanğan qoralas, nemese qiyatpen birikken qoralas emes, keyingi qiyattıñ Qabwl-hannan bastau alatın qiyat-börjigen, qiyat-jwrqın, qiyat-şanşığwt, qiyat-jasar rularımen atalas, tüp esimine ejelgi bir dästür orayımen ana törkini – qoralas nıspısı tirkelgen derbes ru, qisınına qarağanda, Qadan-bahadwrdan, nemese Qwtwla-hannan, bälkim, osı ekeuinen astasa taraytın äulet. «Tügel tarihta» qoralas ruınıñ tatarmen soğısında Qabwl-han wldarınıñ kömekke kelui – arıdağı nağaşı-jiendik jönimen qatar, beridegi qwda-andalıq orayımen deuge tiispiz.
Qazaqtağı, dulat taypasınıñ qwramında sanalğan qoralas ruı Abılay han zamanında sırtqı jaularğa qarsı küreste ataqqa şığadı. Qırğızğa, qıtayğa qarsı soğıstarda közge tüsken Jauğaş batır osı ejelgi qoralas ruınan.
Kürleuit
Kürleuit – qoñıratqa tım jaqın, ünemi özara birlikte bolğan ru, bwlardıñ tañbaları da ortaq dep jazadı Räşid-äd-Din. Qatar köşip, irgeles qonğan, qwda-andalı jwrt, yağni özara qız alısıp, qız berisu twraqtı dästürge aynalğan berik äskeri odaq. Jwñğırqın jäne oymauıt degen eki atağa bölinedi eken. Äuel bastan-aq Şıñğıs hanğa kelip qosılıptı, aynımaptı, alalıqqa jol bermepti. Sondıqtan da äleyim-täleyim zamanda japa şekpegen, al keyinde ülken qwrmette bolğan.
Şıñğıs han twsındağı ataqtı twlğalar qatarında Ebugen-noyan, Bwrwntay-noyan esimderi mağlwm. Bwdan soñğı däuirde de kürleuit taypasınan qarımdı qolbasılar, ğwzırlı ämirler şığadı. Biriktiru, jaulau jorıqtarı kezinde tört wlıstıñ da qwramına taralğan. Altın Orda men Şağatay memleketine jalğas handıqtar – Moğwlstan, Qazaq Ordası men Noğay Ordasında boy körsetedi, Däşti-Qıpşaqtağı «toqsan eki baulı özbek» rularınıñ qatarında ataladı.
Ejelgi kürleuit ruı bügingi qazaqta qıpşaq taypasınıñ bir tarmağı sanaladı. Jäne ülken wlıstar zamanında derbestengen bir bwtağı oymauıt keyinde dulat-janıstıñ qwramına qosılğan.
Qıpşaq qwramındağı kürleuitten XIX ğasırdıñ alğaşqı jartısında jasağan ataqtı epik jırşı Jamanqwl şıqqan.
Barğwt, twmat
Barğwt ruı kürleuitpen, qoñırat jäne onıñ bir tarmağı eljigenmen şektes qana emes, jaqsı aralas, biraq süyegi basqa bolğandıqtan qız alısıp, qız berisedi dep jazadı Räşid-äd-Din. (Qiyatpen de qwdalas. Bartan-bahadwrdıñ bäybişesi, yağni Şıñğıs hannıñ tuğan äjesi Sünigül osı barğwt tabınan eken.) Seleñgi özeninen arğı tarap, Bayqal köliniñ şığıs betin qonıstanıptı. Öz zamanındağı eleuli qauımınıñ biri. (Sonday-aq, Wlı Dalanıñ şığıs beti, tatar taypasınıñ qwramındağı barqı-tatar da osı barğwttıñ erterekte bölinip qalğan bir bwtağı dep tanıluğa tiis.) Barğwt (jekeşe twlğası – barqı) atauınıñ törkini turalı ärqilı boljam bar. Bir twspal boyınşa, bwl – bağzıdağı bayırqı (qıtay derekterinde baegu) ruınıñ atauına jalğas, «bayırqı» – bayırğı, köne, ejelgi söziniñ türlenuinen şıqqan esim. Tağı bir pikir – sol türiktiñ «bayraq» – tu, nemese «bayar» – bay, däuletti sözinen bastau aladı jäne qaytkende de türik tekti bayat, bayandwr, bayarlı tärizdi ru ataularımen tuıstas. Türik negizdi esimmen kelispegen ağayındar barğı – moñğol tilderindegi «barğa» – twrpayı, dökir sözinen şıqqan deydi. Keyingi bir pikir qaytadan ejelgi türik däuirine silteydi: ru atauı «barğw», yağni olja (qazaqtıñ «barımtasımen» tübirles – M.M.) wğımına säykes, öytkeni barğwttıñ ösip-öngen meken-twrağınıñ özi Barğwjın-Toqım – oljalanğan, jaulanğan jer mağnasında dep däleldeydi. Tüpki mağnası qanday desek te, bayağı Räşid-äd-Dinniñ özi ru esimin jer atauımen jalğastırğan bolatın. Bizdiñ bwl ärqilı twspaldardı sanamalap otıruımız – barğı ruınıñ esim tegi ğana emes, şığu tegi turalı da küni büginge deyin qalıptı baylam joq. Eger barğwt – ejelgi bayırqınıñ tikeley jalğası bolsa – onda anıq türik tekti. Ru esimi qonıs-meken atınan tuındasa, onda eki tarap boljam da naqtı derekter arqılı däleldeudi qajet etedi. Osı orayda, Räşid-äd-Din keltiretin barğwt bekteriniñ esim-soyları türik negizdi ekendigin alğa tartuğa bolar edi. Sonımen qatar, äuelde türik barğwt IX–X ğasırlarda şığıs betten Bayköl tarabına qaray jıljığan moñğol tekti taypalardıñ ıqpal-äserinen de tıs qalmağan. Keybir zertteuşilerdiñ barğwt – Barğwjın ölkesin mekendegen, keybiri türik näsildi, keybiri moñğol näsildi, wjımdas birneşe rudıñ jetekşi barğwt tabına telingen, nemese sırttay tañılğan ortaq atauı degen pikiri de qisınsız emes. Qaytkende de aqır tübinde barğwt qauımı qalğan türik jwrtınan alıstap ketkenin köremiz.
Qonısı şalğay barğwttar Tatar Dalasındağı Azamat soğısı kezinde eşkimge qosılmağan, talas pen maydannan sırt qalğan. Äytse de, Eke Wlıs tu kötergennen soñ, arada bir jıl öter-ötpeste Şıñğıs hannıñ därgeyine bas wruğa mäjbür boladı. Keyingi jorıqtar kezinde azdı-köpti mölşerde Batıstağı üş wlısta da körinis beredi, biraq negizgi jwrtı salqar köşke qosılmay, ejelgi qonısında qala bergen. Alayda, bir jaqta buryat, bir jaqta halha – jat jwrt qorşauında otırğan barğwt taypası zamannan zaman öte kele, tolıq moñğoldanadı. Aqırı, XVII ğasırdıñ ekinşi jarımında bükil Sibir, Bayköl töñiregin tügel ielengen orıs otarşıldarınıñ tepkininen ığısıp, Şığısqa qaray üdere jıljıp, Hiñgan taularınan asıp tüsedi de, Cin imperiyasınıñ bodandığın qabıldaydı. Arada köp wzamay, XVIII ğasırdıñ 30-jıldarında köpşilik böligi biik pärmen boyınşa, endigi bosap qalğan şwraylı alqap – ejelgi tatar qonısı Qwlın–Bwyır öñirine köşirilgen eken. Bäribir erkin, baqıttı ömir taba almaydı. Jauınger barğwt ruı är kezde de, äsirese XX ğasırdıñ basında qıtay öktemdigine qarsı auır kürester jürgizip kelgen. Barğwttıñ bügingi wrpağı osı keyingi meken – Qıtaydıñ İşki Moñğol aymağınıñ teristik-batıs böliginde twradı. Al Şıñğıs han jäne oğan jalğas zamandarda Batısqa bağıttalğan azdı-köpti qauımı jergilikti jwrttar arasına siñisip ketedi. Tek kezinde Altın Orda qwramına kirgen şağın bir toptarı ğana öz esimin saqtaptı. Bwlar – abaq kerey jantekey işindegi barqı atası jäne qırğız, oñ qanattağı ädigene taypasına tiesili barğı ruı. Ejelgi barğwttıñ bwl soñğı jwrnağı qırğızğa Moğwlstan – Jetisu tarabınan barıp qosıldı dep şamalauğa boladı.
Türik näsildi ejelgi barğwt ruınıñ tağdır-talayı – halıqtar toğısqan, taypalar aralasqan, dünie audarılıp-töñkerilgen alağay-bwlağay zamannıñ özindik bir qaltarıs körinisi siyaqtı. Tobınan ayrılsa da, tütini öşpepti äyteuir.
Tuıstas twmat ruınıñ tağdırı äldeqayda kürdeli şığadı. Qandı qırğınnan bastalıp, aqırı qırıq bölek bolğan. Bwl twmat barğwtpen tuıs äuletten, bälkim, sol barğwttıñ özinen taralıp, ösip-önip, keyinde derbestengen ru dep körsetedi Räşid-äd-Din. Keyingi zertteuşiler twmat – ejelgi tubo (dubo) taypasınıñ jwrnağı dep sanaydı. Qaytkende de türik tekti. Arıdağı Tele birlestigi, keyingi Türik qağanattarınan soñğı däuirde barğwt ruımen aralasa qonıstanıp, ıntımaq-odaqta kün keşedi, bwl kezdegi meken-twrağı – Bayköldiñ oñtüstik-şığıs pwşpağı bolsa kerek. Bwdan keyingi zamanda, sirä, moñğol tekti jwrttan ığısıp, batısqa qaray jıljığan. Şıñğıs han tu kötergen kezde twmat qonısı – özderiniñ ata jwrtı Sayan taularında, Kem-Kemjüt – qırğızben şektes eken. Şaması, oyratpen aralıq.
Twmat ilki bir zamanda moñğol tekti qorı ruımen bir qauımda bolğan jäne körşiles basqa da oyrat rularımen qattı aralasqan tärizdi. Soğan oray, özindik sıpatı qalıptasqan. Ädet-ğwrpı da, kiim ülgisi, minez-qwlqı da töñireginen özgeşerek bolğan. Änşi, bişi, äri ayrıqşa jauınger jwrt eken. Ağaş eli taypalarınıñ qatarında beybit bağınadı, alayda, arada altı-jeti jıl ötkende, Şıñğıs hannıñ Qıtay jorığı kezinde, wlıs noyandarınıñ zorlıq-zombılığına şıdamay, qayta köteriledi. Aqırı, eki dürkin qan maydannan soñ köpşilik böligi qırğın tabadı. Biraq ülken rular qatarınan şıqqanımen, mülde joyılıp ketpegen.
Bağınışqa kelgen biraz böligi Batıs jorıqtarına tartıladı. 1220–1221 jıldarda, Auğanstan şeginde twrğan Şıñğıs han Ordasına barıp qaytqan Şürjen elşisi Ugusunniñ estelik jazbalarında twma (twmat) ruı dalalıq ölkeni jaylağan merkit, nayman, qañlı, qarlwq taypalarınıñ qatarında ataladı, söz ıñğayına qarağanda, ejelgi twmattıñ ülken bir böligi bwl kezde Jetisuda ornıqqan bolsa kerek. Qara ornında otırıp, ösip-öngen keyingi twqımı, sirä, YUan' zamanında, tüstik betke köşiriledi. Bwdan soñğı kezeñde İşki Moñğol ölkesinde ülken küşke jetip, eki qosın qwrap, atalı rulardıñ sanatına enipti. Uaqıt oza kele tüpki tegin wmıtıp, tilinen ayrılıp, töñiregindegi köpşilik – moñğol jwrtınıñ qwramına qwyılğan. XIX ğasırdağı orıs derekterinde eskilikti atau retinde twmat (tümet) aymağı turalı ğana aytıladı. Twmat taypasınıñ bir jwrnağı bügingi buryat arasınan eles beredi. Türik tekti tıba halqınıñ esebindegi irgeli twmat ruı da, söz joq, osı twmat äuletinen. Haqas jäne altaylıq töleñgit arasında da twmat süyegi bar eken. Sonday-aq başqwrttağı twma, özbektegi qara-twma, qırğızdağı aq-twma, qara-twma – sol twmattıñ jwrağatı.
Ejelgi twmattıñ jarqa-bölşekteri qazaq şañırağında da öziniñ tüp atauın saqtap qalıptı häm birşama qauım; bwlar: dulat janıs qwramındağı, qoñırat kötenşi jäne qara-kerey, jastaban kerey işindegi twma dep atalatın süyekter jäne sarı-üysin qwramındağı twmatay. Ortalıq Aziya taypalarınıñ ötken tarihın da, öz kezindegi ahualın da jaqsı bilgen G.Grumm-Grjimaylo qara-kereymen qatarlas nayman işinde de twmat tarmağı barın aytqan, biraq biz bügingi şalağay şejirelerdiñ eşqaysısınan wşırata almadıq.
Jalayır
Jalayır – Tatar Dalasında qalıptasqan ejelgi taypalardıñ biri. Negizgi qonısı – Onan özeniniñ sol jağalığınan Seleñginiñ bir tarmağı Hilok özenine deyingi aralıq eken. Qarasını mol, ösken, öngen el. Alğı bir zamandarda wzın sanı jetpis mıñ şañıraqqa tartıptı. Bükil jalayır on atağa bölinedi deydi Räşid-äd-Din. Ret-jönimen aytqanda: jat, toqırauın, könsauıt, qwmsauıt, oyat, nilqan, qwrqın, töleñgit, böri, şañğwt. Ärqaysısı öz ämiri bar, sanı da köp, qıruar halıq deydi. Keyde Qıtay şekarasına deyin jayıla qonadı eken. Sondıqtan da arıda qidan, beride şürşitpen ärqilı qaqtığıs, qantögis soğıstar bolıp twrğan.
Birde jalayırdı janıştap, täubağa keltiru üşin Qıtaydan köp äsker şığadı. Eki jaq Kelüren özeniniñ eki qabağında qarama-qarsı kelipti. Taqau töñirekte ötkel joq eken. Jau tereñ äri ağındı özennen öte almaydı dep sengen jalayırlar bergi bette twrğan qalıptarı qıtaylardı mazaq qıla bastaydı, qoldarın şoşaytıp, börikterin bwlğap, özderine şaqıradı, keliñder, malımızdı talap, oljağa batıñdar dep ayqaylaydı. Sonda qıtay äskeri tüni boyı qu ağaş jinap, sal buıp, tañ ata qaptap özennen ötken eken. Sandarı äldeneşe ese köp jau jasağı jalayır äskerin jeñip, qonısın oyrandap, malın oljalap, boyı qamşı sabınan asqan bala-şağasına deyin öltirip, qasap qırğın jasağan eken. Tıqsırıla qaşıp, aman şıqqan jalayırdıñ bir böligi qiyat qonısına jetedi. Biraq eki arada tağı da janjal tuıp, kütpegen soğısta bolaşaq Şıñğıs hannıñ segizinşi atası Dwtwm-Mänenniñ segiz wlı qatarınan, anası Mwnwlwn-qatınmen birge qazağa wşıraptı. Bwl isti qalğan jalayır hoş körmese kerek, äñgimeniñ bir wşığında basbwzar ağayındarın özderi jazağa tartıptı degen de söz bar. Sirä, keyingi kep. Aqırı, äldeqalay aman qalğan nemere, Şıñğıs hannıñ altınşı atası Qaydu-hannıñ twsındağı qarımta soğısta jalayır jeñiliske wşırap, köpşilik böligi qiyat äuletine bodan boladı. Bwdan soñğı zamanda alalıq tumaydı, Şıñğıs han atqa mingen kezde bükil jalayır börjigen äuletimen ıntımaq, birlik tanıtadı. Almağayıp zamanda birşama böligi Jamwqağa jaqtasqanımen, Azamat soğısı, bwlğaq kezeñinen aman-tügel ötedi. Şıñğıs hanmen birge köterilip, qaytadan wyısqan alıp elde biik märtebege jetedi. Şıñğıs han zamanında, oğan jalğas tört wlıs däuirinde jalayır taypasınan wlı qolbası, ataqtı ämirler şığadı, bwl rette Sartauıl jorığı twsında Şürjen maydanında bas qolbası, äri jañadan jaulanğan patşalıqqa tejeusiz ämirşi saylanğan Mwqalı-noyannıñ atın atau jetkilikti bolsa kerek. Endigi bir qolbası – Bala-noyan. Sonday-aq Esür-noyan, Sapa, Bürke ämirler qwrmetke jetedi. Eke Wlıs jarım älemdi därgeyine keltirgen zamandarda jalayır Şığısta Qıtay-Şürjen tarabına jayılıp, Batısta – Joşı, Şağatay wlıstarına keñinen taraladı, äsirese, Qwlağu biligindegi Iran jwrtında ayrıqşa ıqpalğa ie bolıptı, keyinirek, imperiyanıñ ıdırau kezeñinde jalayır äuleti baytaq Bağdattı alıp, Teristik Iraq, Kürdstan men Äzirbayjan şeginde derbes, jaña bir wlıs qwradı (1336–1432). Uaqıt oza kele, Qıtay men Iran atırabındağı jalayır qauımı sanı mol jergilikti jwrt arasında jwtılıp ketedi, bastapqı türik-tatar kebin joğaltpağan – Däşti-Qıpşaq pen Orta Aziyadağı qauım ğana.
Öziniñ tuma atımen saqtalğan jalayır büginde qazaq halqınıñ qwramındağı negizgi taypalardıñ biri bolıp esepteledi. Sonımen qatar, jalayırdıñ erterekte bölinip qalğan şağın ataları baltalı nayman jäne aşamaylı köşebe kerey qwramına enipti.
Qazaqtağı ejelgi jalayır qauımınan XVI–XVII ğasırlar şeginde jasağan tarihşı ğalım Qadırğali Jalayır şıqqan. XVIII ğasırdıñ ekinşi jarımınan Eskeldi, Balpıq bilerdiñ esimi mälim. XIX ğasırdan Baqtıbay aqın ataqtı. Sovetter zamanında atı mağlwm belgili artister Qanabek Bäyseyitov, Biken Rimova, eldiñ eri Nwrmolda Aldabergenov, respublikanıñ täuelsizdik kezeñinde memlekettik qızmetke aralasqan sayasatker Qasımjomart Toqaevtar da osı ejelgi äuletten.
Teles
Teles – Orman aymağındağı, 1207 jılı Joşı Eke Wlıs därgeyine keltirgen ru, taypalar qatarında ataladı («Qasterli şejire», qıtayşa jazuda – «töeles», Räşid-äd-Din, orısşa audarma tañbasında – «tulas»).
Tele (köpşe türi – teles) – türik halıqtarı tarihındağı eñ köne etnonimderdiñ biri. Şığısta Ülken Hiñgan, batısta Tyan'-Şan' aralığındağı Wlı Dalada qonıstanğan köşpendi taypalardıñ jinaqtı atauı retinde Swy äuleti (581–618) jäne Tañ äuleti (618–907) däuirindegi qıtay derektemelerinde keñinen qoldanılğan. Bügingi zertteuşiler taypa jäne birlestik tarihı bwdan äldeqayda bwrınğı zamannan bastau aladı dep sanaydı. Tañbağa tüsken alğaşqı mağlwmatı 390 jılğa säykesedi. İlki zamandağı wyıqtı mekeni – Gobi şöliniñ tüstik atırabı, Qıtaymen şektes aymaq. IV ğasırdıñ soñında, Toba Vey patşalığımen tınımsız soğıstar nätijesinde Wlı Dala şegine qonıs audarğan. Qıtaydıñ Soltüstik äuletter (386–581) kezeñinde tele etnoniminiñ ornına gaogüy atauı jürgen eken. Qıtayşa tura mağnası – «biik arbalı» degen söz, bwl – köne türikşe “qañğalı” esiminiñ özindik audarması esepti. Gaogüy-tele turasında eskilikti qıtay derekterinde bwl – «jaujürek äri quattı, at üstinen sadaq tartuğa maşıqtı jwrt» dep sıpattaladı. Arbalarınıñ doñğalağı ädepkiden ülken, şabaqtarı köp eken. Tele – ejelgi ğwndardıñ tikeley wrpağı jäne türik tekti dep sanaladı. Jalğas bir zamandarda tele atauındağı keybir taypalar Täñiri tauınan asıp, bügingi qazaq jeri – Aral men Atırau teñizderiniñ jağasına deyin jetipti.
VI–VIII ğasırlarğa tiesili qıtay derekterinde tele-gaogüy birlestigi qwramında atalatın ru-taypalardıñ wzın sanı jiırmağa tartadı, bügingi transkripciya boyınşa, jiktep aytsaq: aba (apa), adye (atye), baegu (paegu), baysi, veyho (huyho), guligan', kibi (kipi), pugu, sekie, seyan'to, si (ci), teeler, tolanko (dolan'go), tubo (dubo), tunlo, fuliko, fulo, hun (hunlo), husa (husie), cibi. Bwlardıñ işinde esimderi naqtı ajıratılıp, keyingi tarihta mağlwm bolğandarı: baysi – bayıs, baegu – bayırqı, huyho – wyğır, guligan' – qwrıqan, tolanko – töleñgit; seyan'to – qıpşaq dep sanaladı, al pugu – qırğızdağı bwğı, adye – qazaqtağı aday boluğa mümkin. Tele birlestiginde jetekşi, bastı taypa retinde sanı mol, quattı seyan'to ataladı.
Tele – etnikalıq twrğıda asa ülken qwrılım ekenin köremiz. Jay ğana odaq emes, öte jaqın tuıstıq negizinde qalıptasqan, wjımdı birlestik. Tele qauımınıñ şığu tegi turalı özindik añız-nanımdar da ädepki äpsanadan säl özgeşerek. Altaydan taralğan türkit jäne onıñ ıqpalındağı tuıstas taypalar eskilikti wğım boyınşa, Kök böri – Qwrtqa-Ananıñ qwrsağınan jaratıladı, al tele jwrtı Kök börini ana emes, Ata dep bilgen. Bwl äpsana boyınşa, äldebir ğwn patşasınıñ ğajayıp swlu eki qızı boladı, patşa erekşe qızdarın adam balasına qimay, jaratuşınıñ özine bağıştağan eken. Aqırı tilegi qabıl bolıp, Täñiri jibergen Börige küyeuge şıqqan qızdardıñ wrpağınan osı tele taypaları taralıptı. Ğılım tilimen aytqanda, äuelgi matri-jüyeniñ keyingi patri-jüyemen almasqan körinisi. Şındığında, ekeui bir-aq añız.
Tele birlestigi 546 jılı Türik qağanatı qwramına qosılğannan soñğı kezeñde seyan'to bwl toptan bölinip, bileuşi türkit taypasımen berik odaq qwrıp jımdasadı, osıdan keyin tele birlestiginde jetekşi orınğa şıqqan wyğır (on wyğır) ortalıq, qağan ökimetine qarama-qarsı küş retinde Toğız-oğwz birlestigin wyıstıradı. Bwrnağı tele-gaogüy atauınıñ toğız-oğwz atauımen almasuı qıtay derekterinde alğaş ret 630 jılı körinis tapqan, şın mänisinde jaña odaqtıñ qwrıluı – bwdan köp bwrın boluğa tiis. «Toğız» – türik jwrtında qasterli san, yağni birlestik atauı – şarttı, bwl qwramda qanşa ru bolğanın naqtı aytu qiın. Qıtay derekterinde toğız-oğwz tele qatarında on-wyğırmen birge: adye, baegu, baysi, pugu, si, tolanko, tunlo ruları ataladı, älbette, orayımen tañbağa ilingeni.
Toğız-oğwz Wlı qağanattıñ şırqau kezeñinde wlıstağı eñ negizi äskeri küş qatarında boladı. Alayda, uaqıt oza kele qanşama ılañğa jol aşqan. Ünemi derlik ortalıq wjımnan bölinuge wmtılıp otırğanın köremiz. Äsirese, Ekinşi qağanat twsında. Qarsı köterilgen toğız-oğwz taypalarımen aradağı soğıstar jayı sol zamanda tasqa tañbalanğan Kül-tegin, Bilge-qağan bitikterinde birşama qamtılğan. Ekinşi qağanat ta qwlaydı, toğız-oğwz tobındağı on-wyğır äuleti bilikke jetedi. Arada jüz jıl ötkende bwl wyğır-türik qağanatı da qirağanı belgili. Är zamanda ärqilı atalıp kelgen Tele taypa birlestigi de birjola ıdıraydı. Odaq qwramındağı är ru öziniñ äuelgi, dara esimin tabadı, biraq ejelgi tele etnonimi de mülde wmıtılmaptı.
Bastapqı, jalpığa ortaq ülken ataudı saqtağan, endi derbes ru bolıp şıqqan teles ejelgi qonıs Wlı Daladan teristikke qaray ığısa kele, Şıñğıs han tu kötergen kezde Seleñginiñ arğı beti, Barğwjın-Toqım şegindegi dalalı, ormandı aymaqqa birjola bauır basqan eken. Qarsılıqsız bağınadı jäne keyinde eşqanday alalıqqa jol bermeydi. Batıs jorıqtarı kezinde tüp köterilmese de, köpşilik böligi dürmekke qosılğan siyaqtı. Keyinde Däşti-Qıpşaqtağı köşpendi «özbek» jäne Noğay Ordasındağı atalas ru-taypalar qatarında körinedi.
Ejelgi teleniñ tikeley äuletiniñ jarıqşaq bölşekteri başqwrt, noğay, qırğız (teleu), qaraqalpaq (teli) jäne bügingi Reseydiñ Taulı-Altay aymağındağı altaylıq atanğan şağın halıq qwramında (teles-töles) saqtalıptı. Osı Altay tarabındağı türik tekti taypalardıñ rulıq qwrılımın jäne şığu tegin zerttegen belgili orıs ğalımı L.Potapov bağzıdağı tele etnoniminiñ tura on bes ğasır boyı özgerissiz saqtalıp kelgenine qayran qalğan jäne bwl qwbılıs – türik näsildi ejelgi ru, taypa ataularınıñ wmıtılmay, wrpaqtan-wrpaqqa ötui – qalıptı jağday ekenin käulandıradı.
Sonımen qatar, XVII ğasırda Altaydıñ teristik beti, Batıs Sibir jazığında keñinen jayılğan teleuit degen jwrt bolğan. Tarihta «qwba qalmaq» (orıs derekterinde «belıe kalmıki») atanğan halıqtıñ bir tarmağı. Bügingi jwqanası Altay ölkesi men Taulı Altay avtonomiyasındağı türik tekti wsaq halıqtardıñ qwramında ğana saqtalıptı. Orıs zertteuşileri, onıñ işinde L.Potapov ta bwl «teleut» – «telengit» (töleñgit) söziniñ jañsaq atalğan, nemese teris jazılğan nwsqası dep esepteydi. Şındığında, töleñgitpen arğı tübi ortaq demesek, teleuit – derbes qauım, sol teleniñ özi, tek eskilikti köpşe jwrnaq (-t) jalğanğan qalpı. Türik halıqtarınıñ ötkeni men büginin ğana emes, bar lüğatın jetik bilgen V.Radlov bwl teleuitterdiñ tili töleñgitten basqaşa, altaylıq özge taypalardan da bölek dep atap körsetken bolatın. Aytqanımızday, bağzı derekter, Boris Godunov patşanıñ jaña bekinis – Tom qalasın salu turalı jarlığında bwl jwrt «teles» ataladı eken, yağni üyles eki etnonim ol kezde bir mağnada qatar qoldanıldı degen söz.
Osı rettegi orıs oqımıstıları, älbette, özderi arnayı zerttep otırğan aymaqpen ğana şektelgen. Şındığında, ejelgi tele äuletiniñ eñ jiın tobı – qazaq halqınıñ qwramına engen. Bwlar – älimwlı taypa birlestiginiñ sanatındağı şömekey, şekti, qarakesek, törtqara, aq kete rularınıñ, baywlı şerkeş pen beriştiñ, alban dosalı, jetiru ramadannıñ jäne qarabalıq qıpşaqtıñ işindegi, atauı ortaq töles tarmağı, aşamaylı tarışı kereydiñ bir atası tele häm jetiru tobındağı teleu ruı. Teles, töles – tele nwsqasınıñ köpşe türi, al teleu – ol da osı teleniñ dıbıstanu orayımen qalıptanğan naqtı atauı. Osı rettegi ekinşi bir bayıp – bizdiñ teleu ejelgi tele birlestiginiñ Şıñğıs hannan äldeqayda bwrınğı zamanda Däşti-Qıpşaqqa ornıqqan jäne Qıpşaq odağı qwramında otırıp, öziniñ rulıq esimin saqtağan bir bölşegi boluı da ıqtimal. Biraq bwdan is mänisi özgermeydi. Öytkeni, arğı atalarmen aradağı tarihi jalğastıq eşqanday kümän tuğızbasa kerek. Başqwrt halqınıñ şığu tegin zerttegen R.Küzeev qazaq jäne başqwrt qwramındağı teleu ruı sol bayağı tele taypasınıñ keyingi äuleti dep tanığan. Osı orayda, qazaq rularınıñ etnogenezin bayıptağan M.Mwqanov pen V.Vostrovtardıñ pikiri de R.Küzeevpen bir jerden şığadı.
Aytpay ketuge bolmaytın endigi bir üyirles derek – dulat siqım, dulat şımır jäne köldeneñ qıpşaq işinde töle, sirgeli men alban işinde tileu, şerkeş, kerderi, tarışı kerey, süyindik arğın işinde tiles, arğın bäsentiin işinde aq tiles, qoñırat kötenşi işinde qara tiles deytin atalar wşırasadı. Kezdeysoq dıbıstıq wqsastıq emes, äuelgi tele, teles etnonimderiniñ uaqıt oza kele, mağnalıq izdenis nätijesinde tuındağan, nemese keyingi şejireşiler tarabınan jañsaq jazılğan üyles qalıbı der edik. Qaytkende de osı toptağı attas bwtaqtardıñ öziniñ tüp tamırı ortaq ekendigi kümän tuğızbauğa tiis.
Iä, aytpaqşı, ejelgi tele äuletiniñ bir jwrnağı qırğız arasında da, teles (tööles) atımen saqtalğan. Büginde İşkilikke tirkeledi. Biraq bwrnağı şejirelerde töles ruı Oñ men Sol ğana emes, keyinirekte qwralğan İşkiliktiñ öziniñ sanatına kirmeydi eken. Qırğız jwrtına tipti beride, bälkim, Aqtaban-Şwbırındı zamanındağı äleyim-täleyim kezinde qazaq tarabınan bardı ma dep şamalauğa mümkin.
Töleñgit
Töleñgit «Tügel tarihta» Şıñğıs hannıñ därgeyine keltirilgen qonısı şalğay taypalardıñ qatarında aytıladı. Tatar Dalasınıñ teristik sırtında, ormandı alqapta twradı, sondıqtan da «ağaş-eli» atanatın qauımğa jatadı. Bwlardıñ tirşilik kebi ortaq – negizinen añşılıq bolğanımen, twqım-tegi de, twrmıs-saltı da ärqilı dep jazğan Räşid-äd-Din. Al töleñgittiñ türik näsildi ekenin atap körsetken.
Töleñgit (telengut, telengit) – türik äleminiñ şığıs atırabında qalıptasqan ejelgi rulardıñ biri. Tüp negizi (tolanko, dolan'ge) ğwn jwrtınıñ bir äuleti sanalatın, qıtay derekterinde gaogüy atalğan Tele taypa birlestiginen bastau aladı. Jaraqtı äskeri bir tümen, yağni bükil töleñgit – 10 mıñ şañıraq, 50 mıñ jan şamasında bolğan. Ğwn wlısına jalğas Wlı Türik qağanatı kezinde toğız-oğwz qwramındağı sanı mol äri jauınger, negizgi rulardıñ qatarında, Tolı özeniniñ añğarında jasaptı. Alıp memleket ekige bölingende Kök Türik – Şığıs qağanat qwramında qaladı. Bwl kezde Wlı Dalanıñ ortalıq-şığısındağı Zapqan özeniniñ boyında qonıstanğan eken. Kök Türik wlısı ıdırağannan soñğı qırqıs, bwlğaq zamandarda sanı azayıp, quatı da kemip, Bayköl mañı, Sayannıñ sırtına qaray ığısqanı bayqaladı. Bwl kezde äuelgi quattı qauımnıñ keybir bwtaq, bölşekteri Wlı Dala şeginde qalğan basqa bir irgeli taypalardıñ qwramına kirgenin köremiz. Mäselen, Räşid-äd-Dinniñ körsetuinşe, on ata jalayırdıñ ülken bir tarmağı töleñgit ataladı.
Derbes töleñgit ruı Şıñğıs han Eke Wlıstı wyıstırğannan soñğı kezeñde, orman halıqtarı qatarında bağınışqa tüsedi jäne şönes, adarqın, tölespen birge, barın bastağan tümenge qosılğan. Äytkenmen, Sartauıl, Däşti-Qıpşaq, Batıs jorıqtarına qatıstı ädebiette töleñgit esimi wşıraspaydı. Sirä, bwl zamanda eleusizge jaqın, şağın jwrt bolğandıqtan. Altın Orda men Şağatay wlısınan soñğı köşpendi özbek jäne noğay taypalarınıñ sanatında tağı joq. Tek säl keyinirek, Altay atırabınan boy körsetedi. Resey tarihında telengit, telenget dep jazılatın bwl jwrt XVI ğasırdıñ orta şeninde teleuit jäne özara tuıstas basqa da türik tekti rularmen birlestikte orıstar «Belıe kalmıki», qazaqtar «Qwba qalmaq» atağan derbes Töleñgit wlısınıñ tuın köteredi. Jüz elu jıldan astam wzaq uaqıt boyı teristikte Resey öktemdigine, tüstikte Oyrat şapqınşılığına tötep berip, täuelsizdigin saqtap twrıptı. Altay töñiregindegi türik tektiler arasında «Ala qayıñnan köp töleñgit» degen mätel sol kezde şıqsa kerek. Aqırı, wzaqqa sozılğan auır soğıstardan osı XVIII ğasırdıñ soñında, Dürbin-Oyrat handığına kiriptar bolğan «qwba qalmaqtar» 1710 jıl şamasında Joñğardıñ işki aymaqtarına köşiriledi de, arada qırıq bes-elu jıl ötkende, mänju-qıtay şapqınşılığı kezinde el iesi «qara qalmaqtarmen» birge qırılıp ketken.
Ejelgi töleñgit taypasınıñ öz atımen saqtalğan azğana jwqanası büginde Resey Federaciyası qwramındağı Taulı-Altay avtonomiyası, Altay aymağı men Kemerovo oblısınıñ şeginde jasaydı, qwrıp bara jatqan şağın halıqtar sanatında. Töleñgittiñ kezinde Altaydan Dürbin-Oyrat şegine zorlıqpen köşirilip, Istıq-köl töñiregine qonıstanğan, bwdan soñğı qırğınnan qaqas qalğan bir tarmağı mwndız ruı büginde qırğız halqınıñ esebinde.
Al bwdan basqa, qazaqta keñinen taralğan töleñgit tağdırı säl özgeşerek. Bwl ru Qazaq Ordasında han jasağı sanalğan. Mısırdağı mämlükter siyaqtı, negizinen äskeri qwrılım, sonımen qatar, tiesili şaruaşılığı bar. Üş jüz qwramınan tısqarı qaluı – Qazaq wlısına keyinnen kelgen sebepti. Bizdiñ bayıbımızşa, Qara qalmaqpen qatar, Qwba qalmaqpen de köp soğısqan Esim han zamanında alıstağı Altay, Barabı, Qwlındı dalalarınan twtqın emes, erikti bodan retinde köşirilip äkelingen jwrt. Eşkimge täuelsiz, tek handıq ökimettiñ ğana tiregi boluı sol sebepti. «Töreniñ töleñgiti» atanıp, ülken qwrmette bolğan jäne qandı maydanda ünemi alğı lekte şapqan. Qazaq Ordası qwlağannan soñğı däuirde töleñgit sol töre twqımımen birge tozdı. Tek Qarqaralı duanında ğana jiın otırğan qauım bir bolıs el bolıptı.
Älbette, ayttıq, kez kelgen ru – kürdeli qwrılım, äuel bastağı wytqı toptıñ töñiregine tuıstas, qonıstas tağı qanşama jwrttıñ toptasuı nätijesinde qalıptasqan kategoriya. Sondıqtan bügingi qazaqtağı kez kelgen ru siyaqtı, töleñgit te öziniñ älmisaqtağı bolmısın sol küyi saqtap qaldı dep aytuğa bolmaydı. Biraq tüp negizi – bağzıdağı teginen tısqarı emes.
Räşid-äd-Din şejiresinde töleñgit ataları taratılmaydı. Jaña zamandağı derekter boyınşa, Altay öñirindegi, oqşau otırğan, yağni öziniñ äuelgi qalıbına jaqın töleñgit jwrtında: mwndws, todoş, ırğıt, köbek, sağal, toğwl, tonjon, orsaq degen jäne qıpşaq, almat (ejelgi kereydiñ bir bwtağınan), nayman, töles, merkit esimdi tarmaqtar bar eken. Bwlardıñ bastapqısı – töleñgittiñ özine ğana tän dep şamalasaq, soñğıları – keyingi jañqa-jarqadan qosılğan jwrt deuge tiispiz. Al qazaqtağı töleñgit: mamadayır, qwsşı, qalmaq, deyit, tabın, nayman, jemet, qara eşki, uanas, jalañ, taz, jölke, oñajıt, boran, teleu dep jikteledi. Taldap taratu – bwl kitaptıñ mindetinen tısqarı. Tek bir ğana söz – mwndağı «qalmaq» – kädimgi qalmaq emes, XV–XVI ğasırlardağı Däşti-Qıpşaq köşpendileri qwramında atalatın rudıñ bir wşqını, nemese äuelgi birtwtas töleñgitpen birge kelgen attas qauım bolsa kerek. Töleñgit şejiresinde qalmaq tabı Jelden degen kisiden taraydı. Bwl jelden jäne tabın, teleu, taz ben jalañ Altaydağı töleñgit ruınıñ işindegi kişi atalardıñ qatarında sanaladı.
Qazirgi qazaqtağı atalı basqa taypalar siyaqtı, töleñgit ruınan şıqqan twlğalar da el ömirinde eleuli iz qaldırdı. Abılay han zamanındağı qolbası Janazar batır, XIX ğasırdıñ alğaşqı jarımında ötken aqın qız Jazıq, XIX–XX ğasırlar şeginde jasağan küyşi Dina Nwrpeyisova, XX ğasırdıñ ekinşi jarımında ataqqa şıqqan matematik Orınbek Jäutikov, Qazaq wlt aspaptar orkestrin türlentip, qayta qwrğan dirijer Şamğon Qajığaliev, klassik jazuşı Täken Älimqwlov, belgili ädebiet sınşısı Zeynolla Serikqaliev osı ejelgi jwrttan bolatın.
Bayıt, toqas
«Qasterli şejirede» 1207, qoyan jılı Eke Wlıs därgeyine keltirilgen şetkeri taypalar qatarında bayıt pen toqas ataladı. Ormandı alqap öñirinde, Kem-Kemjüt pen Wlı Dala aralığında qonıstanğan eken. Ataqtı, aybarlı bolmasa da, tım eleusiz qauım emes.
Beridegi zertteuşilerdiñ barlığı da bwl bayıt (bait) belgili bayauıttıñ (bayaut) naq özi, nemese mekeni jıraq bir bölşegi dep biledi. Şındığında, köptegen türik rularınıñ atauına tän ortaq tübiri (bay, yağni däuletti) demesek, bwl ekeui mülde böten, eki tarap qauım. Sol «Qasterli şejireniñ» özinde bayauıt pen bayıt derbes ataladı, jazılu jorası da är türli. Sonday-aq, Altın Ordadan soñğı Däşti-Qıpşaq ru-taypalarınıñ arasında da bayıt (bayıs) pen bayauıt qatar jür. YAğni, şığu tegi üyles eki basqa ru.
Ayttıq, belgili. Ejelgi etnonimderdiñ köbinde wşırasatın -t, -s jwrnaqtarı – köptik, jiıntıq belgisi jäne bwl ekeui özara mändes. Atau twlğamen saqtaluı da, retine qaray tüsip qaluı da ıqtimal. Sonımen qatar, özara almasuı da mümkin eken. Bwl rette keyingi zamanğa köptik twlğasında jetken qiyat, qoñırat, merkit, qoralas ataularımen qatar, jekelik qalpın jäne saqtağan kerey-kereyt, tele–teles–teleuit etnonimderin mısalğa keltiruge boladı. Osığan oray bizdiñ aytpağımız – Altın Ordadan soñğı kezeñde Däşti-Qıpşaqtı jaylağan bayıs ruı – sol ejelgi bayıttıñ tikeley jalğası bolıp tabıladı. Bayıs (bayıt) ejelgi qıtay derekterinde VI ğasırdan mağlwm, äygili Tele birlestigi qwramındağı beldi rulardıñ biri. Jalğas zamandarda tozğındağan, seldiregen. Keyingi tarihta bederli tañba qaldırmasa da, iz-tüzsiz joğalmaptı, wrpaqtan wrpaq jalğap, ejelgi atauın saqtap qalğanın köremiz. Jäne äli de birşama qauım bolğanı bayqaladı. Osı qalpında noğay jäne qazaq halıqtarınıñ qwramına qwyılıptı. Sirä, sanı şekteuli, azdığınan emes, jiını kem, ärqilı aymaqta, ülken rular arasında bıtıray ornalasqan sebepti, derbes qwrılım bola almay, ekinşi, üşinşi bunaqtağı kişi ata retinde sanatqa qosıladı. Atap aytqanda: dulat janıs işindegi, şapıraştı şıbıl işindegi, jalayır şumanaq, qoñırat kötenşi, jastaban kerey men uaq-kerey işindegi bayıs, balta kerey işindegi bayıt; qara-kerey qwramındağı eñ bir tolımdı tarmaq tağı da bayıs atanadı. Jinaqtap kelgende, qanşama halıq. Bäri de qazaq. Jäne qıtay tarihnamasında baysi dep atalğan ejelgi bir taypamızdıñ ğasırlar boyı üzilmey saqtalğan näsil jwrnağı.
Qosımşa tağı bir derek – bayıttıñ eski jwrtta qalğan bir bwtağı (şaması bes jüz şañıraq) keyinirekte dürbit-qalmaq esebinde bir aymaqqa qaraptı. Alayda, dürbit pen bayıt (bait) özderin bir-birinen böten sanaydı, bwlardıñ rulıq tañbaları da bölek dep atap körsetken, osı öñirdegi türik-moñğol taypaları turalı tört tomdıq zertteu jasağan orıs oqımıstısı G.Grumm-Grjimaylo ötken ğasırdıñ bas kezinde. Bwl «bötendiktiñ» tüp tamırı bayıttıñ ejelgi türiktik teginde jatır. Bayıttıñ tür-twlğası da dürbitten göri wrañqayğa (tıba) jaqın degen G.Grumm-Grjimaylo. Äytse de, aqırı qalmaq bolıp ketken. Ärqilı jağdayda öz tobınan bölinip, jat ortağa tüsken qauımnıñ köretin küni qaşanda osınday…
Toqas ruınıñ jay-japsarı da bizdegi bayıt-bayıs oraylas. Arıdağı bir derek – äuelgi mekeni Toqas (Twñğıs) özeniniñ añğarı, ru atauı da sodan şığıptı. Ejelgi ğwndardıñ ertede bölinip qalğan bir jwrnağı degen mağlwmat bar. YAğni, bağzıdan qalıptasqan atalı jwrt. Äytse de, molınan ösip-önbegen. Batıs jorıqtarına qatıstı bizge mağlwm ädebietten atı-jöni wşıraspaydı. Biraq mülde dereksiz emes. Toqas ruınıñ keyingi tarihın qazaq şejirelerinen tanıp-biluge boladı. Bıtıray şaşılsa da, jalpı qarasını äjeptäuir jwrt. Taratıp aytsaq: qara-kerey bayjigit işindegi toğas, teristañbalı nayman işindegi aq toğas, şömekeydiñ ülken bir tarmağı häm tabın arasındağı eki bwtaq jäne arğın atığay, arğın qarpıq, aday süyindik qwramındağı toqa, aday kelimberdi, älim kete, arğın quandıq, sirgeli elbaq, kerey tarışı, nayman törtuıl işindegi qara toqa, arğın quandıq işindegi sarı toqa, qañlı qwramındağı toqay, beriş qwramındağı qara toqay…
Täñiriniñ qalauımen tarih-tağdır ejelgi jüz san rudı Şalqar Dalağa bwrşaqşa şaşıp jiberip, tobımen toğıstırıp, äbden aralastırıp barıp, qoyın-qonışın toltıra qaytadan jinağan eken! Arğı zamandağı dañqtı atalardıñ tikeley mwrageri bolıp tabılatın qazaq halqınıñ ana tiliniñ birligi, tür-twlğasınıñ üylestigi, ädet-ğwrpınıñ ortaqtığı jäne soğan oray özindik mentalitet – osı, wlttıq wlıstar ayasında wyısqan san ğasırlıq qaltqısız aralas, wrpaqtan wrpaqqa ötken tuıstıq jalğastıq nätijesi. Bwdan bwrın da talay aytqanbız, tağı da qaytalayıq: älem tarihında däl qazaq siyaqtı, ejelden-aq berik qalıptasqan birtwtas halıq neken-sayaq, tipti, joq desek artıq emes.
Osı tarmaqta söz bolıp otırğan ejelgi bayıt taypasınıñ tikeley jalğası bolıp tabılatın, nayman qara-kerey qwramındağı bayıs ruınan XVIII ğasırda jasağan batır jırau Aqtamberdi, Abılay han zamanındağı ataqtı Qu dauıstı Qwttıbay, XIX ğasırdağı aruaqtı aqın Dulat şıqqan. Al twtastığı saqtalmay, ağayın jwrt arasına taralıp ketken basqa da rular siyaqtı, bağzıdağı toğastıñ qazaqtağı keyingi tarmaqtarınan qanday twlğalar şıqqanın tügendeu qiın jäne maqsat ta emes. Bizdiñ qazaqtağı irilerdi sanamalap otıruımız – alaştı alalau emes, Şıñğıs han zamanındağı belgili türik rularınıñ köpşiligi qazaq halqınıñ qwramına engenin, yağni biz – kimderdiñ tikeley mwrageri ekenimizdi äygiley, naqtılay, bekite tüsu. Endi toğasqa qaytıp oralsaq, biz anıqtağan jalğız esim – XIX ğasırdıñ ekinşi jarımında jasağan, qazaqtıñ ötkenin añsap, keyingi wrpağına sırlı, mwñdı jırlar tastap ketken Mwrat aqınnıñ özi jetip jatır, beriş işindegi qara toqadan taraydı.
Bajigid
Telespen, bayıt, toqas jäne sol qatardağı basqa da şağın rularmen bir uaqıtta, bir aymaqta Eke Wlıs därgeyine keltirilgen jwrttar qatarında, «Qasterli şejireden» basqa eşbir derektemede wşıraspaytın bajigid degen ru bar. Qıtay jäne sol taraptağı İşki moñğol tarihşıları «bajigid» – başqwrt atauınıñ bwrmalanğan nwsqası dep biledi. Bwl mülde qisınsız jağday. Sonau X ğasırda Däşti-Qıpşaqtı aralağan ataqtı arab sayahatşısı Ibn-Fadlan başqwrt elinde bolğan jäne bwl jwrttıñ Edil boyındağı bwlğarlarmen şektesip jatqanın ayğaqtağan. Başqwrt halqınıñ şığu tegin zerttep, tolımdı kitap jazğan R.Küzeev başqwrt etnoniminiñ tüp törkinin osı jwrttıñ bayırğı mekeni – Batıs-Däşti öñirimen baylanıstıradı. Onıñ üstine, XIII ğasırdıñ ekinşi jarımında Şıñğıs han imperiyasın batıs şeginen şığıs şegine deyin köktey ötip, keri qayrılğan, el jayı, jer jayınan qanşama qwndı mağlwmat bergen europalıq elşiler Karpini men Rubruk ta başqwrt (baskart) atauın Batıs aymaqpen baylanıstıradı, ol kezde majar (vengr) jwrtı qıpşaq, tatar qauımı tarabınan «başqır» atanğan eken, bwl jağday – majarlar äuelde Başqwrt dalasınan şıqtı degen wğımnan tuındağan. Baskart degenimiz – ejelgi vengrler, dep aytqan Benedikt Polon. Rubrukpen kezdesken, ilkide şığıs tarapta bolğan majar monahtarı ondağı başqwrt pen mwndağı biz – bir halıqpız, tilderimiz de birdey degen. (Bügingi ataulı başqwrttıñ türiktenui – Altın Orda zamanı.) Bağzıdağı arab tarihşıları da majar jäne başqırt sözderin teñdes, mändes etnonim retinde qoldanıptı.
Räşid-äd-Din tarihında da «başqır» – majar esebinde körinedi, endi bir twstağı, ğwlamanıñ qıpşaqpen qatarlastıra aytılğan sözi keyingi başqwrtqa säykeskenimen, osı oraydağı tüpnwsqa derekterdiñ eşqaysısında Şığıs, yağni Wlı Dala şeginen tektes atau mülde wşıraspaydı. Sözimizdiñ tüyini – qaytkende de manağı «bajigid» – başqwrt emes, basqa bir jwrt. Endeşe, mwnday ru qazir joq, saqtalmağan der edi bügingi Batıs, Şığıs tarabındağı eñ bilgir zertteuşiler. Tek azğana bir kiltipan – sol ataqtı oqımıstılardıñ eşqaysısı, tipti, biz büginde äuliege taqatıp qoyğan Lev Gumilevtiñ özi qazaq tarihına, tım qwrsa, qazaq halqın qwrağan ru, taypalar atauına üstirt bolsa da üñilmegen, bilimsizdikten emes, tım köp bilgennen, ayrıqşa astamdıqtan: qwdıretti Şıñğıs hanğa beyşara qazaqtıñ qanday qatısı bar dep oylaydı ğoy, tipti, bwl tarapta eşteñe oylamaydı. Al biz artıq aqılımızdan emes, amalsız tumısımızdan bwl kiltipannıñ şeşimin arıdağı alımı keñ orıs oqımıstısı N.Aristovtıñ kömegimen, ol da orıs, bilgir ğalım G.Grumm-Grjimaylonıñ qostauımen, op-oñay taptıq. «Qasterli şejirede» qıtay ieroglifterimen «bajigid» dep tañbalanğan, al eskilikti qıtay derekterinde «ba-çji-gi» dep jazılğan ru atauınıñ naqtı nwsqası – bayjigit, kädimgi özimizdiñ… bayjigit eken! Atap aytqanda, nayman tölegeteydiñ bir tarmağı.
Bwl bayjigit, dästürli şejire boyınşa, qızdan tuğan, yağni «kirme». Qazaqtağı nayman taypa birlestigine keyinnen qosılğan basqa bir atanıñ balası degen söz. Al älgi şejire boyınşa, jañağı Maqta qızdıñ ülken äkesi esepteletin Bayıstıñ özi, naqtılap aytsaq, bayıs ruı… bayağı bayıt bolıp şığadı, ekeui de «bay» sözine ärqilı twlğadağı köpşe jwrnaq (-s, -t) jalğanğan bir atau. Bwl, özimizge naqtı tiesili bayıstıñ arğısı emes, bergisin ğana qaza bastasaq, bar wrpağı «kirme» bolıp ketedi eken. Mäselen, bayıstıñ bir tarmağı qırjı – osı esimdi qızınıñ atımen atalğan, tağı bir äpsana boyınşa qız emes, kelin, biraq el bilegen ädildigi, jwrttan asqan aqıl, parasatına oray, bwl tarmaq äyel atına köşken; qaytkende de, atalıq emes, analıq ru. Bwdan äri tügendesek, bolatşı bar, twma bar, abaqtı bar. Abaqtımız – kereydiñ bir jañqası, twma – bayağı twmat äuleti, al bolatşı – Şıñğıs han ordası töñireginde jañadan qwrılğan, ärqaysısı ärqilı mindet atqarğan torğauıt, tama, qwsşı, könşi qatarlas qauım, äsker jarağın äzirleuşi wstalar äuletiniñ uaqıt oza kele jaña ruğa aynalğan bir körinisi. Ärine, äuel basta bayjigit te, bolatşı men twma da bayıttan bölek, derbes atalar, biraq arıda Altın Orda, keyinde Qazaq Ordası qwramında qauımdasu kezeñinde tağdırlas, eñ bastısı – qonısı oraylas wsaq rular, sirä, qarasını köbirek bayıt (bayıs) ruınıñ töñiregine toptasqan da, bir atanıñ balası – körneki qauım retinde irgeli nayman taypasınıñ qwramına engen. Tüptep kelsek, osı bayıstıñ özi ülken rulıq qwrılım qara-kereyge tiesili, al qara-kerey – bağzıda, aumalı-tökpeli zaman orayı, ärqilı ahual – halıqtar köşi, wlıs, taypa işindegi bwlğaq, Wlı Daladağı qıstalañ nätijesinde ordalı kereyden ajırap, ağayındas qalıñ naymanğa barıp qosılğan jwrt… Bwl, – joğarıda da ayttıq, keyin de talay märte aldımızdan şığadı, – qalıptı jağday jäne kez kelgen rulıq, taypalıq qwrılımğa tän, jalpığa ortaq zañdılıq. Aytpaqşı, sirgeli ruınıñ jäne şömekey ruınıñ jäne aşamaylı kerey siban tabınıñ bayjigit atalatın tarmaqtarı da sol ejelgi äulettiñ arıda ajırap qalğan bir bölşekteri bolıp tabıladı.
XVIII ğasırdağı qazaqtıñ bas batırı, Daraboz qolbası Qabanbay osı bayjigit – nayman qara-kerey qwramına engen atalı jwrt arasınan şıqqan.
Tas
«Qasterli şejireniñ» aytuınşa, tas ruı bayıt, teles, bajigid rularımen qonıstas jäne bir mezgilde Eke Wlısqa bağınışqa keltirilgen eken. Qıtay tarihşıları ru atauı Wbsı köline qwyatın Tas özeniniñ atauınan tuındağan dep biledi. Wbsı köli (Uvs-nwr) bügingi Moñğol wlısınıñ teristik-batısı, Uvs aymağında, al Täs (Tes-Kem) özeniniñ arnası negizinen Reseydiñ Tuva avtonomiyasınıñ şeginde. Tas ruınıñ arıdağı bolmısı turalı bar derek osı ğana. Batıs jorıqtarı, tört wlıs zamanına qatıstı ädebietten naqtı eşqanday derek wşırata almaymız. Biraq äsker qızmetinde de, beybit tirşilik kebinde de özimen twrğılas, tuıstas töles, töleñgit rularımen jağdaylas, tağdırlas bolğanı anıq. Jäne wrpaqqa wrpaq jalğanıp, tüp tamırı üzilmegenin köremiz. Reseydiñ Taulı-Altay aymağında twratın türik taypalarınıñ ejelgi tarihın jäne etnogenezin zerttegen L.Potapov tas (tastar) ruı osındağı qwmandı jwrtınıñ qwramındağı bir süyek retinde saqtalğanın kuälandıradı. Odan bwrın, arğı ğasırda Ortalıq Aziyadağı barşa türik halıqtarınıñ etnikalıq qwrılımı jäne şığu tegin ayğaqtağan ataqtı orıs ğalımı N.Aristov ejelgi tas ruın qazaq baywlı taypasınıñ qwramındağı tazdar ruımen şenestirgen edi. Al başqwrt halqınıñ şığu tegi turalı bayıptı zertteuler jürgizgen, köptegen ğılımi eñbek, sonıñ bäriniñ jinaqtı körinisi retinde ülken monografiyalıq kitap şığarğan R.Küzeev tas ruı taz (tazdar) atauımen qazaq, qırğız, başqwrt, noğay, özbek, türkmen halıqtarınıñ qwramına engendigin aytadı.
Bwl rette, ejelgi taz äuletiniñ qazaqtağı jalğası eleusiz, şağın ata emes, keñinen qanat jayğan irgeli ruğa aynalğanın köremiz. Birden közge şalınatın, baywlı taypa birlestiginiñ qwramındağı taz – atalas ülken qauımnıñ derbes, şağın bölşegi ğana. Qazaq şejiresine zerdeley üñilsek, taz – jalpı twrğısınan alğanda, wzın sanı öte mol, jäne jappay tarağan taypa ekendigin köremiz. Bajaylap, terip aytqanda, taz (tazdar) qabilasınıñ ataulı näsilderi: arğın qarakesektiñ eñ bir tolımdı tarmağı taz ruı (kärson, kerney, şanşar, t.b. atalar osı topta), qoñırat taypasınıñ jetimder tabına tiesili tazdar, sarı üysin qalşa işindegi, oysıl sirgeli işindegi tazdar, jalayır şumanaqtıñ bir salası taz, dulat şımır temirbolat taz, ıstı men oşaqtı işindegi taz, alban qwramındağı, jetiru kereyt pen tama rularındağı taz, bağanalı naymanğa qarastı aqtaz, qızıltaz, bura naymanğa tiesili aqtas, qaratas, aday qwdayke işindegi tas…
Osı, ejelgi taz ruına qatıstı, şekteuli derektiñ özinen-aq qazaq halqınıñ atam zamandardıñ özinde aralasıp, almasıp, qaytadan tüzilgen etnikalıq qwrılımnıñ sın-sıpatı, wlañğayır, jalpaq keñistiktegi qazaq ataulınıñ tiliniñ birligi, twrmıs-saltınıñ ortaqtığı qalay qalıptasqanı, birtwtas wlt retinde berik wjımdasu sebebi ayqın añğarılsa kerek. Tüptep kelgende, bizdiñ etnikalıq tarihımız – wlttıq wyısu tarihınıñ eñ negizgi tiyanaq-twrğısı bolğanın köremiz.
Qazaq qauımındağı, ejelgi tas taypasına tikeley qatıstı ataqtı twlğalar: arğın qarakesek qwramındağı taz ruınan şıqqan, XVIII ğasırdağı memleket qayratkeri Qaz dauıstı Qazıbek, XIX ğasırda jasağan äygili küyşi Tättimbet, XX ğasırdıñ basındağı belgili sazger Mädi, Kişi Jüz qwramındağı taz ruınan şıqqan, XIX ğasırda jasağan aqın, sazger Bala Oraz; bügingi zaman batırı, qazaqtıñ alğaşqı ğarışker wşqışı Toqtar Äubäkirov.
Qwrıqan
Qwrıqan – ejelgi Tele taypa birlestiginiñ qwramında atalatın (qıtay derekterinde «guligan'»), türik näsilindegi eñ köne rulardıñ biri. Alğaş tañbağa tüsui – VI ğasır şaması. Sol zamannıñ özinde qanatın keñinen jayıp, Bayköldiñ sırtına ötip, tün tünegi, teristik şektegi Wlı teñizge (Mwzdı mwhitqa) deyin jetipti. Tañ patşalığı däuirindegi (618–907) tarihnama sonday kuälik bergen. Twrqı biik, twrğısı zor, neşe jüz şaqırım şapsa talmaytın tüye moyın arğımaq attar ösiredi, jaraqtı, jauınger bes mıñ äskeri bar deydi. Temir qorıtqan, eginşilik jönin bilgen. Arnayı elşileri imperiya astanasında qwrmetpen qabıldanğan eken. Bwl ataulı jwrttıñ teristik taraptağı tobı qalğan türik qauımınan oqşaulanıp ketedi de, tüstik qwrıqandar Wlı Dalanıñ sırtı, Ormandı alqap şeginde twraqtap qaladı. Sol qalpında Wlı Türik qağanatınıñ qwramına enipti. Türik wlısı soltüstik taraptağı ekspansiya jäne qorğanıs häm orman halıqtarımen alıs-beris qatınas, negizinen wlpa teri salığı men tiimdi sauda jönin osı qwrıqan ruına mindetteydi. Bwl taraptağı qwrıqannıñ qarasını tım köp bolmasa kerek, türik qağandarı arnayı äsker jasaqtap, el şetine jäne qondıradı. Keybir zertteuşiler qwrıqan atauınıñ mağnası osı şekaralıq qızmetke oray, qoruşı, küzetşi, äskeri qorıq (twraq, bekinis) sözinen tuındağan dep sanaydı. Bergi tarihtan mağlwm qwrıqan, nemese üş-qwrıqan taypası osı şekara jasaqşılarınıñ keyingi wrpağı körinedi. Äuelde taza türik qosını bolğan qarauıl jasağı öz qwramına jergilikti jäne körşi, är tekti taypalar ökilin qabıldaydı jäne uaqıt oza kele, Ejelgi Türik däuirinen soñ täuelsiz, derbes ru retinde ömir keşe bastaydı. Bwl zamandarda qwrıqandar teristik-şığısta Barğwjın-Toqım ölkesi, tüstik-şığısta Seleñgi özeni, batısta – Añqara özeniniñ orta ağısımen şekteletin, Bayköldi aynala kömkergen üşbwrış – qırattı, ormandı alqapta qonıstanğan eken. Şıñğıs han tu köterer qarsañda teristik qwrıqandar odan ärmen wzap, al tüstik bettegi jwrtı negizinen Seleñgi boyında otırsa kerek. Negizgi käsibi añşılıq bolğan, onıñ işinde terisi bağalı añdardı aulau. Körşi jwrttarmen ara qatınas ta osı taraptağı ayırbas sauda arqılı ornaptı. Bwl kezde qwrıqan esimi şığıstağı qıtayğa ğana emes, batıstağı mwsılmanğa da mağlwm bolğan. XII ğasırda jasağan tarihşı Tahir Marvazi «kuri» dep jazadı.
Qwrıqan – türik äleminiñ şegindegi erkin äri jauınger taypa bolğan. Şıñğıs han tayjuıttarmen soğısqa äsker jinağanda alğaşqılardıñ biri bolıp jetedi. Keyinde Batıs tarapqa qozğalğan jwrt işinde atalmaydı. Bergi äuleti bügingi saqa (yakut) halqın qwrağan negizgi qauım boldı jäne buryat halqınıñ qwramına da kirikken dep esepteledi.
Qapqanas, qañqas, uıs
Joşınıñ Kem-Kemjüt jorığı kezinde bağınışqa keltirilgen şalğay rular qatarında qapqanas pen qañqas ataladı. «YUan' şi» bwlarğa tete uıs (us, usuhan') ruın körsetken. Üşeui de türik tekti qauım.
İşki moñğol tarihşısı Sayşiyal qıtay derekterine silteme jasay otırıp, qañqas etnonimin tau atınan şığaradı, bwl ru Qañğaydıñ teristik betinde qonıstanğan deydi. Mwnday twspal Räşid-äd-Din şejiresine, 1207 jılğı jorıq orayına qayşı keledi. Älbette, qıtay tarihnaması qañqastı «jabayı tatar» tobına jatqızğanda, Qañğaydıñ tura özine emes, odan arğı, alıs öñirge nwsqasa kerek. Şındığında, ru esimi «qañğa» – arba» sözinen tuındaydı, yağni arbalı jwrt. Minusı oypatımen şektes dalalıq aymaqta jasağan. Keyingi äuleti haqas jäne tıba halıqtarınıñ qwramına engen dep käulandıradı Sibir tarihınıñ bilgiri L.Qızlasov. Äuelden-aq şağın jwrt qañqas turalı bar derek osımen şekteledi.
Uıs ruı Kem-dariyanıñ arğı beti, Batıs Sayanda jasaptı. Ru esimi Eniseyge oñ qabaqtan qwyatın Us özeniniñ atınan tuındasa kerek. Negizgi käsibi mal şaruaşılığı bolğan – qoy, siır, jılqı ösiripti. Qıtay derekteriniñ aytuınşa, uıs jwrtı ärbir jılı altınşı aydıñ basında aq boz attı qwrbanğa şalıp, qoy, ögiz soyıp, jappay suğa tüsip, özderiniñ tüpki babasın tuğızğan özen ruhına arnalğan mereke jasaydı eken. Tirşilik-twrmısta ülken orın alğan mal sümesimen qatar, bie sauğan, qımız işken. Wlpa tükti bağalı añdardı aulauğa maşıqtanğan. Qaydu men Qwbılay arasındağı wzaq maydanda Batıstağı türik jwrtın jaqtaydı. Aqırı, Qwbılaydıñ qıpşaq qolbasşısı Twtwqa bükil Kem-Kemjüt ölkesin qayıra jaulağannan soñ, 1293 jılı uıs ruınıñ basım köpşiligi Man'çjuriya tarabına köşiriledi. Keyingi wrpağı moñğoldanıp ketken.
Qapqanas ruı alıs-jaqın barlıq jwrttan oqşau, derbes kün keşipti. Qwttı qonısı – uıstardıñ şığıs tarabı, biik tau arasındağı biteu añğar eken. Töñiregi tügel jabıq, tek şığar auzında ğana eki tarmaq, şatqaldı, qiın asu bolsa kerek. Sırtqı jaudan qorğanısqa qolaylı, işki aymağı özen-sulı, orman-toğaylı, añı, qwsı mol, özgeşe öñir eken. Bügingi zertteuşiler Tıba jerindegi Todjı qazanşwñqırı dep şamalaydı. Bi-Kem men Kä-Kem (Ülken Enisey, Kişi Enisey) özenderi toğısqan üşbwrış, şwraylı, baytaq alqap. Rasında da töñiregi tügel twyıq, sırtqa qatınas özen añğarın boylağan qiya şatqal arqılı ğana. Osı, twrıq-bitimi qapqa wqsağan erekşe qonıs sıpatına oray, onı mekendegen halıq ta qap jwrtı – qapqanas atanğan körinedi. Bwl – qıtay-işki moñğol zertteuşileriniñ bayıbı. Keyingi haqas-tıba tarihşısı L.Qızlasovtıñ pikiri säl basqaşa. Ru atauı qapqan (qaqpan) sözinen şıqqan deydi. Bwl jer şınında da, sırttağı jwrt üşin qaqpan siyaqtı, jau almas bekinis, barğannan qaytqan qiın, tipti, jergilikti jwrttıñ öziniñ tısqarı töñirekke jürip-twruı äjeptäuir maşaqat bolğan. Sırtpen qatınas tek jazdıñ üş ayında ğana mümkin eken. Osınday özgeşe öñir.
Qapqanas jwrtınıñ negizgi käsibi – añşılıq bolsa kerek. Mal degende boz bwğı ösiripti. Etin jeydi, sütin işedi, minis jäne küş köligi de osı bwğı. Basqa tülik joqqa tän. Jer üylerde, ağaş qabığımen jabılğan kürke, laşıqtarda twradı. Qıstıgüni ayaqtarına şañğı baylap jürgen, añşılıqtıñ eñ tüsimdi uaqıtı da osı qıs kezi tärizdi. Jazda samırsın jañğağın jinaydı, ärqilı tätti tamır qazadı, jemdik ösimdikter teredi. Qaytkende de derbes tirşiligi bar, oqşau qauım.
Osı alıs jwrttıñ özi aqır tübinde Şıñğıs hannıñ qwrığınan qwtıla almaptı. Äuelde basqa da körşiles Kem-Kemjüt jäne Orman taypaları qatarında Eke Wlıstıñ bodandığın qabıldaydı. Biraq arada on jıl ötkende, Şıñğıs hannıñ Şürjen jorığı kezinde Altay-Sayan öñirindegi twmat, qırğız jwrttarına jalğas köteriliske şığadı. Qaytadan, bwl jolı qarudıñ küşimen bağındırılğan qapqanas ruınıñ halqın är taraptağı basqa taypalardıñ işine taratıp jiberipti. Keyingi, atın saqtağan azdı-köpti wrpağı YUan' däuiri, XIV ğasırdıñ bas kezinde Man'çjuriya ölkesine köşirilgen eken. Bwdan soñğı jwrağatı, älbette, işki aymaqtağı moñğol halqınıñ qwramında jwtılıp ketken.
Bekrin, tarğwt
Räşid-äd-Din bas biligi bolğan derbes jwrttar qatarında bekrin (bekrin, mekrin) taypasın ataydı. Şığıs Türkstan şeginde, biik taulı aymaqta jasaydı eken. Qwzda jüredi, tas-qiyağa örmelep üyrengen deydi. Dala taypalarınıñ eşqaysısımen tuıspaydı. Sıñayına qarağanda, bwl bekrin – Şığıs Tyan'-Şan', bälkim, tipti, Pamir jwrtı. Iran-soğdı tekti dep twspaldauğa mümkin. Şıñğıs hanğa bağınış bildirip, ğwzırında boldı dep körsetedi «Tügel tarih». Bwl, sirä, Jebe-noyannıñ Qara-qıtay patşalığın talqandap, Küşlik görhandı quıp, Badaqşanğa deyin barıp qaytqan Jetisu jorığınıñ twsı, yağni 1217–1218 jıldar mölşeri. Bekrin ruınıñ jalpı qarasını tım köp emes, kelip qosılğan jasaq äskeri bir mıñ ğana eken. Basşı ämiriniñ esimi – Djinanç, bwl – Inanış atauınıñ dialektilik nwsqası tärizdi dep körsetedi keybir zertteuşiler. Soğan oray bekrin – türik taypası boluı da ıqtimal.
Tarğwt ruı turalı saqtalğan derek bwdan da tapşı. Räşid-äd-Din biliktegi qağannıñ (sirä, Qwbılay) atınan Iranğa osı taptan şıqqan Tarğuday degen bektiñ kelgenin däyekteumen ğana şektelipti. Ru jayında, osı rudan şıqqan basqa da ämirler jayında mağlwmat joq deydi. Alayda, tarğwt öz kezinde tım eleusiz qauım bolmağan tärizdi. “Qasterli şejire” tarğwt bekteriniñ Temujindi han kötergen äuelgi qwrıltayğa qatısqanın aytadı. Altın Orda men Şağataydan soñğı köşpendi taypalar qatarında atalatın tarğıl ruı da, älbette, osı tarğwt dep bilu kerek. Tarğwt ruınıñ eñ soñğı bir jwqanası Moñğoliya, Qobda aymağındağı dürbit arasında saqtalıptı. Sonday-aq, Altaydağı tubalar jäne teleuit işinde eles beredi.
Al bekrin arğı, Altın Orda zamanında boy körsetedi. Tarihi derekterde bahrin dep jazılğan (tañbalanuı wqsas barın öz aldına). Sirä, naqtı dıbıstaluı – “bekrinmen” aralıqta – bährin bolsa kerek. Bährin-bekrin HV–HVİ ğasırlarda köşpendi Däşti-Qıpşaq taypalarınıñ qatarında äldeneşe märte ataladı. Keyingi özbek halqınıñ qwramındağı behrin men qırğızdıñ Oñ qanatındağı baarın da sol ejelgi bekrin ruınıñ jwrağatı boluğa tiis.
Wyğır
Ejelgi wyğır (huyho, hoyhu) qauımı alğaş ret Üİ ğasırdağı Qıtay derekterinde, Tele taypa birlestigin qwrağan rular qatarında ataladı. Tuıstas türik rularımen qanattasa köşip, Seleñgi añğarın jaylaptı. Bwdan soñğı kezeñde Toğız-oğwz odağınıñ qwramında Türik qağanatına enedi. 630 jılı, Qıtay Tañ imperiyasınıñ tegeurinimen alğaşqı qağanat ıdırağannan keyingi däuirde Toğız-oğwz birlestigi Orhwn jäne Tolı aymağında derbes wlıs tuın köteredi, bwl, özderin Ejelgi Türik eliniñ jalğas mwrageri sanağan jaña qağanat qırıq jılday uaqıt boyı, Ortalıq imperiyamen jağalasta öz erkindigin saqtap twrıptı. Sodan soñ, qayta köterilgen Ekinşi Türik qağanatımen soğısta jeñilis tauıp, bwrınğı üyirine qosıladı. Äytse de, işki alalıq basılmaptı. Aqırı, 744 jılı, bwl kezde on-wyğır taypası bastağan Toğız-oğwz odağı bayırğı Kök türik Äşen (Aşina) äuletin qwlatıp, jaña, wyğır-türik qağanatınıñ negizin saladı. On-wyğır taypası (qıtay derektemeleri boyınşa: hoyhu, iologe, huduge, kyuylou, mokesige, auçjay, gesa, huvın'so, iovuge, hasevu ruları) Wlı Daladağı jetekşi orınğa şığıptı. Äuelgi alauızdıqtıñ ayausız qantögiske wlasuı – bilikke talasta ğana jatpağan. Näsil-tegi bir bola twra, on-wyğır özin qalğan qarındas qauımnan bölek sanağanı añdaladı. Zadı, on-wyğır taypasınıñ qalıptanuında assimilyaciyağa tüsken dinlin tekti qauımnıñ ülesi birşama bolğan. Qıtay derekteri ejelgi wyğırdı bitik sarı şaş, adıraq kök közdi, qolağaş mwrın, qalıñ qas, qaba saqaldı jwrt retinde sıpattaydı.
Biliktegi wyğır äuleti el ömirine birqanşa, tübegeyli özgerister engizedi. İlkide, İİİ ğasırda Parsı jwrtında, ejelgi zärdöş (zaroastr) dininiñ hristian jäne budda ğwrıptarımen toğısuı nätijesinde qalıptasqan, bwl kezde japsarlas Qıtay işinde keñinen taray bastağan manihey dinin qabıldağan wyğır qağanı endi 763 jılı osı jaña nanımdı memlekettik din dep jariyalaydı. Soğan oray, ata-babadan kele jatqan, ana tiliniñ işki zañdılıqtarına säykes, üzdik ülgili ejelgi türik (orhwn) jazuı jaramsız dep tanılıp, onıñ ornına iran-soğdı älipbii negizindegi tötenşe, äri türki äuezge üylesimi şalağay, bögde bitik jasalıp, ol “wyğır jazuı” atanadı da, arnayı jarlıq boyınşa, jan-jaqtı qoldanısqa engiziledi. Qıtay, Soğdiana, Iran tarabınan manihey dininiñ taquaları men ğwlamaları arnayı şaqırtıladı, köptegen pwthanalar, tipti, dini ortalıq retinde jeke qala salınadı. Mindetti jaña jazu arqılı jarlıqtı jaña dinniñ jat jerlik, jat wğımdağı ruhani ädebieti jwrt arasına keñinen taratılıp, meylinşe uağızdaladı. Manihey dininiñ qalıptı qağidaları boyınşa, adam ataulınıñ negizgi qoregi mal sümesi emes, jer jemisi boluğa tiis eken. Endi eldiñ bayırğı twrmıs-saltın, äuelgi tirşilik kebin birjola özgertu jolındağı josparlı jwmıstar iske qosıladı.Ärine, bar tirşiligi malğa qarağan köşpendi jwrt sarı qımız işuge, qızıl et, aq may jeuge tiım salınğan tötenşe räsimge könip otıra almaytın edi. Köp wzamay-aq, 780 jılı wlıs qwramındağı bayırğı jwrt jappay köteriliske şığadı, taqtağı qağandı öltiredi, onıñ şet jwrttardan keltirgen, dini ğwrıp öz aldına, eldiñ sayasi jäne äleumettik ömirine ayrıqşa ıqpal jasap otırğan dini uağızşıları men sopıların qırıp tastaydı. Jwrt jaña bilik ayasında ejelgi dästür-saltına qaytıp oraladı. Alayda, köp wzamay, 795 jılı, qağanatıñ işki jäne sırtqı qiın ahualın paydalanğan tuıstas ädiz (ediz) ruı üstemdikke jetedi jäne özin bwrınğı biliktiñ jalğası dep jariyalap, manihey ruhtı tärtip-jüyeni qalpına keltiredi. Qaytkende de wlıs ömiri bileuşi taptıñ ıñğayına köşipti. Alayda, tarihi twrğıdan alğanda, Wyğır-Ädiz qağanatına tım wzaq ğwmır bwyırmadı. Arada jartı ğasır ötpey, 840 jılı, işten köterilgen toğız-oğwz bekterimen jalğasqan Enisey qırğızdarı Wyğır wlısın qirata talqandap, bükil aymaqtı basıp aladı.
Eñ soñğı qağanı şeşuşi şayqasta ölgen, onıñ mwrageri qaşqınnıñ künin keşip, köp wzamay basın joyğan Toğız-oğwz odağınıñ jalpı jwrtı är tarapta bas sauğalaydı. Keybir rular Wlı Dalanıñ är twsındağı ağayındar arasın sağalaydı, köpşilik qauım batıstağı Qarlwq handığınan pana tabadı, endi biraz jwrt bir jağı Qıtay, bir jağı Tañğwt, Tibet şegine deyin ığısadı. (Osı, jaña meken – Edzin-gol özeniniñ añğarına ornağan jäne qalıptanğan Gan'çjou-wyğır bektigin jaulas tañğwttar 1028 jılı birjola joyıp jiberedi.) Al on-wyğır qauımınıñ negizgi tobı bosqın tauıp, Şığıs Türkstan, bwrınğı ülken wlıs şegine jetip toqtaydı. Osı öñirdegi, ilkide qağanat qwramına engen Qara Hoçjo (Twrpan), Beşbalıq (Guçen) aymağında aldı-artın tügendep, irge teuip ornığadı jäne köp wzamay berik bekinip, örisin keñeyte bastaydı. Söytip, birjola qwrıp ketu qaupinen qwtılıptı, biraq ejelgi taypa öziniñ bwrınğı quatına jete almaydı. Jaña qonısta sanı basım iran tekti, tibet tekti jergilikti jwrtpen budandasqan jäne bwrınğı manihey ruhınan bas tartıp, köpşiligi budda, birazı nestorian dinin qabıldağan, qonıs ıñğayına oray eginşilik käsibine birjola köşken wyğırlardıñ ädet-ğwrıp, twrmıs-saltı, tirşilik kebi ğana emes, tür-twlğasına deyin tübegeyli özgeriske wşıraptı. Tek üyrenşikti esimi ğana qalğan. Jaña jwrtta qalıptasqan jaña halıq ejelgi türik häm jergilikti (sirä, soğdı) – eki tilde söyleydi eken. Jäne otbasında, äri kündelikti twrmısta osı ekinşi til basımıraq bolıptı. Keyingi sovet ğılımı japsırğanday, özin äste wyğır sanamağan, türik dep qana bilgen Mahmwd Qaşğaridiñ naqtı kuäligin keltire keteyik. Wyğırlar – otırıqşı jwrt, deydi. «Türik tilinde taza söyleydi (nemese, “tilderi taza türikşe”, – M.M.), sonımen qatar, özara söylesetin tağı bir tilderi bar”, – degen. YAğni, otbasındıq, tuma, ana tilimen qatar, qorşağan orta, bileuşi äulet äserimen türik tiline jetikken jäne birjola derlik türiktengen bayırğı qauım. Esebi, bağzıdağı wyğır sanı artıq, jergilikti halıq işinde jwtılıp ketken, atı bar, zatı joq. Qaytkende de, özindik sıpatı qalıptanğan, özinşe tirşilik keşken derbes jwrt. Patşaların qağan emes, han emes, idiqwt (qwttı ämirşi) dep atağan.
Osı öñirge qatıstı birşama mağlwmat qaldırğan Marko Polo mwndağı halıqtıñ otbasılıq ömiri turalı özgeşe derekter aytqan. Erleri birer aptadan artıq saparğa ketse, äyelderi basqa bir bay tauıp aladı, küyeuleri barğan jerinde qatın tabadı jäne osınıñ bäri eşqanday söleket sanalmaydı, deydi. Al Qwmılda jat jerlik jürginşi, üyge kelgen qonaqqa äyelderin berip, oñaşa qaldıradı, älgi adam qanşa twram, ne qılam dese de erikti; mwnday ädet-salttı estigen Möñke qağan masqarağa tıyım salğan eken, jomart küyeuler qanşama sıy-siyapat alıp, därgeyine barıp arızdanıptı, ata-baba dästüri boyınşa, äyelderine erkindik beriluin swraptı, aqırı, birjola tüñilgen qağan özderiñe wnasa, odan ärmen bılıqqa bata beriñder dep, tilekterin qabıldaptı; bwl jağday küni büginge deyin jalğasıp otır, deydi Marko Polo. Bwrınğı-soñğı türik qauımında mwnday “ata-baba dästüri” bolmağanı mälim. YAğni, ejelgi, tarihi wyğırdan tıs, jergilikti jerdiñ bılğanış ğwrpı. Bwl, şın mänisinde paydalı, tüsimdi, jariya jezökşelik küni keşe, HİH ğasırdıñ özinde keñinen saqtalıp twrğanı belgili. Mwsılman bileuşileri de toqtata almağan. Jappay narazılıq qana emes, qarulı köterilis qaupinen seskenip, bärin de bwrınğışa qaldırğan.
Şıñğıs han Wlı Daladağı ülken bilikke jetken kezde wyğır atındağı Beşbalıq-Kuça handığı Batıs pen Şığıs aralığındağı Jibek jolınıñ tüyindi taramın wstap otırğan. Bwdan bwrın Jetisudağı Qaraqıtay wlısına bağınış jağdayındağı idiqwt Barzwq endi küştiñ qalay qaray auğanın naqtı payımdaydı da, 1211 jılı arnayı elşilik jiberip, Wlwğ Wlıstıñ bodandığına swranadı jäne ülken abıroy tabadı. Şıñğıs hannıñ Sartauıl jorığında özi bastap, jeti mıñdıq jauınger jasaq şığarıptı.
Tört wlıstan soñğı alağay-bwlağay zamandarda Şığıs Türkstan öñiri birde Moğwlstan qwramında, birde Qıtay, birde Dürbin-Oyrat, odan soñ qaytadan Qıtay qarağında boladı, mwsılman dinine kirip, arab jazuına köşken jalpı jwrt sanasında keyingi şarttı etnonimniñ özi mülde wmıtılıp, birtwtas wlttıq sezimnen ada jergilikti qauım tisili meken-twraq, qonıs-aymağı boyınşa atala bastaydı.
1858–1859 jıldarda bwğan deyin Batıs älemine mülde belgisiz, twyıq jatqan Qaşğarğa tanım, zertteu maqsatındağı arnayı saparmen barıp, jartı jıl twrıp qaytqan, ilkide, 1856 jılı, jariya jağdayda Qwljada jäne bolğan Şoqan Uälihanov “wyğır” degen sözdi mülde estimepti. “Şığıs Türkstan, nemese Kişi Bwhariyanıñ tüzemdik jwrtınıñ halıqtıq, jalpı atauı joq, özderiniñ qala-kentteriniñ jönimen qaşğarlıq, hotanlıq, qwmwllıq degendey qisınmen atala beredi, nemese jay ğana yerlik (jergilikti) dey saladı. Qıtaylar bwlardı çantu (şalmalı) dese, qalmaqtar – hotan', al qırğız-qazaqtar men bwrwttar – bärin de qaşğarlıq atandırğan”, – dep jazadı Şoqan öziniñ ğılımi esebinde.
Keyinde, Euraziya halıqtarınıñ ejelgi tarihımen qosa, etnogenez mäselelerin arnayı zerttegen L. Gumilev öz tarabınan bwl jwrttı jäne de “atausız halıq” dep ayğaqtağan.
“Bwlar türik tiliniñ özgeşe bir dialektisinde söyleydi”, – depti tağı da bizdiñ Şoqan. Türkolog oqımıstılar atausız halıqtıñ atausız lwğatına “wyğır tili” degen anıqtama beredi, bağzıda wyğırdıñ iz tastağan jerinde twrıp jatır ğoy degen dolbarmen. Ejelgi türik tilin tekseruşi äri jinaqtauşı S. Malov bwl twspaldı birjola tiyanaqtaydı. Aqırı, tili “wyğırşa” bolğannan soñ, halıqtıñ özi de wyğır atauına oyısadı. HH ğasırdıñ basında, Aziyadağı jappay wlttıq oyanu däuirinde osı, Şığıs Türkstan aumağındağı tuıstas, dialektilik ayırımı birşama, äytkenmen negizi oraylas, türik tildi otırıqşı, eginşi qauım ämbesine ortaq atau retinde “wyğır” etnonimin ielenedi. Şığıs halıqtarınıñ arğı tarihın tübegeyli tanığan akademik Bartol'd bwl özgeristi orınsız jäne sätsiz tañdau dep bağalağan. Tarihi etnologiya tarabında zertteu jürgizgen basqa bir ğalımdar da eskilikti huyhu men keyingi oyğırdıñ arasında etnikalıq jäne dästürlik jalğastıq joq, bwl ekeui eki basqa halıq dep atap körsetedi. Qaytkende de, qazirgi Şığıs Türkstannıñ negizgi halqı ejelgi wyğır etnonimin özderine birjola bekitip, osı ataumen jalpığa mağlwm bolıp otır.
Qarlwq
1206 jılğı Wlı qwrıltaydan soñ, sirä, kelesi, erte köktemde, Joşı hannıñ Soltüstik jorığımen bir şamada, Şıñğıs han Qwbılay-noyandı Batıs bet – Qarlwq handığın bağınışqa keltiruge attandıradı. Alayda, bar şarua wrıs-soğıssız bitipti. Qarlwq ämirşisi Arslan han qol qusırıp, qalıñ äskerdiñ aldınan şığadı jäne Eke Wlıstıñ ğwzırına jüginedi. Qwbılay-noyan bwdan soñ osı töñirektegi basqa da türik jwrttarın bereke-birlikke keltirgen siyaqtı, äyteuir wzaq bögelip, 1211, qoy jılı jazğıtwrım Arslan han jäne wyğır idiqwtı Barzwq ekeuin ertip, Kelüren boyında otırğan Şıñğıs hannıñ ordasına keledi. Qwdiretti qağan jaña bodandarın ülken ıqılaspen qabıldap, meylinşe jarılqaptı. Riza bolmas jöni joq: Batısqa jol aşıldı jäne erikti, beybit bağınğan jwrttıñ tilektes tınıştığı öz aldına, jarım dünieni jaulauğa tiis temir tümender qatarına tili ortaq, tegi bir tağı qanşama äsker kelip qosıldı. Qarlwq qonısı Jetisudıñ teristik böligin jäne, sıñayına qarağanda, odan joğarı, Ertiske deyingi keñ dalanı qamtıp jatqan. Bwl – bir zamandağı halqı mol, quatı zor Qarlwq qağanatınıñ jwqanası, soñğı jüz jılda Qaraqıtay patşalığınıñ bodanı esepti şağın handıq bolatın.
Qarlwq jwrtına qatıstı derekter Qıtay tarihnamasında VI ğasırdan belgili. «Tañ şu» şejiresinde türik qauımınıñ bir tarmağı esebinde aytıladı. Qarlwq (gelolu) taypasınıñ äskeri küşti, soğısta jankeşti dep atap körsetedi. VII ğasırda Altaydıñ batısı men Soltüstik-batıs Tyan'-Şan' aralığınan Ertis, Tarbağatayğa deyingi baytaq ölkeni mekendegen. Bwl kezde qarlwqtar Wlı Türik qağanatınıñ qwramında boladı. Qağanat ıdırağannan soñğı kezeñde ülken küş-quatqa jetedi jäne VIII ğasırdıñ orta şeninen bastap tüstikke qaray jılji köşip, Jetisudı tügelimen ielenedi, odan äri batısqa bettep, Şu men Talas alqabın aladı, türik tekti türgeşterdi bağındırıp, köp wzamay-aq bir jağı Istıq köl, Ferğana, bir jağı Sır-dariyağa deyingi baytaq jwrtqa biligin ornatıptı. Uaqıt oza kele Şığıs Türkstanğa qanat jayıp, Qaşğar, Hotan aymağın qarauına keltiredi. Bwl zamandağı arab jazbalarında (Äl-Istahri, Äbu Dulaf, Ibn Haukal', Masğudi) qarlwq ieligindegi ülken kentter qatarında: Talhir (Talğar), Suyab, Taraz, Farab (Otırar), Şaş (Taşkent), Isfidjab (Sayram), Merke, Qwlan, Orda, Balasağün qalaları ataladı. Keñbaytaq qarlwq ieliginiñ bir şeti men ekinşi qiırı – otız kündik jol eken. Bwl jwrt barlıq türik taypaların (älbette, bwrnağı Batıs Türik qağanatı şeginde, – M.M.) bilep-töstep otır, deydi. Sanı mol, boyları wzın, türleri kelisti halıq dep sıpattaladı. Türik jwrtınıñ bir bwtağı retinde ataladı. Al Mahmwd Qaşğari «qarlwq – köşpendi türik taypası, oğwz emes, türkmen tabına jatadı» dep ayğaqtağan. Endi bir twsta – «türkmen taypalarınıñ biri» dep körsetedi. Räşid-äd-Din «kezinde öz aldına bilik qwrğan taypalar» tobında bölip aytqan qarlwqta elbası – Türik qağanatı twsında elteber, derbestik kezeñinde jabğu atanğan, keyinde, jwrt irgelengen däuirde – qağan märtebesin ielenedi.
Qarlwq tarihındağı bükil VIII ğasır Orta Aziyadağı arab basqınşılığına qarsı küres üstinde ötedi. 723 jılı tuıstas türik taypalarımen odaqtasa otırıp, Hodjent tübinde arab jasağın oysırata jeñedi. Jäne qanşama uaqıt boyı arab ekspansiyasına qarsı kürestiñ bel ortasında boladı. Äytkenmen, arada otız jıl ötpey, basqa bir twrğıda körinipti. 751 jılı Talas (Taraz) qalasınıñ tübinde bükil Ortalıq Aziyanıñ mıñ jıldıq bolaşağın ayqındağan qırğın wrıs bolğanı belgili. Bir jaqta – Ziyad ibn Salih bastağan arab äskeri, ekinşi jaqta – Gao Syan'-çji bastağan qıtay äskeri. Ğalamat maydan tepe-teñdik jağdayında tört künge sozıladı. Besinşi küni… osınıñ aldında ğana Suyab jäne Şaş qalaların basıp alıp, twrğılıqtı halqın qırğınğa wşıratqan qıtayğa qarsı dürk köterilgen qarlwqtar arab jağına kömekke wmtıladı. Taytalas wrıs tağdırın qarlwq-türiktiñ attı alamandarı şeşipti. Qıtay keyin serpiledi, al arab, ärine, ölkeni birjola jaulau sayasatın odan äri jalğastırğan. Bwrnağı qarsılıq küres toqtalmaydı, ğasırdıñ ekinşi jarımı, qarlwqtar Orta Aziyağa endey kirgen zamanda bwrınğıdan örşelene tüsedi. Arab biligi belgili mölşerde tüstiktegi qalalarğa ğana jüredi, qarlwq ieligi halifat ıqpalınan tıs qaladı, özderiniñ täuelsiz derbestigin saqtaydı. Osığan kerisinşe, şığıs taraptağı körşi – Wyğır qağanatımen aradağı soğıstar, tüptep kelgende, sätsiz ayaqtaladı. Wzaqqa sozılğan wyğır-qarlwq maydanındağı 812 jılğı auır jeñilisten soñ birşama älsiregen wlıs şegine qaytadan basıp kirgen arabtar Otırardı qiratadı, Sayram men Taşkentti ğwzırına keltiredi. Arab jaulauınıñ jetken jeri osı bolıptı. Sonımen qatar, bwl kezde qarlwqtar kentti jwrtımen, auıl-aymağımen islam dinin qabılday bastağan edi. «Olardıñ bäri – mwsılman, biraq eşkimge bağınıştı emes» dep körsetedi arab derekteri.
Qarlwq qağanatı 940 jıl şamasında tarih sahnasınan tüsedi. El tizgini tuıstas Qarahan äuletine köşedi. Keyingi zamandağı köptegen tarihşılar auısqan – bileuşi twqım ğana, şın mänisinde qarahan ämiri – bwrınğı qarlwq ökiminiñ jalğası dep sanaydı. Äytkenmen de, qarlwqtıñ quatı qaytqan edi, äri bwl taypa – Orta Aziya şegindegi türik qauımınıñ bir tarmağı ğana bolatın. Osı kezden bastap, mwsılman aymağında qalğan qarlwqtar ärqilı handıqtar qwramına enedi, dala twrmısınan qol üzbegen birşama jwrtı Jetisudıñ teristik böliginde jaña handıq ornatadı, astanası – Lepsi özeniniñ Kökjotadan (keyinde Joñğar Alatauı atanğan) qwlama betindegi Qayyalıq (Qoylıq) qalası boldı.
Ökimi azayıp, örisi qısqarğanmen, qarlwqtar keyingi zamanda da Ortalıq Aziyadağı eleuli küş bolıp qala berdi. Şığıstağı Qidan imperiyası qwlağannan soñ jwrtınan ığısqan Elüy Daşı birden-aq är taraptağı qarlwqtarmen mämlege kelgenin köremiz. 1137 jılğı, Samarqand ämiri Mahmwt hanmen şayqasta, eñ bastısı – 1141 jılı, Seljük swltanı Sänjarmen aradağı qantögis wrısta Elüy Daşınıñ jasağında bolğan qarlwqtar ayrıqşa közge tüsedi. Soğısta jaujürek äri qayrattı dep sıpattaydı bwlardı mwsılman tarihşıları. Endi Jetisudağı Qarlwq handığı qidan Elüy Daşı negizdegen Qara-qıtay wlısına bodan boladı. Biraq bodandıq – qajetti äsker şığaru jäne jeñil-jelpi alım-salıq töleumen şektelgeni bayqaladı. Näsildik jäne ruhani ezgiden tıs. Elüy Daşı bastap äkelgen jwrttıñ qwramında moñğol tekti qidan ülesi şamalı bolatın, negizgi qauım – şığıs türikteri – kerey men nayman, bayjigit, bayıs, toqas jäne basqa da rulardan qwralğan. Äytse de, bwrınğı tolıq erkindik joq. Onıñ üstine, uaqıt ozğan sayın Qaraqıtay görhandarınıñ ämiri tarıla tüsedi.
Sondıqtan da, Şıñğıs hannıñ dabılı jetken şaqta qarlwqtar süyeniş, qorğanış qana emes, tegi bir türik jwrtı dep, Eke Wlıstıñ tuı astında asığıptı. (Qarlwqtarğa qatıstı keyingi ädebiette bwl jwrttıñ azğana bir böligi şığısta qalıp, Qañğaydı mekendegen deytin pikir bar. Bwl qarlwqtar Şıñğıs han zamanına deyin jetip, Wlı Daladağı taytalas kezinde Jamwqanıñ jağında bolıptı-mıs. Mülde teris derek. Tüp negizi arhimandrit Palladiydiñ «Qasterli şejireni» qıtay nwsqasınan ıqşamdap jasağan audarmasın jañsaq älipteuden bastaladı. Onda Jamwqanı görhan jariyalağan taypalar qatarında «helolos» atalatın. Qarlwq emes, qoralas. Osı oqiğağa qatıstı dereknama ataulınıñ bärinde solay.)
Qarlwqtar äuelde, 1218 jılı Jebe-noyannıñ Jetisu jorığına tartıladı, sodan soñ Şıñğıs hannıñ qalıñ qolı qwramında Sartauıl soğısına qatınasadı. Tört wlıs zamanında Şağatay men Altın Orda şeginde ataladı. Äytkenmen, eñ ülken rular qatarında emes. Uaqıt öte kele, tuıstas jwrt arasında jwtılıp ketken. Bügingi zamanda öziniñ tuma esimimen özbek halqınıñ qwramında boy körsetedi. Al Täjikstan şegindegi qarlwq özderin derbes halıq sanaydı eken. Qarlwqtıñ qazaq arasındağı jwqanası – şapıraştı işindegi azğana, alban işindegi asa auqımdı şıbıl tabı deuge bolatınday. Arğı tarihta şıbıl (şığıl) – qarlwq taypasınıñ qwramındağı negizgi rulardıñ biri. Bwl twspaldıñ tağı bir qisını – qarlwq işindegi tağı bir taypa – laban atalatın. Bälkim, albannıñ naq özi. Sonday-aq «brş» ruı bar. Arabşa tañbalanuı. Bilgir tarihşılar «biriş» dep oqidı. Eşbir talassız – «beriş», yağni beriş. Qwlan men Merke aralığında twrıptı. Keyinde Qıpşaq birlestiginiñ qwramında, Batısqa qaray oyısqan. Ata Qazaqtıñ şañırağın köterisken negizgi taypalardıñ biri.
Qırğız
Räşid-äd-Dinniñ aytuınşa, hijranıñ 603, qoyan jılı Şıñğıs han Kem-Kemjüt dariyasınıñ boyında otırğan qırğız jwrtına arnayı elşi jiberip, bağınuın talap etedi. Bwl – milädi 1207 jıl, qağannıñ ülken wlı Joşınıñ bastauımen orman taypalarına qarsı jorıq aşılğan kez. Şıñğıs han Ağaş-eliniñ öziniñ arğı betinde jatqan qırğızdı beybit jolmen aluğa niet etipti. Qırğız jwrtı eki tap bolıp otır eken, eki ämirşi – eki inal da qarsılıqsız ikemge könip, märtebeli elşilermen birge ğwzırlı üş begin jiberedi, olar bağınış belgisi aq swñqar, aq arğımaq jäne toğız da toğız üyirimen aq bwlğın sıylap, Şıñğıs hannıñ därgeyine bas wrğan eken.
Bwl qırğız – bir zamandağı asa quattı, sanı mol, dañqtı taypanıñ keyingi jwrağatı bolatın, atalmış kezeñde Kem-Kemjüt – Enisey özeniniñ bası jäne orta ağısın meken etken. Ağaş-eliniñ soltüstik-batısı, tım şalğay aymaq. Alayda Şıñğıs han türik tekti qırğızdı Eke Wlıs qwramına engizudi naqtı maqsat etkenin köremiz.
Qırğız turalı eñ alğaşqı derek qıtay tarihında tañbalanıptı – milädiden bwrınğı 201 jılı ğwndar tağı biraz jwrt qatarında gängün degen taypanı özderine qosıp alğan eken. Arada qanşama zaman ötkende, IV ğasırdıñ bas kezinde moñğol tekti jujandar (juan-juan) cigu deytin taypanı bağınışqa keltiredi. Al VI ğasırda, Tele taypa birlestigi qatarında hegu ruı ataladı. Endi bwdan soñğı Tañ imperiyasınıñ (618–907) tarihında hagas etnonimi körinis beredi. Jäne sol zaman derekterinde «hagas degenimiz – ejelgi gängün» dep arnayı eskertilgen. YAğni, bwrınğı gängün, aralıqtağı cigu men hegu, keyinirektegi hagas (hyagas) barlığı bir-aq atau, ejelgi qırğız jwrtınıñ är zaman, ärtürli derekterde ärqilı tañbalanğan bäsire etnonimi bolıp şığadı.
Qırğız jwrtınıñ äuelgi ata-mekeni – Wlı Dalanıñ teristik-batıs öñirindegi Hyargas-nor – Qırğız köliniñ töñiregi bolsa kerek dep şamalanadı. Biraq VI ğasırdıñ özinde qırğızdardıñ keyingi qonıs – Enisey boyında jürgenin köremiz. Sirä, teristik tarapqa qaray ığısuı –jujandarmen soğıs jäne bağınış kezeñi. Mine, osı şama, alğaşqı mıñ jıldıqtıñ orta twsında qırğız–gängün jwrtı ğwn-türik taypaları jaulap, bağınışqa keltirgen, näsili, tili belgisiz, qıtay deregi boyınşa sarı şaş, aq jüzdi dinlin taypasımen aralasıp, budandasa toğısıp, atauı bwrınğı bolğanımen, mülde basqa bir etnosqa aynalıptı. Bwdan soñğı qıtay derekterinde qırğızdar tumısınan iri, eñsegey boylı, jiren şaş, qızıl bet, kök közdi jwrt retinde beynelenedi. Öz aralarında birli-jarım wşırasatın qara köz, qara şaştı kisilerdi böten twqım, baqıtsız jan dep sanaydı eken. Bwl qırğız özin böri äuleti dep bilmegen. Arğı ataları äldebir tau üñgirinde qwdiretti küşten wrıqtanğan siırdan tuıptı. Älbette, dinlin negizdi añız. Ortalıq Aziya tarihındağı dinlin teoriyasın ayğaqtağan orıs ğalımı G.Grumm-Grjimaylo Enisey qırğızı – qorşağan halıqtar äserimen türiktengen dinlin dep körsetedi.
Qaytkende de bwl qırğızdıñ tili – türki, negizgi käsibi mal şaruaşılığı bolatın. Köbine jılqı jäne qoy ösiripti. Sonımen qatar, eginşilik te äjeptäuir damığan eken. Añşılıq jöni öz aldına. Ken qorıtu jäne temirşilik jaqsı jolğa qoyılğan, altın, kümis qazğan, zergerlik öneri de damığan körinedi. Halıq arasına ejelgi türik (orhwn) jazuı keñinen tarağan. Däulettileri qima ağaş üylerde, kedeyleri bwtaq, qabıq, japıraq jabılğan laşıq, kürkelerde twrğan, sonımen qatar, kiiz üyler de bolıptı. Baytaq qonıstıñ ortalıq wyığı – Minusı oypatı eken. Otı mol, suı mol, tirşilikke qolaylı öñir.
Mine, osınday, tabiğatı bay, äri taytalas, jauınger ağayındardan alıs, jaña qonısta qırğızdar taqau töñiregindegi türik, ugor, samodi – är tekti wsaq rulardı tügel bağındırıp, eseley ösip, irgelenip, wlıs bolıp wyısadı. Qıtay derekterine qarağanda, bwl kezdegi ämirşileri ajo (aja) atanğan. 552 jılı, osınıñ aldında ğana qwrılğan Türik qağanatı ejelgi dwşpan Jujan handığın talqandağannan soñ qırğız jwrtı erkindikke jetip, derbes el retinde qalıptanadı. Quatı artıp, örisi keñeyip, Wlı Daladağı eleuli oqiğalarğa aralasa bastaydı. Bwl kezde Sayan taularınıñ arğı betinde jatqan, jeri şalğay ğana emes, eli de jauınger qırğızğa eşkimniñ qarımı jetpepti. Aqırı, jüz jılğı erkindikten soñ Qırğız wlısı äuelde Tele (Gaogüy) birlestigine, odan soñ Kök Türik qağanatına bodan boladı, qayta köterilip derbestikke jetedi, tağı da jeñilip, kiriptar jağdayğa tüsedi (bwl kezdegi wlıs ämirleri qağannan soñğı därejede, elteber atanıptı). Osı rettegi soğıstardıñ biri Kültegin jäne Toñwqwq bitikterinde naqtı sıpattalğan. Kültegin men Toñwqwq bastağan kök türik äskeri qağanatqa qarsı, Qıtay jäne Türgeşpen birge üştik odaq qwrğan Qırğız wlısın jazğa jetkizbey, qaqağan qıs işinde (710–711), qalıñ qardı jarıp, Kögmen (Tannu-Ola) taularınan asıp tüsip, twtqiıldan basadı, qağanın öltirip, jwrtın oyrandap, halqın qırğınğa wşıratadı. Köp wzamay köterilgen qırğızdı kelesi, Wyğır-türik qağanatı qaytadan bağınışqa tüsiripti, äytkenmen, asau jwrt tağı da bodandıqtan şığıp ketedi. Aqırı, IX ğasırdıñ bas kezinde, 818 jılı qırğız elteberi özin qağan, yağni täuelsiz ämirşi dep jariyalaydı da, bwl kezde äskeri quatı kemip, sırtqı soğıs, işki qayşılıqtar nätijesinde dağdarısqa tüsken Wyğır-türik (Ädiz) qağanatına qarsı tınımsız, zor maydan aşıptı. Tura jiırma jıldıq qatal soğıstardan soñ, 840 jılı, bir jağı işkeri, toğız-oğwz bekteriniñ kömegimen, Wyğır-Ädiz qağanatın qiratıp jeñedi. Endi Qırğız qağanatı Wlı Dalağa keñinen qanat jayadı. Bir jağı Tibet, bir jağı Qıtaymen jalğasadı, Ortalıq Aziyadağı ülken küşke aynaladı. Äytkenmen, jaña qağanat tübegeyli saltanat qwra almaptı. Wjımdı wlıs, berik bilik bolmaydı. Qalıñ qırğız astana baytağımen öz jwrtınıñ şeginde qalsa, saqaradağı ülken taypalar ärqaysısı özinşe, birşama derbes ömir keşip jatadı. Aqırı, 920 jıl şamasında, işki küşterdiñ serpini jäne Teristik Qıtayda bilikke jetip, endi Wlı Dalanı bauray bastağan qidan jwrtınıñ tegeurinimen ülken qağanatı qwlap, keri, ejelgi qonısına qaytıptı. Bwdan soñğı kezeñde bayırğı jwrttağı wlısınıñ özi ıdırap, odaqtas jäne basıbaylı, ärqilı ru-taypalar irge bölisedi de, ata qırğız jeke qaladı. Tağı qanday küyzelis, apattar bastan ötkeni beymälim. Qaytkende de, Şıñğıs hannıñ därgeyine kelgen kezinde qırğız – qatardağı ataulı taypanıñ biri ğana bolıp twrğanın köremiz. Wyğır-Ädiz qağanatımen taytalas jäne tınımsız soğıstar zamanında seksen mıñ, jüz mıñ qol qwrağan qırğızdıñ endigi jinaqtap şığaratın äskeriniñ wzın sanı bir tümenge de jetpeydi eken. Onıñ üstine, äuelgi bağınıştan soñ köp wzamay, Şıñğıs hannıñ Sartauıl jorığı qarsañında mindetti äsker jasağın beruden bas tartıp jäne twmatqa jalğasa köteriliske şağıp, äjeptäuir qazağa wşıraydı. Sonda da qwrıqtan qwtılmağan. Altın Ordadan soñğı dalalıq Özbek jäne Noğay Ordası, bügingi başqwrt qwramındağı rular qatarında boy körsetuine qarağanda, belgili bir böligi Batıs jorıqtarına tartılğan jäne keyingi salqar köşke de ileskeni bayqaladı. Biraq negizgi tobı sol Enisey boyında qalğan. Tört Wlıs zamanı, XIII ğasırdıñ soñğı üşeginde, Şığıstağı Azamat soğısı kezinde taqaudağı Qwbılaydı emes, alıstağı Qaydudı jaqtaydı. Aqırı, 1293 jılı erte köktemde qıpşaq Twtwqanıñ bastauımen arnayı attandırılğan YUan' äskeri qalaların qiratıp, halqın qırğınğa wşıratıp, qalğan jamağatın bağınışqa keltiredi. Köp wzamay-aq birşama jwrtın Man'çjuriya tarabına köşiripti. Keyinirek Miñ äuletiniñ zamanında quatı qaytqan, sanı azayğan ejelgi qauımnıñ bir böligi tağı da ata jwrtınan ajıratılıp, İşki aymaqtağı jaraqtı küzet qızmetine jegiledi. Bwdan soñğı derek – Sibirdi birjola jaulap, endi Altaydı köbelep, şığısqa qaray jıljığan orıs voevodaları XVII ğasırdıñ alğaşqı jıldarında Enisey boyında bwrın özderine belgisiz qırğız (kirgiz) degen halıqpen wşırasadı. 1606 jılı, jañada ğana salınıp bekigen Tomsk qalasına elşileri kelipti. Bwl kezde qırğız özara baylanıstı jäne qanattas tört bölik jwrt eken. Twrmıstarı şekteuli, eginşilik atımen joq, mal şaruaşılığınıñ özi jadau, köpşiligi qara mal, qoy-eşki degendi bilmeydi, tek jılqı ğana wstaydı jäne bwğı ösiredi, jazu-sızudan beyhabar. Twrmıstarı tım qoraş, al minis attarı twğır mästek eken. YAğni, ejelgi dästürden taqi-taza ayrılğan. Bir jaqtan Halhanıñ Altın-hanı, bir jaqtan qalmaqtar qıspaqqa alğan qırğız orıs qoltığınıñ astına kirudi oylasa kerek, biraq patşa voevodalarınıñ aşközdigi men tasırlığı nätijesinde kelissöz nätijesiz ayaqtaladı. Oyrat pen halhadan qorğan bola ma degen orıstar endi odan da ötken bwzıq nietpen äuelde qırğız jeriniñ şegine, köp wzamay, qaq ortasına otarşıl tirek qalalar sala bastaydı: 1604 jılğı Tom bekinisinen soñ, 1618 jılı Kuzneck, 1628 jılı Krasnoyarsk, 1642 jılı Açinsk…
Jañadan jwğısqan jwrttıñ obır piğılın tanığan qırğız bwdan bılay äldenendey bir ikemge könbeydi, bodandıq ataulınıñ qandayına da qarsı küresipti. Aqırı, 1635 jıl şamasında küşi basım Dürbin-Oyrattıñ ğwzırına keltirilgen eken. Bwdan soñğı zamandarda qalmaq tuınıñ astında şığısta Qıtay tarabındağı qırğın soğıstarğa, batısta qazaqqa qarsı şapqınğa qatısadı. Al XVII ğasırdıñ soñında onsız da qarasını şekteuli halıq tüp köterile Joñğardıñ işki aymaqtarına küşpen köşiriledi. 1703 jılğa tiesili orıs derekterinde «qırğız jerinde bir de bir qırğız qalğan joq» dep aytıladı. Ejelgi qonıstan ajırağan baqıtsız jwrt aqır tübinde, XVIII ğasırdıñ 50-jıldarında apatqa wşırağan qalmaqtarmen birge qırılıp ketken. Bwdan soñğı jerde Eniseydegi qırğız halqınıñ atı öşedi. Erteli-keş tau sağalap, özen, toğay jağalap aman qalğan jarqa-bölşekteri Sibir alabındağı türik tekti ärqilı taypalar arasında jwtılıp bitedi. Etnografiyalıq derekterde bwl taraptağı jwrt işinen wşırasatın qırğız süyegi sol ejelgi atalı jwrttıñ soñğı jwqanası deymiz.
Al büginde Enisey qırğızınıñ tikeley wrpağı sanalatın haqas halqı bwrnada özin qırğız dep bilmegen, tek patşalıq Resey imperiyası qwlağannan soñğı jappay wlttıq oyanu kezeñinde eskilikti qıtay derekterinde hakas atalğan, tärizi osı öñirde jasağan ejelgi bir jwrttıñ esimin ielenedi. Bwl «hyakas» – qıtay tañbasındağı «qırğız» ekeni keyinde ğana mağlwm boladı, biraq qabıldanıp, qwjattalıp qoyğan haqas etnonimi avtonomiyalıq qwrılımğa ie bolğan jaña jwrttıñ özindik atauı retinde birjola bekip qaladı.
Bwl baylamnıñ negizin basqaşa taratatın tağı bir pikir bar. Sibirdegi türik halıqtarınıñ ejelgi tarihın zertteuşi belgili ğalım L.Qızlasovtıñ aytuınşa, VIII–X ğasırlarğa qatıstı qıtay derekterinde haqas jäne qırğız atauları derbes etnonim retinde qatarlas qodanıladı. Atap aytqanda: qırğız – cyan'gun, ciliczisı, heliczisı, cilgaysı dep tañbalansa, haqas – hagas, hyagas dep belgilengen. YAğni, sol kezdiñ özinde haqas degen halıq bar, biraq bileuşi äulet – qırğız ruı bolğandıqtan, bükil wlıs qırğız atımen atalğan, bwl – ejelgi zaman üşin üyrenşikti jağday deydi, osı orayda qazirgi haqas halqınıñ qwramında qırğız atalatın süyek barın alğa tartadı. Qalay desek te, bügingi türik tildi haqastıñ bayağı qırğız qonısında otırğanı ras.
Al endi Enisey qırğızınıñ bir böligi, nemese basım köpşiligi Täñiri tauı tarabına qaşan, qalay köşti, qoparıla, bir mezgilde jıljıdı ma, joq dürkin-dürkinimen qonıs audardı ma – bwl swraqtarğa şınayı, naqtı jauap tabu qiın. Anığı – VII–VIII ğasırlarda eki tarapta da atauı ortaq qırğız jwrtınıñ ğwmır keşui jäne bwdan soñğı kezeñde alıs aralıqtı jat äri dwşpan jwrttar jaylağan sebepti, Eniseyden Tyan'-Şan'ğa qonıs audarudıñ eşqanday mümkindigi bolmauı. Soğan oray bir qırğız ekinşi qırğız turalı estimegen jäne eşteñe bilmegen. Eger eki qırğızdıñ negizi ortaq bolsa, bwlardıñ eki ayrıluı – IV ğasır, jujan şapqınşılığı kezeñinde degen boljam bar. Endigi bir twspal – Tyan'-Şan' tarabı, öz qonısında otırğan türik taypalarınıñ derbes bir böligi bükil Ortalıq Aziyağa jayılğan Qırğız qağanatı kezinde qırğız atın ielenui mümkin.
Bügingi qırğız ben haqasqa süyek jalğastığı qanşalıq bolğannıñ özinde äygili Enisey qırğızınıñ tarihtan köşip ketui anıq.
Oñğıt
Oñğıt (oñğwt) ruı arıdağı ğwn, oğan jalğas ejelgi türik wlıstarınan bastau aladı. Qıtay derekteri oñğıt – erligimen mäşhür bolğan şato türikterdiñ tikeley wrpağı dep atap körsetken. Şıñğıs han jaña köterilgen zamandağı qonısı – ejelgi ğwn jwrtınıñ qwt mekeni Ordos jäne oğan şektes şığıs atırap, twtastay alğanda, türik-tatar qauımı Bürker, nemese Twr-Qorğan dep atağan Wlı Qıtay qamalınıñ sırtqı beti. Ru esimi de osı aymaqtağı qırat jülge – qıtaylar Inşan' deytin Oñğı tauınıñ atauınan tuındağan. Twraqtı mekeni Qıtaydıñ Şın memleketimen şektes oñğıttar öktem eldiñ bodandığın qabıldap, şekaralıq aymaqtağı küzetşi jasaq qızmetin atqaradı. Bwl jwrttıñ sanı tım köp bolmağan, nebäri tört mıñ äsker şığaradı eken. Biraq jauınger jäne wjımı mıqtı ru şın mänisinde erkin, täuelsiz kün keşedi. Ülkendi-kişili qonıs, qalaları bar, mal şaruaşılığımen qatar eginşilik käsibimen aynalısadı, qol öneri de qajetti därejede damığan körinedi. Jazu-sızudı igergen – bwl kezde köne türik bitigi kömeski tartqanımen, onıñ ornına wyğır-türik tañbası qoldanılatın. Oñğıttar ilki bir zamanda hristian dininiñ nestor tariqatın qabıldağan eken, biraq negizinen bileuşi tap wstanğan bwl din halıq arasına qanşalıq därejede taralğanın tap basıp aytu qiın.
Tatar Dalasındağı Azamat soğısınıñ äuelgi kezeñinen sırt qalğan oñğıttar Şıñğıs han ülken küş toptağanımen, äli de almağayıp uaqıtta öz erikterimen elşi joldap, bolaşaq wlı qağannıñ jağına şığadı. Keyin, Şürşitpen soğıs bastalğanda Twr-Qorğannıñ qaqpasın aşıp beredi. Bwdan soñ, Şıñğıs han sartauıl maydanına attanar kezde Qıtay tarabında qalğan alpıs eki mıñ äsker qwramında twtas bir tümen oñğıt bolıptı. Älbette, aradağı jiırma jıl işinde halıqtıñ sanı ösken, sonımen qatar, bayağı tört mıñ – tek mindetti şekara qızmetine jegilgen jasaq dep şamalauğa da boladı.
Şıñğıs hanmen öz tarabınan alğaş baylanıs ornatqan oñğıt köseminiñ esimi Alaqwş-tegin-qwrw, köp wzamay, ağadan tuğan ini Şengüy ornın basadı; sonday-aq, Şıñğıs hannıñ tuı astında bolğan oñğıt Ay-Bwqa esimi mağlwm.
Jazba derekterge qarağanda, oñğıttardıñ wlı jorıqtar men odan soñğı salqar köş kezinde Däşti-Qıpşaq tarabına da qonıs audarğanı bayqaladı. Biraq äuelden qarasını şekteuli qauım jaña wlıstar qwramında öz atın saqtay almağan, qarındas halıqtar arasına siñisip ketkeni körinedi. Oñğıttardıñ negizgi böligi ejelgi mekende qalıp, keyinde jat ortadağı azşılıqqa aynalğan da, zaman oza kele moñğol halqınıñ qwramına engen, arğı tegin de, bergi ruın da wmıtqan bügingi wrpağı Qıtaydıñ İşki Moñğol aymağında qalıptı.
Qazaq tarihşıları qazaqtağı uaq ruı bayağı oñğıttardıñ wrpağı dep biledi, biraq onday baylamğa eşqanday negiz, naqtı dälel joq. Äytse de Däşti-Qıpşaq şegindegi oñğıt keyingi qazaqtan tısqarı qalmağan. Baywlı jappas işindegi wñğıt pen älim qarakesek işindegi üñgit – sol ejelgi oñğıttıñ jwrağatı ekendigi kümänsiz. Özinşe derbes sanalmağanmen, bwl eki ata da belgili ru işindegi ülken qwrılımdar esebinde.
Merkit
Merkit – Şıñğıs han atqa miner qarsañda Tatar Dalasındağı eñ ataqtı, sanı mol jäne quattı tört taypanıñ biri bolğan (qalğan üşeui – tatar, nayman, kerey). Merkitter Bayköldiñ tüstik atırabı, Orhwn özeniniñ tömengi ağısı jäne Seleñgi añğarında jayıla qonıstanıptı. Şığısta – qiyatpen, batısta naymanmen şektesken, tüstik körşisi – kereyler, al teristikte Bayköl töñiregin jaylağan Ağaş-eli, yağni orman jwrtımen wştasadı. Negizgi käsibi – mal şaruaşılığı, sonımen qatar añşılıq; azdağan mölşerde eginşilikpen aynalısqan. Tört tülik malı tügel, bay äri bağlan bolğan. Besinşi tülik retinde bwğı wstap, jeginge jäne miniske paydalanıptı. Äskeri mol jäne ağayındas taypalar işinde ayrıqşa jaujürek sanaladı.
Merkitter negizinen jeti atağa bölingen: udoyıt, wqır, ubas, qağat, tödegelin, mudan, jiın. Bastı jäne bileuşi ru – udoyıt, sondıqtan key-keyde jalpı merkit atauınıñ ornına udoyıt esimi qoldanıladı. Bwl kezde merkit – atalas rular birikken derbes handıq därejesinde sanalğan. Hristian dininiñ nestor tariqatın qabıldağan deregi bar, biraq asıp ketkende bileuşi tabı, onda da üstirt, şarttı türde ğana wstanğan deuge kerek. Tirşilik kebinde, eñ aqırı adam attarında eşqanday belgisi joq, sondıqtan mülde qate derek boluı da mümkin.
Merkitter alısıraq körşileri qoñırattarmen qwda-añdalıq qatınas ornatqan, naymanmen, kereymen birde tatu, birde qatu, al qiyatpen aradağı qatınas köbine jaulıq orayında bolıptı. Qiyattıñ Qambağay hanınıñ twsında öris alğan dürkin qaqtığıstar Şıñğıs han zamanında bitispes kekke wlasadı. Aqır tübinde merkit taypası birikken, jañadan boy kötergen qarımdı wlıspen aradağı äldeneşe soğısta auır jeñilisterge wşırap, qırğın tabadı. Alayda, mülde qwrıp ketpegen. Atalı jwrt qatarınan şıqqanmen, atı öşpeydi. Tarihi derekterde Altın Orda men Şağatay, jäne odan soñğı handıqtar qwramında jürgenin köremiz. YAğni, bwdan bergi däuirde osı oraydağı halıqtar arasına taralğan. Keyingi jekelegen toptarı başqwrt, noğay, özbek, türkmen, qırğız jäne altaylıq jwrt arasında kişi atalar retinde boy körsetedi.
Ejelgi merkittiñ bügingi ataulı äuleti qazaqtağı kerey taypasınıñ bir tarmağı bolıp sanaladı.
Nayman
Bağzı zamandağı derekti tarihi jazbalarda, soğan oray, jaña däuirdegi ğılımi zertteulerde Wlı Türik qağanatı, oğan jalğas Kök Türik, Toğız-oğwz, Toğız-tatar wlıstarınan soñ Wlı Dalanı jaylağan ärqilı ru-taypalar işinde eki jwrt – kerey men nayman ayrıqşa ataladı. Sanı mol, quatı zor, äri şaruaşılığı örkendegen, mädenieti joğarı delinedi. Eñ bastısı – qalıptı, özindik memlekettik qwrılımı bar. Keyingi batıs tarihşılarınıñ qaysıbiri bwl – tañ qalarlıq, jwmbaq jağday dese, endi bireuleri töñireginen alaböten artıqşılıqtı alıs jäne jaqın, otırıqşı elderdiñ ıqpal, ülgisine balaydı. Şın mänisinde, jwmbaq eşteñe de joq, bar kiltipan dästürli jalğastıqta. Wlı Daladağı ülkendi-kişili atalardıñ barlığı da keşegi alıp el – Türik qağanatınıñ jarqa, bölşekteri desek, jalpı jwrt keri ketken, şaldıqqan, tozğan zamanda kerey men nayman ejelgi babalar mwrasın berigirek wstanıp qalğanın köremiz. Şaruaşılıq jöni, halıqtıq mädeniet, äleumettik qwrılım öz aldına, Türik qağanatınıñ el bileu, wlıs wstau jüyesi de saqtalğan eken. Ärine, qalğan qauım da tüp tamırdan tım alıs ketken joq, biraq eski negizdegi jaña wlıs bolıp wyısqan kerey men nayman babalar salğan dañğıl, bolaşaqqa jalğasatın berik arqaudan ayrılmaptı. Aqır tübinde, osı kerey men naymannıñ Türik qağanatınan bastau alatın wlıstıq wjımı, bilik jüyesi sayıpqıran Şıñğıs han üşin jaña bir, ayrıqşa quattı jäne ömirşeñ memlekettik qwrılımdı qalıptauda ülgi jäne äuelgi wytqı boldı.
Ülken halıq qana emes, kez kelgen ru, taypa bir künde, ğayıptan payda bolmaydı. Atı şığuı, äygi boluı – qalıptasqan, ordalanğan kezinde ğana. Naymannıñ derbes ru retinde sanatqa jetui – Türik qağanattarınan soñğı däuir. Ol kezde Bayqal köliniñ tüstik öñirinde boy körsetipti. Köp wzamay-aq Wlı Dalağa boylay enip, erkin qonıstanadı. Segiz-oğwz birlestiginiñ qwramında bolğan. X ğasırda tuıstas türik taypalarınıñ, qıtaylar Czubu dep atağan jaña odağınıñ batıs qanatı sanaladı. XI–XII ğasırlarda Ektağ-Altay (büginde Moñğol Altayı) jäne Qara-Ertisten qimaqtardı ığıstırıp şığardı, XII ğasırdıñ orta şeninde teristik bette Enisey qırğızdarın talqandap, şekara aymağın Tannu-Ola qırqalarına deyin keñeytedi. Aqırı ejelgi türik qonısınıñ aumaqtı böligin ielenip, jayıla ornağan eken. Bwl kezde Qidan-Läuo patşalığına jartılay bodan bolğan tärizdi. XII ğasırdıñ äuelgi üşeginde Läuo jwrtı ekpini qattı Şürjennen jeñilis tauıp, ordalı baytağınan ayrılğan hanzada Elüy-Daşı qanşama jwrtımen batısqa qaray auğanda nayman qonısı arqılı erkin ötedi jäne eleuli kömek aladı; al qidandar bastağan birtalay türik ruları Jetisu tarabına jaulau jorığına attanarda naymandar Şığıs Türkstanda twrğan Elüy-Daşınıñ äskerine minis atı, soyıs malımen tıñ tınıs beredi. (Bwl tuıstıq baylanıs arada jetpis-seksen jıl ötkende basqaşa jalğasın tauıptı.)
Şıñğıs han atqa miner qarsañda Nayman handığı Tatar Dalasınıñ ortalıq-şığısındağı Qañğay taularınan bastalıp, Han-Altaydıñ tüstiginen ötip, Kök-Ertis pen Qara-Ertisten ozıp, Zaysan, Tarbağatayğa deyin sozılıp jatqanın köremiz. Şığısta – kereymen, batısta – Däşti-Qıpşaq jwrtı qañlımen şektesken, teristigi – tau men tayğa, tüstigi – qwm men şöl. Wlan-baytaq jer, qisapsız halıq. Naqtı sanı belgisiz. Biraq sol kezdiñ esebimen alğanda, öte köp jwrt bolğanı kümänsiz. Keybir derekterge qarağanda, hristian dininiñ nestor tariqatına beyil beripti. Töl jazuı retinde wyğır-türik tañbasın paydalanğan. Negizgi käsibi – mal şaruaşılığı. Azdağan mölşerde eginşilikpen aynalısqan.
Nayman atauı, bälkim, rudıñ alğaş wyısar kezindegi mekeni – Altaydan şığatın Qatın-dariyanıñ bir salası Nayma özenimen baylanıstı degen pikir bar. Ru esimi eki bölikten twradı: nay jäne man. «Man» («men») – zattandıratın, dälirek aytsaq, «kisilendiretin» jwrnaq (mäselen, atar-man, şabar-man, alar-man…). Nay söziniñ eskirgen bir mağnası – ötkir, berik, quattı: mäselen, nayza, nayzağay sözderindegi tübir. Sonda nayman – ötkir, jürekti, qaytpas batır adam degen mağna bermek. Tağı bir twspal – köne türki «najı, nayı» – dos, jaqın sözderinen tuındauı mümkin deydi: dos kisi, jaqın jwrt. Ärine, mwnıñ bäri – ädepki joramal ğana. Qaytkende de, nayman atauınıñ jäne rudıñ kemi on eki ğasırlıq tarihı barı anıq.
Nayman handarı öz esimderinen bwrın Bwyrıq, nemese Küşlük ataladı deydi Räşid-äd-Din. «Bwyrıq» söziniñ mağnası – ämirşi, al «Küşlük» – küşti, mıqtı degen söz dep ayqındaydı. Bwl, atadan balağa jalğasqan handar äuletiniñ eñ äuelgi mäşhür twlğası – Inanış-Bilge-Böke han eken. «Inanış» – senim degen söz, al «Bilge» – wlı degen mağnada aytıladı deydi, bäri dwrıs, tek «bilgeniñ» mänisi keñirek – danışpan, bilgir. Bäri de türik tiliniñ bayırğı qorınan. Bwl Böke han – ejelgi bir zamanda qwdıretti patşa bolıptı, äli künge ärqilı taypalardıñ esinde saqtalğan erekşe twlğa, añızdıñ aytuınşa, ğajayıp bir ağaştan tuıptı deydi Räşid-äd-Din. Adamnıñ ağaştan tuuı – qıpşıq jwrtına qatıstı añız, al Böke – arğı tarihtan belgili, Wlı türik qağanı, Äşen äuletinen, tuma esimi – Qara Çurin-Türik, 576 jıldan bastap Batıs Türik qağanatında ökim qwrğan, 599 jılı Şığıs qağanattı da ğwzırına keltirip, 604 jılı dünieden ötken ataqtı tarihi qayratker. YAğni, nayman handarı – Wlı türik qağandarınıñ näsilinen, soğan oray özderin ejelgi türik jwrtınıñ tikeley mwrageri sanağan.
Räşid-äd-Din Şıñğıs hanmen zamandas nayman handarınıñ ata-tegin taratuda özara qayşı eki derekti qatarınan keltiredi. Mwnıñ soñğısında – «bağzı zamandağı Böke» han keyingi Tayan-han men Bwyrıq-hannıñ tuğan äkesi delinedi. Bwdan bwrın ol ekeuiniñ äkesi – Äniyat-qağan dep körsetken bolatın. Sirä, ataqtı tarihşı özi süyengen ärqilı derektegi, ünemi qaytalanıp otıratın Bwyrıq esimine oray jañılısqan. Biz «bağzıdağı, añızğa aynalğan» Böke han turalı ayttıq, al Bökemen qosar esim retinde berilgen Inanış-Bilge handı odan köp keyin jasağan, ekinşi bir kisi, sirä, Şıñğıs hanmen zamandas Tayan men Bwyrıqtıñ arğı atası, al Äniyat-qağan – tikeley öz äkeleri dep bildik.
Sonımen, Räşid-äd-Dinniñ atap körsetuinşe, Şıñğıs hannan bwrınğı zamanda Nayman wlısınıñ hanı – ağayındı Narqış-Tayan men Äniyat-qağan eken. Beybit künderde qatar qonıp, soğıs kezinde tize qosa şayqasadı. Äniyattıñ köñilinde key bir kezderde alalıq bolsa kerek, biraq jası ülken ağa Narqış-Tayan birlikten aynımay, qanday jağdayda da inisin bauırına tartıp otıradı. Bwlardan soñ naymannıñ biligi Äniyattıñ eki wlı Tayan men Bwyrıqqa köşedi. Eldi ekige bölip, araları ajıraptı. Äuelde renişke jol bergen – ülken ağa Tayan bolsa kerek. Bar päle äkeden qalğan äldebir qwmağa talastan bastalğan eken. Birde eki wlıs kezdeysoqta bettesip qaladı. Köş üstindegi Bwyrıq qona jayğasqan Tayannıñ ordasına tım jaqın, janasa, süykese ötedi. Tayan han Bwyrıq bauırı ayaldap, sälemdesip, erulik jep keter dep oylağan eken, toqtamay öte şığıptı. «Qonaq kütemiz dep qamdanıp edik, endi eruligimizdi özimiz jeyik», – deydi qattı keyigen Tayan. Sonda, mol dastarqan bası, än men jır üstinde Qwba-tegin degen kisi, älde jırau, älde han äuletiniñ kenje bwtağınan, küyinip twrıp aytıptı: «Bayağıda, Äniyat-qağan men Narqış-Tayan qanattasıp qatar jürdi, bizdiñ el wjımdı boldı, jamandar köterilip, qatındar qwtırğan joq, jwrttıñ eñsesi joğarı boldı. Mına ağayındı ekeuiñ bir bwqanıñ qos müyizindey, ajıramas tuıs ediñ, endi eki ayrılıp otırsıñdar. Bauırlas ekeuiñde birlik bolmasa, arası aşılğan el kimge senedi, kimge qaraydı. Qilı zaman tusa, qara nor qalıñ naymannıñ küni ne bolmaq?!» – depti. Sonda Tayan-han qızara terşip twrıp ayttı deydi: «Bwyrıq-hanğa meniñ sälemimdi jetkiziñder. Qatelik menen eken. Eru jasap, bizdi kütsin. Özimiz baramız», – depti. Bwyrıq bäribir ilikpeydi. «Köpke belgili mätel bar ğoy, «Wlıq bolsa da wğımı kem, – Ataqtı bolsa da aqılı joq», – degen. Onday kisi mañdayına tas tigenşe täubağa kelmeydi. Amandıq bolsa, körise jatarmız!..» – depti de, üdere köşip, alıs, aulaq qonıptı. Közi tirisinde äkeleri Äniyat-qağan aytqan eken: «Meniñ biluimşe, Bwyrıq-han eşqaşan da ağasımen birlikte jüre almaydı. Bwyrıq – qasqır qoñın oyıp, şabın jarğanşa şökken ornınan qozğalmaytın tüye minezdes», – dep. Ağayındı ekeui qayta qosılmaydı. Tipti, Şıñğıs hanmen almağayıp küres kezderinde de ärqaysısı öz wlısımen ğana bolıptı. Aqırı, eki bölik el kezegimen qirap jeñiledi, bası birikpegen ağayındı eki han da bükil äuletimen qaza tabadı.
Qırğınğa wşırasa da, qarasını azaymağan qalıñ nayman bwdan soñğı zamanda tört wlıs şeginde birdey ülken ıqpalğa jetedi. Ataqtı qolbasılar, belgili ämirler şıqqan. Uaqıt oza kele, Qıtay, Iran tarabındağı qauım tilinen, saltınan ayrılıp, jergilikti halıq arasında jwtılıp ketedi. Tek Joşı wlısı men Şağatay wlısında ğana näsil-tegi, atau esimimen saqtalıp twrıptı. Wlwğ wlıstar ıdırağannan soñ derbes handıqtar qwramında jüredi, aqırı birinde az, birinde köp mölşerde osı oraydağı tuıstas özbek, noğay, qaraqalpaq, qırım-tatar, başqwrt, qırğız halıqtarınıñ qwramına qwyıladı. Ejelgi nayman jwrtınıñ öziniñ tuma atauın saqtağan eñ ülken böligi Däşti-Qıpşaqta qaladı jäne büginde qazaq halqın qalıptağan, sanı mol, negizgi taypalardıñ biri bolıp esepteledi.
Osı naymannan şıqqan, alaş tarihında tanımal twlğalardıñ keybirin atay keteyik: HVİİİ ğasırdağı qazaqtıñ bas batırı, qolbası, memleket qayratkeri Qarakerey Qabanbay, HVİİİ ğasırdağı belgili bi, sayasatker Qu dauıstı Qwttıbay, HVİİİ ğasırda jasağan ataqtı jırau Aqtamberdi batır, Abılay zamanındağı joñğar–torğauıt–qırğız soğıstarınıñ qaharmanı Kökjarlı Baraq, HİH ğasırda jasağan Dulat aqın, HH ğasır, Sovetter twsında jasağan, eñbek etken qoğam qayratkeri, tarihşı Mwhamedjan Tınışbaev, aqın İliyas Jansügirov, kompozitor Mwqan Tölebaev, ğalım, til mamanı Särsen Amanjolov, jazuşı Äzilqan Nwrşayıqov, eñbegi HHİ ğasırğa jalğasqan jazuşı Qabdeş Jwmadilov, tilşi ğalım Altay Amanjolov…
Kerey
Kerey – arıdağı Wlı Ğwn memleketi, beridegi Wlı Türik qağanatınıñ tüp mekeni, keyinde Tatar Dalası atauımen mağlwm bolğan keñbaytaq üstirtte ejelden qalıptasqan irgeli taypalardıñ biri. Eskilikti Qıtaydıñ “Czin' şu” – “Czin' tarihında”, milädi 284 – 287 jıldar oqiğasın bayandau barısında Ğwn wlısınıñ wytqısı bolıp twrğan on toğız arıstıñ qatarında “helay”, “heylan” deytin taypa atauı tañbalanğan. Kerey (kereyt) dep ayğaqtaydı HH ğasırdağı qıtay ğalımdarı. Ejelgi tarihnamanıñ aytuınşa, keyingi kerey (helyan', cyuylyan') – şınında da köne ğwn jwrtınıñ tikeley wrpağı. Bwl kerey qañlımen ekeui bir halıq dep körsetedi. “Batıstağı böligi qañlı atansa, şığıstağı jwrtı kerey atandı”, – deydi. YAğni arğı zamanda bwlar Qañğalı (Tele–Gaogüy) birlestiginiñ qwramında boldı degen söz. Sonımen qatar, zertteuşilerdiñ bayıbınşa, keyingi kerey taypası, Kerey patşalığı bwrnağı Türik qağanatınıñ sabaqtas mwrageri bolıp tabıladı. “Olar halqınıñ köptigimen, äskerimen jäne bağzı zamandağı handarımen dañqtı boldı”, – dep jazadı Räşid-äd-Din. “Taypanıñ tüp atauı – kerey, “d” (”t”) jwrnağı – köptik belgi, sondıqtan da kereyt atandı”, – dep jazğan İşki moñğol oqımıstısı Sayşiyal, eskilikti qıtay derekterine süyene otırıp.
Şıñğıs han atqa miner qarsañda teñizdey tolqığan wlan-ğayır jwrttağı tuıstas, qanattas taypalar işinde kerey men naymannıñ sanı mol, ayrıqşa quattı, äri özindik memlekettik qwrılımı bar, qatarınan ozıq, bäsire mädenietke jetken, eñ körnekti jwrt bolğanı arğı-bergi barlıq tarihta atap aytıladı. Damığan şaruaşılıq, qalıptı tirşilik öz aldına, wlıstıq qwrılımğa oray, belgili bir deñgeydegi bilik jüyesi, “Eke töre” attı wlıstıq zañ ülgisi, memlekettik mör, yağni tañbalı jarlıq, naqtı qwjat negizindegi işki-sırtqı qatınas tärtibi jäne üyrenşikti jazu ürdisi qalıptasqan eken.
Kerey (kereyt) jwrtınıñ özindik rulıq esimimen tarih sahnasında ataqqa şığuı – Toğız-oğwz wlısı ıdırağannan (840) soñğı kezeñde. Osı zamandağı qıtay derekterinde Toğız-tatar birlestiginiñ qwramında tatar, nayman, merkit rularımen qatar ataladı. Bwdan soñğı, aumalı-tökpeli däuirlerde Wlı Daladağı qım-qiğaş soğıs, tañbalı tauarihtıñ bel ortasında jürgenin köremiz. Al Hİ ğasırda jasağan arab tarihşısı Abul' Faradj Şığıs jwrttarınıñ şejiresin bayanday kele, 1007 jılğı eleuli oqiğalarğa qatıstı, “İşki Türik eliniñ teristik-şığıs aymağın qonıstanğan, Kerey dep atalatın halıq” turalı derek beredi, derbes patşalıq bolıp twrğan bwl jwrttıñ wzın sanı eki jüz mıñ jan eken.
Bwl kezde kerey bağzıdağı tele men kök türiktiñ jarqa, bölşekterin özine qosıp alıp, äbden irgelenip, ejelgi türik qauımınıñ ordalı qonısındağı eñ eleuli küşke aynaladı. Türik qağanatına sabaqtas mwrager, quattı wlıs wyıstıru maqsatında jañadan qwrılğan, qıtay jılnamalarında “Czubu” dep atalatın, tuıstıs rular birlestiginde jetekşi orın alıptı. Tatar, jalayır, merkit, nayman, qiyat, basmıl jäne tarihi qwjattarda atı tañbalanbay qalğan tağı bir taypalarmen tize qosa otırıp, jat jwrt basqınşılığına tosqauıl qoyadı.
Toğız-tatar – Czubu wlısınıñ öktem Qidan-Läuo patşalığına qarsı tınımsız azattıq soğıstarı H ğasırdıñ ekinşi jarımı, Hİ ğasırdıñ wzına boyına sozılğan. Öktem imperiya ortaq tu astına toptalğan köşpendi taypalar odağın qaytkende de birjola tapap tastay almaydı. Basılsa, köp wzamay qayta köterilip otırğan. Aqırı, 1089 jılı Czubu birlestiginiñ ğana emes, bükil dalalıq taypalardıñ bas biligi, yağni dalay-han märtebesi keyingi tarihşılar darındı qolbası, köregen sayasatker dep bağalağan kerey Moğwzdıñ qolına köşken eken. Ejelgi qağanat elesi qayta tirilgendey boladı. Quattı küş jinaqtağan Moğwz (qıtay derekterinde Mogusı, Mo-ko-sı) 1092 jılı el işine kirgen qidannıñ qalıñ qolın tas-talqan qılıp jeñedi. Jeñis artı jaudı türe quıp, Läuo patşalığınıñ şegine barıp engen, mwnda tağı da jaña jeñisterge jetken ülken jorıqqa wlasıptı. Ejelgi dala tolıq erkindik alğanday körinedi. Biraq sayasatı kemel irgeli imperiya jaña bir amaldar qarastıra bastaydı. Äri tötenşe, äri ejelgi – “şağıstıru, işten iritu” sayasatı. Köp wzamay-aq Toğız taypa birlestigindegi ortalıq toptıñ birjola küşeyip ketuinen qauiptengen keybir rular irgesin aulaq sala bastaydı. Onıñ üstine bwl kezde qidanğa kömekke tu sırt – tüstik-şığıstan Tañğwt patşalığı jäne soğıs aşadı. Aqırı, äldeneşe maydannan soñ, 1095 jılı Moğwz bastağan Czubu birlestigi auır jeñiliske wşıraydı. Odaqtas, bauırlas taypalar ärqaysısı öz qamına köşipti. YAğni Toğız-tatar – Czubu birlestigi ıdıradı degen söz. Biraq dalay-han Moğwzdıñ tikeley ğwzırındağı jwrt jeke soğısın odan äri jalğastıradı. Aqırı, tuıstardıñ kömeginen ayrılğan, eki tarap – qidan men tañğwt qabattasa qıspaqqa alğan, auır şığınğa wşırağan kerey qauımı 1099 jılı birjola basılıptı. Köp wzamay, keler jılı twtqınğa tüsken “bülikşil” dalay-han Moğwzdı sol, 1100 jıldıñ ekinşi ayında Läuo patşalığınıñ Teristik astanası Şinczin qalasında, qanşama halıq jinalğan bazar alañında “linçi” atalatın “eñ qwrmetti” jaza boyınşa bwtarlap şauıp öltirgen eken.
Alayda, keyingi qauımnıñ küresi odan äri jalğasa beredi. Jaña ğasırdıñ bastapqı şireginde Teristik Qıtay şeginde, qidan men şürjen arasındağı teke-tires jağdaydı paydalanğan dalalıq türik ruları tağı da köteriledi. Söytip, 1119 jılı Moğwzdıñ mwrageri Boşaujı dalay-han Läuo patşalığınıñ bodandığın tärik etipti. 1125 jılı Teristik Qıtaydağı qidan ökimi birjola qwlap, şürşit taypası bilikke jetedi. Endi Qara-qidan Läuo memleketi Şürjen, nemese Czin' (Şın) patşalığı atanadı. Küşine engen soñ köp wzamay-aq ejelgi imperiyalıq sayasattı odan äri jalğastıradı. Qorğanıs jäne şabuıl soğıstarın qatar jürgizgen saqara jwrtınıñ bastauşı eñ negizgi qauımı – kerey taypası bolıptı. Şın mänisinde Wlı Dalanı basım böliginde öz biligin ornatqan Kerey handığı Şürjen imperiyasınan mülde täuelsiz, derbes wlısqa aynaladı. Kereylerdiñ bwl kezdegi tikeley bodanı äri berik odaqtası – qiyat ruı eken. Alıstağı Jetisuda jañadan qwrılğan Qara-qıtay memleketimen aralıqta da jaqsı qatınas ornaydı. Endi dalalıq türik taypalarınıñ birazı ejelgi abadan äulettiñ tizginin alğan Marqwz-Bwyrıq hannıñ töñiregine qaytadan toptasıptı. Aqırı, 1147 jılı Şürşitpen arada tiimdi bitimge qol jetedi. Alayda, ejelgi jwrt bwl jolı da ülken, birtwtas wlıs bolıp wyısa almaydı. Sayasatı kemel Şın patşalığı Wlı Dalada jaña bir aybındı eldiñ boy köteruine qaraptan-qarap otırıp, jol bermes edi. Arada üş-tört jıl öter-ötpeste beybit bitimdi bwzıp, jaña jorıq aşadı. Osı almağayıp kezeñde bwrnada eleuli bolğan, endi ağayındar arasındağı anıq öktemdikke jetudiñ jaña bir amalın qarastırğan tatar ämiri Nor-Bwyrıq han, sirä, şürşitpen birge attanğan jorıq üstinde, Marqwz-Bwyrıq handı qolğa tüsirip, jauğa baylap beredi. Şürjen-Şın patşası Digunay (1149–1161) Marqwz handı azapqa bwyırıp, «ağaş-esekke» şegelep öltirgen eken. Şürşitke qarsı, jalpığa ortaq öşpendilik öz aldına, tatar men kerey arasındağı ädepki alalıq endi kektes jaulıqqa wlasadı.
Bwdan arğı, Räşid-äd-Din kuälandırğan hikaya – añızğa oraylas, biraq Marqwz-Bwyrıq hannıñ kegi qaytarılğan, naqtı oqiğadan tuındasa kerek. Hannıñ Kökötay-Körikti dep atanğan, bet-ajarı körgen jandı tolqıtar, ğajayıp swlu qatını bolğan eken. Qazadan soñ birşama zaman ötkende, äldebir ataulı toy, nemese as kezinde tatar jwrtına habar saladı: «Men Nor-Bwyrıq hannıñ toyına soyısqa jüz qoy, on baytal, işimge jüz saba qımız aparamın», – dep. Bwl – bağınış, qwldıq wru räsimi esepti bolatın. Aytqanınday, azğana nökerimen, jüz qoy aydap, on baytal jetektep, jüz arbağa tielgen jüz saba qımızben barıptı. Semiz qoylar soyıladı, tu baytaldar jığıladı, Nor-Bwyrıq han bastap, barlıq jwrt toy toylauğa kirisedi. Söytse, jüz arbadağı jüz sabanıñ işinde jüz batır jasırınıp otır eken, keler mezette terini tilip, tügel sırtqa şığadı da, tatar ordasın oyran qıladı, Nor-Bwyrıqtı öltirip, qalğan jwrt – begi men nökerin tağı qırıp saladı. Söytip, Kökötay-Körikti küyeui Marqwz hannıñ kegin qaytarğan eken deydi.
Marqwz-Bwyrıq hannıñ ölimi – 1150 jıl şaması. Bwdan soñğı zamanda kerey men tatar arası mülde uşıqsa, kerey men nayman, kerey men merkit arası da tatulıqtan alıstağan. Al qiyat pen eki ortadağı ejelgi tuıstıq, qwda-añdalıq qatınas bwzılmaptı.
Marqwz-Bwyrıq hannıñ Qwrjaqwz-Bwyrıq jäne Görhan degen eki wlı bolıptı. Qwrjaqwz-Bwyrıqtıñ ülken wlı – Toğrıl, keyinde Oñ han atanğan, Şıñğıs hannıñ äkesi Esugey-bahadwrmen anda bolğan, Şıñğıs hannıñ özine ökil äke bolğan kerey ämiri. Bwl töñirektegi äñgime – alda.
Şıñğıs han atqa miner qarsañda kerey – Wlı Daladağı eñ ülken, sanı da basım taypa bolğan. Eskilikti zerttegen keybir orıs oqımıstıları ilkide, XI ğasırda kereyler toğız jüz mıñnıñ töñireginde, yağni millionğa juıq boldı dep biledi. Sirä, 1007 jılğa qatıstı naqtı derek – eki jüz mıñ (jan älde şañıraq) sanınıñ äseri. Bizdiñ bayıbımızşa, zamanında sonşama bolğan künniñ özinde eki ğasırdan astam wzaq uaqıt boyı, äuelde qidanmen, odan soñ şürşitpen, atadan balağa, nemereden şöbere, şöpşekke jalğasqan, üzdiksiz, ayausız soğıstar nätijesinde, ünemi jau betinde, nayza wşında bolğan kerey taypası keñinen jayılıp, üzdiksiz öse almağan. Biraq qaşanda öz twrğısınan ozıq. Bwl kezde, ayttıq, tatar qauımı jetpis mıñ şañıraq, jalayır jwrtı da ilkide, Kelürendegi qıtay qırğınınan bwrın jetpis mıñ tütin bolıptı; naymannıñ wzın sanı turalı naqtı, nemese twspal derek joq, biraq jalayırdan da, tatardan da äldeqayda köp bolğanı kümänsiz. Kerey wlısı da sol siyaqtı. Älde seksen, toqsan mıñ, älde jüz mıñ şañıraq dep şamalauğa boladı, esebi, kem degende üş jüz elu-tört jüz mıñ jan. Ol zamannıñ esebinde qisapsız halıq. Özinşe ömir keşken twtas bir patşalıq.
Bwl kezdegi kerey qonısı da wlan-baytaq. Batısta Qañğay alqabınan – şığısta Kenteydiñ etegine deyingi aralıq; teristikte Seleñgi özeniniñ joğarğı ağısınan – Kelürenniñ bastauına deyin, aralıqta Orhwn, Tolı özenderiniñ wzına boyı, ortalıq aymaqtağı Oñğı özenin örley kele, tüstikte, ejelgi türik Jasıl-özen atağan Sarı-özen Huañheniñ ülken iini Ordosqa deyingi qanşama jer. Kerey wlısınıñ qwttı wyığı – bizdiñ neşe mıñ jıldıq tarihımızdıñ kuäsi, arıda Wlı Türik qağanatınıñ berekeli baytağı bolğan Orda-Balıq qalası, keyinde Wlwğ wlıs tu tikken Qaraqorım qalası ornağan Qatın-balıq, ol ekeui de qirap, tozğan bügingi küni Kül-tegin men Bilge-qağan eskertkişteri saqtalıp twrğan qasietti Orhwn özeniniñ boyındağı, aynalası at şaptırım, qara topıraq, kök şalğındı kieli alqap eken. Kerey handarınıñ bas ordası ünemi osı öñirden aumağan. Qwrjaqwz-Bwyrıq han Orda-Balıqta otırdı dep jazğan Räşid-äd-Din. Bayraqtı jwrttıñ negizgi käsibi – mal şaruaşılığı bolğan. Sonımen qatar, añşılıqqa ayrıqşa män berilgen. Eginşilik jönin de bilgen eken.
Kereyler şığısta qiyatpen, batısta naymanmen, teristik tarapta merkitpen, alıs tüstikte atası basqa tañğwtpen, tüstik-şığısta oñğıtpen şektesken. Biz däyektep otırğan zamanda merkitpen jaulas, naymanmen dürdaraz, oñğıtpen tatu; dos-jar, odaqtas qiyatqa üstem, qonısı şalğay, biraq at jeter jerdegi tatarmen kektes, al qoñırat, jalayırmen qatınas – ıñğayına, orayına qaray. Tegi böten, äri öktem Teristik Qıtay – äuelgi Läuo, keyingi Şürjen imperiyasımen köbine-köp soğıs jağdayında, al qiırdağı Tañğwt elimen negizinen beybit qatınasta. Moğwz dalay-hannıñ twsındağı, bükil Tatar Dalasın, tügel bolmasa da, negizgi böligin biriktiru maqsatı jüzege aspağannan soñğı kezeñde Kerey wlısı tek öz jağdayın ğana küyttegen derbes qwrılımğa aynaladı. Äytkenmen, osı ataulı taypa işindegi birliktiñ özi toza bastağan eken. Bilik basındağı ejelgi äulettiñ sarqını darınsız äri dümşe bolıp şıqtı. Aqır tübi ülken apatpen ayaqtalğanın körimiz.
Şıñğıs han atqa miner qarsañda kerey (kereyt) – qonısı keñ, sanı mol, orda köterip, tu tikken derbes wlıs qana emes, Tatar Dalasındağı ru-taypalar işindegi eñ damığan, mädenieti joğarı qauım sanalğanın ayttıq. Köne türik bitiginiñ ornın basqan, ğılımda wyğır-türik tañbası atalatın jazu nwsqası qoldanısta bolıptı. Wlıs wjımı, el basqaru jüyesinde bağzı qağanat zamanındağı ejelgi joralar men töre zañdarı öz jalğasın tapqan siyaqtı. Jaña zamandağı zertteuşiler kerey men naymandı Wlı Türik qağanatınıñ birden-bir mwrageri jäne qağanat ülgisin Şıñğıs han imperiyasına wlastıruşı köpir boldı dep biledi.
Räşid-äd-Din: «Kerey jwrtına Isa Mäsihtiñ uağızı jetken eken», – dep jazadı. Sırttay aytılğan derekterge qarağanda, Kerey handığınıñ hristian dininiñ nestor tariqatın maqwl körui – XI ğasırdıñ bastapqı jıldarı. YAğni, Şıñğıs han zamanı, dağdarıs pen küyreuden eki jüz jıl bwrın. Sonşama uaqıt boyı şoqındı bolğan siyaqtı. Kereyden keyin, nemese olar da osı şamada, nayman, merkit, oñğıt ruları da nestor-hristian dinine köşipti. Biz tarihta tañbalanğan derekti tübirimen teriske şığarmaymız. Biraq twtas eki ğasır boyı wstanğan din halıqtıñ twrmıs-tirşiligine, ädet-ğwrpına belgili bir ıqpal jasauı kerek qoy. Basqanı bılay qoyğanda, jaña dinge köşu – adamdardıñ esimin jañartudan bastaladı. Mäselen, hristian dinin küni keşe ğana zorlıqpen qabıldağan türik tekti yakuttar men şıbaştar twrıptı, erikti slavyan näsili orıstardıñ öziniñ atı-jöni bastapqı wlttıq tamırınan ajırağan, nätijesinde äuelgiler qara Ivan bolsa, bwlar sarı Ivan bolıp şıqqan, al mwsılmanşılıqqa köşken bizderdiñ esimimiz tügelge juıq arab-semit negizdi. Kerisinşe, Şıñğıs han zamanındağı, eki ğasır boyı şoqındı boldı degen merkit pen oñğıt, kerey men naymannıñ hanınan qarasına deyingi aralıqtağı, tañba tüsken ondağan esimniñ işinde ğayri dinge janasatın, türiktik emes bir de bir kisi atın wşırata almaymız. Dästür-saltında da bwrınğı türiktik, ejelgi köşpendi qalıptan tıs eşqanday bögde sıpat körinbeydi.
(Şığıstağı köşpendiler arasında hristian dininiñ ayrıqşa öris aluı turalı äñgime – krest jorıqtarı kezinde tarağan laqap; keyingi, hristian qauımı älemdik öktemdikke jetken kezdegi üsteme, ruhani ekspansiya ötkendegi jiptik tütindi qordalı qoñısqa wlastırdı, jaqın kezeñde tügeldey janıştaluğa, odan qalğanı jaña dinge köşuge tiis jabayılardıñ az-maz sana, tüysigi bar keybir toptarı bağzı zamanda kädimgi hristian bolıptı-mıs! Mäseleniñ ekinşi bir wştığı – bwl jwrt Isa Mäsih iliminen quat alğan sebepti äldenendey mädenietke jetti degen baylam. Aynalıp kelgende, osınıñ bäri – kädimgi otarşıldıq ideologiyanıñ twrpayı bir körinisi ğana.)
Sonımen, bwrınğı-soñğı Batıstıñ ğayri din, astam piğıl jetegindegi oqımıstıları ayrıqşa twzdıqtap, qattastıra aytatın mäselesi – merkit pen naymannıñ, kerey men oñğıttıñ nestor-hristian dininiñ adal ümbeti bolğandığı turalı bayıp, baylamdar – otarşıldıq qiyaldan tuındağan, tüp deregi şatqayaq, ğılımi negizi twrlausız äsire derek, artıq laqap bolıp sanaluğa tiis. Şet jwrttıñ jalañ sözine emes, osı ru-taypalardıñ sol kezdegi tirşilik kebine, adamdar arasındağı qatınas, ärqilı oqiğalar tizbegine qarasaq, mülde basqaşa qorıtındı jasauğa tiispiz. Tegi, bir zamanda bileuşi top äues körgen jat ağımnıñ atı bar da zatı joqqa jaqın, al jalpı jwrt tek ejelgi täñiri dinin ğana wstanğanı körinedi. Mwnıñ tağı bir ayğağı – keyingi zamanda bwl ataulı jwrttıñ eşqanday qarsılıqsız islam dinine köşui bolsa kerek.
Räşid-äd-Din bwl kezdegi kerey taypası ülken-ülken altı ruğa bölinetin edi dep jazadı. Bwlar: kereyt, jırqın, qoñqayıt, saqayıt, twmauıt jäne albat ataladı. («Tügel tarihtıñ» tağı bir twsında osığan üsteme retinde qırqwn ruı twr, biraq bwl ülken ata işindegi kişi bwtaq boluı da ıqtimal.) Bükil taypağa öz esimin bergen, nemese bastı ataudı ielengen jetekşi ru – kereyt eken.
Kerey (köpşe, jinaqtı twlğası – kereyt) atauınıñ şığu tegi turalı ärqilı joramal bar. Räşid-äd-Din keltirgen añız boyınşa, bayağı zamanda bir patşanıñ jeti wlı bolıptı, bwlardıñ bäriniñ de tüsi ker, yağni qwbaqan eken. Bwl, qazaq tilinde küni büginge saqtalğan sın esim sözdiñ mağnası – Räşid-äd-Din wğındırğanday, qoñır (orısşa audarma boyınşa «smuglıy» – qaratorı) emes, Äbilğazı-bahadwr-han şejiresindegi, «qoñırqay» mağnasında bügingi qazaq tilinde saqtalğan «baran» da emes (äldebir orıs zertteuşileri bwl “barandı” sol qalpında, “baran”, yağni “qoy” dep audarıptı), kädimgi “ker” ğoy – ker at, ker-qwla, qara-ker jılqı, ker betege, ker dala degendey. Mine, osı ker tüsti jeti wldıñ wrpağı kerey atanıptı-mıs. Keyingi tarihşılardıñ payımınşa, kerey esimi – bwl rudıñ äuelgi mekeni boluğa mümkin jer – Sayan taularınıñ teristik betkeyinen bastau alatın Uda (biz qarastırğan kartada Iya) özeniniñ arnalı salası Kerey özeninen tuındağan. Äbden qisındı. Qıtay derekteri kereyler Üİİ–Üİİİ ğasırlarda Bayköldiñ batısı, Kem (Enisey) özeniniñ bastau añğarında qonıstandı dep körsetedi. Osımen qatar, tağı bir twspal. Keyingi qazaqta, taqau körşileri arğın men nayman äzildep, nemese qıjırtıp aytatın söz bar, kereydiñ atası ker it degen. Bwl lepes “kereyt” nwsqasın twrpayı taldau körinui mümkin. Al şındığında, qadım zamandağı köşpendi qauım wğımında it ayrıqşa qwrmetti maqwlıq bolğan. Özara twqımdas it pen börini qasterleu jäne kie twtu milädige deyingi İİ–İ mıñjıldıqta dalalıq jun taypalarında dästürge enipti. Keyinirektegi Ğwn men Sänbide it twqımı qasietti sanaladı. Soğan oray, ejelgi türik halıqtarınıñ äpsana, añızdarında it pen böri tuıstas qana emes, sinonimdes wğım bergen (mwnıñ bir körinisi – bügingi qazaqtağı, “qasqır” ornına qoldanılatın evfemizm – “it-qws”). Bayağı altın-äulettiñ tüp anası Alan-Qwbanıñ qwrsağına şañıraqtıñ jabığınan tünde tüsetin nwrlı säule äuelde sarı jüzdi kisi beynesinde körinip, aqırı, tañ aldında sabalaq sarı it (tiesili qazaq äpsanasında böri) keypinde esikten şığıp ketetin edi ğoy. Mwnda da sol twrğılas añız: kerey ker itten tuğan. Sarı it – ker it. Biraq börjigen (börjigit) äuleti it twqımı emes, böri näsili sanaladı, yağni kerey de böri tektes. Tüptep kelgende, bağzı bir zamanda böriden tuğan türik äuleti jönindegi añızğa barıp tirelemiz. (Osı orayda N. Aristov qazaqtar aytadı dep keltirgen, “qırğız qızıl itten tuğan” degen söz – kemisitu emes, arıdağı tektes äpsananıñ öz ortasında tärik bolğan bir jañğırığı dep biluge tiispiz.)
Wlı Daladağı ejelgi türik qauımınıñ qaytadan wjımdasuı kezeñinde Kerey patşalığı Şıñğıs hannıñ wlılığına wytqı boldı. Tüptiñ-tübinde birtwtas wlıstıq qwrılım jolına qwrbanğa şalındı. Alayda, Şıñğıs han men Toğrıl–Oñ hannıñ arasındağı qantögis soğıstar keziniñ özinde kerey taypasınıñ birşama böligi, jekelegen iri twlğaları bolaşaq wlı qağannıñ jağında bolğanın köremiz. Aqırı, kerey jwrtı ülken qazağa wşıraydı, handığı qwlap, biraz halqı är tarapqa bıtıraydı. Äytkenmen de köp wzamay-aq Şıñğıs han ordasınıñ özinde äjeptäuir ıqpalğa jetipti. Jäne negizgi äsker qwramına qosıladı. Qıtay derekteriniñ aytuınşa, 1204 jılı, Tayan han men Jamwqa görhan bastağan qalıñ qolğa qarsı attanğan Şıñğıs han äskeriniñ basım böligi – kerey jwrtınan eken. Ataqtı Sübitay-bahadwrdıñ jeke mıñdığı kerey men nayman, merkitten qwralğan (“YUan' şi”). Sonımen qatar, ağayındı Şiraqwl (Sarıqwl) jäne Tobwqa noyandar Şıñğıs hannıñ tuınıñ astında mıñbası bolğan, osı därejedegi Dayır-bahadwr Sartauıl jorığında ayrıqşa közge tüsipti. Al Toğrıl hannıñ batısqa ığısqan bir balası (älde nemeresi) Taybwğa Sibir handığınıñ negizin saladı, biraq aqır tübinde ol da Şıñğıs hannıñ därgeyine bas wrıp, keñşilik alğan.
Bwdan soñğı zamanda kerey tört wlıstıñ qwramında da körinedi. Ejelgi taypadan belgili qolbasılar, bükil wlıs tizginin wstağan ataqtı memleket qayratkerleri şığadı. Mäselen, bolaşaq wlı qağandı Temujin kezinen jaqtap, eñ qiın künderde qasınan tabılğan kerey Şıñqay Eke Wlısta äueli Şıñğıs hannıñ öziniñ senimdi serigi, arnayı, asa jauaptı şarualar atqaratın wlığı, odan soñ, Öketay, Küyik handardıñ twsında wlıs begi bolğan. Al Marqwz-Bwyrıq hannıñ nemere qızı, Şıñğıs hannıñ kenje wlı Töleniñ bäybişesi Swrğaqtan-bike bükil imperiya ömirine ayrıqşa ıqpal etip otırğan, äri keyingi, jarım dünieniñ tağdırın şeşken tört alıp twlğa: Ortalıqta ökim qwrğan Möñke men Qwbılay, Arıq-Bwqa qağandar häm Irandı jaulağan Qwlağu hannıñ anası bolğan.
Tatar Dalasındağı dürbeleñ men bwlğaq nätijesinde şaşıla tozıp, qarasını kemigenimen, arada jarım ğasır ötpey qaytadan eñse jazğan kerey taypası ülken äskeri quatqa jetedi. Wlı imperiya ekige jarılıp, äuelde Qwbılay men Arıq-Bwqa, oğan jalğas Qwbılay men Qaydu arasındağı qırıq jıldıq qırğın bastalğanda Wlı Daladağı, Däşti-Qıpşaqtağı kerey, tuıstas naymanmen birge, Arıq-Bwqa qağannıñ, Qaydu hannıñ negizgi jasaqtarın qwraptı. Keyinde bir böligi Moğwlstan şeginde, bwl taraptağı jetekşi dulat taypasımen birge Ämir Temirge qarsı soğısadı jäne wzaqqa sozılğan dürkin maydanda ayrıqşa qırğınğa wşıraydı. Kereydiñ negizgi tobınıñ ğwmır keşui Altın Orda tarihımen baylanıstı. Qaytkende de eleuli, ülken ru qatarınan şıqpağan.
Iran men YUan' şegindegi barlı-joqtı jwrtı, ağayındas basqa da ru-taypalar siyaqtı, zamannan zaman ötkende tügeldey assimilyaciyağa tüsedi. Tek şığu tegi bir Altın Orda, Şağatay wlısı men Moğwlstan şegindegi kereyler ğana özderiniñ tili men ädet-ğwrpı, tüpki näsilin saqtap qalıptı. Keyingi handıqtar kezeñinde azdı-köpti mölşerde qırım-tatar, sibir-tatar, başqwrt, noğay, qaraşay, äzirbayjan, özbek halıqtarınıñ qwramına qwyıladı. Kereydiñ jekelegen toptarı büginde Altaydağı, Edildegi jäne eki Sibirdegi türik tekti halıqtar arasında öz esimimen saqtalğan häm arğı-bergi qalmaqtıñ torğauıt ruındağı azğana bölşegi öz atımen ataladı.
Ejelgi kerey taypasınıñ eñ ülken qauımı qazaq halqına wytqı bolğan jwrt qatarında, bwlar: aşamaylı-kerey, abaq-kerey, uaq-kerey, nayman sanatındağı qara-kerey jäne jetiru birlestigine engen kereyt häm tabın ruınıñ qwramındağı jaman-kerey, şanışqılı işindegi aq-kerey, baywlı taypasına kirikken tazdar ruınıñ bir tarmağı jastaban (bwl jastabannıñ bir bwtağı andağwl jäne twrğılas jädik Ortalıq häm batıs Qazaqstan şegindegi birneşe rudıñ qwramınan boy körsetedi, atap aytqanda, jädik: sirgeli köñirdek, şapıraştı şıbıl, nayman törtuıl, qoñırat qwlşağış, şekti jaqayım, şömekey keldibay, baywlı masqar men altın, jetiru kerderi men jağalbaylı; al andağwl: jalayır şumanaq, dulat şımır, nayman kökjarlı, şekti esenäli, şekti janqılış, älim törtqara, şömekey keldibay, şömekey balqı, baywlı şerkeş, beriş baybaqtı qwramındağı ataulı süyekter sanatında). Wlı Daladağı Azamat soğısı kezinde ayrıqşa japa şegip, qisapsız qırğınğa wşırasa da, uaqıt oza kele är taraptan toğısıp, qayta qwrılğan kerey taypası wlı jorıqtar, odan soñğı tüpkilikti qonıstanu däuirinde jañğıra wyısıp, bayağı Batıs Türik qağanatı, keyingi Kök Ordanıñ wyıqtı, qwt qonısın bauırına basqan jaña wlıs – Qazaq Ordasınıñ qwramına ejelgi esimi, dürmekti tobımen qosılğanın köremiz.
Ejelgi kerey taypasınıñ keyingi qazaq işindegi eñ ülken, ataulı tabı – abaq, aşamaylı, kereyit rularınan şıqqan belgili twlğalar birşama, atap aytqanda: XVIII ğasırda jasağan Bayjigit küyşi, XVIII ğasırdağı ataqtı qolbası, Kerey Er Jänibek, qolbası Şwbarayğır Qojabergen batır, XIX ğasırda jasağan azattıq jırşısı Nısanbay, küyşi Beysembi bi (Bejeñ), sazger Segiz-seri, änşi kompozitor Birjan-sal, XX ğasırda jasağan, Şığıs Türkstannıñ derbestigi üşin ärqaysısı öz jolımen küresken Ospan batır men Dälelhan general, Sovetter biligi twsında jasağan, eñbek etken: memleket qayratkeri Smağwl Saduaqasov, wzaq uaqıt Qazaq respublikasın basqarğan, äuelde ekinşi hatşı, keyinde birinşi hatşı bolğan Jwmabay Şayahmetov, jazuşılar Säbit Mwqanov, Ğabit Müsirepov, Safuan Şaymerdenov, tarihşı Manaş Qozıbaev, müsinşiler Hakimjan Naurızbaev, Tölegen Dosmağambetov, suretşi Qanapiya Teljanov, änşi Ermek Serkebaev, kompozitor Erkeğali Rahmadiev jäne jazuşı, tarihşı Mwhtar Mağauin…
Ağaş-eli nemese moñğol tektiler
Ağaş-eli atauı – Tatar Dalasınıñ sırtqı, teristik öñirinde, negizinen Seleñginiñ tömengi ağısı, Bayköldiñ şığıs qaptalı men tüstik töñiregi jäne Enisey özeniniñ bastauı – ormandı alqapta qonıstanğan ru-taypalarğa baylanıstı. Jalpı esimi bir bolğanımen, bwl jwrt är tekti jäne twtasa şektesip otırmağan, köbine-köp qonıs araları alşaq eken. Ağaş-eli esebinde keybir türik taypaları da ataladı, mäselen, qwrıqan, orman wrañqayı degen siyaqtı, biraq bwl halıqtıñ basım böligi – türikten tıs, büginde «moñğol tekti» dep tanılğan qauım. Orman adamdarı, öz tilinde hoyın-irgen – negizinen añşılıq käsippen aynalısqan. Mal baqpağan, tört tülik degende sarlıq qana ösiripti – köşi-qonda jügin artadı jäne sütin işedi. Bwğı üyretken – kölik jäne tamaq. Jılqı wstağanı turalı naqtı derek joq, qısta ayaqtarına şañğı baylaydı jäne jeñil şana süyretedi eken. Kiiz üy, şatır degendi bilmeydi, toqtağan jerinde ağaş qiıp, saldau köterip, kürke tigedi, onısın bwtaqpen, qabıqpen qamsap, dalda jasaydı. Qayıñ sauadı, yağni qayıñnıñ diñin qiğaştay kertip, tätti sölin tosıp işedi. Orman jwrtı özderiniñ osı ömirin qanağat qana emes, maqtanış twtadı deydi Räşid-äd-Din. Mal soñında jürudi qorlıq sanaydı jäne qoy baqqan halıqqa küle qaraydı eken. Äytkenmen, ormandı alqaptı mekendegen taypalardıñ barlığı da jauınger bolğan.
Şalqar Dalanıñ, keyingi qıtay tarihnaması Tatan dep atağan şığıs böligi älmisaqtan beri türik tekti, twñğıs-mänju tekti, moñğol tekti taypalardıñ şwraylı qonıs üşin qırqısqan maydan alañı bolğanı mälim. Wlı Türik qağanatı, tipti, odan bwrınğı Wlı Ğwn wlısı kezinde bwl öñir tügeldey derlik türik näsiliniñ ieligine köşipti. Alıp memleketter ıdırağannan Şıñğıs han atqa mingenge deyingi aralıq – üş ğasırdan astam wzaq uaqıt boyı bwrınğı quatı qaytsa da bekem otırğan türik tekti taypalar ejelgi qonısınan ayrılmağan eken. Twñğıs, moñğol näsili şaruaşılıqqa qolaylı keñ daladan şetkeri aymaqtarğa birjola tıqsırılğan. «Ağaş-eliniñ» arğı tarihı da osı taytalas jağdaylarğa baylanıstı. Biz qamtıp otırğan däuirde bwl öñirdegi, qazirgi tilmen aytqanda, moñğol tekti eñ eleuli taypalar – oyrat, qorı, buryat eken jäne solarğa jalğas, qarasını şağın oraswt, küştemi, bwlağaşın, keremuşin ataladı.
Oyrat. Moñğol tektilerdiñ işindegi sanı mol jäne eñ quattı taypa – oyrat boldı. Enisey özeniniñ negizgi tarmağı Wlwğ-Kemniñ bastau añğarında qonıstanğan. Tüstik tarapta merkittermen şektesipti.
Oyrat esiminiñ törkini turalı ärqilı twspal bar. Bireuler – «oyra», jaqın degen sözden tuındadı dep biledi. Endi bir payım – «oy» – orman söziniñ türlenui. Bügingi maqwl pikir – «oyn arad» – orman halqı degen söz. Atau qaytkende de osı «ormannıñ» töñireginen şıqsa kerek.
Oyrattar añşılıqpen qatar, belgili mölşerde mal şaruaşılığın da igeripti. Bwl jwrt mekendegen, Enisey–Kem-dariyağa qwyatın Sekiz-muren (Segiz-özen) alqabı – otı mol, suı mol, tabiğatı da birşama täuir, tirşilikke qolaylı öñir eken. Osı qonısta ösip-öndigen el äuelden-aq derbes kün keşedi, özindik wlıs qwrılımın qalıptastıradı. Älbette, türik äseri, el bileuşileri bek atanıptı. Şıñğıs han tu kötergen kezdegi ämiri – Qwtwqa bek, azdı-köpti qarsılıq jasağanımen, tım arığa ketpey, bağınışqa könedi.
Oyrattar bwrınğı-soñğı Batıs jorıqtarında äsker qwramında bolğanımen, negizgi halqı ejelgi qonısınan taban audarmaptı. YAğni, öz jwrtında qalıp qoyğan. Türik näsiliniñ qalmaq atandıruı osı sebepti degen pikir bar. Tüpki wlıstağı türik-tatar qauımı tügelge juıq Altın Orda, Şağatay tarabına qonıs audarıp, Qıtaydağı YUan' äuleti endi Miñ äuletimen almasqannan soñğı kezeñde, ejelgi wytqısı bwzılmağan oyrattar ülken küşke aynalıp, dürk qozğaladı, bwrınğı Tatan öñirindegi eñ quattı taypa ğana emes, derbes wlıs retinde, qwdiretti Qıtaydıñ özimen jağalasqa tüsedi. Aqırı, tınış äri jaylı qonıs izdegen oyrat qauımı XVI ğasırdıñ ekinşi jarımında, bwl taraptağı türik ruların Däşti-Qıpşaq şegine birjola ığıstırıp, Joñğar alqabına kelip ornıqqanı belgili.
Oyrattardıñ äuelgi kezdegi rulıq bölinisi turalı naqtı derekter joq, biraq bwdan soñğı däuirde Dürbin-Oyrat – Tört Oyrat atanğanı belgili. Bwl törteu: dürbit, qoşauıt, torğauıt, şoras dep ataladı. Torğauıt – küzetşi äsker retinde Şıñğıs han zamanında, negizinen türik tekti, ärqilı rudan qwralğan arnayı jasaq bolatın, wlı handar ökimi bitkennen keyingi kezeñde ataulı ru retinde derbestenip, XV ğasırdıñ orta şeninde üş oyratqa qosıladı da, teñdes törttiñ birine aynaladı, äytkenmen, XVII ğasırdıñ bas kezinde bwl odaqtan bölinip, Batısqa qaray üdere jıljıp, Edil-Jayıq boyın aladı, endi Dürbin-Oyrattağı torğauıttıñ ornın hoyıt ruı basadı. Ejelgi oyrat taypasınıñ tikeley mwrageri bolıp tabılatın bwl quattı wlıs Ortalıq Aziya tarihına ülken ıqpal jasağanı, aqırı tügelge juıq qırılıp ketkeni belgili. Ejelgi oyrattıñ qayta köterilgen bügingi azdı-köpti wrpağı Resey şeginde, Qıtaydıñ Şıñjañ, Cinhay öñirinde jäne Moñğol wlısınıñ Qobda aymağında twradı. Jiın sanı nebäri 400 mıñ töñireginde.
Buryat. Buryat (buriat) atauınıñ män-mağnası turalı da ärqilı boljam bar. Keybir zertteuşiler «buraa» – orman jwrtı atauınan tuındağan deydi. Qalıptı bir pikir – «böri» totemine jüginedi, yağni, buria – böriler, böri äuleti degen söz. Sonda bwrınğı taypa, keyingi halıq esimin türik-tatar näsildi körşiler qoyğan boladı. Osığan oray belgili aqiqat – buryat jwrtınıñ äuelgi rulıq kezeñinde de, keyingi, halıq bolıp wyısu däuirinde de türik komponenti, türik äseriniñ ayrıqşa bolğandığı.
Şıñğıs han tu köterer şaqta buryat – Ağaş-eli aymağında ıqpaldı, ülken rulardıñ qatarına enbegen. Räşid-äd-Din tarihında joq, tek «Qasterli şejirede» ğana ataladı. Buryattıñ bwl kezdegi qonısı – Seleñgi özeniniñ tömengi ağısı, sirä, oñ qabaq, Bayqal köliniñ şığıs jağalauı bolsa kerek. Eke Wlıs qwramına ağayındas taypalarmen bir mezgilde qosılğan. Batıs jorıqtarında belgili mölşerde jasaq şığarğanı añğarıladı, Altın Ordadan soñğı Däşti-Qıpşaq taypalarınıñ qatarınan körinetini bar. Jalpı jwrtı ejelgi mekeninen taban audarmağan. Uaqıt ozğan sayın qordalanıp, köbeyip, tuıstas moñğol jäne türik rularınıñ ärqilı jwqanasın özderine qosıp alıp, moñğol tekti derbes halıqqa aynalıptı. Jekelegen toptar men şaşırağan ru tarmaqtarınıñ (negizinen oyrat pen halhadan tıs qatağan, oñğıt, jalayır, übir-kerey, torğauıt, darqat, han-qırğız ataları) mazasız ortalıq daladan aua köşip, buryatqa kelip qwyıluı, tipti, XVII ğasırdıñ aqırına deyin toqtalmağan. Bwl kezde buryat jwrtı Seleñgi, Barğwjın, Añqara özenderiniñ boyına jayıla qonıstanıp, Bayqal köliniñ teristik-şığıs, tüstik-batıs atırabın tügeldey bauraptı. Keyin, eki otarşıl imperiya – Resey men Qıtay arasındağı jer bölisi kezinde moñğol tekti qalğan qauımnan ajırap, orıs bodandığına berilgen. Qazirde Resey qwramındağı Buryat (bwrınıraqta Buryat-Moñğol) avtonomiyalıq respublikasınıñ twrğılıqtı halqı.
Qorı. Räşid-äd-Din qorı ruın barğwt, twmat, tulas rularımen bir qatarda ataydı. Osı «Tügel tarihta» jäne «Qasterli şejirede» qorı-twmat türindegi qosar atau da wşırasadı. Bwl tarapta ärtürli joramal, tipti, şeşilmegen, talas tüyinder bar. Äytkenmen, eñ bastısı – qorı ruınıñ taza oyrat-moñğol tekti bolmısı. Qorı qwramına engen kişi atalardıñ jay-japsarın taldau eşqanday kümänğa jol qaldırmağan. Sonımen qatar, anıq türik tekti twmatpen qosarlana atalu sebebi ärqilı taldanadı. Bir zertteuşiler qorı-twmat atauı – qorılardıñ ilkide twmattarğa bağınıştı, twmat taypasınıñ qwramına engen basıbaylı jağdayınan dep biledi. Endigi bir twspal – barğwt atauı siyaqtı, twmat pen qorı da Barğwjın-Toqım ölkesinde qonıstanğan är tekti rulardıñ jalpı atauı bolsa kerek, yağni, qorı-twmat degenimiz – jinaqtı esim. Biz alğaşqı twspalğa beyimbiz. Qorı ruı quattı twmat taypasınıñ oñ qanatı esebinde bolğan degen derek bar. Ärine, arğı bir zamanda. XI–XII ğasırlarda Bayköldiñ şığısı men tüstiginde moñğol tekti qauımnıñ ıqpalı artıp, twmattar batısqa qaray jıljığanda qorılar täuilsiz, derbes ruğa aynalğan dep bayıptau kerek. Şıñğıs han tu kötergen, odan soñ bükil Orman jwrtı Eke Wlısqa bağınış tanıtqan zamanda Qırğız şegindegi twmat pen Barğwjın-Toqımdağı qorılardıñ arası mülde alşaqtap ketken.
Bwrınğı-soñğı Batıs jorıqtarı kezinde qorı ruı qaymağı bwzılmay, ejelgi qonısında qalğanı körinedi. Keyinde negizgi tobı buryat halqınıñ qwramına engen jäne qauım-jwrtqa wytqı bolğan eñ bastı tört arıstıñ biri sanaladı. Sonımen qatar, qorı – tüstiktegi moñğol arasına da siñiskeni bayqaladı.
Ru atauı, buryat zertteuşileriniñ öziniñ aytuınşa, ejelgi türik tilindegi qorı (qorğau, küzet) sözinen tuındağan eken. Wlı qağanatqa täueldilik zamandağı mindetti qızmet orayınan şıqsa kerek.
Räşid-äd-Din şejiresinde jäne qıtay derekterinde osı ormandı alqapta jasağan, biraq keyingi tarihta aytarlıq iz qaldırmağan tağı birneşe ru wşırasadı. Bwlar: bwlağaşın, keremuşin, oraswt, küştemi, tobas dep ataladı. Bwl rulardıñ barlığı da uaqıt oza kele, är taraptağı halıqtar arasına siñisip ketken.
Bwlağaşın, keremuşin jwrtı, Räşid-äd-Dinniñ aytuınşa, Barğwjın-Toqım aymağında jasağan. Keyingi zertteuşiler Añqara, Lönä özenderiniñ bastauı dep naqtılaydı. Ru atauınıñ negizi türik tilinen. Bwlağaşın – bwlğın aulauşı, keremuşin – tiin aulauşı degen söz. Türik qağandarı zamanınan bastap, bağalı añdar auşılığına maşıqtanğan, ülken wlısqa, onıñ alıs jwrttarmen sauda aynalısına qajetti wlpa eltiri qorın jasaytın, mamandanğan qauımdar qalıptasadı. Nemese, jeri ıñğaylas belgili bir ru, atalarğa arnayı mindet jükteledi. Qaytkende de, atalmış ru esimderi sonday, käsiptik negizden tuındağan tärizdi. Keyingi buryat halqınıñ qwramındağı irgeli tört taypanıñ biri bwlağat – osı, ejelgi bwlağaşın äuleti dep sanaladı. Sonımen qatar, Ämir Temirmen aradağı soğıstar kezeñinde Moğwlstan wlısınıñ qwramında bwlağaşı (bwlğaşı) degen ru bolğanı belgili. Keyinirekte qazaqtıñ Wlı jüzi osı Moğwlstan negizinde wyısqanın eskersek, ondağı azdı-köpti bwlağaşın qazaq halqınıñ qwramına qwyıluı äbden mümkin. Sonday-aq, bir kezde Moğwlstan ıqpalında bolğan Alatau qırğızınıñ Oñ men Soldan tıs, keyinde qalıptasqan İşkilik tobınıñ jalpı atauı bwlğaşı boluı da oylandırar derek. Bälkim, İşkilikke balanğan ejelgi töles, noyğwt, deyit, kesek jäne basqa rulardıñ jarıqşıq, bölşekterin äuelde bwlağaşı äuletiniñ ämirleri bilegen şığar. Jäne Noğay Ordasınıñ qwramında bolğan, jön-josığı belgisiz bwlaşa ruı da bwlağaşın atınan eles beredi. Bizdiñ taraptı mülde esepke qospağannıñ özinde, ejelgi tübin tapqan bwlağaşın wrpağı bügingi künge jetkenin köremiz. Al keremuşin turasında twşımdı derek qalmağan. Tek qazirgi tıba halqınıñ qwramındağı heredyak (tiin) ruı sol keremuşinniñ jalğası bolar degen twspal bar.
Oraswt (urasut, orsut), küştemi (kestemi) – moñğol tekti şağın rular, Kem-dariya – Eniseydiñ bastauı, Sekiz-muren öñirinde qonıstanğan. Bwlar moğwldıñ eskilikti em-domın, ärqilı şipalı şöpterdiñ qasietin jaqsı biledi deydi Räşid-äd-Din. YUan' däuirinde imperiyanıñ işki aymaqtarına köşirilgen.
Tobas – ejelgi sänbi jwrtı, tobalardıñ näsilinen sanaladı. Sayan taularınıñ tüstik betin mekendegen. Tüp negizi türik. Keyinde moñğol halıqtarınıñ qwramına endi dep şamalauğa boladı.
* * *
Sonımen, eskilikti tarihi jazbalarda attarı tañbalanğan moñğol tekti ülkendi-kişili ru-taypalardı adaqtap şıqtıq. Büginde Moñğol respublikası bauır basıp otırğan Wlı Daladan sırtqarı, ormandı ölkeni meken etipti. Sol däuirdegi, keyinde bükil älemdi titiretken asqaralı memleket qwrılar kezeñdegi sayasi oqiğalar men qantögis wrıstarğa qatıspağan, taqau töñiregine eşqanday ıqpal-äseri bolmağan.
Eñ ğajabı – bwrınğı-soñğı tarihşılar mülde nazardan tıs qaldırğan jağday – qazirgi Moñğol wlısınıñ negizgi halqın qwraytın halha ruınıñ atı da, zatı da joq! Ärine, joqtan bar payda bolmaydı, Şıñğıs han tu köterer qarsañda halha ruınıñ äuelgi bir wytqı mäyegi düniede bolsa kerek. Basqa emes, osı bügingi atımen. Anıq moñğol tekti, qarasını şamalı, ataq, dabırasız, beybit qauım.
Qisınına qarağanda, twrğılas basqa da rular siyaqtı, halha esimi de jer atauınan tuındağanı körinedi. Atap aytqanda, bügingi İşki Moñğoliyanıñ teristik-şığısı, Bwyır-norğa qwyatın Halha özeninen. Osı öñirde, qwdiretti tatar taypasınıñ şığıs tarabı, Man'çjuriyamen şektes aymaqta jasap jatqan şağın ğana jwrt. Sanı az, qarımı kem, mülde derlik eleusiz, sondıqtan da eşqanday esepke enbegen. Tuıstas türik-tatar taypaları qırılısqan, qisapsız qan tögilgen azamat soğısı, oğan jalğas wlı jorıqtar twsında şayqalmağan, şaldıqpağan halha eseley ösip, bwdan soñğı salqar köş kezinde, odan äri Wlwğ Wlıstıñ ornın basqan Tüpki handıq astanası – Qıtay elindegi Beyjinge köşirilip, keñ dala mülde derlik qañırap qalğanda jılji qonıp, ejelgi Türiktiñ neşe mıñ jıldıq jwrtına kelip ornıqqan…
Halha atauı alğaş ret XIV ğasırdıñ soñına qaray körinedi. YUan' äuletiniñ aqırğı patşası Toğan-Temirden keyingi, jaña Moñğol wlısında altı aymaqtıñ (şığıs tarapta – şaqar, halha, wrañqay, batısta – ordos, asut, tümet) biri osı ataumen atalğan. Nebäri altı tümen äskerdiñ sol qanatındağı bir tümen – osı halha aymağınan eken, jiını on mıñdıq jasaq şığara alatın on üş ru: uneget, erçjigit, basut (besut), djalait (jalayır), heregut, horlos (qoralas), horogo, hur-cohor, huheyt, hatagin (qatağan), tangut (tañğwt), uryanhay (wranqay), sartagut – on üş rudıñ twtas qauım emes, jekelegen bölşek-jarqaları bas qwrap, halha jwrtı atanğan. (Bwlardıñ işinde basqa tarapta atalmaytın: uneget, erçjigit, heregut, horogo, hur-cohor, huheyt – tüp negizi halhağa tiesili, özindik atalar dep şamalauğa boladı.) Jalğas zamanda, öz aldına tört tümen bolıp otırğan Oyrat odağı Batısqa qaray auıp, Joñğarğa birjola bekingennen soñ halha keñinen qanat jayadı, 1550 jıldar şamasında wzın sanı on mıñ şañıraqqa tolıp, ejelgi rulardıñ şın mänisinde dalada qalğan azdı-köpti jwqanasın birte-birte özderine siñirip, türik tektilerin orayına ikemdep, aynalası eki-üş ğasırda Wlı Dalanıñ basım böligin bauırına basıp, «Jeti qosın Halha» atanadı. YAğni halha – keyingi orta ğasırlar, jaña tarih däuirinde qalıptasqan qauım. Şıñğıs hannıñ tarihın tanıp, menşiktenui – tipti beride. Kerek deseñiz, özderin «moñğol» dep atamağan. Halha. Ru esimi – halıq esimi jäne ol mekendegen ejelgi Wlı Dalanıñ endigi atauı retinde qoldanıladı. Halha jwrtı jäne Halha jeri. Al eskilikti Qıtay tarihı jäne keyingi Qıtay äkimşiligi tarabınan ğana saqtalğan «moñğol» esimin birjola ielenui – XX ğasırdıñ 20-jıldarında, Resey ıqpalındağı derbes memleketi jariyağa şıqqannan soñ ğana jäne arğı, qıtay bodanındağı jwrttı da qosıp alu nieti bar orıs ökimetiniñ nwsqauımen. Äytpese, eli de, jeri de bwrınğı Halha atauımen qalar edi. XIX–XX ğasırlar şeginde eñbek etken, türiktanu, moñğoltanu salasında äldeneşe tomdıq, asa mändi ğılımi zertteu eñbekter qaldırğan ataqtı orıs ğalımı G.Grumm-Grjimaylo qazirgi halha tür-twlğa, dene bitimi twrğısınan da, dästür-salt, ädet-ğwrıp, kiim ülgisi, qanday bir etnografiyalıq sıpat jöninen alğanda da XIII ğasırdağı moñğol halqınıñ tikeley mwrageri bolıp tabılmaydı («… sovremennıe halhascı ne yavlyayutsya pryamımi naslednikami mongolov XIII stoletiya») – dep atap körsetken – Zapadnaya Mongoliya i Uryanhayskiy kray, L., 1926, t. III, vıp. I, str. 312, 317.
Biz halhanı kemitpeymiz, tarihi şındıqtı ğana aytıp otırmız. Soğan jalğas ekinşi şındıq – halhanıñ özgeşe talayı. Aqır tübinde körnekti qauımğa aynalğan (jaña XX ğasır, täuelsizdik qarsañında jalpı sanı 500 mıñğa tartıptı, dese de bwl – jekeley alğanda qazaqtıñ sol kezdegi arğın ruınan az, nayman ruımen şamalas qana halıq), moñğol tekti jwrttıñ eñ auır salmağın arqalağan Halha bayağı Şıñğıs hannıñ birden-bir mwrageri bolıp şığadı. Kommunistik qıspaqtıñ eñ qiın künderiniñ özinde Şıñğıs hannan bas tartpaydı, jartılay bolsa da aqtap, Halhanı wyıstıruşı, bügingi Moñğol memleketiniñ negizin saluşı dep jariyalaydı. Wyıstırğanı ras. Älemdik imperiya – Eke Wlıstı jäne bükil türik-moñğol jwrtın, al halha – sonıñ bir pwşpağı ğana. Tek äuelgi wytqı – halha ruı emes, keyinde Halha atanğan, odan bwrın Tatan – Tatar Dalası dep tanılğan, odan da bağzıda… Wlı Türik qağanatı, Wlı Ğwn örken jayğan Wlı Dalanıñ bayırğı halqı – türik tekti qauım. Ras, tüptep kelgende, ejelgi jwrtımızdı türik, moñğol dep jikteudiñ özi şarttı. Bärimizdiñ tübimiz bir, bärimiz de sol Wlı Dalanıñ perzentimiz. Ärine, bwl sanattıñ bel ortasında büginde moñğol esimine köşken halha jwrtı da twr.
Al moñğol tekti basqa taypalar… olar da bügingi künge jetipti. Resey qwramındağı buryat halqın ayttıq. Dürbin-Oyrattıñ är tarapta qalğan soñğı jwqanasın atadıq. Endigi eñ ülken qauım – Qıtay Halıq respublikasınıñ şeginde, İşki Moñğoliya atanğan, qazirgi derbes Moñğol wlısınıñ şığıs jäne tüstik-şığıs atırabın beldeuley orap jatqan, ol da wlan-ğayır ölkede twratın ejelgi moñğoldar. Bügingi jağdayı… ärine, jat jwrt teliminde, ata-mekende azşılıqqa aynalğan, alıs bolaşağı jäne bwldır. Orayına qaray bar aytarımız – YUan' zamanınan bastap-aq bwl tarapta rulıq bölinis mülde derlik joyılğan, aymaq, qosın atauları ğana qalğan, köbine äuelgi tarihtan tıs, keyingi ataular, tipti, alda-jalda «nayman aymağı», «onnyut», nemese «çjalait aymağı» dese, bwl – nayman ruı emes, oñğıt pen jalayır da emes, bir zamanda naymandar, oñğıt, jalayırlar köpşilik bolğan, nemese bilik qwrğan öñir, al büginde tek qana şarttı atau dep biluge tiispiz. Kerek deseñiz, soñğı, Cin däuirindegi qıtay tarihnaması İşki ölkede sonday esimdi rular bolğandığınıñ özin däyektemeydi, mäselen, Nayman, Qoralas, Jalayır, Oñğıt (Nayman, Gorlos, Çjalait, Onnyut) aymaqtarınıñ atauı – bağzıda, Şıñğıs hannıñ wlıstı wyıstıru jolındağı jeñisteri wmıtılmas üşin, qağannıñ on besinşi wrpağı, bükil Moñğoliyanı bilegen eñ soñğı ämirşi Dayan hannıñ balaları jäne olarğa jalğas nemereler qalıptağan, mekendik häm äkimşilik bölinis nışandarı dep qana esepteydi (“Men-gu-yu-mu-czı”). YAğni, arğı zamannıñ özinde äuelde Şığıs imperiya şeginde qalıp, odan soñ Qıtay qaramındağı bwratana, bodan jwrt qatarında kün keşken türik tekti, moñğol tekti irili-uaq barlıq ru mıyday aralasıp ketipti. Ülken türik qauımınan şetkeri qalğan, äri arğı tegi tuıs desek te, ädet-ğwrıp, salt-dästüri, tiline deyin bölek basqa bir jwrt arasındağı azşılıq bolğan sebepti, zamannan zaman ötkende, olardıñ barlığı da qatardağı moñğol bolıp şıqqan. Jäne bwl – sol däuirge tän birjaqtı ğana qwbılıs emes. Türik näsiliniñ qaynağan ortasına tüsken, anıq moñğol tekti oyrat pen buryat, tipti, tübiri böten tañğwt pen qara-qıtaydıñ jarqa, bölşekteri köp wzamay-aq taza türik qalpına köşkenin köremiz. Bwl – älemdegi bwrınğı-soñdı halıq ataulınıñ qalıptasu jolındağı ädepki zañdılıq. Türik, moñğol ğana emes, slavyan näsiline de, roman, german näsiline de qatıstı söz. Kerek deseñiz, eşqaşan toqtalmağan, belgili mölşerde küni büginge deyin jürip jatqan ürdis. Jer älemde bir ğana tekten ösip şıqqan «taza» halıq degen joq. Bizdiñ qazaq ta sol qatarda.
Jaña qwrılım – jaña rular
Şıñğıs hannıñ wlıstı wyıstıru soğıstarı nätijesinde ejelden ataqtı keybir taypalar ekinşi, üşinşi qatarğa tüsti, keybir, qasarısqan rular qattı qırğınğa wşıradı, mülde derlik tozap ketkenderi, uaqıt oza kele birjola joyılğanı bar, soğan kerisinşe, qolaylı jağday, qağannıñ qoldauımen kürt köterilgen, alğa şıqqan atalar da boldı, bir sözben aytqanda, Azamat soğısı ayaqtalıp, taqau töñirektegi barlıq jwrt bir tudıñ astına qarağan şaqta, Wlı Dalanıñ etnikalıq kartası mülde basqaşa keyipke tüsti. Zayırı, Şıñğıs han ülkendi-kişili ru-taypalardıñ barlığın da äuelgi derbestikten ayırğanda, ortalıqtanğan, wjımdı memleket qwrumen qatar, tuıstas qauım arasındağı ejelgi traybalistik alalıqtı da birjola joyudı maqsat etken edi. YAğni, ru, taypa bitkendi özara aralastırıp, rulıq negizdegi tanım ataulını eskirtip, kiiz tuırlıqtı qauımdı twtastırıp, bir etnosqa aynaldıru. Keyingi tarihqa qarasaq, bwl maqsattıñ jarım-jartılay ğana jüzege asqanın, uaqıt oza kele ejelgi ru-taypalar qaytadan küş tauıp, bayırğı atauların jañğırtqanın, key retterde, tipti, rulıq sayasi qwrılım retinde ülken tabıstarğa da jetkenin köremiz. Mıñ jıldıq rulıq sananı birjola joyuğa sayıpqıran Şıñğıs hannıñ öziniñ ğwzırı jürmepti. Sonımen qatar… rulıq bölinisti manswq etpek bolğan Şıñğıs han bwrnada bolmağan jaña bir rulardıñ negizin salıp ketken eken. Jıldar boyğı tarihi şeru, äkimşilik, ekonomikalıq jäne sayasi qajettilik nätijesinde emes, jarlıqtı pärmen jönimen, özi de añdamay, eriksizden… Bwl rular keyingi tarihta torğauıt, qorşı, keşikten, qwsşı, bolatşı, könşi, tama dep ataladı.
Arğı zamandardıñ özinde äskeri kösem, odan soñğı el iesiniñ qarulı jasağına qosımşa, arnayı qauipsizdik tobınıñ boluı tabiği jağday. Mwnday senimdi jasauıl bizdiñ köşpendi jwrtta nöker atandı. Mağnası – dos, serik. YAğni, kösemge eñ jaqın kisi. Ru, taypa wlğayıp, basqa ağayındarmen birlese, wyısa kele wlısqa aynalğan zamanda aqıldas, seriktes nökerler bileuşi tap därejesine köteriledi de, tikeley küzet qızmeti arnayı jasaqqa jükteledi. Bolaşaq Şıñğıs han–Temujin-bahadwr atqa qonğan kezdegi äuelgi erikti nökerler keyinde tügeldey qolbası noyanğa aynaldı, sonımen qatar, endigi el iesiniñ jaña, küzet äskeri qalıptasuğa tiis edi. Temujin alğaş ret bilikke iek artqan şaqta bwl arnayı jasaqtıñ wzın sanı jüz elu jauıngerge jetipti. Mwnday küzet jasağınıñ bastapqı nwsqasın özi qızmetinde bolğan kerey Oñ hannıñ ülgisimen qwrğan siyaqtı. Oñ hannıñ jasauıl äskeri äldeneşe jüz, bälkim, birneşe mıñ alaman bolsa kerek. Bügingi tilmen aytqanda, gvardiya, hannıñ tikeley ğwzırındağı tañdama qosın. Torğauıt atanğan. Toruıldaytın, yağni işten küzetetin, sırttan qorğaytın äsker. Biraq Şıñğıs han osı küzet äskeriniñ özin jañaşa qalıptaydı. Torğauıt – kündizgi küzet qana. Keşki küzet jasağı – kepteuil atanadı. Ärqaysınıñ auıspas, özindik mindeti bar. Bwğan qosa qorşı dep atalatın jaña top qwrıladı. Sadaqşı äsker. (Keyinde eskirgen «qor» söziniñ tübiri qoramsaq atauında saqtalğan: qor jäne masaq – sadaq oğı.) Twtqiıl jau şapsa, alas-küleste dwşpandı alıstan atqılap qarsı alu üşin. Bwl üş top küzet äskeri – torğauıt, kepteuil, qorşınıñ ortaq atauı – keşikten boladı. Şıñğıs han aq kiizge köterilip, bar bilikti qolına alğan 1206, barıs jılı keşikten äskerdiñ wzın sanı twtas bir tümen – on mıñ jauıngerge jetkiziledi. Qağannıñ tañdama jasağına qolbası bolıp tuğan ini, qarımı qattı Qasar bekitiledi. Qasardan soñ keşikten äskerdi onıñ wlı, wzın oqtı Esüñke basqarıptı. Bwl kezde Şıñğıs hannıñ özi de o dünielik bolğan. Endi keşikten kelesi wlı handardıñ qızmetine köşedi. Däureni qaytıp, ordalı wlıs ıdırasın. Eki-üş ğasır boyı twraqtı qızmet atqarğan, kezinde är rudan jinalğanımen, birtwtas qwrılım retinde qalıptasıp bolğan keşikten äuleti endi är tarapqa bölşektense de, öziniñ üyrenşikti atauınan ayrılmaydı häm jaña bir rular retinde boy körsetedi. Kündizgi küzet torğauıt äskeri – torğauıt ruın, sadaqşı jauınger qorşı äskeri – qorşı ruın, al tüngi küzet kepteuil – jalpı atau boyınşa, keşikten ruın negizdeydi.
Torğauıt jasağı, keyingi torğauıt ruınıñ äuelgi wytqısı – kerey Oñ hannıñ torğauıt äskeri eken. Bastapqı jasaqtıñ, keyingi rudıñ tizgini barlıq uaqıtta da kerey ämirinde bolğan. Torğauıt ruı – kerey, bwlar ejelgi türik dep atap körsetedi eskilikti qıtay derekteri. Bwl kereydiñ noyandarı tüp atasın Oñ hannıñ tike özine aparıp tireydi. Mäselen, XVII ğasırdıñ bas kezinde Joñğardağı torğauıttıñ joyqın köşin bastap, Edil–Jayıqqa at basın tiregen, batıstağı Qalmaq handığınıñ negizin salğan ataqtı Ho-Örlik Oñ hannıñ toğızınşı wrpağı eken. Qalıñ eline ermey, Köke-nor, İşki Moñğol aymaqtarında qalğan bölek-bölşek torğauıt tabın bilegen basqa bek, tayşılardıñ da arğı babası sol bayağı Oñ han bolıp şığadı. Qıtay derekteri däp solay kuälandırğan. Taratıp aytqanda, moñğol-torğauıt şejiresi boyınşa, Oñ hannıñ bir wlı – Arsalañ. Bwl Arsalañnıñ besinşi wrpağı (aralıq bunaqtar: Ämgülen – Qazban – Susay – Bayar) Maqaşı-Möñkeniñ Bwyğa-Örlik jäne Oñğıtay degen eki wlı boladı. Bwyğa-Örliktiñ nemeresi – jañağı Ho-Örlik. Al Oñğıtaydıñ jäne de Bwyğa-Örliktiñ ekinşi wlı Mañqağaydıñ wrpaqtarı Kökö-nor torğauıttarımen qalıptı. Keyingi, 1771 jılğı torğauıt köşiniñ qırğınnan aman şıqqan jwqana-bölşekteri Joñğar, Wrañqay tarabına qonıstanğanı belgili. Bwlardı bastap kelgen Übaşı han jäne basqa da tayşılar tağı da keyingi Ho-Örliktiñ wrpağı, bayağı Oñ hannıñ näsili bolıp sanaladı.
Jauınger torğauıt tabın ğana emes, Edildegi Qalmaq handığın basınan aqırına deyin Oñ hannıñ wrpaqtarı bileui qanşalıq qisındı? Tarihi derekterde Oñ hannıñ jalğız-aq balasınıñ atı ataladı, alayda qanşama äyelden tuğan basqa da wldarı bolmadı dep aytu qiın. Älbette, Şıñğıs han özimen jaulas taypalardıñ bileuşi äuletin tüp tamırımen qwrtıp otırğanı belgili. Mäselen, merkit pen tatar, tayjuıt pen jwrat jäne basqalar. Biraq bwl – Şıñğıs han biliginiñ alğaşqı kezeñi, talassız, dara taq twrğısın bekemdeu, wyısa bastağan wlıs irgesin birjola bekitu däuirinde. Keyinde Horezm şahtarınıñ twqımın qwrtu – basqa jağday. Negizi böten jat jwrt äuelgi ämirlerin tauıp, qayta köterilmeui kerek edi. Osığan kerisinşe, bwdan soñğı Batu hannıñ tuıstas Qıpşaq eline qarsı jorığında aqırına deyin qaytpay soğısqan Başman hanğa keñşilik jasalğan, al sol Başmannıñ tuğan wlı Twtwqa – Qwbılay imperiyasında bas qolbası därejesine jetkeni belgili. Sonday-aq, Oñ hannıñ tuğan inisi Kereytay (Jaqağambu) Şıñğıs han ordasında ülken qwrmette boldı (keyinde jazağa wşırauınıñ tötenşe sebebi bar), al Oñ hannıñ biraz jwrtımen Batıs Sibirge jetip, özinşe handıq qwrğan jäne bir wlı, älde nemeresi Taybwğa tağı da keşirim alıp, osı Sibir aymağınıñ biligine bekigeni mälim. Bwl rette bolaşaq Şıñğıs hannıñ wzaq uaqıt boyı Oñ hannıñ därgeyinde bolğanın, kezinde Oñ hannıñ qoldauımen ğana küş-quatqa jetkenin eskersek, jalpı adam balasına tän raqım, keñşilik jayın tüsinemiz. Tipti, äuelden jaulas äuletke qatıstı osınday jağdaydıñ şejirede tañbalanğan naqtı derekteri de wşırasadı. Nayman hanzadası, keyinde Qara-qıtay hanı Küşliktiñ nemeresi, 1204 jılğı şeşuşi wrıstan keyin, on bes jasında twtqınğa tüsken Juas (Çaos, Çjo-sı) Şıñğıs hannıñ öz şañırağında qolbala bolıp jürip, er jetedi, äueli Teristik Qıtay jorığında erligimen tanılıp, aqırı ülken äskerbası – tümenbegi därejesine şıqqan. Juas-Josınıñ wlı Bödey Öketay qağannıñ bäybişeleriniñ biriniñ ordasında tärbie alıp, keyin Qıtay şegindegi ärqilı qalalarda daruğaşı bek qızmetin atqarıptı. Sonday-aq, Tañğwt jwrtınıñ eñ soñğı patşası Şidürgi (Nan'pin van Syan') bükil äuletimen ölimge kesilgende, jeti jasar nemere Vey-çjun jansauğa alıp, moğwl şonjarlarınıñ biriniñ şañırağında ösip-jetedi jäne keyinde Qıtaymen soğısta közge tüsedi; Vey-çjunnıñ wlı Li Hen tümenbası noyan boladı, onıñ wrpaqtarı da YUan' imperiyasında ülken märtebede ğwmır keşipti.
Osı orayda, Oñ hannıñ kenje wldarınıñ biri Arsalañnıñ da aman qaluı ğajap emes. Bağzıdağı derekter de, keyingi tarihşılar da äuelgi Ho-Örlik, oğan jalğas Ayuke, Monşaq handardıñ, Qalmaq handığın bileuşi bükil äulettiñ kerey Oñ hannan taraytınına kümän keltirmegen.
Hoş. Bwl torğauıttıñ äuelgi negizgi kerey bolğanımen, sol zamannıñ özinde tañdama jasaqqa merkit pen nayman da keñinen tartılıptı. Odan soñğı kezeñde Eke Wlıs ğwzırındağı barın, barğwt, bwrwt, qoyıt, şarnut, şoras, qoşauıt jäne basqa da ülkendi-kişili, negizinen moñğol tekti atalardan iriktelgen qanşama jauınger qwyıladı. Soqa bastarı emes, qalıptı ädet-jüye boyınşa, bala-şağası, üyir-üyelmenimen. Alıp wlıs qaq ayrılıp, şın mänisinde Qıtay patşasına aynalğan Qwbılay han men Şağatay wlısı – Orta Aziya, Jetisudı bilegen Qaydu han arasında tınımsız soğıstar bastalğan XIII–XIV ğasırlar şeginde torğauıt qauımı arğı bette qaladı jäne köp wzamay, bölinis meje – keyinde Moñğol Altayı atanğan Ektağ-Altaydağı şekara äskerine aynaladı. Ärine, küşeytilip, qatarı tolıqtırılıp. Negizinen işki aymaqtardağı jat jwrt esebinen. Söytip, arada tağı birer ğasır ötkende äuelgi türiktik sapatı joqqa sayğan eken.
Bwdan soñğı kezeñ, Qıtaydağı YUan' äuleti qwlap, Wlı Dalada küş alğan oyrat ruları qandı soğıstardan soñ Ortalıq imperiyadan ığısıp, Joñğarğa kelip bekingende bası bwla torğauıt endi qalmaqtıñ jetekşi taypaları dürbit, qoşauıt, şoras üştigimen odaqtasıp, Dürbin-Oyrat esimdi quattı wlıs qwrıptı. Bwdan soñ birjola qalmaqtanıp, äytkenmen de jaña ağayındarımen riyasız jarastıq taba almay, arada bir jarım ğasır ötkende tobınan bölinedi de, Batıs tarapqa qaray dürk qozğaladı. Qazaqtardı jasqap, başqwrttı ığıstırıp, odan soñ noğaydı qiratıp, teristik türikpendi bağınışqa tüsirip, Mañğıstau men Jayıq boyın, Edildiñ eki jağasın, Küzey Qapqazğa deyingi tağı qanşama jerdi alıp, jaña Qalmaq wlısın ornatadı. Jalğas zamandarda artqı qonıstan qanşama qoşauıt, birtalay dürbit jetip, birjola ordalanadı. Äytkenmen, Resey bodandığın qabıldağan eken. Soğan oray, uaqıt oza kele, otarşıl imperiyanıñ bwratana jäne irgeles halıqtarğa qarsı jwmsaytın qara qılışına aynaladı.
Aqırı, 1771 jılı, qaqağan qañtarda, işki sağınış, sırtqı qısım nätijesinde ağayındas basqa qalmaqtan bölinip, bükil torğauıt, resmi mälimet boyınşa otız bir mıñ şañıraq, şın mänisinde jetpis mıñ tütin, yağni şaması üş jüz jiırma mıñ halıq, tüp köterile, Edilden asıp, Jayıqtı basıp, qazaq dalası arqılı alıstağı Joñğar alabına qaray sapar şegedi. Segiz aylıq jol azabı jäne qazaqtarmen aradağı tınımsız soğıs, qandı keşu nätijesinde endi Qıtay qaramağındağı Joñğarğa, asırıp aytqannıñ özinde, nebäri jetpis bes mıñ jan – seldiregen, azıp-tozğan on jeti, on segiz mıñ otbası ğana jetipti. Osınıñ aldında ğana Joñğardağı bükil oyrat qauımı qırğınğa wşırağan edi, endi Edildegi Qalmaq handığınıñ da küni batadı. Şıñğıs hannıñ pärmenimen är taptan iriktelip qwralğan jasauıl äskerdiñ wrpağı torğauıt ruınıñ soñğı jwqanaları büginde Reseydiñ Qalmaq avtonomiyasında, Qıtay memleketi men Moñğol wlısınıñ şeginde kün keşip jatır.
Qazaqta «Artıq qayrat janğa qas» degen maqal bar edi. Tarihtıñ tezi qaytpas torğauıttı osınday kepke tüsiripti. Älde tağdırdıñ tälkegi me. Äuel basta kerey, nayman, merkit rularınan qwralğan, barlıq uaqıtta kerey äuleti bilegen torğauıt jaña Qalmaq handığına wytqı bolıp, qanşama zaman boyı, Qazaq Ordası – qwramında qalıñ kerey, sıñsığan naymanı bar qazaq halqı üşin qaq jelkedegi qaterli düşpanğa aynalğan edi, aqır tübi elesi men izi ğana qaldı. Öziñniñ barıña täuba, al qaytkende de tübi bir, kiiz tuırlıqtı ağayınğa obal deysiñ. Äyteuir atı öşpepti. Aytpaqşı, Edildiñ arğı betindegi qazirgi Qalmaq avtonomiyasınıñ alğaşqı, aynımas prezidenti Kirsan Ilyumjinov sol bayağı torğauıt taypasınan, onıñ işinde kerey (kereyt – keret) ruınan…
Torğauıtpen qatar jasaqtalğan qorşı äskerdiñ sanı äuel bastan-aq tım köp bolmasa kerek, biraq wrpaq jalğastığı uaqıt şeruinde mülde joyılıp ketpegen. YUan' imperiyasınan soñ derbes ru retinde qalıptanğan qorşı (horçin) äuleti qalıptı jora jönimen, Şıñğıs hannıñ inisi Qasar wrpaqtarınıñ biliginde bolğan. Jäne keyingi zamandarda Qıtay qarauındağı İşki Moñğoliya öñirinde ülken qwrmetten qalmaydı. Mänju-Cin dinastiyasınıñ bilikke jetuine jäne ornığuına qızmet etken qauım jäne soğan oray rubası tayşıları boğdıhan äuletinen qız alğan tuıs retinde qatarlas jwrttan eñsesi biik şığıp, öz aldına derbes aymaq bolıp twradı. Näsil-tegi artıq sanalğan qorşı äuleti boğdıhan tarabınan ünemi sıy-siyapat alıp, ayrıqşa marhamatqa bölenip otırdı dep jazadı keyingi qıtay derekteri. Bwl kezde, ärine, rulıq belgisi mülde joqqa sayğan qorşı qauımı äuelgi är tekti sıpatınan ayrılıp, tügeldey moñğol bolıp şıqqan edi. Tipti, qalay qwralıp, qanday maqsatta qızmet etkeni de wmıtılğan. Bükil qorşı jwrtı bayağı Qasardıñ wrpaq-zäuzatı dep jazıladı. Han jasauılı qorşılardıñ ataulı jwrnağı ejelgi tört wlıstıñ basqa taraptarında saqtala qoymağan. Tek buryat arasında öz atımen şağın ru retinde körinedi. Sonday-aq qazaqta, aday kelimberdi işindegi qorşı süyegi de sol ejelgi jauınger sadaqşı qorşılardıñ wrpağı boluğa tiis.
Şıñğıs hannıñ, odan soñğı wlı handardıñ jasauıl äskeriniñ jalpı atauı boyınşa qalıptasqan keşikten ruı negizinen tüngi küzet – kepteuil äsker wrpaqtarınan qwralsa kerek. Sirä, bwl toptan torğauıt pen qorşı jasağı da sırt qalmağan. Tarihi derekterde İşki Moñğol ölkesinen körinis beretin keşikten ruı – tañdama qosınnıñ äuelgi tümenbegi Qasar äuletiniñ emes, Şıñğıs hannıñ öziniñ tikeley wrpaqtarınıñ biliginde bolıptı. Derbes ru esebinen aymaq atına köşui – XVI ğasırdıñ ekinşi jarımında. Bwl kezdegi jäne odan soñğı qıtay derekterinde «keşikten» söziniñ äuelgi mağnası mülde kömeski tartqanın köremiz. Keşikten atauı qıtay tilinde «jartı» degen wğım beredi, al moñğoldardıñ özi bwl ataudı – «baqıttı» degen sözden şığaradı deydi qıtay derektemesi. Arıdağı keşiktenniñ bir jwrnağı Joñğardağı dürbit-qalmaq arasında saqtalıptı. Biz tarapta wşıraspaydı.
Şıñğıs han tek türik qauımı ğana emes, bükil Ortalıq Aziya, Qiır Şığıstağı ejelgi jauıngerlik dästür, äskeri wyımdı jetildire damıtıp, ayrıqşa quattı, jañaşa qwrılımğa aynaldırıp, bwrınğı-soñğı tarihtağı eñ üzdik armiya jasaqtadı. Al qarusız äsker bolmaydı. Şıñğıs han bastağan jeñimpaz jauıngerdiñ bes qaruı, bar saymanı tügel edi. Jäne öz zamanındağı eñ ozıq nwsqalı qaru-jaraq. Sonda… jüz mıñ, eki jüz mıñ qalıñ qoldı aytpay-aq qoyayıq, bir tümen äskerge tiesili jabdıq mölşeri qanşama? Eñ negizgi, eñ qajetti soğıs qwraldarın ğana aytsaq, on mıñdıq äskerge on mıñ qılış, on mıñ nayza, kisi bası biri ülken, biri kişi eki sadaqtan – jiırma mıñ jaq, oğan, bir ğana wrısqa kirip şığu üşin kerekti, kemi bir million jebe… Basqa jabdıqtarımen, basqa tümendermen qosıp eseptegende… on mıñdağan sauıt-sayman, qoramsaq, äldeneşe million jebe. Şoqpar, doyır, qanjar. At äbzeli, basqa da qajetti närselerdi aytpağanda. Älbette, ärbir tümen, är mıñdıq belgili mölşerde, tipti, ataulı jorıq üstinde, özin-özi qamtamasız etedi, erteli-keş qosılıp jatatın odaqtas jwrt ta öziniñ qajetti qaruımen keledi. Alayda, Şıñğıs hannıñ jeñimpaz äskeri – ala-qwla qwrama emes, berik wjım, temir tärtip üstine, bar keregi boyınan tabılatın jaraqtı jasaq. Sondıqtan da qaruda qapı bolmauğa tiis edi. Osı orayda Eke Wlısta käsiptik negizdegi bolatşı, könşi degen qauımdar qalıptasadı.
Ken qorıtu, soğan oray qajetti tirşilik jabdıqtarımen qosa qaru-jaraq soğu – türik taypaları ejelgi zamandardıñ özinde meylinşe maşıqtanğan öner. Soğıs isine qatıstı arnayı wstalıq bwrınnan bar. Alayda Şıñğıs han bwl asa mañızdı şaruanı da jañaşa wyımdastıradı. Qaru-jaraq soğatın temirşi wstalar men beren qalıptap, köbe toqitın sauıtşı darqan bitken bolatşı degen ortaq ataumen daralanadı. Bäri bir ortalıq, bir ğana nüktege toptalmasa kerek. Ken orındarına taqau jerler, ülkendi-kişili qala, mekender, bälkim, äskeri qwramamen birge, jorıq jolında arnayı top retinde wyımdastırılğan bolatşılar tek qana qajetti qaru-jaraq jasau isimen aynalısqan.
Älbette, bar qaru, bar jaraq tek temirden ğana dayındalmaydı. Äsirese qorğanıs jabdıqtarı. Bolat beren, torlama köbemen qatar, qwyar atalğan berik kön sauıttar jasalğan. Soğıs attarın qorğaytın kön qaptamalar tağı bar. Ertoqım, ayıl-twrman jäne basqa äbzel öz aldına. Mwnday, ol da ayrıqşa qajetti jwmıstar mamanı könşi atanğan. Söytip, bolatşı da, könşi de känigi käsip iesi, şeber maman ğana emes, belgili bir tap, qauımdastıq müşesi bolıp şığadı. Ärine, kömekşiler men qızmetşi – kenşi, otınşı, körikşi, balğaşı, işi, malşı, jalşı – qanşama qosşı jwrtımen. Aqırı, zamannan zaman oza kele, bolatşı, könşi degen rular retinde qalıptasıptı. Wlıstar ıdırap, handıqtar qwlağan kezdiñ özinde, bağzıdağı mindetti qızmetinen ajırasa da, sol bolatşı, könşi atımen qaladı. Alayda, äuelden-aq qarasını şekteuli qauımdar ülken ru retinde jappay wyısa almaydı, birte-birte ağayındas basqa taypalar arasında jwtılıp ketken. Bizdiñ zamanğa azğana deregi, keybir jwqanaları ğana jetipti. Mäselen, könşi Jetisudağı Moğwlstan handığında ataulı rulardıñ biri boladı. XV ğasırdıñ orta şeninde, Uäyis hannan soñğı Esen-Bwğa hanmen sıyısa almay, bölinip şığıp, aqırı Jünis hannıñ tuı astına toptaladı jäne oğan ülken küş beredi. Bwl oqiğalar turasında «Tarihi Räşidi» men «Babwr-namada» jazılğan. Könşiniñ bwdan soñğı tağdırı belgisiz, alayda, osı şamada Moğwlstan şeginde küş alıp, aqır tübinde Sır-Dariya men Sarı-Arqağa qosa Jetisudı da bauırına basqan Qazaq Ordasınıñ qwramına qosıldı dep şamalauğa mümkin. Al bolatşı ruınıñ bir jwrnağı öz atımen qarakerey bayıs işinde jür.
Qwsşı ruınıñ jağdayı säl basqaşaraq. Bizdiñ jwrtta ärqilı qıran qws baptau – künköris käsip qana emes, köñil sazı, qızğılıqtı ermek retinde ejelgi zamandardan bastap dästür, saltqa engen edi. Al ortağasırlıq Europada sayat tek bileuşi patşa, korol' äuletine ğana tiesili märtebe sanaldı, öz betimen qws qayırğan qaymana jwrt qatañ jazağa tartılatın. Önerdiñ özgeşeligi, ol tarapta qıran qwstardıñ qolğa tüse bermes zäruliginen ğana emes, sayat isi ayrıqşa qasterli, tek ämirşige ğana layıq saltanat sanalğannan. Erkin saqarada mwnday tiım bolmadı, sonımen qatar, qws salu barlıq jwrt üşin özgeşe öner bolıp esepteldi. Şıñğıs hannıñ arğı atası Bodanşardıñ swñqar wstauı – tekti bekzat tumısımen baylanıstı ekenin köremiz. Sondıqtan da Şıñğıs han jäne onıñ äuleti sayat jönin saltanat qana emes, nwrdan jaralğan tüpki babanıñ izgilikti jolı dep bilgen. Osı rette itelgi, bidayıq, qarşığa, bürkit jayına jetik qwsbegiler men sayatşılar, ärine, bireu-ekeu, bes-on emes, top-tobımen keltirilip, qwsşı atanğan arnayı qauımdas jwrt bolıp qwraladı. Älbette, soqa bastarı ğana emes, üy-işi, qoyşı-qolañ, mal-janımen birge. Uaqıt oza kele, manağı torğauıt, bolatşı, könşi siyaqtı derbes ruğa aynalğan. Küzet äskeri, wsta-darqan jwrtınan bir ayırması – keyingi ärqilı ämirşiler wstağan qwsşılar äuleti de ataulı rudıñ jaña bir tarmağı retinde qatarğa enedi. Mäselen, Moğwlstan, Jetisu atırabındağı qwsşı ruı arıdağı Şıñğıs han emes, beridegi moğwl Qızır hannıñ sayatşılarınan bastau aladı eken.
Qaytkende de, äuelde Eke Wlısta örken jayıp, keyinde tört wlıs şeginde birdey körinis bergen qwsşı ruı Altın Orda qwramında ösip-önip, atalı taypalardıñ biri boladı. Tarihi derekterde Batu han äskerindegi eleuli jasaq sanatında. Altın Ordadan soñğı Däşti-Qıpşaqta Äbilqayır hannıñ eñ negizgi tirekteriniñ birine aynalıptı. Şiban äuleti men Orıs äuletiniñ arasındağı teke-tires, Kerey men Jänibek küş alğan kezeñde köpşilik böligi Şäybani hanmen birge Orta Aziya jorığına attanadı jäne sol ölkede qonıstanıp qaladı. Bwğan jalğas qwsşı soñğı, Täuekel hannıñ Bwqarğa qarsı soğısında tağı da Ferğana tarabına jıljığanı bayqaladı. Büginde negizinen jaziranıñ teristik qaptalı, Aqsı, Qoşqar-Ata öñirinde twratın qwsşı jäne qırğız şejiresinde Oñğa da, Solğa da qosılmay, İşkilik atalatın, «kirme» esebindegi nayman men qıpşaq häm şağın atalar retinde ärqilı ruğa tirkelgen qoñırat, kereyt, bayıs, barqı – zertteuşiler aytıp jürgendey, bayağı Şäybani han zamanında emes, negizinen keyingi Täuekel han zamanında barıp ornıqqan ağayındar. (Qırğızdıñ İşkiligine tiesili qıpşaq, t.b. rulardıñ qatarlas özbektegi attas qauımnan minez-qwlqı da, twrmıs-saltı da basqaşa ekendigine kezinde N.Aristov ta nazar audarğan.) Bwl aymaq Aqtaban-Şwbırındı kezeñine deyin Qazaq Ordasınıñ qaramağında boldı, Esim han twsında bwl öñirge Abılay hannıñ arğı atası, Qanişer, yağni qaytpas er atanğan Abılay swltan bilik jürgizgen. Keyingi Abılay 1770 jılı Qırğız wlısın qiratqan jeñisti jorıqtan soñ osı jwrttıñ birazın Sarı-Arqağa tüp-kötere köşirip äkelip, şwraylı qonıs berip, qaytadan qazaqqa qosqan. Büginde arğın işinde bay-qırğız, jaña-qırğız dep ataladı, ülken köşke ilese ketken, äuelden bötendigi joq, tüp negizi qazaqqa tikeley qatıstı azğana soltı men sarbağıştı esepke almasaq, köpşilik qauım – arğın (aqjol, qwlboldı), qıpşaq, uaq-kerey (jaubasar), merkit-kerey jäne ejelgi qwsşı eken. Bwl bağzıdağı qwsşınıñ ülken bir tobı (Oktyabr' töñkerisi qarsañında bir mıñ şañıraqqa taqau) Qarqaralı töleñgitiniñ sanatında körinedi. Sonımen qatar, qwsşı ruı kezinde şağın atalar retinde başqwrt, noğay, sibir-tatar, özbek, türkmen halıqtarınıñ qwramına da engen.
Al manadan beri wstanğan jolımızben, qazaqtağı qwsşı qauımınan kimder bar desek, XIX ğasırdan äygili Şöje aqın, sonday-aq, qazirgi zamandağı belgili aqın Serik Aqswñqarwlı arğın qarakesek qwramındağı qwsşı tabınan boladı, al töleñgit taypasınıñ qwramındağı qwsşı ruınan XX ğasırda jasağan ataqtı bişi Şara şıqqan.
Şıñğıs hannıñ tikeley jarlığımen qwrılğan, keyingi wlıs handarı odan ärmen küş berip, aqır tübinde quattı taypağa aynaldırğan endigi bir ülken qauım – tama. Tarihtıñ tospalı kezeñderinde torğauıt siyaqtı tozğındamay, uaqıt tizbeginde qorşı, bolatşı, könşi siyaqtı, birte-birte joyılmay, ärqilı jağday äserimen qwsşı siyaqtı ıdıramay, keyingi zamanğa äuelgi atağı, dürmekti tobımen jetipti. Tama – wlı qağan jasaqtağan işki äsker. Jaulanğan jaña aymaqtardı bağınışta wstau jäne sol öñirdegi tärtip pen tınıştıq kepili retinde qwrılğan, barğan jerine birjola ornığatın twraqtı jasaq. Älbette, tama äskerdiñ wzın sanı äuelden-aq birşama köp bolğan. Ortalıq qalıñ qoldan, ärbir tümennen bölinip alınğan jaña jasaqtıñ qolbası noyanı läşkär-tama atanadı jäne oğan janamalas äsker qosındarınan täuelsiz, derbes ökim jükteledi. Soğıs, maydan uaqıtında äskeri qolbası, beybit künderde ämirşi äkim. Tama äskeri işki, qazirgi tilmen aytqanda, garnizon jäne küzet, qauipsizdik jwmıstarımen qatar, orayına qaray wlıs şeginen tısqarı ülken jorıqtarğa da jwmsalıp otırğan, biraq bwdan soñ, äuelgi mindeti boyınşa bodanğa kirgen jaña ölke, keñeygen aymaqtı tikeley öz qarauına aladı.
Tama jasağınıñ sır-sıpatı men özindik qızmet jayın ayqındaytın bir ğana mısal keltireyik. Şıñğıs hannıñ özi tanıp, keşikten qorşı retinde wstağan sünit Şormağan-noyan Öketay qağan twsında ayrıqşa bedel tauıp, läşkär-tama saylanadı da, bwrında Jebe-noyan men Sübitay-bahadwr bağınışqa keltirgen Küngey Qapqaz, Temir-Qaqpa (Derbent) tarabına jarlıq aladı. Qarauına berilgen tama äskeri tolımdı – tört tümen eken. Bir tümenniñ qolbasşısı – ataqtı Jebe-noyannıñ jaqın tuısı, besut Bayju-noyan, ekinşi tümenbegi – qoralas Eke-Esir, tağı bir tümenbegi – türkmen Mälik-şah eken. Qırıq mıñdıq qalıñ qol qwramında bayırğı sünit, jalayır, qoralas, arulat rularımen qatar, Eke Wlısqa ilkide ğana qosılğan qarlwq, türkmen, qaşğarlıq, quçalıq degendey, ärqilı wsaq rular ökilderi bolğan, Şormağan bastağan tama äskeri bara sala bükil ölke jäne taqau töñirekti tınıştıqqa keltirip, Küngey Qapqaz – Arran, Äzirbayjan şegine bekingen horezmşah Jälel-äd-Dindi birjola talqandaydı. Bwdan soñğı zamanda dünieden ötken sünit Şormağannıñ ornın basqan besut Bayju-noyan Qwlağu hanmen birge Bağdat halifatına qarsı jorıqqa qatısadı. Aqırı bükil tama äskeri osı Iran tarabında qalğan. Aldıñğı äskerbası noyandardıñ ornın mwrager wldarı ielenedi, qatardağı tamalardıñ keyingi tuğan balaları da äkeler isin jalğastıradı, tüptiñ tübinde mwndağı bükil tama jwrtı parsı, türik, äzirbayjan halıqtarınıñ qwramına qwyılğan.
Altın Orda şegindegi tama äskerdiñ tağdırı basqaşa qalıptastı. Äuelde jauınger jasaq, keyinde, Wlwğ Wlıs ıdırağan şaqta – atalı taypa. Tama jwrtı äsirese Qazan handığında ülken ıqpalğa jetedi. Sonday-aq Noğay Ordası, Qırım handığı jäne Qasım handığında belgili boladı. Qazaq Ordasındağı eñ negizgi rulardıñ birine aynalıptı. (Jetiru qwramındağı tama; häm alban qoñırböriktiñ bir tarmağı da osı, ejelgi tama näsilinen.) Keyinde tama jasağı Abılay hannıñ därgeyinde «nayzasınıñ wşı altın» atanıp, ülken qwrmette boladı; tama batırları eñ aqırına deyin Qazaq Ordasınıñ soñğı hanı Keneserıdan aynımaptı. Qazaqtağı tama jwrtınan şıqqan: XVIII ğasırda jasağan Tama Eset batır, XIX ğasırdağı Kenesarı hannıñ jauınger serikteriniñ biri Tama Qwrman batır, ataqtı qobız küyşisi Iqılas, XX ğasır şeginde jasağan küyşi Sügir, qobızşı, dombıraşı Jappas Qalambaev, Sovet zamanında ğwmır keşken arqalı aqın Hamit Erğaliev, sazger, jazuşı, önertanuşı İliya Jaqanov esimderi köpke mälim.
Bir sözben aytqanda, arıdağı bayırğı ru-taypalar wlttıq tarihımızdıñ tüp tamırın ayqındaydı desek, keyinde, sol ejelgi jwrt negizinde qalıptanğan jaña qauımdardıñ özi aynala kelip, ata qazığın qayta tapqanın köremiz. Bajaylap qarasaq, Şıñğıs han jäne Şalqar Dala şejiresine qatıstı kez kelgen oqiğa men qwbılıs qazaq tarihınıñ da bir tarmağına tiesili bolıp şığadı.
(Taqırıpqa qatıstı däyekteme bir derek. Jarlıq negizinde qalıptasqan qwrama jwrttıñ uaqıt oza kele ataulı ruğa aynaluınıñ körneki jäne eñ soñğı mısalı – Moñğol wlısındağı zaqşın qauımı. XVII ğasırdıñ 80-jıldarında Halhağa basıp kirgen Ğaldan-Boşwqtı qontajı «zaqşın», yağni şekaraşı degen atpen jaña, küzet äskerin wyımdastıradı. Zaqşın (zahçin) qwramına dürbit, torğauıt, wrañqay, mıñğat jäne halhadan, basqa da ärqilı rudan alınğan jasaqşılar tartılıptı. Öz wjımı, öz mindeti, özindik şaruaşılığı bar jäne top-tobımen Dürbin-Oyrattıñ şekaralıq aymağına ornalastırılğan zaqşın qosını arada jüz jıl ötpey, derbes ruğa aynalğan. Bügingi wrpaqtarı Moñğol wlısınıñ qwramında, batıs öñirdegi dürbit, wrañqay, torğauıt qatarlı etnografiyalıq top bolıp esepteledi.)
Qidan
Orta ğasırlardağı Şalqar Dala turasında söz bolğanda, kezinde ülken küş-quatqa jetken, derbes wlıs qwrıp, aqırı bükil Teristik Qıtaydı bağınışqa keltirgen qidan jwrtın attap ötu mümkin emes. Türik taypalarınıñ arğı tarihı da, bergi tarihı da osı qidan şejiresimen tikeley baylanıstı.
Qidan – bügingi qalıptasqan termin boyınşa aytsaq, türik emes, moñğol näsili. Ösip-öngen ordalı qonısı – Hiñgan taularınıñ tüstik-şığıs etegi. Sarı teñizge qwyatın Läuo-he özeni men osı dariyanıñ ülken bir salası, iilip ağatın Şara-muren – Sarı-özen aralığındağı topırağı qwnarlı, otı mol, suı mol, añğa da, kenge de bay, ormandı dalalıq aymaq eken. Şığısında şürşitpen, tüstiginde qıtaymen şektesipti. Teristikte özderimen tuıstas tatabı, şivey taypalarımen jalğassa, batısta türik tekti jwrtpen qonıstas boladı.
Qıtay tarihi jazbalarında milädi 405 jıldan bastap belgili qidan qauımı äuelde balıqşı, añşı jwrt eken. VI–VIII ğasırlarda bükil Wlı Dalanı bilegen Türik qağanatınıñ ıqpalına tüsedi. Türik jorasımen rubasıları – erkin, elbasıları elteber atanadı. Tirşilik kebi ozıq, wlıstıq wjımı berik türik tektilerdiñ ülgi, äserimen, qatarlas, alıs-jaqın basqa da moñğol taypaları siyaqtı, mal şaruaşılığına maşıqtanadı, dästür-saltına da köşpendi jwrtqa tän köptegen özgerister enedi. Siır, qoy, jılqı ösiredi, kiiz üy tigip, qımız işedi, twrmıs-tirşiligi mülde özgeredi. Sonımen qatar, tüstiktegi hanzu jwrtınıñ ülgisimen eginşilik käsibin erkin igeredi. Äuelden erjürek halıq soğıs önerine de jetige tüsedi. Wlıstıq wjımı artıp, jaqın körşilerine qaterli, ayrıqşa quattı küşke aynaladı. Qarulı jasağı qırıq mıñ eken.
Bastapqı ülken jorıq Qıtay tarabına bağıttalıptı. VII ğasırdıñ ekinşi jarımında Wlı Qorğannan asıp, Tañ imperiyasınıñ biraz jerin oyrandap qaytadı. Endigi kezek – Türik qağanatı boluğa mümkin eken. Alayda, öziniñ kemeline kelip twrğan Qapağan qağan 697 jılı twtqiıl jorıq jasap, qidan wlısın qirata talqandaptı. Qarımı qısqarğanımen, quatı qaytpağan Qidan jwrtı bwdan soñğı zamanda tüstiktegi Tañ imperiyasına qarsı küreste köbine-köp qağanatpen ıntımaqta, odaqtas boladı; öziniñ derbestigin saqtap twradı, imperiya basqınşılığın toytarıp, sätti qorğanadı, tipti, qarımta şabuılğa şığıp, ülken jeñisterge jetken jağdayı da bar. Aqırı, arada eki ğasır ötkende jaraqtı jwrt, irgeli wlıs retinde qayta köterilipti.
906 jılı saylamalı dästür boyınşa bilikke jetken Elüy Ambağan (Ila Abaoki, Elyuy Abaoczi) üş jıldıq kesimdi merzimin qatarınan üş märte, sodan soñ birjola wzartıp, 916 jılı özin tejeusiz ämirşi – qağan dep jariyalaydı. Ärqaysısınıñ derbes biligi bar segiz taypanıñ basın qosıp, äuelde Qidan, keyinde Läuo atanğan birtwtas wlısqa wyıstıradı. On bes jastan elu jasqa deyingi er-azamat tügel mindettelgen, twraqtı äsker sanın jetpis mıñğa jetkizedi, jauınger qwramalardı bestik, ondıq negizdegi (10–50–500–5000) bölimşe men qosındarğa bölip, köşpendilerdiñ ejelgi zamannan bergi äskeri wjımı men soğıs önerin jaña bir deñgeyge köteredi. Berik biligi, quattı äskeri bar Elüy Ambağan memleket irgesin äbden bekitip, tört tarapta birdey sätti soğıstar jürgizipti. Teristik japsardağı, tuısı bir tatabı, şivey taypaların qosıp aladı. Körşiles korey-twñğıs Boqay patşalığın talqandaydı, teristik-şığıstağı şürjen jwrtın bağınışqa tüsiredi, qırğız qağanın aybarımen ıqtırıp, Wlı Daladağı bükil türik ruların därgeyine keltiredi. Eñ bastısı – irgedegi alıp el Qıtayğa qarsı zor maydan aşadı. Aqırı, Elüy Ambağannıñ wlı Elüy Tekuañnıñ (Deguan) twsında, 936 jılı Qidan-Läuo imperiyası bükil Soltüstik Qıtaydı bağınışqa keltiripti. Ejelgi jwrttıñ on altı oblısı Läuo qwramına qosılıp, qalğan böligine quırşaq imperator otırğızıldı. Al Oñtüstik Qıtay – Swñ patşalığı Qidanğa jıl sayın auır salıq tölep otıruğa mäjbür bolıptı.
Sarı teñizden Qara Ertiske deyingi, Jasıl-özen Huañheniñ iininen bir jağı Kelüren alqabı, bir jağı Sayan taularınıñ etegine deyingi wlan-baytaq jerdi alıp jatqan Qidan imperiyası öz zamanındağı eñ ülken memleketterdiñ biri boldı. Äskeri quatımen qatar, ekonomikalıq, şaruaşılıq älueti de küşti, halqınıñ sanı mol, jeriniñ baylığı keneusiz, aydındı da alıp wlıs eken. Şığısta Japon, tüstikte Qıtay, batısta Parsı patşalığı jäne Arab halifatımen twraqtı diplomatiyalıq qatınastar jolğa qoyıladı. Ejelgi Jibek jolınıñ Orta Aziyadan Joñğar arqılı tikeley tartatın jaña bir tarmağın aşqan Qidan-Läuo imperiyası bir tarabı Samarqan men Bwqara, bir tarabı Däşti-Qıpşaqqa keruen jürgizedi, odan äri Alğı Aziya jäne Şığıs Europa elderimen aradağı sauda men alıs-beris isine meylinşe ıqpal etip otıratın boladı. Tipti, uaqıt oza kele Qıtay men Orta Aziya arasındağı keruen qatınasın tügelge juıq qolğa aladı, soğan oray Samarqannıñ şığıs qaqpası «Qidan darbazası» atanatın bolıptı.
Bwl kezde qidandardıñ özi jartılay otırıqşı qalıpqa tüsedi. Qala mädenieti örkendeydi. Qidannıñ qwrılısşı şeberleri körşi jwrttarğa da tanılıptı. Sonımen qatar, auıldıq jerlerde mal şaruaşılığımen birge eginşilik, bağbandıq käsip te keñinen taraladı. Dändi daqıldan arpa, biday, tarı, bwrşaq ösiredi jäne jemis-jidek, qauın egedi, twt, alma ağaştarın baptaydı eken. Uaqıt öte kele, qidan şaruaşılığında mal sümesinen göri jer jemisi köbirek orın ala bastadı dep jazadı keyingi zertteuşiler.
Qidan-Läuo imperiyasınıñ bükil Soltüstik-Şığıs Aziya men Wlı Daladağı saltanatı eki ğasırdan astam wzaq uaqıtqa sozıladı. İşki qayşılıqtar, sırtqı agressiya nätijesinde memlekettik qwrılımınan ayrılğan qidan halqınıñ bwdan soñğı ğwmırı tım kelte bolğanımen, qidan äseri Wlı Dala ğana emes, alıstağı Däşti-Qıpşaqta da eleuli iz qaldırıptı.
Qidan – dalalıq dästür men qıtay mädenietin wştastırğan halıq edi. Äuelgi jazu-sızuı – ejelgi türik (orhwn) bitigi eken. Qarımı wzarıp, quattı imperiya qwrğan şağında özindik tañbağa köşedi. Qatarınan eki älip. Biri – wyğır-türik negizdi «kişi jazu», ekinşisi – qıtay-ieroglif ülgisindegi «ülken jazu». Osı eki jazu arqılı memlekettik is qağazdarı, işki jäne sırtqı alıs-beris qwjattarımen qatar, dini jäne düniaui mazmwndağı audarma jäne töltuma ädebiet qalıptasadı. Sonımen qatar, qol öneri, swñğat, säulet öneri damıptı. Jauınger ğana emes, jan-jaqtı darındı jwrt eken. Iä, aytpaqşı, wlısta budda dini keñinen taraydı, memlekettik märtebe aladı, biraq qarapayım bwqara bwrınğı şamandıq nanımda qalğan.
Qidan qauımınıñ wzın sanı öte köp – eñ däuirlegen şağında 750 mıñğa jetkenimen, endi ülken imperiya qwramındağı üles salmağı azğana bolıp şığadı. Tek bileuşi, üstem äulet. Azşılıqtağı qanday da qauım aralas otırğan, bodan da bolsa köpşilik jwrttıñ ıqpalına tüspek. Qidan halqı äuel bastan-aq qıtay mädenietin ayrıqşa qaster twtqan eken. Jeti-segiz wrpaq almasqan patşalıq däuirde erikti türdegi qıtaylanu ürdisi asa qarqındı boladı. Patşa sarayınan bastap, bükil äkimşilik jüye, eldegi işki tärtip qıtaydıñ zañ-jarğısımen qwrılıptı. Wlıs ämiri ejelgi dästürmen qağan atanbay, qıtayşa – huandi atanıptı. Bileuşi taptıñ twrmıs-saltı, eñ aqırı üstindegi kiimine deyin qıtay ülgisine köşedi. Äuelgi tuma esimine deyin özgertilip, Qidan ornına Läuo (Lyao) atanğan imperiya şın mänisinde qıtay memleketi boldı dep sanaydı keyingi zertteuşiler. Wlıstıñ negizin salğan Elüy Ambağannan soñ arada jarım ğasır ötpey-aq wlttıq dästürden aynığan Qidan-Läuo endi ejelgi Qıtaydıñ tübegeyli otarlıq sayasatın odan arı jalğastırıptı.
Wlı Dalanı bağınışqa keltiru maqsatındağı äuelgi jorıq Elüy Ambağannıñ kezinde jasalğan eken. Qidan äskeri ülken wrıstan soñ Orhwn boyına, Türik qağanatınıñ ejelgi astanası, bağı qaytqan Orda-balıq qalasına jetip toqtaydı. Al arnayı attandırılğan jortuıl qosını Ertistiñ basına deyin barlap qaytıptı. Bwdan soñğı zamandarda bükil Dalanı tize büktirmek jazalau, juasıtu jorıqtarı odan äri jalğasadı. Birde tatarğa qarsı jüz mıñ äsker attandı, biraq eşteñe bitire almay bos qayttı dep atap körsetedi qidan tarihın bayandağan eskilikti jädiger. Teristik Qıtaydı bağınışqa keltirip, Tüstik Qıtaydı ıqtırğan Läuo imperiyası dalalıq taypalardı birjola janıştap tastay almaptı. Alayda, tınımsız, dürkin jorıqtar nätijesinde bodandığın moyındatıp, auır salıqtar saladı. Mäselen, bağınıştıñ alğaşqı kezeñinde, bir ğana jılda jiırma mıñ minis atın beruge mäjbür bolğan. Aqırı, Ortalıq Daladağı atalı taypalar – kerey, merkit, naymandar bastap, qıtay jılnamalarında «Czubu» dep atalğan birlestik qwrıladı. Auır küres, qandı soğıstar odan äri jalğasıptı.
Dese de, bayırğı jwrtı ejelgi saltın saqtağan qidan men dalalıq Czubu, yağni Tatar jwrtı arasında bağzıdağı tuıstıq negizinen bastau alatın ağayınşılıq qatınastar da mülde joyılıp ketpegeni bayqaladı. Mwnıñ ayqın mısalı – Läuo imperiyası XII ğasırdıñ bas kezinde jaña bir jauınger jwrt – twñğıs tekti şürşitterdiñ auır soqqısına wşırağan kezde ayqın körinis tanıtıptı. Teriske bet bwrğan şürşit-qidan soğısında bir ğana tatar taypası Läuo imperatorına elu mıñ äsker beredi.
Qaytkende de qidannıñ küni tausılğan edi. 1125 jılı, osınıñ aldında oysırağan jeñilisterge wşırap, qanşama jerinen ayrılğan Läuo patşalığınıñ eñ soñğı imperatorı kezekti sätsiz maydanda bar äskeri tozğın tauıp, özi şürşit twtqınına tüsedi, söytip, eki ğasırlıq jauınger Qidan memleketi birjola qwlaptı. Sonımen qatar, bizdiñ jwrt üşin qidan tarihınıñ jaña bir kezeñi bastaladı eken.
Älbette, qidan – halıqtıñ özindik etnonimi. Qıtay derekteri cidan dep jazadı. Al türik-tatar jwrtı bwl qauımdı qıtay dep atağan (qidan – qitat – qıtay). Bwl qıtay arıdağı Ortalıq imperiya – Jüñgö patşalığınıñ Teristik böligin jaulap alıp, ülken, jaña bir wlıs qwrsın. Endi bizdiñ jwrt qıtay atauın sol eldiñ ejelgi näsili – hanzu halqına da köşiripti. Hanzu emes, qıtay. Qatarlas, irgeles jwrt atauın arğı, tikeley jalğastığı joq bögde bir halıqtıñ esimi retinde qabılday salu – etnologiya tarihında jii kezdesetin qwbılıs (mäselen, qazirgi, tatar namındağı Edil bwlğarların qazaqtardıñ küni keşege deyin «noğay» dep atauı – bwrında eki aralıqta bolğan şın noğayğa baylanıstı). Qaytkende de, bağzıda, Türik qağanatı zamanındağı «tabğaş», aralıqta, Qidan patşalığı kezindegi «qıtay», odan keyingi, Şürjen imperiyası twsında qalıptasqan «şürşit» – tabğaş, qıtay, şürşit – üşeui de bizdiñ til, ejelgi tarihi wğımda, qazir mülde twraqtanğan qıtay etnonimimen tepe-teñ mağnalas bolıp şığadı. Hoş. Qidannan qıtay tuındadı. Endi, ilkide türik tekti qauım qabıldağan qıtay atauı, Ortalıq Aziya, Şığıs Europanı därgeyine keltirgen Wlwğ Wlıstar zamanında bükil Euraziya keñistiginde birjola bekidi. YAğni, türik qauımı bastap, orıstar jäne basqalar qostap, keyinde qalıptasqan «qıtay» – ejelgi hanzu jwrtınıñ özindik emes, körşileri taqqan jäne odan äri taralğan, jasandı, japsırma atauı eken.
Endi äuelgi qıtay – moñğol tekti qidanğa qaytıp oralsaq, tuı qwlağan, kiriptar kepke tüsip, qırılıp jatqan halıqtıñ ejelgi patşalarınıñ äuleti – bwdan bwrın qol bastap, talay maydanğa qatısqan, şeşuşi sätte orındı aqıl-keñesin atalas ämirşisine ötkize almay pwşayman bolğan bir hanzada, quattı imperiyanıñ negizin salğan Elüy Ambağannıñ segizinşi wrpağı Elüy Daşı amalsız jan sauğalap, Batısqa qaray qaşadı. Qasında nebäri eki jüz jasauılı bar eken. Twr-Qorğan, şekaralıq aymaqta kömek qolın sozğan oñğıttan lau, azıq-tülik alğan soñ, qwmdı basıp, şölden asıp, arıp-arşıp, Wlı Dalanıñ qaq jüregi – Orhwn boyına, qidandar Hetun atandırğan ejelgi Qatın-balıq (keyinde kerey Oñ hannıñ astanası bolğan, odan Şıñğıs hannıñ wlı ordasına aynalğan Qaraqorım) qamalına jetipti. Sirä, ata dañqı, tuası tegi ğana emes, ilkide ornıqqan bauırlas, tüsinis jalğastıq nätijesi, bälkim osı elge äldenendey tuıs boldı ma, qaytkende de barınan ayrılğan qauqarsız hanzadanı osı öñirde üstemdik etip otırğan kereyler ülken qwrmetpen qarsı aladı. Şınında da, tañ qalarlıq jağday. Jüz jıl boyğı jaulas, zorlıqşıl eldiñ bileuşi äulet hanzadası, osıdan nebäri jiırma bes jıl bwrın ğana kerey bastağan köşpendiler birlestigin talqandağan, kerey qonısın ayausız oyrandap, halqın qırğınğa wşıratıp, hanın azaptap öltirgen qidan jwrtınıñ ökili. Sağı sınğan dwşpan, panasız qaşqın. Soğan qaramastan, märtebeli tuıs, etjaqın bauır retinde qabıldanğan. Jay ğana ıqılas, ädepki janaşırlıq emes, eldiñ bolaşağına tikeley qatıstı, aqır tübi apat äkelui mümkin almağayıp is. Qandı qater. Bwl Elüy Daşı, sirä, bwrnağı, nemese twstas kerey handarınıñ biriniñ qızınan tuğan jien boldı. Basqaşa qisın joq. Qalay bolğanda da, birden-aq jankeşti hanzadanıñ jağdayın tüzetuge septeser belsendi äreket jasaladı. Orhwn boyına, atüsti, şwğıl keñeske Wlı Dala, taqau töñirektegi on segiz rudıñ basşı kösemderi jinalıptı. Bwlardıñ işinde, kereymen qatar, attarı ejelden mağlwm tele, qoñırat, jwrat, wrañqay, besut, merkit, tarğwt, qauşın jäne kete taypaları bar eken. YAğni, Tatar Dalası tügelge juıq degen söz.
Keñeste, ärine, sol kezdegi sayasi jäne äskeri ahual talqılandı. Keybir twsta qarsılıq oşaqtarı toqtalmağanımen, Qidan wlısınıñ şınımen-aq qwlağanı moyındaladı. Qarımta jorıq jöni, qayıra jaulau mümkin emes. Jäne dala jwrtınıñ küni keşe ğana özderin janıştap otırğan qidan üşin qan töguge ıqılası da şamalı. Äytkenmen, Elüy Daşı öziniñ jeke bası üşin tolıq qoldau tabadı. Patşalığı joq, halqı joq qaşqın hanzada bükil dalalıq jwrttıñ bas ämirşisi – görhan dep jariyalanadı. Bälkim, bwl zamanda ıdırap otırğan ağayındas taypalardıñ basın qayta qosıp, bir wlısqa wyıstıru talabı, älde bügin qidandı alğan, tegi tipti böten şürşit erteñ özderin basıp qalmas üşin jasalğan bir amal. Nemese, keleşek künder qamına bağıttalğan özgeşe qadam. Sirä, soñğısı. Öytkeni görhan Elüy Daşı jaña jwrtına tikeley bilik qwru jolınan bas tartıp, nemese ökimin keyinge ısırıp, Batıs ölkege qaray jorıq aşudı qalaptı. Köşpendi taypalar, sıñayına qarağanda, tek qana erikti alamandardan qwralğan on mıñ äsker jasaqtap beredi. Bwl – milädi 1124 jıl.
Arttağı quğınnan qauiptengen, eñ bastısı – naqtı jospar, maqsatı bar Elüy Daşı tas tüyin bir tümen äskermen Batısqa qaray üdere qozğalıp, aldımen keşegi Läuo imperiyasınıñ şegi – Joñğardağı Beşbalıq qalasın aladı. YAğni, Şığıs Türkstan. Alda – bir asudan soñ baytaq Däşti-Qıpşaq jatır. Endi biligi ğana emes, bolaşaq ğwmırı da qıl üstinde twrğan Elüy Daşı es jiıp, entigin basuı kerek edi. At arığan, ton tozğan. Äsker de qaljırağan, aş-arıq. Osı kezde arttan ordası irgeles bolmasa da, qonısı birşama jaqın, Wlı Dalanıñ şetki jwrtı naymandar kömekke jetedi. Otarımen qoy aydap, üyirimen jılqı quıp.
Bwdan soñğı oqiğalar hronologiyasında az-maz alalıq bar. Anığı – «bülikşil hanzadanı» birjola qwrtuğa attandırılğan jazalauşı äsker Elüy Daşınıñ ornın sipap qalıptı jäne dala jwrtı şürşitterge äldenendey kömek jasaudan bas tartadı, kerisinşe, bağınışqa könbey, qarsı soğıs aşıp, qalıñ qoldı qayta şeginuge mäjbür etipti. Bwl eki ortada tirek-twrağın tapqan Elüy Daşı biligin bekitip, ıqpal aymağın keñeyte tüsedi. Tarbağataydıñ etegi, Emil özeniniñ jağasında Emil degen jaña qala saladı. Älbette, arttağı elmen baylanıs üzilmegen. Twraqtı aralıq qatınas üstine, Ortalıq Dala, Orhwn boyına özi de at izin salğan siyaqtı. Sonday bir sapar kezinde, 1129 jılı, az-kem emes, tura qırıq mıñ şañıraq – bala-şağa, mal-janımen, şaması eki jüz mıñ halıqtı köşirip äketipti. Bwğan deyin jäne keyin, şürşit tepkinimen bas sauğalap ata jwrtınan qaşqan qanşama qidan jäne kelip qosılıp jatadı. Şınımen-aq jaña bir wlısqa ie bolğan, küşi tasığan Elüy Daşı Şığıs Türkstan – Qaşğar men Hotandı bodanğa tüsiredi, Däşti-Qıpşaq şegine ayaq basıp, qañlı taypasınıñ irgeles bir böligin bağınışqa keltiredi, qarlwqtarmen til tabısadı, aqırı bükil Jetisu ölkesin wlıs qwramına engizip, jılji kele Şu boyındağı baytaq Balasağwn şaharın aladı jäne el astanası qıladı. Bwl jaña qwrılım qıtay-hanzu jılnamalarında Si Lyao, yağni Batıs Läuo, al mwsılman tarihında Qara-qıtay memleketi dep ataladı. Negizgi wytqısı Jetisu şeginde bolğan Qara-qıtay wlısı – qwramındağı qidan (qıtay) onnıñ bir bölşegin, bälkim, jüzdiñ bir bölşegin ğana qamtığan, şın mänisinde taza türik negizdi wlıs boldı. Şığıs pen Batıs – Wlı Daladağı köşpendi taypalar men Däşti-Qıpşaq jwrtın qanşama zamannan soñ qayta toğıstırğan Şıñğıs han imperiyasına barar joldağı bastapqı bir nwsqa siyaqtı der edik. Sonımen qatar, Qara-qıtay memleketiniñ alğaşqı kezeñindegi oqiğalar Şığıs taraptağı türik jwrtınıñ soğıs öneriniñ artıqşa biik deñgeyin äygilegen eken.
Qarımı wzarıp, quatı artqan görhan Elüy Daşı öziniñ jeke biligin bekitip, özgeşe wlısın ornıqtıru wşin erikti, eriksiz türde taqau töñiregimen tügel jaulasuğa tiis edi. Äuelgi şekaralıq qaqtığıs, şığın jortuıldar köp wzamay zor maydanğa wlasadı. Türik taypalarınıñ ata-baba dästüri boyınşa, Köktegi Täñiri men ötken Aruaq jolına aqboz at pen ker bwqanı qwrbanğa şalıp, jorıqqa attanğan Elüy Daşı 1131 jılı Ferğana men Mäurennahrdı wypalap, mol oljamen oraladı. Endi Orta Aziya men Taqau Şığıstağı mwsılman ämirleri «dinsiz türik» qara-qıtayğa qarsı küş qosatın ülken soğısqa äzirlenipti. Biraq Elüy Daşı aqırın kütip otırmaydı. Qarsı şauıp, 1137 jılı jazğıtwrım Hodjent tübinde Samarqan ämiri, qarahan äuleti Mahmwd handı qiratıp jeñedi. Osıdan soñ Kişi Aziya, Iran, Mazanderan, Ğazna, Horasandı bilep otırğan seljük Sänjar swltan maydanğa şığıptı. Bar taraptan eñ tañdama äskerin jinaqtaydı. Bwdan bwrında Europalıq krestşilermen, Vizantiyamen, tau halıqtarımen soğıstarda şınıqqan qalıñ qol – keyingi tarihşılardıñ aytuınşa, öz zamanındağı eñ jauınger, äri tolıq jaraqtı jüz mıñ äsker. Al Elüy Daşı… «qidan men türikterden qwralğan üş jüz mıñ äsker şığardı» dep jazadı mwsılman tarihşıları. Mwnşama äsker qaydan keldi? Şın mänisinde, bayıptap qarasaq, mülde basqaşa jağday. Görhannıñ äuelgi jankeşti jasağınıñ wzın sanı on mıñ, odan soñğı, köterile köşken qırıq mıñ şañıraqtan qırıq mıñ qılış şıqsın. Ibn-äl-Äsirden qalğan, Bartol'd jañğırtqan, bwrınıraqta, 1041–1042 jıldar şamasında on altı mıñ tütin qidan Jetisudağı Arslan-Süleymen hannıñ qızmetine kirgen eken, bwlar Qarahan jwrtı men Qidan arasındağı şekaralıq tau asuların bekitip twruğa tiis eken, aqırı osı qidan bağınıştan şığıp, Balasağwn tarabına auıptı, endi, qanşama zamannan soñ jaña qidandar kelgende Elüy Daşığa qosılıp ketipti degen emeski derek bar. Keyingi qosıluı qisınğa kelgenimen, äuelgi – jat jwrttı öz jwrtınan qorğau – däyeksiz mağlwmat. Qidan eli şalqıp-tolqıp twrğanda alıstan nesibe izdegen netken kezbeler? Bwl laqap-derekke G.Grumm-Grjimaylo da kümän keltirgen bolatın. Meyli, qidandardıñ äldebir tobı bwrınıraqta Jetisuğa ornıqqan eken deyik. Endi Elüy Daşığa qosılsın. Hoş. Kezinde Orhwn boyı, küzet qızmetinde twrğan jiırma mıñ qidan äskeri de bolaşaq görhandı moyındadı degen derek bar, ekinşi mäsele – bwl jiırma mıñnıñ qolbasıları ğana qidan, qalğanı ärqilı bodan jwrt boluğa kerek, nemese soñğı uaqıt – ata jwrttağı qauım Şürjennen oysıray jeñilip jatqan kezde ortalıq maydanğa şaqırılğan, bälkim, birjola tarap ketken, mülde joq; äytpese Elüy Daşı Batısqa tek dala taypalarınan ğana iriktelgen, erikti, nebäri on mıñ äskermen attanbas edi ğoy. Meyli, jiırma mıñ deyik. İlkidegi tınımsız maydanda eşqanday şığınğa wşıramay, aradağı jıldarda şırğası şıqpay, tügel attandı degenniñ özinde jetpis mıñğa toltıra almaymız. Jarar, keyingi qarlwqtan, basqa da bodan jwrttan tağı birşama jauınger qosılsın. Bäribir, üş jüz mıñdıq jasaq – qisınsız qiyal bolıp qala bermek. (Arada on-on bes jıl ötip, el ornıqqan zamanda Elüy Daşınıñ wlı görhan Elüy Ile ata jwrtındağı dästür boyınşa halıq sanağın ötkizgende, bauırındağı bwrınğı-soñğı kiiz tuırlıq köşpendi jwrttıñ wzın sanı 84 mıñ 500 şañıraq bolıp şığıptı.) Zadı, sol zamandağı mwsılman derekteri on ese asırıp ayttı, şındığında Elüy Daşınıñ jaraqtı äskeri assa otız mıñnıñ töñireginde ğana boldı degen twspal şındıqqa jaqın. Batıs qidan tarihın arnayı zerttep, ataulı monografiya jazğan orıs ğalımı G.Pikov Elüy Daşı şeşuşi maydanğa şığarğan äskerdiñ wzın sanı jiırma mıñnan aspadı dep däleldegen. Qaytkende de, Elüy Daşı bastağan türik-qidan jasağı Sänjar swltannıñ jüz mıñ mwsılman äskerinen kemi eki ese, äytpese üş-tört ese az bolğan. Mwnıñ naqtı bir ayğağı – Elüy Daşı köşpendilerdiñ ädepki täsilimen “tolğamağa” qos qanattan şığarğan ekpindi eki jasaqtıñ ärqaysısı nebäri eki jarım mıñnan – jiını bes-aq mıñ jauınger eken.
Eki armiya 1141 jılı 9 sentyabr' küni Samarqannıñ teristik tarabı, Kätuan jazığında bettesipti. Sol zamandağı eñ ülken jäne ayrıqşa qantögis wrıs, aqır tübi qatısqan halıqtardıñ jüz jıldıq tarihın ayqındağan zor maydan bastaladı. Görhan Elüy Daşı Wlı Daladağı qalıptı täsil boyınşa, bar äskerin oñ, sol jäne ortalıq – üş qanatqa bölip, sirä, jeke, tosqauıl men tüpki qosını tağı bar, üş taraptan birdey, äueli bolat jebeni jañbırşa jaudırıp, sodan soñ tike şabuılğa şığadı. Betpe-bet äskeri şep tüzegen dwşpanın ortasınan oyıp, “tolğamağa” şapqan eki tobı tu sırt, qos qanattan qausıra dürliktiredi, aqırı qalıñ qoldı bölşektey tıqsırıp, jazañda twzaqtay qorşalap, özen añğarı, jar men sayda tığırıqqa tirep, jappay, qandı qasap ornatadı. Dañqtı Sänjar swltannıñ jeñimpaz jasağı tas-talqan küyrep, özi äreñ qaşıp qwtılğan eken. Swltannıñ keñesşi, qolbası bekteriniñ köbi jäne süyikti qatını jäne tağı qanşama mıñ jauınger kiriptar twtqınğa tüsedi. Tek qana şäyit bolğan erlerdiñ sanı otız mıñnan asıptı. Bolaşaq Şıñğıs hannıñ ğalamat soğıstarınıñ alğaşqı habarşı tolqını osınday körinis bergen eken.
Mwsılman älemindegi eñ quattı patşanı talqandağannan soñ Elüy Daşı Samarqan men Bwharağa soğıssız kiredi, köp wzatpay, sol jılı Horezmdi bağındıradı, biraq eşbir jerde beybit qırğın jasamaydı, talauğa, tonauğa tiım saladı, jäne jaulanğan jwrttı da basıp wstap otırmaydı, bwrınğı ämirşilerin bodandıq antqa keltirip, şağın mölşerde alban-salıq mindetteumen ğana şekteledi. Parasattı görhan eñ bastısı – öz därgeyindegi ağayındas jwrttıñ irgesin bekitu dep bilgenin köremiz. Nätijesinde, onsız da aumağı keñ – Ertis özeninen Aral teñizine deyin, Hami oypañınan Ämu-dariyağa deyingi aralıqtı qamtığan wlañğayır ölke türik negizdi jaña bir wlıs retinde qalıptanadı. Äuelgi görhan Elüy Daşınıñ wrpaqtarı bilegen Qara-qıtay memleketi Şıñğıs han zamanına deyin jetipti. Tım wzaq emes, nebäri toqsan jılday ğana twrğanımen, Däşti-Qıpşaqtağı türik halıqtarı, onıñ işinde qazaq tarihında eleuli iz qaldırğanın köremiz.
Elüy Daşımen birge kelgen, arıda ketip, beride jetken qidan qauımı qıtay ruı retinde wyısadı. Birşama tolımdı jwrt bolsa kerek. Alayda, türik taypalarınıñ ortasında qalğan äri twrmıs-saltı ejelden üyles qidandar arada eki ata öte me, üş ata öte me, qaytkende de türiktenuge tiis edi. Şınında da solay bolğan eken. 1220–1221 jıldarda, Sartauıl soğısında jürgen Şıñğıs hannıñ jorıq Ordasına barıp qaytqan Şürjen elşisi Ugusun Jetisudağı Elüy Daşınıñ ötken patşalığı turalı biraz derek ayta kele, «bwl künde olardıñ wrpaqtarın tanıp-bilu qiın», eñ aqırı, kiim ülgisine deyin jergilikti jwrtpen birdey depti. Alayda, äuelgi taypa atauı joyılmağan.
Altın Orda men Şağataydan soñğı wlıstar kezeñindegi tarihta qıtay ruı är taraptan körinis beredi. Aqır tübinde osı öñirdegi tuıstas halıqtardıñ qwramına enipti. Özbekte Hiua handığında irgeli qauım bolğan, başqwrtta eñ ülken taypalar qatarında, qırğızda Sol qanattağı belgili süyek (ataqtı orıs-qırğız jazuşısı Ş.Aytmatov osı qıtay ruınan), Noğay Ordasında qara-qıtay, Qırım-tatarda qaraşa-qıtay, qaraqalpaq şejiresinde jäne sibir-tatar tarihında qıtay ruı belgili. Sonımen qatar, tuıstas türik-qıpşaq halıqtarında ejelgi qidanmen tikeley jalğastıq – qwrama sıpatı körinip twrğan qıtay-qıpşaq, kerey-qıpşaq, mañğıt-qıpşaq taypaları bolğan. Al qazaqta uaq pen şömekey jäne arğın altay işinde öziniñ negizgi, qıtay atımen, berişte qitas («qidannıñ» köpşe türi), sirgelide qır-qıtay esimimen kişi atalar retinde tirkeledi. Qalıñ qıpşaqtıñ bir tarmağı tağı da osı qıtay. Qıtay attı taypalıq qwrılımnıñ eñ ülken tobı – nayman qwramında. Eskilikti şejire boyınşa, ökireş naymannan taraytın tört tölegetay: qara-kerey, sadır, matay, törtuıldıñ jalpı atauı – qıtay boladı. YAğni, tört tölegetay emes, tört qıtay. Bwl nayman-qıtay taypasınıñ qwramı öte kürdeli ekenin köremiz. Mäselen, sadır – tarihi ädebiette qalıptasqan pikir boyınşa, eskilikti qıtay derekterinde şato dep tañbalanğan jauınger türik taypasınıñ bir jalğası. Bwl sadırdıñ qwramında Wlı Daladağı ejelgi rulardıñ biri şüye tağı bar. Al qara-kerey – ülken kereydiñ bir tarmağı. Osı qara-kereydiñ özin tarata kelsek, qwramında türik-moñğol negizdi bayıs, toğas, şaqar, twmat, bolatşı rularınıñ bölşek, nwsqaları jürgenin köremiz. Sonday-aq törtuılda qara-toqa (toğas) bar, sadırda bügingi arğınnıñ bir tarmağı sarı-jetim men qoñırattıñ jetimderine jalğas şar-jetim twr, sol sadırdan taraytın kişi ata jädik, matay işindegi şeruşi men emenäli – kerey taypasındağı belgili rular. Şın mänisinde, kez kelgen ülken taypa – ğasırlar şeruinen ötken kürdeli konglomerat desek, mwnıñ eñ bir ayqın sureti – nayman qwramındağı qıtay ruı ekenin köremiz. Ğılım-bilimnen ada, taza tüysikten ketip, dümşe nanımğa jetken keyingi zamanda aqiqattı bwrmalau meylinşe öris aldı. Tarihtağı wlılığı da, bügingi iriligi de kümänsiz hanzu – qıtay kemşin jwrt dep jariyalanğan sovettik däuirde näsil-tegi odan mülde böten, türikpen tikeley tuıs qidan-qıtay esimi de kömeski tartadı, orıs-qırğız jazuşısı qıtay atauın namıs körse, qazaqtağı jaña şejireşiler ru esimin mülde öşiruge tırısadı. Biraq ötken tarihtı eşkim de özgerte almaq emes.
Hoş deyik. Sonımen, keyingi ğwmırınıñ özi toğız ğasırğa tartqan qıtay ruınıñ tüp atauı – ejelgi qidan esiminen bastau aladı dedik. Ärine, bwl – bayağı qidan emes, qanı aralasqan, birjola türiktengen qauım. Sonımen qatar, nayman qwramındağı qıtay esimdi tört rudıñ tüzimine bajaylay qarasaq, bwl taypa äuel bastan-aq türik tekti rulardan qwralğanın köremiz. Bälkim, bastapqıda azdı-köpti mölşerde qidan qospası bolğan da şığar, biraq onıñ izi qalmağan. Söyte twra nege qıtay atanğanın ayqındau qiın emes. Bayağı Elüy Daşımen birge kelgen Wlı Dala rularınıñ jiıntıq qwraması. Qidan imperiyası, qidan hadqınıñ arğı-bergi tarihın tügendegen «Lyao şi», «Cidan go çji» şejirelerinde naqtı jazılğan, keyingi zertteuşiler jäne ayğaqtağan körneki derekter bar. Ata mekennen tıqsırılğan, özine pana ğana emes, qalğan jwrtına qonıs izdegen hanzada Elüy Daşını qwrmetpen qarsılağan, alğaşqı kömegin berip, töñirektegi tuıstas taypalardı mämlege keltirgen – sol kezde Wlı Dalanıñ qaq ortasında wyısıp otırğan kerey eken dedik. Köp wzamay, Elüy Daşı Tarbağatay, Joñğarğa kelip bekingende kömekke irgeles naymandar jetkenin ayttıq. Bwdan soñğı jıldarda nayman taypası bir kezeñ Qara-qıtay wlısınıñ qwramında bolsa, Şürjen patşalığınan irgesin bölek salıp, qaytadan täuelsiz wlıs qwrğan kereyler de äuelgi ilik-jalğastığın üzbeydi, Qara-qıtay patşalığı däuirlegen zamandarda diplomatiyalıq qatınaspen birge ekonomikalıq jäne äskeri negizdegi tuıstıq baylanıs twraqtı türde jolğa qoyıladı. Beridegi kerey Oñ hannıñ öz elindegi bwlğaq, bülik kezinde Qara-qıtayğa baruı kezdeysoq emes. Jay ğana pana tappağan, bälkim, äskeri kömek alğan boluı da mümkin. Bwdan soñğıda, Şıñğıs han zamanında jeñiliske wşırağan Nayman handığınıñ mwrager hanzadası Küşliktiñ Jetisudağı Qara-qıtay wlısında tüsinis, qwrmetpen qabıldanıp, äskerbası saylanıp, görhannıñ qızın alıp, köp wzamay-aq, zombılıq jolımen bolsa da bilikke jetip, taqqa minu sırın da osı twrğıdan qarastıruımız kerek. Atap aytqanda, Şıñğıs hannıñ Batıs jorığı qarsañında Qara-qıtay wlısınıñ qwramında basqa da türik näsilimen qatar, nayman taypasınıñ üles-salmağı äjeptäuir bolğan. Küşlik öziniñ azğana nayman jasağımen qosa, eñ aldımen qıtay esimdi ejelgi tört ru – qara-kerey, sadır, matay, törtuılğa süyengeni kümänsiz.
Endigi bir kep – özderi de irgeli äuelgi eki ru nege nayman atına köşti degen mäsele. Ärqilı sebeppen, belgili bir rudan bölingen kişi atalardıñ basqa bir taypa qwramına enui – üyrenşikti jağday. Şato-türik äuleti sadır – naymanğa bwrınıraq qosılğan siyaqtı. Al qara-kereydiñ jöni basqaşaraq. Sirä, jalpı sanı sol kezdiñ özinde äjeptäuir bolğanımen, Ortalıq Daladağı qalıñ kereyden tım aulaq ketip, irgesi alısıraq Däşti-Qıpşaq jwrtınıñ ortasına tüsken qara-kerey özderimen tağdırlas, bir tu – qidan tuı astındağı, nayman ataulı üş rumen bir odaq qwramına enuge tiis edi. Mana añdadıq, sanı basım nayman arasına toğısqan basqa da atalar bar eken, bwlar da sol, alısta qalğan Wlı Daladan Elüy Daşımen birge kelgen qauım, bayağı, Qatın-balıqta keñes qwrğan on segiz rudıñ jarqa-bölşekteri. Osı orayda, qara-kerey – qalıñ kereyden Şıñğıs han soğıstarı kezinde emes, odan tura jüz jıl bwrın bölingen qauım ekenin naqtılay ketken jön, ülken tobına qayıra qosılmauı da sonşama uaqıt alşaqtığınan dep biluimiz kerek.
Älbette, baytaq wlıs wstağan qıruar qidannıñ şamalı bir bölşegi ğana Batıs tarapqa audı. Qırğınnan aman şıqqan basım köpşiligi jaña patşalıq – Şürjen imperiyasınıñ bodanı boladı. Bwrınğı bileuşi Elüy äuletiniñ keybir ökilderi de şürşit ämirin moyındap, jan saqtaumen qatar, uaqıt öte kele el biligine aralasadı, sonday-aq qidannan şıqqan qatardağı şonjar, alpauıttar da jaña wlıstıñ qızmetine köşedi. Qol bastaydı, Dala jwrtına elşilikke jüredi. Qıtay mädenietin boyına siñirgen, qıtaydıñ tili men hatına jetik qidandar imperiyanıñ barlıq şaruasında belsendi jwmıs jasaptı. Äytkenmen… işte kirne bar. Arada jüz jıl ötpey, qidan tekti şonjarlar men qolbası, sayasatkerler Şıñğıs han jağına top-tobımen ötipti. Keñesşi, kömekşi bolıptı, qidan tekti äsker qosındarın bastap, aqır tübinde Şürjen memleketin qwlatuğa qadarınşa üles qosıptı. Endi bir qidan bekteri Eke Wlıs qızmetine bwdan soñğı kezeñde jegiledi. Bwlardıñ bäri de negizinen Qıtay tarabındağı, jaulanğan jaña jerlerdi igeru, basqaru isinde ayrıqşa mindet atqaradı. Bwl rettegi eñ körneki mısal – Elüy Çucaydıñ ğwmır, bolmısı. Qidan tağdırın, Şürjen memleketiniñ işki-sırtqı jağdayın jaqsı biletin Şıñğıs han ärbir qalanı alğan jeñisti wrıstardan soñ bayağı qidan patşalarınıñ äuletinen kim bar dep swraydı eken. Imperiyanıñ negizin salğan Elüy Ambağannıñ toğızınşı wrpağı, Şıñğıs hannıñ öziniñ jäne odan keyingi Öketay qağannıñ twsında bas uäzir bolğan Elüy Çucay osılay tabılğan eken. Jalpaq derekterde aytılatınday, hanzu-qıtay emes, moñğol tekti qidan.
Endi qidan halqı bükil Teristik Qıtay jwrtımen qosa, Eke Wlıs qwramına enedi. Şıñğıs hannıñ nemeresi Qwbılay han twsında YUan' imperiyasınıñ bodanı. Sirä, bwl jwrt Şıñğıs han zamanına deyin-aq birşama tozıp, qarasını seldiregen siyaqtı. Endi ülken imperiya qazanındağı aralas topan işine tüsedi. YUan' imperiyası qwlağannan soñğı kezeñde qidan derbes halıq retinde birjola sanattan şıqqanın köremiz. Keyingi zertteuşiler öz zamanında quattı memleket qwrğan, ayrıqşa jauınger, jalpı sanı da eleuli qidan jwrtı moñğol, qıtay halıqtarınıñ işinde jwtılıp ketti dep esepteydi. Bizdiñşe, alğaşqısı – azşılıq, soñğısı – basım köpşilik. Bwla-bostan keziniñ özinde wlttıq twrğısın älsiretip, jat jwrttıñ dästür-saltı men mädenietine bas wrğan, patşalıq qwrıp, şalqığan, asıp-tasqan zamanında ot basındağı ädet-ğwrpına deyin wmıtıp, eñ aqırı ana tilinen basqa tildi artıq sanağan, nätijesinde erikti türde mädeni jäne ruhani assimilyaciyağa tüsken moñğol tekti qidan, tarihtıñ qalt etken bir betbwrısında tüp-tamırımen qoparılıp, taza qıtay bolğan da şıqqan. Ayttıq, Läuo imperiyasınıñ däuirlegen şağı XI ğasırda wzın sanı jeti jüz elu mıñğa tartqan körinedi. Sol zamannıñ esebimen alğanda, qisapsız halıq. Wlttıq tiyanaq-twrğısınan ayrılsa, irgeli, atalı jwrttıñ öziniñ belgi-nısansız qwrıp ketui op-oñay eken…
Äuelgi bir tüyin
Ortalıq Aziyadağı köşpendi jwrttardıñ ata şejiresinde belgili bir rudı, tipti, twtas bir halıqtı bağzıdağı ataulı bir ğana kisiniñ wrpağı dep taratatın dästür bar. Mäselen, bükil türik qauımı – qatal şapqın kezinde äldeqalay tiri qalğan bir balanıñ qwrtqa böriden tuğan, bwdan soñ meylinşe ösip-öngen äuleti. Keyingi barlıq qazaq – Qazaq degen kisiniñ twqımı. Qalıñ naymannıñ tüp atası – Nayman degen adam. Arıdağı halıq, ortadağı taypa, beridegi rular men atalardıñ barlığı da osı, qalıptı ülgige tüsirilgen. Mwnıñ bäri jay ğana senim emes, pärmendi wran, birlik, twtastıq mwratınan tuındağan wlıstıq ideologiya. Ataulı ru – bir adamnıñ wrpağı, twtasa kelgende, bükil qazaq – bir äulet bolıp şığadı.
Kez kelgen halıqtıñ bir näsil ekeni ras, ilkidegi rulıq, taypalıq qauım da bir äulet esebinde. Tek… bir adamnıñ balası emes. Qay-qaysısı da tamırlas tuıstıq, üyles til, oraylas qonıs ıñğayı, eñ bastısı – tirşilik jolındağı ortaq maqsat nätijesinde qalıptasqan qwrılım. Qarapayım tilge köşirsek, äuelde belgili bir atanıñ balası, nemese wjımdı bir qauım jwrt öz töñiregine irgeles ağayındardı toptay bastaydı, ösip, önip, qarasını köbeyip, keyde ırıqtı, keyde ırıqsız jağdayda tağı qanşama jwrttı qosıp aladı, söytip, bastapqı wytqı, jetekşi äulet atındağı belgili bir ru, taypa qalıptasadı. Bir kündik emes, bes-on jıldıq emes, ğasırlıq, keyde odan da wzaq zamanğa sozılatın ürdis. Qaytkende de qolaylı, qolaysız tarihi jağdaylar nätijesinde jüzege asatın qwbılıs. Ömirlik maydan alañına şıqqan ataulı rular keyde küşi, quatı artıp, ordalanıp jatadı, keyde bäseñsip, eleusizge jaqın kepke tüsedi, keyde tipti atı öşip, birjola joğaladı. Şın mänisinde, tötenşe bir qırğın kelmese, eşqaşan joyılmaydı, tek bıtırap, tozıp, älueti artıq, ağayındas basqa bir ru, taypalar qwramına enedi, mwndayda kişi ata, keyde «kirme» sanalğanımen, köbine-köp öziniñ bastapqı, derbes kezeñdegi rulıq atauın, nemese sol rudıñ tiesili bir bwtağınıñ esim-soyın saqtap qaladı eken.
Ortalıq Aziyadağı köşpendi rulıq qwrılımnıñ soñğı eki mıñ jıldıq bolmısınıñ tolğamdı tüyini keyingi qazaq şejiresinen erkin tanıladı. Türik tekti ru-taypalardıñ etnikalıq tarihın birşama tübegeyli teksergen, näsildik sana, astam tüsinik, şalağay tanımnan aulaq, HİH ğasırda jasağan orıs oqımıstısı N. Aristov keybiriniñ tüp negizi mıñ, mıñ jarım jılğa ketetin, ejelgi tarihtan tanımal belgili taypa, rulardıñ küni büginge deyin sol ataumen saqtalıp kelgenine tañ qalğan. YAğni, qazirgi belgili ru, taypalardıñ köpşiligi ejelgi etnonimderdi keyingi zamanğa jetkizuşi ğana emes, sol eskilikti jwrttardıñ naqpa-naq özi bolmasa da, türlengen, tülep, jañğırğan anıq mwrageri. “Arğı tarihta tañbalanğan atalı rulardıñ barlığı derlik bügingi qazaq arasınan tabıladı”, – degen zerdeli ğalım. Şığıs pen Batıs – bükil Şalqar Dalanıñ etnikalıq qwramına qatıstı söz. Atauıñ ğana emes, bükil tarihıñ, endigi barıñ – ötkenniñ tikeley jalğası. Osı orayda, Şıñğıs han zamanındağı künşığıs taraptağı türik rularınıñ jay-japsarı töñireginde biz qozğağan şekteuli derekterdiñ özinen-aq tıyım salınğan tarihımızdıñ eñ bir dañqtı kezeñiniñ sır-sıpatı ayqın añğarıladı. Atap aytpasaq ta, tüyindi tolğam anıq bolsa kerek: Hİİ–Hİİİ ğasırlar şegindegi, jarım dünieni qayta qalıptağan, bükil Euraziya qwrılığınıñ bolaşağın ayqındağan wlı oqiğalardıñ bastauşı jäne qozğauşı küşi – türik tekti qauım! YAğni bizdiñ jwrt, bizdiñ el. Onıñ işinde keyingi qazaqtıñ tikeley ata-babalarınıñ üles-salmağı da özgeşe.
Mine, bügingi qazaq halqınıñ etnikalıq qwramına qarañız. Şıñğıs han zamanındağı atalı, aydındı taypalar: nayman, kerey, qoñırat, jalayır – qazaq ortasında da qabırğalı qauım eken; derbes rular retinde öz attarımen saqtalğan şanışqılı, teleu, qiyat (töre), töleñgit, taz, altın, tama bir töbe; ülken taypalar işindegi irgeli atalar esebinde tirkelgen: merkit, qoralas, kürleuit, mañğıt, qatağan, bayjigit, bayıs, toqa, twma, barqı, oñğıt, qwsşı, bolatşı, keneges, oymauıt – öz aldına. Kezinde qazaqqa kirikken, tarihta tañbalı, uaqıt oza kele ağayın jwrt işine mülde siñisip, atı qalmağan, biraq zatı keyingi äulet-jwrağatında saqtalğan: arlat, barlas, barın, bayauıt, buryat, dürben, jwrat, qalmaq, qarlıq, qauşın, qırğız, nüküz, oyrat, saljuıt, sijuıt, swldws, tañğwt, tarğwt, tatar, wyğır, wrat… – orta ğasırlarda Wlı Dalanı jaylağan qanşama ru-taypanıñ jwrnaq, nwsqaları tağı da qazaq deytin teñizge jılğa, bwlaq bolıp qwyılıptı. Hİİ–Hİİİ ğasırlar şeginde, Wlı Dalada, sayıpqıran Şıñğıs hannıñ altın tuı astına erteli-keş tığız toptalğan atalı jwrttıñ jinaqtı näsili endi Ertis, Jetisu, Sır-dariya men Edil–Jayıq, Üze–Tañ – bükil Däşti-Qıpşaqtı jaylağan üysin, qıpşaq, alşın taypalarımen qaltqısız toğısıp, Altın Ordasın köterip, aqır tübi jaña bir wlıs – Qazaq Ordasınıñ qwramında wyısıptı. Oraylas, ıñğaylas, ağayındas basqa halıqtardıñ eşqaysısına dauımız joq, sonımen qatar, ejelgi Şıñğıs han jwrtınıñ tipe-tik äri eñ negizgi mwrageri – bügingi qazaq halqı ekendigi de kümän tuğızbauğa tiis. Wlı Dalanı dübirletken dañqtı ru-taypalardıñ näsil-tegi men ötken tarihın keyingi zamanğa jalğastıra zerttegende osınday aqiqat qorıtındı şığadı eken!
Äytse de, biz üşin eñ bastısı – etnogenez emes, Şıñğıs han qwrğan älemdik imperiyanıñ äuelgi wytqısı, negizgi qozğauşı jäne atqaruşı küşteri turasındağı baylam. Wlı Türik qağanatınan soñğı auır äri almağayıp zamandarda türik näsili – tatar men kerey, qiyat pen qoñırat, merkit pen nayman, jalayır men wrañqay jäne solarğa tuıstas, tübi bir tağı qanşama ru-taypa qaytpay küresip, qan jwta qarjısıp, tuğan elin, ata jwrtın saqtap qalıptı, oşağın öşirmey, wrpaqqa wrpaq jalğap, ösip-önipti. Keudeleri zor eken, küş-quatı keneusiz, erligi erekşe eken. Tek jalğız-aq kiltipan – altı baqan alauız, wjımı, birligi joq eken. Aqırı… erte me, keş pe, ağayındas jwrttıñ basın qosatın qwdiretti ämirşi qajet edi. Tağdırdıñ talğamın qarañız. Bolaşaq wlı qağan ärqaysısı jeke patşalıq bolıp otırğan irgeli taypalar – jarım düniege tanılğan tatardan emes, Wlı Dalanıñ basım böligin bauırına basqan kereyden emes, jalpağımen jatqan naymannan emes, jauınger merkitten emes, ekinşi, tipti, üşinşi qatardağı bodan ru qiyattan şığıptı. Biraq qay jağınan da qapısız tuğan eken. Aqıl men parasat, erlik pen minez, keñşilik pen qataldıq, qajır men qayrat – kisi wğlına tän eñ qasterli, eñ qajetti sıpat tügelimen bir özine toğısqan. Az-kem emes, tura üş jüz jıl boyı pışırap otırğan, jekeley alğanda qanşama quattı bolsa da, aqır tübi, bälkim köp wzamay-aq mülde tozıp, birjola joğaluğa tiis qırıq rudıñ basın qosu üşin köregen qolbası, danagöy kösem ğana emes, qarımı qattı, temir özek Twlğa – adam keypindegi Alıp kerek edi. Kök Täñirisi mäñgilik Türik jwrtına tartu etken Şıñğıs han däl osınday ğajayıp jan bolıp şıqtı. Dese de, bwl sayıpqıran Şıñğıs handı tuğızğan halıq ta zamanınan ozıq, öz twrğılastarınan biik, özgeşe jaratılğan jwrt edi.
V tarau
ŞIÑĞIS HANNIÑ MÖR-TAMĞASI
Milädi 1920 jılı polon ğalımı, monah Kirill Karalevskiy Vatikan arhivin aqtarıstap otırıp, özgeşe bir qwjatqa wşırasadı. Şiırşıqtap oralğan, wzındığı 1 m 12 sm, eni 20 sm, eskilikti qağazğa arab qaripterimen, islam jwrttarınıñ bir tilinde jazılğan köne jädiger. Sarğayğan qalıñ qağaz eki bölikten qwrap, jalğastırılğan eken. İliktes jerine jäne eñ soñına, qara siya üstine qızıl tüsti, ülken, törtkil mör basılğan. Al mör betinde jañağı qwjat mätininen mülde basqaşa, iirtpek tañbalar twr. Karalevskiy beymälim, köne dünieni suretke tüsirtip alıp, iranist oqımıstı Masseniñ qolına tapsıradı. Masse sol sätinde-aq bwl qwjattıñ parsı tilinde jazılğanın naqtılap, izinşe audarıp, arnayı teksere kele, äygili Şıñğıs hannıñ nemeresi, wlı qağan Küyiktiñ 1246 jılı Rim papası Innokentiy İV-ge joldağan jarlıq-hatı ekendigin ayğaqtaydı.
Bükil hristian-katolik äleminiñ äulie sanattı kösemi, wlwğ märtebeli papanıñ ämbe Batıs jwrtına ürey tuğızğan tatar ämirşisinen doñaybat joldama aluı – ğılımğa belgili jağday bolatın. Keñinen taralğan Karpini kitabında aytılğan. Jarlıq-hattıñ özi de papağa osı Karpini arqılı jetkeni mağlwm. Äytse de, saqtalmağan, joğalğan dep esepteletin. Qaz-qalpında, tüpnwsqa küyinde bar bolıp şıqtı.
Köp wzamay-aq özgeşe mwrağa Şıñğıs han zamanın zertteuşi, belgili francuz ğalımı Pol' Pellio arnayı nazar salıptı. Parsı mätinin naqtı ajıratıp, francuz tiline jañadan tärjima jasaydı jäne özindik däyektemesi, oğan qosa mör betindegi jazudıñ transkripciyası häm audarmasımen birge jariyağa şığaradı. Keyinde Pellio nwsqası basqa da europa tilderine, onıñ işinde orısşağa da audarılıp, ğılımi aynalımğa tüsti häm ärqilı zertteulerge (N.Şastina, Sayşiyal, B.Bazarova, A.YUrçenko) wytqı boldı. Öz kezegimizde biz bwl arada jarlıq-bitiktiñ mazmwnı, män-mağnası, tarihi sıpat-bolmısı jöninde emes, onı resmi zañdastırğan memlekettik mör turasında ğana aytpaqpız.
1
Jarlıq-hat – Küyik hannıñ atınan; älbette, jeke bir twlğanıñ joldauı emes, memlekettik twrğıdağı qwjat. Al osı qwjattıñ naqtılığın kuälandırıp, qara siya üstine eki qaytara basılğan qızıl mör – ärine, ol da memlekettik rämiz. Jäne män-mañızı ayrıqşa, asa qwndı tarihi eskertkiş. Jartı älemdi alıp, onıñ ekinşi jarımına ürey tuğızıp otırğan, ayrıqşa quattı, wlı imperiyanıñ mör-tamğası. Kümänsiz jağday. Dese de, Küyik – üşinşi qağan edi. Al mör… naqtı kimdiki? Qaşan jasalğan? Ğılımda qalıptasqan pikir: bwl – Küyik qağannıñ möri deydi.
Küyik qağannıñ möri. Oğan naqtı dälel de bar siyaqtı. Karpini aytadı. Küyik resmi türde qağan köterilgen saltanat qarsañında jasalğan, qalıptauşı – Kosma (Kuz'ma) degen orıs zergeri, deydi.Bwl Kosma imperator sarayında ayrıqşa qwrmetke jetipti, qağannıñ jaña, altın tağın da sol jasağan körinedi.
Jaulanğan elderdegi qolınan is keletin ärqilı käsip ielerin, qwrılısşı, toqımaşı, kenşi, temirşi, üyşi, zerger ataulını iriktep, qara jwrtqa äkelu – Şıñğıs han zamanınan bergi üyrenşikti jağday bolatın. Sonımen qatar, alıp imperiya ortalığına öz erkimen ağılıp jatqan saudager, käsipker, isker, tipti, olja, payda izdegen ölermen jwrt ta az emes. Orıs elinen twtqınğa keldi me, öz qalauımen jetti me, Kosmanıñ bolğanına da, ayrıqşa şeberligine de kümän joq. Mör jasağanın da teriske şığarmayıq. Karpini öz közimen köripti.
Bwl mağlwmattan eki türli bayıp tuadı. Birinşi – Küyik qağanğa deyin wlıstıq, memlekettik mör bolmağan. Ekinşi… Äueli alğaşqı tüyinimizdi tarqatıp alayıq.
Aqiqat derekterge qarağanda, wlı imperiyanı negizdeuşi Şıñğıs hannıñ ataulı, memlekettik möri bolğan. Bwl tarapta qağazğa tüsken ejelgi añız da, eskilikti tarihi jazba kuälik te bar.
“Altın topşı” arqılı jetken äpsana aytadı. Bolaşaq Şıñğıs han – Temujin tuğannan soñ jeti kün ötkende, teñiz ortasındağı aralda äldebir qoñır qws payda boladı. Kün şığıp, köterilip, oñ jaqqa jetkende, yağni talma tüs şağında älgi qws şombal qara tastıñ üstine qonaqtap, qwbıltıp sayray bastaydı. Osı jağday üş kün qatarınan qaytalanıptı. Aqırı Esugey-bahadwr: “Bwl – tegin emes, äldenendey nısanalı qws!” – dep tanıp, ol qonaqtağan qara tasqa baradı. Barıp, köredi de, şağıp qaq ayıradı. Tastıñ jarığınan altın mör jarq etip şığıp, aspanğa wşıp ketedi. Al tas özinen özi bitigipti. Esugey ekinşi märte jaradı – endi kümis mör serpile şığıp, teñizge barıp qwlaydı. Qaytadan twtasqan tastı üşinşi ret jarğanda, işinen qas, yağni yaşmadan oyılğan mör şığadı jäne Esugeydiñ qolına jwğısa ketedi. Qasietti nışan, äri jaña tuğan säbidiñ özgeşe talayına balap, qas-mördi üyge alıp kelip, şırağdan twtatıp, äspettep saqtağan eken. Şıñğıs hannıñ möri osılayşa, ğayıptan jaralıptı. (Kökke wşqan jäne teñizge tüsken mör – bolaşaq jihanger aspan astı, teñiz şegindegi jer-älemniñ ämirşisi boladı degen twspalğa meñzese kerek.)
Älbette, añız. Söz arqauı – mördiñ naqtı boluı jäne qasietti, qwdiretti sanaluı.
Sağan Secen qalıptağan “ Erdeniin tobçı” kitabında mörge qatıstı äpsananıñ az-maz jañartılıp, naqtılanğan nwsqası berilgen. Şıñğıs han taqqa otırğan soñ, ordanıñ esiginiñ aldında jatqan qara tas qaq ayrıladı da, işinen aumağı bir twtam qas-mör atqıp şığadı. Betinde bederli jazuı bar eken.
Bwl rette de tañğajayıp oqiğanıñ tüp negizi – Şıñğıs hannıñ özindik, ataulı möri boldı degen mağlwmatqa sayadı.
Mör turasındağı tarihi sıpattı jazba derek – “YUan' şi” arqılı jetken. Şıñğıs han Nayman wlısın talqandağannan soñ, köp wzamay, Tayan hannıñ Tatatwñğa degen wlığı qolğa üsedi. Tamğaşı (mördar) eken. Osı, qaşqanda özimen birge ala ketken mörin körgen Şıñğıs han: “Bwl ne?” – dep swraptı. Tatatwñğa (Dada Toñğa – Toñğa atay) bwl tañbalı närseniñ qanday maqsatta qoldanılatının aytadı. Memleket isterinde ayğaqtı kuälik üşin, deydi. “Wlısıñ qiradı, hanıñ öldi, qalğan jwrt tügel mağan qosıldı, seniki ne?!” – deydi Şıñğıs han. “Han taqsırımnıñ özi senip tapsırğan dünie, joğaltpay saqtap qalu – meniñ parızım”, – depti Tatatwñğa. Şıñğıs han mwnday adaldıqqa riza bolıp, Tatatwñğanı öziniñ qızmetine alıptı jäne sol ülgimen özine de memlekettik mör jasatıptı…
Tatatwñğanıñ Şıñğıs han qızmetinde boluı anıq, nayman möriniñ qolğa tüsui de ras bolsa kerek, äytkenmen, Şıñğıs hannıñ bwdan bwrında mör degenniñ ne ekenin bilmeui qisınsız.
Temujin öziniñ äkesi Esugeydiñ ayrılmas andası (şın mänisinde ämirşi syuzereni) Oñ handı bala kezinen-aq jaqsı tanığan. L.Viktorova: “Temujin men onıñ bolaşaq baqtalası Jamwqa ekeui kerey Oñ hannıñ sarayında tärbie alğanı belgili”, – dep jazadı, ökinişke qaray, tiesili derek közin naqtılamağan. Qaytkende de Şıñğıs han öziniñ bilik jolındağı küresin Oñ hannıñ köleñkesinde, Oñ hannıñ jan-jaqtı qoldau, kömegimen bastağanı mälim. Bwl kezde qiyat ruı, tağı basqa da tuıstas ru-taypalarmen birge Kerey handığınıñ bodanı. Tatan ölkesiniñ ortalıq böligine ökim jürgizip otırğan Oñ hannıñ saltanattı Ordası batısta Qara-qıtay, tüstikte Tañğwt patşalıqtarımen, al şığısta qwdiretti Şürjen imperiyasımen alıs-beristi boladı, onıñ işinde keruen tartu, sauda-sattıqpen qatar, diplomatiyalıq qatınas, elşilik almasu da üzdiksiz jürip jatqan. Al Nayman wlısında bolğan memlekettik mör onımen iıqtas, qatarlas Kerey wlısında bolmadı dep aytu qiın. Basqanı bılay qoyğanda, şarttı türde, sırttay bodan sanalğan Kerey handığına Şürjen imperatorı arnayı mör jiberuge tiis edi. Bwl – sonau Ğwn, keyingi Türik zamanınan qalıptasqan räsim bolatın. Kerek deseñiz, Tatarğa qarsı 1196 jılğı üş jaqtı – Şürjen–Kerey–Qiyat jorığı nätijesinde “jüydhuri” – şekaralıq äskerbası ämir märtebesi berilgen Şıñğıs hannıñ özi de mör, nemese mörmen bekitilgen kuälik atuğa tiis-ti.
Älbette, Şıñğıs hannıñ qwrğanı – jaña patşalıq. Jaña patşalıqta jaña mör jasalğan. Lubsan Danzan men Sağan Secen tirkegen, tüp tamırı tuıs äpsana men “YUan' şi” tañbalağan, zadı, ol da äuelgi bir auızeki äñgimeden şıqqan, biraq negizi ayqın eki tarap sözdiñ ortaq özegi osı, tüyindi aqparatqa tireledi.
Tek sol ğana emes. Temujin Şıñğıs esimimen han köterilgen, imperiyalıq bilikke jetken jäne är taraptağı jorıqtarğa attanğan kezdegi tarihi jazbalarda, ärqilı jağdayğa baylanıstı, tiesili mör-tamğa basılğan jarlıq, nwsqaular ataladı.
Mäselen, ataqtı dao sopısı Çañ Çun' Sartauıl jorığında jürgen wlı qağannıñ aldınan qaytarda, özi wstanğan tariqat jolına köptegen jeñildik, ayrıqşa qamqorlıq jariyalanğan qwjat – Şıñğıs hannıñ mübärak möri basılıp bekitilgen jarlıq-nama aladı.
Sonıñ aldında, Qıtay tarabında wlıs-begi bolıp qalğan jalayır Mwqalı-noyan da mör basılğan jarlıqpen bekidi jäne toğız qwyrıqtı aq tumen qatar, qolbasınıñ özine de ataulı altın mör beriledi.
Sartauıl soğısında, qaşqın horezmşahtı qudalap şıqqan Jebe-noyan men Sübitay-bahadwr qaru kötermey bağınğan qalalarğa zäbir jasamaydı, al qarsılıq tanıtqan jwrttı ayausız qırıp-joyıp otıradı.Osı rette Jebe-noyan öz erkimen ğwzırğa kelgen Nişapur qalasınıñ ökilderine bodandıq tärtip turalı nasihat aytıp, Şıñğıs hannıñ tiesili jarlığınıñ köşirmesin tapsıradı häm wyğır bitigimen jazılıp, al tamğalı mörmen bekitilgen jarılqau-hat beredi. Mwnday, jergilikti twrğındardıñ beybit jağdayı men qauipsizdigine kepil kuälikter, ärine, jalğız Nişapurmen şektelmegen. Bütkil Horezm, Horasan, Auğan jäne basqa taraptağı, öz erkimen, qaru kötermey bağınğan şaharlar men uälayat ataulınıñ barlığı da mör basılğan senim-hat, araşa-jarlıqtar aluı – qalıptı jağday bolğan. Bodandıqqa kirdi, endi öz jwrtımız, eşkim mazalamasın degen memlekettik qwjat. Osınday qalalardıñ birin qayta şapqan belgili qolbası, Şıñğıs hannıñ öziniñ küyeu balası Toğışar-noyannıñ qanday jazağa tartılğanı tarihtan belgili…
Şıñğıs hannan soñğı, Öketay qağannıñ mörine qatıstı derekter naqtıraq. Pen Da-ya men Syuy Tin jazbalarında saqtalğan. “Tatar memleketinde mwsılman jwrttarına qatıstı qwjattar wyğır jazuımen tañbalanadı, bwl jağın Şıñqay basqaradı; al qwlağan memleketter ornındağı Soltüstik Qıtay, Qidan, Şürjen bağdarında tek qana qıtay ieroglifteri qoldanıladı, bwl tarap – osı qwjattardı bekitetin Elüy Çucaydıñ biliginde”, – dey kele, memlekettik mör-tamğağa arnayı toqtaladı. “Olardıñ möri “Jarlıqtı äygileytin imperatorlıq mör” dep ataladı, betinde tiesili jazuı bar”, – depti. Mör bitimi törtkil (kvadrat) keyipti ekenin aytqan.
Söz basına qaytıp oralsaq, Şıñğıs han imperiyasında Küyik qağanğa deyin de memlekettik mör bolğan jäne ol jan-jaqtı, äri keñinen qoldanılğan.
Endi manağı, irkip qalğan, ekinşi tüytkilge toqtalayıq. Taqqa otırğan ärbir jaña ämirşi özine jaña mör jasatadı eken. Küyik te sol joramen orıs Kosmağa özindik qana mör-tamğa oydırıptı.
Belgili moñğoltanuşı ğalım N.Şastina mwnday joranı talassız aqiqat sanaydı. Osı bir orayda, moñğol şejireleri turasında arnayı eñbek jazğan B.Bazarova şamalı kümän aytqan edi. Sirä, han köteru räsimi qarsañında Kosmanıñ möri dayın bolmay qalıp, märtebeli joldamağa bwrnağı, Öketay hannıñ möri basılsa kerek dep. Alayda, üşinşi bir, şınında da zerdeli zertteuşi A.YUrçenko ötkendegi N.Şastinanıñ pikirin qostaydı. Küyiktiñ möri ekeni anıq, orıs şeberi Kosma uaqıtında jasap ülgergen, deydi, bwğan naqtı dälel retinde atalmış jarlıq-hat saltanattı räsimnen eki ay keyin jazılğanın alğa tartadı. Şındığında, bizge jetken – Öketaydıñ möri boluğa mümkin degen B.Bazarovanıñ özi är qağannıñ twsında jaña rämiz jasaluın teriske şığarıp otırğan joq.
Qaytkende de, astamşıl sana jetegindegi Reseydiñ bilgir oqımıstıları jau jatağındağı basıbaylı twtqın orıs Kosmanıñ imperiyalıq mördi qalıptauın ülken däreje köretini bayqaladı. Al Kosma tağdırı – şetin oqiğa emes. Ayttıq, türli jağdaymen wlıs işine engen, san-sapalaq wlttan şıqqan, ärqilı şeberler köp bolğan. Sonıñ biri – Öketay qağannıñ altın sarayın bezendirgen häm ğajayıp bwrqaq – tübine tört kümis arıstın ornatılıp, bir şümeginen su, ekinşi şümeginen bal şarap, al üşinşi şümeginen qımız atqılap twratın, äşekeyli, äsem, özgeşe öner tuındısın jasap şıqqan ämbebap francuz mamanı Gil'om Buşe jöninde Rubruk jazğan. Däl sonday bolmağanımen, qajetti qol öneri, bolatşı, zerger, basqaday da käsip ieleri ondap emes, jüzdep, tipti, mıñdap sanalğan. Ğwzırlı wlıq Şıñqaydıñ, ärine, Şıñğıs han jarlığımen, kiriptar mamandarğa arnap, wsta dükenderi, tiesili şeberhanalarımen, twraq-jayımen qosa, twtas bir qala salğanı mälim.
Al joğarıdağı, N.Şastina bastap, B.Bazarova mülde teriske şığarmay, aqır tübinde A.YUrçenko nığarlap bekitip otırğan Küyik–Kosma nwsqası Şıñğıs han imperiyasınıñ memlekettik rämizderi turalı tanım-tüsinikti mülde basqa bir tarapqa jeteleydi.
YAğni, Eke Wlısta bwğan deyin ataulı mör bolmağan, nemese, ärbir qağannıñ twsında jaña rämiz jasalıp otırğan…
Eşqanday qisınsız dolbar. Jaña qağan – jaña äulettiñ bası emes. Wlıs – osınıñ aldındağı memlekettiñ tikeley jalğası. Teoriya jüzinde solay. Ömirlik bolmıs ta osı twrğıdan tabıluğa tiis. Endi naqtı derekterge jügineyik.
Küyikten soñ, Möñkeden keyin, milädi 1260 jılı, alas-küles, ayırıq zamanda Qaraqorımda qağan köterilgen Arıq-Bwqa öziniñ biliginiñ, ğwzırınıñ eñ bastı belgisi retinde eñ aldımen, qas tasınan oyılğan memlekettik mörge ie boladı. İlkide ğana, Qıtay şegindegi qalıñ äskerge süyengen Qwbılay özin qağan jariyalağan. Ortalıq Aziyanıñ sayasi kartasın özgertken, aqır tübinde ejelgi hän jwrtın wşpaqqa şığarğan topalañ qırğın – ağayın arasındağı Azamat soğısı bastalsın. 1264 jılı tübegeyli jeñiske jetken Qwbılay, wlı qağan märtebesinen bas tartqan Arıq-Bwqadan eñ aldımen memlekettik mördiñ özine tapsırıluın talap etedi. Räşid-äd-Dinniñ aytuınşa, Qwbılay jibergen arnayı jauşı, älbette, jalğız emes, qanşama äskermen kelgen tağı bir bauır, Möñkeniñ wlı Ürgüntaş mübärak mördi Arıq-Bwqadan öz qolımen alıp, endi birjola nığayğan Qwbılay hanğa äkelip tapsıradı. Jarım Qıtaydı bilep otırğan, endi Wlı Dalanı tolayımen baurağan Qwbılay özine arnap, jaña mör jasatudı qajet tappağan. Öytkeni, bütkil-imperiyalıq taqqa zañdı türde, birjola beku üşin aldımen ejelgi mördi ielenu şart. “Äkeden qalğan mör” dep ayğaqtaydı Räşid-äd-Din. “Ağadan qalğan” emes. “Äkeden qalğan”. YAğni, Möñkeden bwrınğı mör. Mümkin, “atadan qalğan” dep oqu kerek şığar, ädette, qay tilde de mağnası üyles.
Arada jüz jıl ötkende Qwbılay negizdegen qıtaylıq YUan' äuleti qwladı. 1368 jılı, el işin jaylağan bwlğaq nätijesinde, eñ soñğı imperator Toğan-Temir ğwzırındağı qırıq tümen äskerdiñ nebäri altı tümenimen ğana, Pekinnen qaşıp şığadı. Mal-mülik, altın-qazınağa qarauğa mwrşası kelmegen. Tek qatın-balasımen ğana. Jäne, eñ bastısı – “jeñine jasırğan” memlekettik mörimen.
“Jasıl jazira Şara men körkem Şandu – qan jaylau, keñ dalamnan ayrıldım! Danagöy qağan (Qwbılay, – M.M.) salğızğan säuletti Daydu – astanamnan ayrıldım! Han-Täñiriniñ wlı Şıñğıs han wyıstırğan el-jwrtımnan ayrıldım! Edzen hannıñ (“qwdiretti ämirşi”, yağni Şıñğıs hannıñ, – M.M.) qas-mörin jeñime tığıp alıp şıqtım!..” – dep zar şegedi Toğan-Temir ejelgi jırda («Şara tudji”). Bärin tastasa da, mör-tamğadan ayrılmas edi. Bilik belgisi boludan qalsa da, kisilik qasiet, handıq namıs belgisi. Atalar aruağı aldandağı parız.
Toğan-Temir arada eki jıl ötpey, qwsadan ölgen. Al mör… endi ejelgi Tatan Dalasınıñ şeginde qalğan köşpendi jaña jwrtta, atadan balağa öte kele, birtwtas Moñğol wlısınıñ eñ soñğı patşası Dayan hanğa (1470–1543) jetedi. Odan soñ Dayannıñ jekelegen aymaq-audandı ğana basqarğan wrpaqtarına, kezek, retimen. Qaytkende de, qolında qas-möri bar han qalğan barlıq hannan joğarı sanalğan. Zamannan zaman ötkende, babalardan miras mübärak mör İşki Moñğoldağı Şaqar aymağınıñ ämiri Ligden hannıñ (1604 – 1634) qolına tiedi. Qasterli mör iesi şarttı türde, Tüstiktegi bıtırañqı, şağın-şärke qırıq toğız aymaq işindegi ülkeni sanalğan. Mördiñ küşine, öziniñ aqiqat isine sengen Ligden bükil moñğol qauımın qaytadan biriktiru üşin küreskeni, aqırı sırtqı tepkin – jañadan köterilip kele jatqan düley küş – mänjürlermen soğısta qirap jeñilip, älde küyikten, älde u işip, mezgilinen bwrın qazağa wşırağanı mälim.
Biraq qas-mördiñ tarihı osımen bitpepti. Ligden hanğa qol wşın bermegen, kerisinşe, oğan qarsı küresken bükil Tüstik Moñğol – qalğan qırıq segiz aymaqtıñ basşıları Mänjür patşası Abahaydıñ ğwzırına jığıladı, onıñ bükil Moñğol hanı boluın swraydı. Älbette, tüpki maqsatı – Qıtay imperiyasın jaulauğa kirisken aybındı Abahaydıñ tilegeni de sol, äytkenmen, tötenşe talap qoyıptı. “Bükil Moñğol hanı” atanuı üşin Ligden hannıñ qolında bolğan “Şıñğıs hannıñ mörin” ielenui kerek eken. Abahay 1635 jılı, ilkide ğana dünieden ozğan Ligdenniñ mwrager wlı Ejege qarsı on mıñdıq jasaq attandırıptı. Alayda, jorıq beybit ayaqtaladı. Ejeniñ mänjür tabındağı belgili äuletten şıqqan anası mördi öz erkimen beruge, söytip, ömirin ğana emes, tiesili aymaqtağı biligin de saqtap qaluğa köndiripti. Qolbası Dogon äzirde Mukdende otırğan Abahayğa “YUan' imperatorlarınıñ wrpaqtan wrpaqqa berilip kele jatqan mübärak mörin” patşa sarayındağı ataulı, ayrıqşa saltanat üstinde tapsırğan körinedi. Abahay qas tasınan oyılğan ejelgi mördi özine Aspan-köktiñ arnayı siyapatı retinde qabıl aladı. Şıñğıs han–YUan' äuletiniñ märtebeli möri, qalıptı jora boyınşa, endi bükil Qıtay jwrtına bilik qwruğa ökilet beredi degen resmi baylam jasaladı. Şınında da, kelesi, 1636 jılı Abahay özin qıtay räsimimen huandi – yağni imperator dep jariyalaydı, al Mänjür wlısın – ejelgi Şürjen memleketiniñ (1115–1234) mwrager jalğası retinde äygilep, köp wzamay-aq, jorıqtı jeñisterden soñ Pekindi aladı, söytip, Şıñğıs han tekti YUan' äuletinen soñ bilikke jetken Miñ äuletin taqtan taydırıp, bükil Qıtay patşalığın ğwzırına qaratadı (1644). Jauınger Mänjür hanı Nwrhaci köterip, onıñ wlı Abahay negizdegen Cin äuleti öte wzaq zaman – 1912 jılğa deyin tejeusiz ökim qwrdı jäne bes mıñ jıldıq Qıtay tarihındağı ataqtılardıñ biri häm eñ soñğı patşalıq dinastiya boldı.
Şıñğıs han–Qwbılaydıñ tikeley wrpağı Ligden hannan qaharlı mänjür Abahayğa jetken qasterli mördiñ bizge belgili tañbası men sıpattaması birşama tosın. Ejelgi dästür boyınşa, qas (yaşma, älde nefrit) tasınan oyılğan, äytkenmen tiesili jazu – eskilikti qıtay ieroglifterimen jäne qıtay tilinde häm iirilgen aydahar sureti bederlenipti; mätin qısqa äri naqtı: “Jarlıqtardı ayğaqtaytın huandi möri”. Şıñğıs hannıñ möri atala twrsa da, Qıtay–YUan' imperatorlarınıñ rämizi.
Basqaşa boluı mümkin de emes. Qwbılay äuelde Eke Moğwl wlısınıñ qağanı atanğanımen, köp zamay-aq Qıtay patşasına aynaldı. İle-şala, ordalı jwrtta qağan köterilgen Arıq-Bwqamen taq talasında negizinen qisapsız qıtay äskerine arqa süyedi jäne bwdan arğı, öz halqı – köşpendi qauımğa qarsı ayausız soğıstarda türik tekti taypalardı neşe mıñ jıldıq ata mekeni – Wlı Daladan birjola ığıstırıp, ejelgi qonıstı qu medienge aynaldırıp, öziniñ jaña otanınıñ sän-saltanat, küş-quatına qızmet etti. 1271 jılı Qıtay memleketindegi jaña dinastiya – YUan' äuletin jariyalasa, 1279 jılı Şi-czun degen patşalıq jaña esim alıp, huandi märtebesimen, şın mänisindegi Qıtay imperatorına aynaldı. Bileuşi tap bwrınğışa Şıñğıs han näsili bolğanımen de, endigi jerde memleket te, onıñ işki, sırtqı sıpatı, maqsat-mwratı da mülde özgerdi. İrgeles dalalıq aymaqtıñ özi şette qalıp, qıtay negizdi jaña bir patşalıq qalıptastı. Soğan oray memlekettik mör de jañarğanın köremiz. Bälkim, Qwbılay qıtayı mansap alğan 1279 jılı. Bälkim, odan keyin, mwrager imperatorlardıñ biriniñ twsında. Eskilikti mördiñ dabılı ğana qalğan. Abıroy, märtebe jäne dästürli jalğastıq üşin. Soğan oray jaña, imperiyalıq tamğa-rämiz de “Şıñğıs hannıñ möri” atanadı…
Qwbılay qağannıñ biligin birjola zañdastırğan äuelgi mör-tamğağa qaytıp oralayıq.
Naqtı, tarihqa tüsken deregi – Qwbılay Arıq-Bwqadan aldı, Arıq-Bwqa – tuğan ağası Möñkeden mwra qıldı. Bäri bir-aq mör.
Osı, soñğı üş satığa ortaq jalğastıqqa qarağanda, Möñkeniñ öz kezinde jaña mör jasatuı qisınğa kelmeydi. Demek, Küyik qağannan qalğan mör. YAğni, Vatikan mwrağatında saqtalğan nwsqa.
Al bwl mör… jañadan jasalıptı-mıs degen derekti ayttıq. Karpini mör betindegi mätindi jäne keltirgen. Latınşa tüpnwsqadan A.Maleinniñ orısşa audarması boyınşa: «Bog na nebe i Kuyuk han nad zemleyu hrabrost' Bojiya. Peçat' imperatora vseh lyudey». Qaz-qalpında qotarsaq, bılay bolar edi: “Kökte qwday häm jerde qwdaydıñ qaharı Küyik han. Barlıq adamdardıñ imperatorınıñ möri”. Naqtılay tüssek: “Köktegi täñiriniñ jerdegi qwdireti Küyik han. Älemdegi adamzat ämiriniñ möri”. Nemese: “…Barşa jwrt ämiriniñ möri”.
Karpini atalmış mördi öz közimmen kördim deydi jäne mör betindegi jazu mänisin de öz qwlağımen, osı mördi jasağan Kosmadan auızba-auız estigen. Bäri jön. Jalğız-aq kümändi jağday – Karpini öz qolımen Innokentiy İÜ papağa äkelip tapsırğan jarlıq-nama betindegi mör tañbasında… Küyiktiñ atı joq. Jäne tiesili mätinniñ qwramı da mülde özgeşe.
Demek, Kosmanıñ bederlep oyğanı – basqa bir mör. Eñ ülken, wlıstıq, memlekettik emes, bälkim, kündelikti jwmıstağı. Al şet jwrttarmen, alıs aymaqpen diplomatiyalıq qatınas orayında qoldanılğan mör ülgisi – Rim papasına joldanğan äygili jarlıq-nama arqılı bizdiñ zamanımızğa jetti.
2
Ğılımda Şıñğıs han jäne oğan jalğas däuirge tiesili, işkilikti, ekinşi, üşinşi därejedegi belgi, nısandardıñ äldeneşe ülgisi mağlwm.
Sanamalap aytayıq.
“Altın barıs”. – Sirä, ejelgi saqtıñ “añ bederi” keyiptes, ayqasa qarjısqan qos barıstıñ beynesi salınğan altın nısan. Eñ ülken märtebeli wlıqtar men elşiler üşin. Betinde iesiniñ ğwzırın kuälandırğan jazuı bar. Qıtay derekteri sol zamanda “Altın barıs” Şıñğıs hannıñ senimdi serigi, Öketay qağan twsındağı wlıs-begi kerey Şıñqay qatarlı onşaqtı kisige ğana berildi dep jazadı.
“Altın tamğa”. “Kümis tamğa”. – Kölemi men bitimi “Altın barıspen” birdey, äytkenmen kelesi satıdağı märtebeni ayğaqtaydı. Ekpetinde eşqanday suret joq, tek tiesili jazu ğana. Äuelde wyğır-türik bitigi, keyinde qıtay ieroglifteri qabattasqan. Bwl altın, kümis belgilerdiñ ekinşi bir atauı – “Jalpaq altın mör”, “Jalpaq kümis mör”.
“Altın swñqar”. – Bwl da qwrmetti nısan; tiisinşe üş därejede: altın, kümis jäne temirtek mör-tañba.
“Döñgelek tamğa”. – Altındı, kümisti, häm ağaştan oyılğan.
Jäne ılau, kölik qatınasına qwqıq kuäligi esepti “Japıraq tamğa” – arnayı belgi soğılğan bir japıraq qağaz.
Mör, nısandardıñ keyinge beymağlwm basqa da türleri boluı ğajap emes. (Bwl arada biz Qwbılay däuirine deyingi nısandarğa ğana toqtaldıq.)
Sonımen qatar, imperiya birjola ornığıp, wlıs işindegi, äsirese qala twrğındarı arasındağı qatınas sıpatı özgere bastağan kezde, jekelegen twlğa – käsipkerler, saudagerler men mal-mülik ieleri arasında menşikti mör jasatu isi keñinen tarağan. Osınday jekeşe tañba-mördiñ özindik üş qalıbı Qwbılay qiratqan Qaraqorım qazbalarınan tabılıptı. Bwlardıñ bireui – süyekten oyılğan eken. Tabanı 3 te 1 sm, baldağı 3 sm, bekitip basarda qolğa wstaytın twsı jiñişkertip jonılğan häm bau iletin döñgelek tesigi bar. Endi bireui – ağaştan kertilgen. Tabanı 3,2 de 2,1 sm, al 2,7 sm baldağı twğır üstinde jatqan qabılan keypinde bederlenipti. Bizge sureti men deregi mağlwm osı eki mördiñ de ekpetinde şağın jazba bar, älbette, mör ieleriniñ esim-soyın kuälandırsa kerek.
Mwnday tañbalardıñ joğarıdan tömenge jetip, jappay qoldanısqa enui – Şıñğıs han jäne oğan jalğas Öketay–Küyik–Möñke zamanında räsimdi mör häm onı jasau isi üyrenşikti jağday bolğanın körsetedi.
İlkide atalmış, ayrıqşa mañızdı, wlıstıq mäni bar belgi, nısandardıñ eñ bastıları – “Altın barıs” pen “Altın laşın” qazirde mülde joğalğan, al kündelikti “Qağaz japıraq” jayı onsız da belgili. Äytkenmen, ejelgi tañbalı nısan, bederli mör ülgileri mülde joyılıp ketpepti. Ärqilı jağdayda, köbine kezdeysoqtan tabılğan belgi, tañbalardıñ qalıptı nwsqası älemniñ är tarabındağı muzeylerde saqtalıp twr. Älbette, jiın sanı onğa tolmaydı. Köpşiligi ayırıq kezeñ – Möñke hannan soñğı zamanğa tiesili. Biz äuelgi, eski rämiz ülgilerine toqtalayıq.
Birinşi. “Şıñğıs hannıñ jarlığı” atalatın, payza keyipti, üstiñgi jağında ilgek tesigi bar, bwrıştarı doğal, wzınşaq nısan. Zatı jez. Suret-bedersiz. Altın jalatılğan qısqaşa mätin qidan jäne qıtay tilderinde. Şıñğıs han alğaş ret Şürjenge attanğan bwlağay zamanda, 1211, 1212 jıldar şaması, Elüy Liuke tuın kötergen, kelte ğwmırlı Kişi Qidan wlısına jiberilgen elşiler üşin jasalıptı. Büginde Japoniya, Kioto universitetiniñ muzeyinde twrğan körinedi.
Ekinşi. “Bilikti hanşanıñ möri”. Şıñğıs hannıñ süyikti qızdarınıñ biri, aq tatar oñğıt taypasınıñ ämirine wzatılğan Alağay-bikeniñ ğwzırlı tamğası. Sarı jezden jasalğan, törtkil, aumağı 10 da 10 sm. Qaq ortasında öşuge aynalğan eki qarip, wyğır-türik jazuımen, İşki Moñğol oqımıstısı YA.Irinçin: “Has-bwu” – “Qas-tamğa” dep şamalaydı; al jiektey, tört jaqtan kömkerilgen eskilikti on tört ieroglif mätindi qıtay ğalımı Din Şiuvey Jun: “El basqarğan häm Dariyanıñ teristik betinde jarlıq qıluğa ökiletti hanşanıñ möri”, – dep oqıptı. Bwl arada mör iesiniñ esimi atalmasa da, eşqanday kümän joq – Alağay-bike. Şıñğıs hanıñ tuğan qızı retinde, kelgen jerinde biligi zor, öziniñ küyeui, oñğıt ämiri Jinguy Eke Wlıstıñ qalıñ qolı qwramında Sartauıl jorığına attanıp ketkende tek ataulı taypa ğana emes, Gobidiñ tüstigi, ejelgi türikter Jasıl-dariya atağan Sarı-özen Huañheniñ sırtındağı, Wlı Qorğanmen şektes barlıq aymaqtıñ ökimin jeke-dara wstağan; bwl kezde Teristik Qıtay şegindegi wlıs-begi bolğan ataqtı Mwqalı-noyanıñ özi qajetti iste säuletti hanşamen aqıldasıp otıradı eken. Keyinde, jesir qalğannan soñ da ğwzırınan ayrılmağan. Köp wzamay, ämengerlik jönimen, qaza tapqan oñğıt ämiriniñ inisine tigen Alağay-bike Öketay qağannıñ twsında da, tiesili aymaq qana emes, bükil Eke Wlısta ülken qwrmette bolıptı. Al atalmış mör 1207 – 1219 jıldar aralığında jasalğan dep esepteledi, yağni Şıñğıs han tarihına qatıstı eñ köne äri mändi mwralardıñ biri. Mör nwsqası İşki Moñğoliya astanası Huho-Hoto qalasındağı wlttıq muzeyde twr.
Osı, ğwzırı joğarı eki mördiñ de sarı jezden jasaluına qarağanda,tarihi jazba derekterde wşırasatın “Altın” anıqtaması – mördiñ zattıq bitimin emes, därejelik deñgeyin belgilese kerek. Bälkim, äuelde sırtınan altın şaptırılğan, keyinde tüsip qalğan. Sirä, “Altın” ataulı mördiñ eşqaysısı da taza altın bolmağan. Altınnıñ qımbattığınan emes. Memlekettik, eñ wlwğ mör ädemi, sırlı desek te, tabiği qas (yaşma, älde nefrit) tasınan oyılğanda, odan keyingi mörler jasalatın qalıptıñ artıq bağamı ıñğaysız. (“Jolbarıs» jäne “Laşın” şınında da altın boluı mümkin, payzalardıñ jöni basqa.)
Üşinşi. “Jayğastıruşı jarlıqtı elşiniñ möri”. Törtkil, 10 da 10 sm şamasında. Zatı qola. Eki qaptalında qıtay ieroglifteri, ortalıqta eki jol wyğır-türik bitigi.Şıñğıs han zamanında oñğıttar qonıstanğan öñirde, ejelgi qala ornınan kezdeysoq tabılğan mördi arnayı zerttegen Sayşiyal, eki til, eki türli qaripter sıpatına oray, bwl – 1207–1211 jıldar işinde jasalğan rämiz dep tüyindegen. “Jarlıqtı elşi” atauı – tikeley han ämirimen tağayındalğan märtebeli ataq, al “jayğastıruşı” – ayrıqşa mindet belgisi körinedi. Mör iesi Şürjenge qarsı ülken jorıq qarsañında şekaralas oñğıt taypasına kelgen arnayı ökil boluğa tiis. Qaytkende de, mördiñ Şıñğıs han twsında qalıptanuı anıq. Ökinişke qaray, Sayşiyal wyğır bitiginiñ tili turalı mağlwmat bermegen, älbette, oñğıt – türik taypası, al mör mätini… moñğol tilinde bolsa, Sayşiyal oğan ayrıqşa nazar audarar edi.
Bwdan soñğı zaman – Altın Ordanıñ äuelgi kezeñi men Qwbılay däuirine qatıstı, tüp nwsqasında saqtalıp qalğan tağı birneşe nısan bar, taqırıbımızdan tıs bolğandıqtan, bajaylap toqtaludı qajet körmedik. Bwl kezde sırtqı qatınas qana emes, işki şarualarda da mör-tamğalardı qoldanu ädepki jağdayğa aynalğan bolatın.
Keyingi Joşı wlısı Altın Orda men oğan jalğas wlıstar twsındağı han jarlıqtarı men joldama bitikterin, soğan säykes rämizderdi tübegeyli zerttegen bügingi tatar ğalımı Mirqasım Usmanov törtkil (kvadrat) bitimdi mör – eñ joğarğı ökim belgisi dep körsetken. Osı twrğıdan alğanda, biz atap ötken «Bilikti hanşa” men “Jarlıqtı elşi” – joğarı märtebeli ğana emes, şın mänisindegi ğwzırlı mör-tamğalar bolıp şığadı. Al ilkide atalğan ”Barıs” pen “Swñqar” jäne, tärizine qarağanda, “Altın tamğa” qatarlı “Şıñğıs hannıñ jarlığı” – ataulı rämiz emes, payza – ökiletti kuälik qana. Qanday da bir qwjattı bekitip, qağazğa basılğanı turasında derek joq.
Altın Orda handarınıñ häm Elhan wlısınıñ memlekettik mör ülgileri tügeldey törtkil bitimdi. Älbette, bwl kezde Iranda da, Däşti-Qıpşaqta da mwsılman dini keñinen öris alğan. Soğan oray mör betindegi “legenda” – mätin sıpatı da basqaşa. Mäselen, Toqtamıs hannıñ tarihtıñ 795, rädjap ayınıñ 8-jañası, bizşe milädi 1393 jılı 20 may küni Polon–Litvan koroli YAgayloğa joldağan jarlıq-bitigine basılğan mör. Audanı – 12 de 12 sm. Tañbanı tört tarabınan jiektey kömkergen jazu arabşa, dästürli kälima: “Bismillyah ir-rahman ir-rahim. Lä iläha ilä Alla, Muhammad rasul Alla”. Qaq ortada, mör iesiniñ törtkildey qorşalğan esim-därejesi: “As-sultan äl-ğadil Toqtamış”.
Osı, M.Obolenskiy ayğaqtap, I.Berezin taldap, Şoqan däyektep zerttegen äygili eskertkiş betindegi “Altın nışan” – Toqtamıs hannıñ ğwzırlı, eñ ülken möri. Talaysız Altın Orda ämirşisine tiesili mördiñ bwdan basqa da türi bar eken. Bitimi de, tañbası men mätini de säl basqaşaraq. Mäselen, däl sol jılı, işkilik bir qwjatta tañbalanğan mör audanı 6 da 6 sm mölşerinde ğana.
Al ilki zamandağı Iranda elhandar möriniñ märtebeli bes türi bolğan. Räşid-äd-Din atap, taratıp jazadı. Birinşi – “Ülken qas-tamğa”, ekinşi – “Kişi qas-tamğa”, üşinşi – “Ülken altın-tamğa”, törtinşi – “Erekşe altın-tamğa” jäne besinşi – “Kişi altın-tamğa”. Ärqaysısı män-mañızına qaray, ärqilı jağdayda qoldanılğan. Kerek deseñiz, “Qara tamğa” atalatın altınşı därejeli rämiz tağı bar, bağınıştı wlıqtarğa arnalğan ataulı jarlıqtardıñ sırtqı betine qoyılatın, patşalıq emes, qızmettik, kuälik mör. Bwl altı türli, bitimi törtkil, biraq audanı ärqilı mör-tamğalardıñ köpşiligi bizdiñ zamanğa jetken tarihi qwjattar betinde saqtalıp qalıptı.
Endi bekitip, bekemdep ayta alamız:
Bayağı Karpini körgen, Kosma jasadı deytin mör – kuälik payza, nemese, şınında da tañbağa tüsetin, biraq ekinşi, üşinşi därejedegi ädepki mör bolıp şığadı.
3
Ötken sözimizdi qayıra pısıqtayıq.
Qalay tartsaq ta, Karpinidiñ aytqanı – basqa bir mör eken.
Imperiyalıq, eñ ülken därejeli mör-tamğa – Vatikan arhivinde saqtalğan räsim. Älbette, sol bir twsta taq iesi Küyiktiñ qolında bolğan. 1246 jıl.
Endi jiırma jıl ilgeri attap tüseyik.
Azamat soğısında jeñiske jetken Qwbılay memlekettik mördi äuelgi astana Qaraqorımda otırğan Arıq-Bwqadan, arnayı talap qoyıp, tartıp aldı. Söytip, tolıq ğwzırlı, bar jağınan zañdı qağanğa aynaldı.
Arıq-Bwqağa mör Qwbılay ekeuiniñ birge tuğan, ortaq ağası Möñke qağannan qalğan. Möñke – nemere bauır Küyikten soñ ielengen. Jañağı, Rim papasına joldanğan bitik betindegi, keyingiler tikeley Küyik qağannıñ özine teligen mör. Naq sol ekeni eşqanday dausız. El bülingen joq, qonıs auğan joq. Wlıs biligindegi auıs-küyis, osı oraydağı azdı-köpti taytalasqa qaramastan, bar baqıt basta twrğan, bayırqalı zaman. Memlekettik mör de öz ornında. Soñğı üş qağannan ötip, törtinşige jetken. Auıspağan, özgermegen. Al Küyik – jaña patşalıqtıñ bası emes, jaña äuletti negizdeuşi emes. Söyte twra, qolındağı möri keyingige aynımas, aynalmas mwra bolıp jatsa, orta joldağı öziniñ de memlekettik bas tamğanı jañadan jasatıp aluı – aqılğa sıymaydı. Küyik – özinen bwrınğı qağan, tuğan äkesi Öketaydan mwra qılğan. Al Öketay qwdiretti Şıñğıs hannıñ mübärak mörin tärik etui mümkin emes. Jaña mör jasaldı degen derek joq. Amalsızdan emes, dästür jalğastığımen, elbirey tolqınıp, sayıpqıran äkesi Şıñğıs hannıñ öziniñ mörin qabıl aladı.
Mör-tamğanıñ Şıñğıs han twsında, onda da keyin emes, Eke Wlıs jaña köterilip, tu tikken alğaşqı bir jılda jasalğaanına tağı bir naqtı ayğaq – ondağı “dalay-han” atauı. Dalay-han – wlı qağanattar zamanınan soñ, Hİ–Hİİ ğasırlarda Qidan öktemdigine qarsı tabandı küresken kerey, nayman, merkit jäne basqa da dalalıq ru-taypalardı biriktirgen, tarihta şarttı türde “Czubu” odağı atalatın jaña wlıs patşalarınıñ atağı. Jüz jıldan soñ qayta köterilgen jaña qağanat Eke Wlıstıñ ämirşisi Temujin tolğanıs, talqıdan soñ Şıñğıs han – Şıñ-Qwz han atansa, äuelde bwl – esim emes, titul bolatın. Dalay-han – Teñiz-hanıñ ornın basqan, Şıñdardıñ Şıñı, Qwzdardıñ Qwzı, Handardıñ Hanı. Tereñnen – biikke tartadı. Al “dalay-han” atauı tek mör betinde ğana qalıptı, Şıñğıs han jäne onıñ imperiyasına qatıstı bwrınğı-soñğı ädebiette mülde wşıraspaydı. Esebi, atalmış mör Temujin – Şıñğıs esimin birjola ielenip, Eke Wlıstıñ hanı bolıp jariyalanğan 1206 jılğı qwrıltaydan bwrın, Kerey, Nayman wlıstarın tübegeyli talqandap, şın mänisinde Wlı Dalanıñ birden bir ämirşisine aynalğan 1203–1204 jıldar şamasında qalıptandı dep sanar edik. Köp wzamay-aq, bayırğı «dalay-han” atağın “şıñğıs-han” atauı ığıstırıp şığaradı jäne mansap-därejeden naqtı esimge aynaladı. Al memlekettik mübärak mör öz ornı, äuelgi tañbasında qalğan. Qalıbı da, mätini de özgermesten.
HİH–HH ğasırlar şeginde jasağan ataqtı qıtay tarihşısı Tu Czi naqtılap jazğan. Şıñğıs hannıñ möri Öketay qağanğa tapsırıldı, deydi. Bwl eki aralıqtağı azğana uaqıtta mör – wyımdastıruşı, retteuşi esebinde bilik basında otırğan Töleniñ ğwzırında bolıptı. Qolında Şıñğıs hannıñ möri twrğandıqtan, köp jwrt Töleni qağan tanıdı, tiesili qwrmet jasadı, biraq äke ösieti boyınşa, bilik zañdı türde Öketayğa ötti dep aytqan.
Memlekettik mör-tamğanıñ bwdan soñğı saparın sızıp körsettik. Öketaydan – Küyikke, Küyikten – Möñkege, Möñkeden – Arıq-Bwqağa, odan soñ, eñ aqırında, baqıt tayğan Qaraqorımnan eriksiz şığıp, qalıñ qıtay ortası – Pekinge, Qwbılay qağannıñ qolına köşipti. Mörmen birge wlı imperiyanıñ qwt-berekesi qosa ketti. Azdı-köpti zaman ötkende mübärak mördiñ zatı joyılıp, atı ğana qalğan eken. Arıda talaysız Toğan-Temir qalıñ jaudan alıp qaşqan, beride Şıñğıs han äuletinen Wlı Dalada qalğan eñ soñğı ämirşi Ligdennen keyin, Abahay – Cin' dinastiyasın negizdegen boğdıhan-huandi Tay-czun mwra qılğan, ejelgi YUan' patşalarınıñ jañadan jasalğan rämiziniñ özi “Şıñğıs hannıñ möri” atanıptı. Wlı qağan esimine qatıstı bederli belginiñ qwdiret-küşin osıdan añdañız.
Qaytkende de, ğılımğa belgili, biz bağamdap otırğan, Vatikan arhivi arqılı naqtı tañbası saqtalıp jetken özgeşe rämiz – Şıñğıs hannıñ özi nwsqap, qalıptağan, öz qolımen wstağan bäsire möri eken.
Jer-älemdi titirentken Şıñğıs hannıñ möri!
4
Eke wlıstıñ qağanı Küyiktiñ atınan Rim papası Innokentiy İV-ge joldanğan jarlıq-bitiktiñ betine eki qaytara basılğan memlekettik mördiñ tañbası qızıl dedik. Äygili “Al tamğa”. YAğni, eñ ülken däreje. (Keyinde, Altın Ordada “Altın nışan” men “Kök tamğa” biigirek twrğan siyaqtı, biraq bwl – soñınan.) Batıstağı bükil hristian äleminiñ kösemi sanalatın papa – jat jwrttıq dökey ämirşige arnalğan qwjatta basqaşa boluı mümkin de emes. Älbette, joldama äuezi öktem, biraq diplomatiyalıq, qalıptı resmi dästür bar, äri «Al tamğa” – eñ äueli qağanıñ öziniñ märtebesi. (Aytqanday-aq, elhan Arğwnnıñ (1284–1291) francuz koroli Körkem Filipke arnağan hat-namasına basılğan keyiptes mör de “Al-tamğalı”, jäne eki jerden soğılğan.)
Mördiñ bitimi – törtkil (kvadrat), audanı 15,5 te 15,5 sm. Ayqındauış räsim, belgisi joq. Birıñğay, tolımdı sızılğan wyğır-türik jazuı. Üyles altı qatar, jiını on bes sözden qwralğan.
Pellio qalıptağan nwsqası:
ai”ga – irgün-dür kürbäsü – büsirätüdüi ayutug il bolgol – ulus-un dalai-in – qanu jarlg“Möngke tngri-yin – kücün-dür yeke mong
Kirill-orıs jazuı boyınşa transkripciyası:
“Mongke tangriin küçün-dür, ieke mongğol ulusun dalaiin hanu jarlğ il bolğa irgün-dür kürbäsü büsirätügüy ayutuğay”.
Dıbıstalu orayımen naqtılay tüssek:
“Möñke täñriin küçün-dür, ieke moñğol wlwswn dalayın hanı jarlıq. El bolğa ergün-dür, kürbäsü büsürätugäy ayutuğay”.
Pellionıñ oquı jäne tärjiması boyınşa N.Şastina audarması, orıs tilinde:
“Siloyu veçnogo neba naroda velikih Mongolov Dalay-hana prikaz. Esli on pribudet k pokorivşemusya narodu, to pust' oni poçitayut ego i pust' oni boyatsya”.
Sayşiyal audarması, öz kezeginde işki-moñğol tilinen orısşa nwsqalanğan (N.Oçirov) keypi boyınşa:
“Pod siloyu veçnogo neba, esli doydet do sluha grajdan vısoçayşiy ukaz velikogo Dalay hana Bol'şogo Mongol'skogo gosudarstva, blagogoveyno poçitay i boysya”. Ekinşi bir twsta Sayşiyal nwsqası säl basqaşaraq audarılıptı: “Esli pod siloyu veçnogo neba povelenie Dalay-hana Velikoy Mongolii yasno doydet do grajdan, blagogovey i boysya”.
B.Bazarovanıñ audarması; aldımen sözbe-söz qalıbı:
“Veçnogo neba vo vlasti velikogo mongol'skogo gosudarstva morya hana povelenie. Naruşayuşego soglasie kogda doydet do naroda, to pust' on vnemlet emu i boitsya”. Mağnalıq jäne stil'dik twrğıda oñdalğan nwsqada: “Prebıvayuşego pod sen'yu vlasti Veçnogo neba povelenie hana morya velikogo mongol'skogo gosudarstva. Kak tol'ko ono doydet do narodov, naruşayuşih soglasie, uje ustanovlennoe mejdu naşimi narodami, to pust' oni vnemlyut emu i uboyatsya”.
Barlıq tärjima, key bir twstağı mağnalıq ayırımğa qaramastan, Pellionıñ transkripciyası men audarması negizinde qwrılğanın köremiz.
Mör mätini qay tilde jazılğan? Bügingi Moñğol respublikasınıñ oqımıstı mamandarı moñğol tilinde dep esepteydi. Moñğoliyalıq qazaq ğalımı N.Bazılhan da osı twjırımdı qabıldaptı. Al İşki Moñğolda jasağan, Şıñğıs han tarihı turasında tolımdı, ülken eñbek qaldırğan Sayşiyal mör mätini türik tilinde dep, janama türde moyındağan. Basqaşa boluı mümkin de emes. Ataqtı jarlıq-hat jäne onıñ betine eki jerde basılğan tamğa jönin bajaylap zerttegen francuz ğalımı Pol' Pellio äuelden-aq mör mätini türik (älbette, ejelgi türik) tilinde jazılğan dep atap körsetedi. Bwl naqtı baylamğa Orısta da, Batısta da eşkim eşqanday dau aytpağan, bäri de maqwl köredi. Däleldeudi qajet etpeytin, zayır, ayqın mäsele.
Endi Pellio audarmasına qatıstı birer eskertpe. Äueli “moñğol” atauı turasında. Bizdiñ bayqauımızşa, mör mätininde bwl söz däl osı qalpında wşıraspaydı. Etnonimniñ dıbıstıq körinisin ayqındaytın “ngğ” – yağni “ñğ” foneması joq. “Möñke” – “ngk”, “täñiri” – “ng”, al soğan oray, “moñğol” dep oqılğan tañba – “mongğol” boluğa tiis edi. Osı sözdi Pellionıñ jüyesimen äliptesek, “mongol”, nemese “monğol” bolıp şığadı, al bwl – köne türik, eski moñğol tilderiniñ dıbıstıq zañına qayşı, bügingi moñğoldıñ özi olay aytpaydı, “mwñğwl” deydi, jäne arıdağı, tipti, küni keşegi wyğır-bitik, moñğol tildi jazbalarda «ng” – “ñ” fonemasınıñ manağı mör betindegi “möñke”, “täñiri”, keyindegi “Şıñğıs” ataularındağı derbes, qwrama qaribi sol qalpında qoldanılğan. Eger Pellio mör betindegi etnonim qaripterin äuelde «m-o-n-g-o-l”, nemese “m-o-n-ğ-o-l” dep ajıratqan bolsa, onda tek qana “moñol” dep oqu kerek boladı.Wyğır-bitikte üyles dıbıstardıñ birdey tañbalanatının eskersek, “mwñwl”, “moñwl» dep te oquğa boladı. Qaytkende de jazbada joq, mwrındıq «ñ” dıbısın şığaru üşin oyşa tağı bir tañba – «g-ğ” ol” – “moñğol” dep oqu eşbir qisınğagqaripterin qosarlap, “mong kelmeydi.
Mör tañbasındağı däl osı bir, tüyindi sözdiñ beder-sızbası tım ayqın emes. Qatelesip barıp, qayta jonığanday äser qaldıradı. Öytkeni, bastapqı, “m” qaribiniñ bir ilmegi kemis, nemese, jalğas “o” öz ornınan ozıp tüskendey. Sondıqtan tiesili tañbanı «moğol” (“mwğwl”, moğwl”) dep te oquğa mümkin. Jalpı, «moğol” (“moğwl”) men “moñğoldı” şatıstıru Europa ğılımında tım arıdan bastalğan, büginde mülde ornıqqan jağday desek, däl osı arada ataudıñ naqtı dıbıstaluınan aytarlıqtay eşteñe özgermese kerek. Eñ bastısı – mätinniñ köne türik tilinde jazıluı.
Aytpaqşı, B.Bazarova audarmasında Pellio wrınbağan asa döreki bir qate bar: “bolğa” – “bolğan” sözi “bwlğaq”, yağni “bülik” mağnasında körinedi, nätijesinde jarlıqtıñ soñğı, ayqındauış böligi ämbe halıqqa emes, tek qana basbwzar jwrtqa arnalğanday wğım beredi. Mwnday ekiwştılıq Pellio audarmasınan da ayqın añdalıp twr: jarlıq öz halqınıñ bolmıs-tirşiliginen tısqarı, tek qana jat jwrt üşin jasalğanday.
Sonımen, ejelgi türik mätinin qazirgi qazaq-türik tiline ıñğaylayıq.
Mör mätininiñ äuelgi, ayğaqtama twjırımı:
“Möñke täñriin küçün-dür Ieke Moğwl wlwswn dalayı-hanw jarlıq…”
Toğız sözdiñ jeteui – bügingi qazaq tilinde şamalı ğana fonetikalıq özgeşelikpen, sol qalpında saqtalğan, al segizinşi söz – “eke” – qazir wlıqtauşı jwrnaq esebinde; al sırt qalğan jalğız söz – “dalay” (nemese “talay”) – yağni telegey (teñiz) – büginde eskirgenimen, ejelgi türik tilinde keñinen qoldanılğan, bwl sözdi Oğız-han turalı añızdan wşıratamız jäne köne türik tiliniñ “Sözdikterinde” tirkelgen. Al «wlıs” – N.Şastina wğımındağı “narod” – halıq emes, wyımdasqan qwrılım, memleket. Biz arnayı toqtalmağan “-dür” – bekemdeuşi jwrnaq, eskilikti qazaq eposında, Altın Orda zamanındağı jazba eskertkişterde keñinen qoldanıladı, qazir de qatardan şıqpağan.
Mätinniñ ekinşi böligi, ayqındama tüyin:
“El bolğa ergün-dür, körbäsü büsrätügüy ayuduğay”.
Bwl arada säl kürdelirek; alğaşqı eki söz – älige sol qalpında, “ergün” – “ergen” – adam, halıq, jwrt, «körbäsü” – “köriñder”, al soñğı eki söz osı küyinde qoldanısta joq, arhaizmge aynalğan, biraq bwlar da köne türik negizdi leksika qwramında.
Sonımen, birtwtas mör mätini:
“Möñke täñriin küçün-dür Ieke Moğwl wlwswn dalayı-hanı jarlıq. El bolğa ergün-dür, körbäsü büsrätügüy ayuduğay».
Endi, salıstırma naqtılıq üşin, äuelgi audarmalar, keyingi däyektemeler negizinde, qaytadan orısşa qalıptayıq:
“Siloyu Veçnogo Neba derjavı Velikih Mogulov vsemoguşego hana prikaz. Uzrevşiy ego poddannıy narod, poçitayte nas i trepeşite”.
Aqırı, mör-tamğanıñ tolıq mätinin köne-türik tilinen jaña qazaq-türik tiline twtasımen ikemdegende bılay bolıp şığadı:
“Mäñgi Täñiriniñ küşimen Eke Moğwl wlısı dalay-hanınıñ jarlığı. El bolğan jwrt, köriñder, bas wrıñdar, aydınıñdar”.
Däp osılay!
Birer däyekteme. Köne wyğır-türik bitiginde qosar, üyles dıbıstar birdey tañbalanuına oray, tura, naqtı bir ataudıñ özi ärqilı oqıluğa mümkin; kezinde jarlıq arqılı bekitilgen jazudıñ keñinen taraluınıñ bir sırı – ärqilı taypalar arasındağı, dialektilik ayırımı bar sözder birıñğay tañbalanatın, ärkim özinşe oqidı, bärine de tüsinikti. YAğni, büginde de, köne jazudağı belgili bir fonema ärqilı oqılğanımen, odan söz mänisi özgermeydi, mätin mağnasına nwqsan kelmeydi. Dese de, jarlıq tiliniñ özindik erekşelikteri ayqan añdalıp twr. Türik tiliniñ “j” dıbıstı tarmağı (“jarlıq”, – “yarlıq” emes). Sonday-aq “-dür” – qıpşaq negizdi, onıñ işinde qazaq tildi eskilikte keñinen tarağan jwrnaq. Al «dalay-han”, ayttıq, wlı qağanattar men Şıñğıs han imperiyası aralığında, Qıtay ekspansiyasına qarsı qwrılğan, kerey, nayman, merkit jäne basqa da köşpendi ru-taypalardı biriktirgen täuelsiz jaña bir wlıs handarınıñ mansap-därejesi, Wlı Dalanı qaytadan wyıstırğan Temujin äuelde ejelgi dästür orayında maqwl körgenimen, köp wzamay «handardıñ hanı, şıñ-qwz ämirşi” mağnalas “şıñğıs han” atağın artığıraq, biigirek sanağan, aqırı bwl lauazım naqtı esimge aynalğanı belgili. Atalmış mör Temujin ejelgi türik wlıstarınıñ dañqtı handarınıñ jalğas, şınayı mwrageri retinde ülken bilikke jetken, biraq äli de jaña, “şıñğıs han” atalatın märtebeni ielenbegen kezi, 1206 jılğı Wlı qwrıltaydan bwrın, nemese dälme-däl qarsañında ğana jasalğan boluğa tiis dedik.
Hoş. Jartı älemdi ğwzırında wstap otırğan qwdiretti imperiyanıñ memlekettik möriniñ betindegi jazu – köne türik tilinde eken. Eşqanday talassız, anıq aqiqat.
Endi azğana oylanayıq…
5
Azğana oylandıq. Şıñğıs hannıñ möriniñ mätini – türik tildi. Türik tildi! Sonda… ne bolıp şıqtı?.. Arı qaray teksere bastağan kisiniñ bası qañğırıp, mıyı aynalıp ketui mümkin. Wğım-senimge qayşı, aqılğa sıymaytın, kümändi, qisınsız ğana emes, ğalamat, swmdıq jağday. Bwdan äri boylasañ, densaulıqqa ziyan; köpe-körneu baylamdı joqqa şığarsañ, ğwmır boyı jinağan ataq-abıroyğa köleñke. Sonıñ bäri twrıptı, auısqan naqwrıs dep, jındıhanadan bir-aq şığarmasına kim kepil?! Qaytkende de päleden aulaq.
Söytip, Pol' Pellio da, odan keyingiler de, francuz, nemisi bar, ağılşın, orısı bar – eşqaysısı da arı qaray attap baspağan.
Nemese biz Batıs oqımıstıların tım joğarı bağalap otırmız. Al olar bizdi… bügingi bolmısımız ğana emes, bükil ötken tarihımızdı näsili tömen, jabayı jwrttıñ bılıq-şılığı, baldır-batpağı dep qaraydı. Basqanı qoyğanda, Şıñğıs han qwrğan älemdik imperiya “memlekettik qwrılım därejesine jetpegen” deytin, qalıptasqan qağida qaydan kelipti? Meyli. Şıñğıs hannıñ quat-qwdiretine emes, özderiniñ parasat-deñgeyine bağa berip otır. Dala jwrtınıñ jalğas wrpağı retinde biz öz sözimizdi aytamız. Onıñ üstine…
Bizdiñ joğaltatın eşteñemiz joq. Qalay jazsaq ta, ne aytsaq ta, auıl arasında qaladı. Sondıqtan irkilmedik. Tım qattı bolmasa da, tereñge barmay-aq, beriden qayırıp, şolaq aqılğa salamız.
Ol da jarım dünieni därgeyine keltirgen Britan imperiyasınıñ memlekettik möriniñ betindegi jazu… ündi men ündisti aytpayıq, nemis tilinde, nemese francuz tilinde boluı mümkin be? Äytpese, kerisinşe, nemis möri ağılşın tilinde, sonday-aq, francuz möri orıs tilinde, orıs möri japon, iäki qıtay tilinde… Boladı eken. Mör mätininiñ naqtı audarmasın jasap, onıñ türik tildi ekendigin kuälandırğan Pol' Pellio da, odan soñğı nemis, orıs… jäne basqalar da eşqanday kümän keltirmepti. Memleket – Moñğol imperiyası, al memlekettik mör betindegi jazu – türik tilinde!.. Şınında da ğajayıp emes pe?!
Aqılğa sıymas ğalamat mwnımen de tınbaptı. Märtebeli jarlıq-hattıñ dwğalıq bastamında (invokaciya, basmalla) qalıptı twjırım retinde tağı da… türik tiline wşırasamız. Jañağı mör betindegi ayğaqtama: “Möñke Täñriin küçün-dür Ieke Moğwl wlwswn dalayı-hanı jarlıq…” , keyingi qazaq-türik lwğatına qaray az-maz ıñğaylasaq: “Mäñgi Täñiriniñ küşimen Eke Moğwl wlısınıñ dalay-hanınıñ jarlığı…” Bar ayırma – bwl jolı arab jazuımen. Jäne män-mañızı körneki: keyingi, negizgi mätin qaripterinen eki-üş ese iri, atpal tañbalarmen, arası alşaq üş tarmaq bolıp berilgen.
Endi “moñğol” degen, qaytkende de mıyğa siñgen, üyrenşikti ğana emes, sırlı, magiyalıq sözdiñ şeñberinen şığa almağan Batıs ğwlamaların qıjırtpay-aq, turasına köşeyik.
Balağa da belgili, qaşanda memlekettik mör betindegi jazu – sol eldiñ memlekettik tilinde tañbalanbaq. Şıñğıs han imperiyasınıñ eñ bastı, memlekettik möriniñ betindegi “legenda” mätin – türik tilinde eken, şet jwrt ämirşisine joldanğan resmi qwjattıñ dwğalıq bastamı tağı da türki, endeşe, bwl eldiñ memlekettik tili de türik tili bolğanı eşqanday kümän tuğızbauğa tiis!
6
Äygili jarlıq-hattıñ negizgi mätini parsı tildi dedik. Äuelgi, naqtı tüpnwsqasınan emes. Bastapqıda sol eldiñ öz tilinde jazılıptı. Moñğol tili dep naqtılaydı keyingiler. Karpinidiñ özi olay aytpağan. Tatar tilinde degen.
Karpini bajaylap aytadı. Imperatordıñ nwsqauı boyınşa, Birinşi hatşı Şıñqay bizben söylesip, is-saparımızdıñ män-jayın, aytar söz, jüktelgen mindet, tapsırmalarımız turalı tolıq mağlwmat aldı; arada biraz uaqıt ötken soñ bizdi tağı da şaqırttı, keñeske memlekettiñ İs basqaruşısı Qadaq, Birinşi hatşılar Şıñqay men Bala qatıstı, bwl jolı da aradağı tilmaşımız – orıs knäzi YAroslavtıñ jasaqşısı Temer boldı, deydi. Şıñqay bizden Papa mırzanıñ ğwzırında orıs jazuın, nemese saracin jazuın, äytpese tatar jazuın biletin kisiler bar ma dep swradı. Biz orıstıñ da, tatar men saracinniñ de jazuın tanımaymız, biraq bizdiñ jaqta şalğay twratın saracinder bar, dedik. Äytkenmen de, joldau tatar tilinde jazılsa, bizge audarıp aytılsa, ijdağatpen öz tilimizde jazıp alıp, tiesili hatpen birge tapsıramız, dedik. Osıdan soñ bwl wlıqtar imperatormen aqıldasuğa ketti, deydi.
Aqırı, äulie Martin küni (11.Hİ. – M.M.) bizdi qayıra şaqırdı. Otırısta Qadaq, Şıñqay, Bala jäne äuelgi jolğı bitikşiler boldı. Bizge joldau-hattı sözbe-söz audarıp, wğındırıp otırdı, biz latınşa jazıp otırdıq, qaytalay pısıqtap, bizdiñ audarmanıñ`naqtılığın eki qayıra tekserdi, sonşama alıs jerden kelgende, aqparımızda qate bolmauı kerek dep ayttı, bizdiñ bärin dwrıs tüsingenimizge közderi jetti, deydi. Karpini bwdan soñ papağa jazılğan hattıñ saracin`tiline audarılıp, qayta köşirilgenin, aqırı, üşinşi kün degende qolğa tapsırılıp, elge qaytuğa rwqsat berilgeni turalı jazadı.
Karpini naqtılap otırğan “saracin” – mwsılmandardıñ europa jwrtındağı jalpı atauı, bwl rette parsı bolıp şıqtı. Ayttıq, bizge belgili ğwzırlı joldau parsı tilinde jazılğan. Arab älipbiimen. Äuelgi tüpnwsqa qalıbı – tatar tildi eken. Älbette, wyğır-türik bitigimen. Keyingi bir zertteuşiler bağamdağanday, moñğol jazuı emes, moñğol tilinde de emes.
Karpini men Rubruktan birşama keyin Şığısqa attanğan jäne Qwbılay hannıñ därgeyinde wzaq uaqıt bolğan ağayındı Nikkolo, Matteo jäne Nikkolonıñ wlı Marko – äygili Polo äuletiniñ sayahatnama kitabında naqtı aytılğan. Tatar tili men türik tiliniñ arasına teñdik belgisi qoyılıptı. Eki atau – sinonim retinde qoldanıladı. Wlı han Nikkolo men Matteonı qwrmetpen qabıldadı, sonşama şalğay jerden kelisine riza boldı, Batıs jwrttarı, olardıñ korolderi, soğıs öneri, basqa da şaruaları, Rim şirkeui jäne apostol (papa) turasında köp äñgime swradı, deydi. Nikkolo men Matteo anığın, şındığın ayttı, bwlar aqıldı, parasattı kisiler edi jäne tatar tilin jaqsı biletin, deydi (negizgi, Rustiçano nwsqası häm Ramuzio, Bartoli basılımdarı). Marko Polo kitabınıñ tağı bir, eskilikti, Benedetto jariyalağan köşirmesinde “tatar häm türik” dep jazılğan. Al bwdan soñğı derek twpa-tura. “Wlı han apostolğa jiberetin hatın türik tilinde jazuğa bwyırdı”, – deydi. Ol kezdegi Rim papası – Kliment İÜ, Qwbılay hannıñ arnayı joldauı Nikkolo men Matteo ekeuiniñ qoldarına tapsırıladı. Bwl jolğı märtebeli hattıñ “saracin” tilinde emes, “tatar-türik” tilinde jazıluı – eki aradağı tilmaş qızmetin atqaruğa tiis qajetti kisilerdiñ özderi jauşılıq mindet aluına baylanıstı.
Küyik hannıñ jarlıq-hatına qayta oralayıq. Äuelgi mätin “moñğol tildi” bolsa, onda betaşar, resmi lepes – dwğalıq (invokaciya) nege türik – basqa bir tilde boluğa tiis? Mwsılmannıñ käliması emes qoy. YAğni, jarlıq-namanıñ äuelgi jazba – tüpnwsqası da osı türik, yağni tatar tilinde bolğanı. Ata jwrtta emes, qalıñ qıtay ortası – Pekinde ökim etip jatqan Qwbılay hannıñ “türik-tatar” tili naqtı derekti, anıq aqiqat bolğanda, odan jartı ğasır, şirek ğasır bwrın öz halqınıñ jiın ortası, wyıqtı, ejelgi meken Qaraqorımda otırğan Küyik qağannıñ “tatar-türik” tili – aqılğa sıyımsız, erekşe qwbılıs emes, kädimgi, tabiği jağday. Patşalıq qwrıp, el bilegen äulettiñ ana tili häm wlı imperiyanıñ memlekettik tili. Elge wytqı bolıp otırğan negizgi jwrttıñ kündelikti qoldanıstağı ädepki tili. Wlıstıq ülken mör betindegi türki mätin – sonıñ bir ğana körinisi dep tanuğa kerek.
Vİ tarau
BİR BELGİLİ ATAUDIÑ MÄNİSİ
Özgeşe jayıt – küni büginge deyin “moñğol” etnomiminiñ tüp törkini tolıq ayqındamay otır. Ayqındalsa da, talassız aqiqat retinde bekimegen. Sözdiñ wğımdıq tanımı emes, bwl – ekinşi, üşinşi kezektegi, kerek deseñiz, mänsiz mäsele, küñgirt jağday – ataudıñ qaydan şığıp, qalay ornıqqanı. Şiırtpaq tüyinniñ ayrıqşa mañızı sonşalıq, Şıñğıs han imperiyasınıñ tarihındağı eñ negizgi etnikalıq jäne sayasi mäselelerdiñ köbiniñ şeşimi osı kiltipanğa tireledi.
Qalıptasqan közqaras boyınşa, “moñğol” nıspısı, naqtıraq aytsaq, “moñğol” boluğa tiis dep şamalanatın “menu” atauı qıtay tarihnamasında alğaş ret 945 jıldan wşırasadı (“Czyu Tañ şu” – “Köne Tañ tarihı”). Bir ğasırdan soñğı, 1060 jılğa säykes derekte bwl “moñğol” – “menva” atauımen berilgen (“Sin' Tañ şu” – “Jaña Tañ tarihı”). Keyingi Qidan memleketiniñ (916–1123) E Lunli qwrastırğan derbes tarihında (“Cidan go çji») jäne Şürjen imperiyasınıñ (1115–1234) resmi tarihında (“Czin' şi”) “mengu”, nemese “mangu” jwrtına qatıstı birşama derek bar. “Mengu” turasında Swñ tarihşısı Li Sin'çuan' jäne Swñ elşisi Çjao Huñ jazıp qaldırğan mağlwmat ta ayrıqşa qwndı. Bügingi ğılımda äuelgi “menu” jäne “menva” häm keyingi “mengu”, “mangu” – bäri bir-aq atau, yağni “moñğol” etnoniminiñ qıtayşa ärqilı jazılğan nwsqası dep esepteledi. Negizi ortaq ataudıñ mağnası da üyles – “özen jwrtı” degen söz eken. Nemese “su jwrtı”.
Bwl taraptağı bastapqı äñgime – añız ben aqiqat aralas.
Mangu – özgeşe jaratılğan halıq eken. Boyları – segiz cun, yağni eki jarım metrge taqau. Qayrattı, küşti. Ayrıqşa jauınger. Kön sauıttarı nahan balıq terisinen jasalğan, oq ötpestey berik. Añşı jäne balıqşı. Mal degende şoşqa ösiredi. Bälkim, sonımen qatar bwğı. Az ba, köp pe, atqa mingen. Tamağın, onıñ işinde bwğı etin pisirmey, şikidey jeydi. Janarı özgeşe ötkir, tünde de kündizgidey köredi, al jarıqta – äldeneşe şaqırım jerdegi wsaq-tüyek närseniñ özin ayqın ajıratıp tanidı… Eñsegey boy men köregen köz jayı azdı-köpti äsireleu desek, qalğan sıpattar – şındıq auqımında, eskilikti, bwla taypalardıñ köbine ortaq sıpat.
Bwdan soñğı derekterdiñ naqtılığı eşqanday kümän tuğızbaydı. Mangu ieligi 1084 jılı Qidanğa arnayı elşi tüsiripti. Eki el arasındağı qatınas onşama nığız bolmağan siyaqtı. Wrıs-qağıstar turalı da mağlwmat joq. Aralıq tım alıs. E Lunlidiñ aytuınşa, Qidannıñ Joğarğa astanası Şan'czinnen eseptegende, mangu şegi tört mıñ liden (eki mıñ şaqırımnan) astam qaşıqta eken. Şalğay körşimen baylanıs Şürjen twsında ğana jandana bastaydı. Jaña wlıstıñ äuelgi kezeñinde mangu men şürşit arasında dostıq, odaqtastıq qatınas ornaptı. Mangu Qidanğa qarsı jorıqqa äsker qosadı, älbete, belgili bir qarımta, tölem orayımen. Alayda, bwl birlik jağday wzaqqa sozılmaydı. Eki ortada jay ğana arazdıq emes, qastas jaulıq twtanadı. Şürjender tölem turasındağı uädesin orındamaptı, bar päle sodan bastalıptı desedi. Äuelgi kelisim-şart bwzılğan jağdaydıñ özinde, bitispes soğıs sebebi tereñde jatqan. Şürşitter Soltüstik Qıtaydı alğannan soñğı kezeñde imperiyanıñ şegin ölşeusiz keñeytti, bwdan arı da alıs-jaqın töñirekti tügel öziniñ ğwzırına keltiruge tırıstı. Qiırda jatqan Mangu ielikteri bwrınğıdan köp jaqındadı. Al jauınger mangu eşqanday zorlıqtı moyındamağan. Endi äuelgi şekaralıq qaqtığıstar twtas on eki jılğa sozılğan wzaq-sürgin soğısqa (1135–1147) wlasadı.
Şürjen wlısınıñ üşinşi imperatorı Hela (1135–1149) taqqa otırar otırmastan, mangu mäselesin birjola şeşu maqsatımen, soltüstikke Uçju deytin qolbası bastağan qalıñ äsker attandıradı. Kütpegen jerden basıp kirgen şürşitter äuelde birşama tabısqa jetipti. Alayda, Köp wzamay-aq es jiıp, qayıra küş toptağan mangular jau äskerin ülken şığınğa wşıratıp, keri tıqsıra bastaydı. Hela şwğıl kömekke Huşahu bastağan tağı qanşama tañdaulı äskerin bağıttaptı. Aqırı, bwrnada qaytpas qidandı, qara-nor qıtaydı qirata jeñip kelgen şürjen äskeri, üş jılğı qantögis maydannan soñ toz-tozı şığıp, keri qaşadı. Ökşeley quğan mangular qalıñ qoldıñ aqırğı qaldığın Joğarğı astananıñ tübinde birjola joyıp jiberipti. Şürjen imperiyasın ürey jaylaydı. Biraq mangular el işine boylap enbeydi, keri oralıp, özderiniñ şekaralıq aymağında bekinip qala beredi.
Örkökirek imperiya mwnday almağayıp jağdayğa tözbeuge tiis edi. Hela seksen mıñdıq jaña jasaq şığaradı. Bas qolbası retinde, bwl tarapta soğıs täjiribesi bar Uçju qaytadan bekitiledi. Maydannıñ ekinşi kezegi tura jeti jılğa sozılıptı. Eşqanday nätijesiz. Esebi, imperiyanıñ nısanalı maqsatı orındalmağan. Kerisinşe, tınımsız qırğında oysırağan jeñilisterge wşıraptı. Aqırı, twtas on eki jıldıq auır soğıstan soñ, 1147 jılı, ökiletti elşi jiberip, amalsız, Ğwn zamanınan beride bolmağan, imperiyalıq közqaras twrğınan alğanda “masqara”, şınında da asa auır bitim jasalıptı. Şürjender bar äskerin keri qaytaradı, şekaralıq aymaqtağı jiırma jeti bekinis-qalasın mangularğa qaldıradı, onıñ üstine jıl sayın, tiesili mölşerde, ayaqtı mal: müyizdi qara, bwğı, qoy jäne azıq-tülik: biday, küriş, bwrşaq jäne qanşama buma jibek türinde salıq tölep twruğa mindettenedi.
Mangu jwrtı mäñgilik erkindik alğanday, Şürjen imperiyası birjola tınıs tapqanday eken. Biraq bäri de qwytırqı, öktem qauım amaldağan uaqıtşa şara bolıp şığadı.
Wzaq, auır soğısta tolıq jeñiske jetken mangu halqı etek-jeñin jinap, ornıqtı wlıs retinde wyısuğa bet bwrıptı. El ämirşisi boczin Aolo özin huandi – imperator dep jariyalaydı, al qarauındağı jwrt bwdan bılay “Wlı Mangu memleketi” dep ataluğa tiis eken.
Bärine şıdağan Şürjen imperiyası mwnday, özimen ataq-därejesi iıqtas patşanı da, quat-küşi zor, irgeli memleketti de moyınday almaytın edi. Hela şwğıl şeşim jasap, jaña maydan aşıptı. Bwl jolı imperiyanıñ barlıq qarulı küşteri soltüstikke tögilgen siyaqtı. Wrıs täsili, soğıs mwratı da bwrınğıdan özgeşe boladı: eldi mekenderdi jermen-jeksen qiratu, qaru jetken halıqtı tügin qaldırmay qıra beru, söytip, mangu mäselesin brjola, tübegeyli şeşu.
Bwl retki wrıs qimıldarınıñ naqtı şejiresi qağazğa tüspegen, biraq negizgi maqsat tolığımen orındalğanı körinedi. Wlı Mangu memleketi qirap, qwlaydı, erjürek mangu jwrtı da qırılıp bitedi, jer betinen birjola köşedi. Tek Şığıs halıqtarınıñ ejelgi ürdisinde dabıralı, dañqtı esimi ğana qalıptı. Biraq tügel tarihı mağlwm emes. Kerek deseñiz, şeşilmes jwmbaq.
Etnonim törkinine qaytıp oralsaq, keyingi bir zertteuşiler “mangu” – twñğıs-mänçjür sözi ekenin ayğaqtaydı. Bwl jwrt özderi qonıstanğan Amur özenin Manga dep ataptı. YAğni “mangu”, “manga” – twñğıs tekti äldebir halıqtıñ özindik atauı. Soğan qaramastan, bwl mangu – ejelgi moñğol dep tanılğan. Qırılıp ketken – negizgi tobı, tüpki qonısta otırğan jwrtı. Osı ayrıqşa apattan jüz elu – eki jüz jıl bwrın, H ğasırdıñ orta şeni, bälkim Hİ ğasırdıñ bas kezi, moñğol tekti qidan öktemdigi zamanında, bwlardıñ bir böligi oñtüstik-batıs – Onan–Kelüren boyına qonıs audarıptı-mıs. Alayda… arğı tarihtan mäşhür mangu, nemese mengu qonısımen eki aralıq – nulı şıtırman, sulı bögesin. En dala emes, orman, toğaylı, tau, qırattı, tereñ dariyalı – salqar köş, wzaq saparğa qolaysız. Onıñ üstine Wlı Daladan tım şalğay. Ussuri özeniniñ tömengi ağısı, Japon teñiziniñ teristik jağalauı, aspanmen wşqannıñ özinde bes mıñ li – eki jarım mıñ şaqırım. Azğana qauımnıñ tuma, qalıñ tobınan bölinip, ata jwrtınan auuına erekşe bir sebep keregin aytpağanda. Jäne bwl kezde mangu halqınıñ bağı basında twrğan. Tötenşe köştiñ eşqanday qisını joq. Sondıqtan da moñğol nwsqasın jaqtauşılar mangu qonısın batısqa qaray meylinşe jıljıtuğa tırısadı. Amurdıñ orta ağısı, tipti, bas jağı dep qoyadı. Sonıñ özinde mıñ jarım, eki mıñ şaqırım töñiregi. Orıstıñ darındı jas ğalımı Pavel Rıkin bwl taqırıptı arnayı zerttep, “migraciya teoriyası” mülde negizsiz degen qorıtındığa toqtağan.
Qarap twrsañız, bar tetik köşi-qonnıñ bolu-bolmauımen şeşilmeydi. Ejelgi mangudıñ twrmıs-ahualı mülde özgeşe. Balıqşı, añşı. Al keyingi zertteuşiler moñğol qılıp qoyğan jalpaq jwrt – kerey, nayman, merkit, qoñırat, jalayırdı aytpağanda, Şıñğıs hannıñ tuğan taypası qiyattıñ öziniñ barlıq tirşiligi mal şaruaşılığına baylanıstı. Añşılıq – qosımşa demesin ğana. Balıq aulau – käsip emes. Eñ keremeti – mangulardıñ birden-bir derlik, negizgi tüligi şoşqa – atımen joq. Qima ağaş üyde twrmaydı, añ terisi jabılğan, ağaş qabığı, japıraq, bwtaq bürkengen qos, kürke degendi bilmeydi. Qısı-jazı birdey kiiz tuırlıq astında.
Älbette, qonıs özgergende, zaman ozğanda halıqtıñ tirşilik-kebi basqa bir arnağa tüsetini bar. Mäselen, büginde moñğol tobına tiesili halıqtardıñ barlığı da mal şaruaşılığın türik jwrtınan üyrendi, bastarındağı kiiz üyge deyin türikten aldı. Sonau Ğwn zamanınan bastalıp, Türik qağanattarı däuirinde bayan tapqan ürdis. Biraq zamana lebimen qanşama özgerse de, ejelgi jwrt öziniñ bağzı dästür-salttarın birjola joğaltpaydı. Belgili mölşerde negizgi erekşeligin saqtaydı. Bwl twrğıdan alğanda, qiyattıñ özderimen twraqtı qwda-andalı qoñırattan, öktem tuıstıq jönimen qaltqısız aralasqan jalayırdan, odaqtas, endigi bir zamanda boyı biik syuzeren bolğan kereyden, tipti, köbine-köp jaulas merkitten, eñ aqırı – tikeley şektespeytin, alıstağı naymannan sonşama odağay ayırım-belgileri bayqalmaydı. Twrmıs-saltta da, minez-qwlıqta da. Özara audarma tilmaş arqılı, nemese basqa bir tilde söylesti degen derek joq. Bäri bir jwrt, bir halıq. Bäri de moñğol deytin bwrnada. Aqır tübinde, naymannan bastap, merkit, kereyden ötip, qoñırat, jalayırğa deyin tügel türik bolıp şıqtı. Keybireuler äli de keyin tartıp jürgenimen, ülken ğılımda anıq şeşilgen aqiqat. Äzirge bası aşıq – qiyat qana. Aytıp, ayğaqtap kelemiz, ol da türik eken. Sonda ne qaldı?!
Iä, wmıtıp baradı ekenbiz. Wlı Dalağa qatıstı qıtay derekterinde äldebir “men-gu» taypası atalıp qalatın retteri bar. Onan özeniniñ etegi, Barğwjın-Toqım – Şıñğıs han jwrtınıñ şeñberinde. Mine, moñğol! – desedi bilgişter. Tek añdamağan, nemese attap ötken bir kiltipan bar. Bwl men-gu – kädimgi mañğıt! Jekeşe twlğası – mañğu, nemese mañğı boluğa tiis. Biraq bwl mañğıt ta moñğol tekti emes, türik tekti taypa.
Sonda “moñğol” etnonimi qaydan şıqtı, qalay jabıstı degen saual tumağı orındı. Şıñğıs han – moñğol, ol qwrğan baytaq imperiya da Moñğol atında… Endi, osı taraptağı azdı-köpti tolğam. Biz oylap tapqan emes, zerdeli ğılımda qalıptasqan közqaras. Sonıñ jalpı swlbasın bayandap şığayıq.
Eñ aldımen aytarımız – “moñğol” atauı Şıñğıs han zamanınan bastau aladı. Naqtı tarihi derekter kuäligi boyınşa, 1211 jıl, Şürjenge qarsı ülken maydan aşılar qarsañda qabıldanğan. Bälkim, bwdan säl erterek, yağni Wlı qwrıltay – 1206 jıl şamasında dep eskertedi keybir zertteuşiler. Bizdiñ Eke Wlıs mörine qatıstı bayıbımız boyınşa, atalmış qwrıltay qarsañında, nemese sodan azğana bwrın. Qaytkende de Şıñğıs han imperiyası tu kötergen zamanğa deyin “moñğol” atauı (nemese sonıñ dıbıstıq basqa bir nwsqası) eşqanday qoldanısta bolmağan.
Şürjen jorığı – ilkide, wlıs wyısa bastağan kezde oylastırılğan şarua. Arğı mıñ jıldıq tarihtı aytpağanda, keyingi eki-üş ğasır, tipti, Temujin düniege kelip, oñ-solın tani bastağan kezdiñ özinde saqara halqı üşin eñ ülken qater – körşiles Qıtay memleketi boldı. Kiiz tuırlıqtı jwrttı bodandıqta wstağan, birjola bas kötertpeu üşin Wlı Dalağa oqtın-oqtın jazalauşı äsker şığarıp, kämeletke jetken er-azamatın qırıp ketip otırğan Qıtay. Bwrnada Tañ, Swñ atansa, keyinde Qidan, Şürjen atanğan, kim bilep, qalay tolqınsa da, qıtaylıq negizin saqtağan quattı, basqınşı imperiya. Şıñğıs han öziniñ ömirlik, negizgi mwratı – osı üreyli-zändem, ejelgi dwşpannıñ sağın sındıru, zärin qaytaru ğana emes, birjola qauipsiz qalıpqa tüsiru dep bilgen.
1206 jılğı Wlı qwrıltaydan soñ dalalıq memleket – Eke Wlıs şañırağın köterip, irgesin bekitti. Birden-aq qanatın keñge jayıp, Ortalıq-şığıs Aziyadağı asa quattı, jaña bir imperiya retinde boy körsetti. Äzirşe, wlıs qwramında azdı-köpti bögde taypalar bar, biraq halıqtıñ basım köpşiligi, tipti tügelge juığı – türik tektiler. Dese de, bwl qırıq ru eldiñ ortaq atuı joq eken…
Qazirde biz tüp tarihı enşiles, tilderi üyles, negizinen Euraziya qwrılığında ornalasqan tuıstas halıqtardıñ ülken bir tobın “türik tekti” deymiz. Batıs Europada HVİİİ ğasırdan bastap qalıptasqan atau. Rossiyada küni keşe, HİH ğasırdıñ orta şenine deyin türik esebinde “tatar taypaları” degen anıqtama qoldanıldı. Ötken tarihtıñ wzına boyına qarasañız, arğı zamandarda özara qoldasqan tuıstas taypalar odağı sol wjımğa jetekşi bolğan rudıñ atımen ataladı eken. Mäselen, Türik qağanatı, Türgeş qağanatı, Qarlwq handığı, Qıpşaq birlestigi degendey. Ärqaysısınıñ qwramında zatı bir, atı bölek tağı qanşama ru-taypa bar. Şıñğıs han qwrğan imperiyada bileuşi äulet qiyat wzın sanı jöninen de, küş-quatı jağınan da mwnday basımdıqqa jetpegen. Sonımen qatar, Şıñğıs han rulıq bölinisti joymasa da, älsiretuge tırısqanı, bükil wlıstı birtwtas qwrılımğa aynaldırğanı mälim. Qolbasılar, wlıq, ämirler – şıqqan ruımen emes, jeke basınıñ qasiet, qabıletimen köterildi jäne soğan oray orın aldı. Äuelde Şıñğıs hannıñ küres künderinde qaltqısız qosılıp, eldiñ aldı bolıp jaqtağan atalar ülken qwrmetke jetse, uaqıt oza kele barlıq ru-taypa ökilderi, tipti, bögde jwrt twlğaları da birdey ölşemmen bağalandı. Qaytkende de, wlıstıñ jäne ondağı halıqtıñ jalpığa ortaq, özindik atauı boluğa tiis edi. Bwl kezde ejelgi “ğwn” esimi wmıtılğan, al köne “türik” atauı kömeski tartqan jäne Batıs qanat – Şığıs Däşti men Orta Aziyadağı qauım arasında taralğan etnonim. Ataqtı «tatar” – ilkide köpşilikke tanımal, etene bolsa da, soñğı zamanda üyirine qarsı şapqan, nätijesinde küni keş ğana qiratılğan, zamanı ötken, baqas taypanıñ nıspısı. Aqırı, tañdau mülde basqa tarapqa oysıp, osıdan elu-alpıs jıl bwrın şürşit-qıtaymen qaytpay qarjısqan, sol, iilmegen qalpı tügeldey qırılıp ketken jaujürek, qaharman jwrt esimi – “mangu”, “mengu” atauına tüsedi.
Tüstik Swñ elşisi, sayasatker Çjao Huñ bwl tañdau – şürjen tarabınan qaşıp, Eke Wlıstı panalağan qidan qayratkerleriniñ aqılı boyınşa jüzege astı dep jazğan. “Olar Şürjenmen qaytpay soğısqan jauınger halıq retinde mengu jwrtın ayrıqşa qwrmet twtadı, sondıqtan öz wlısın “Da Mengu go” – “Wlı Mengu memleketi” dep jariyaladı”, – depti. Bwl – Şıñğıs hannıñ mörinde tañbalanğan, odan soñğı jazba derekterde aytılatın “Eke Monğol wlısı”, nemese, naqtısı – “Eke Moğwl wlısı” degen tirkes. Dabıralı “mangu” atauı Şürjenge qarsı şeşuşi maydanda Dala jwrtına küş beruge jäne jaudıñ qwtın qaşıruğa tiis edi. Sonımen qatar,zerteuşiler osı esimdi ielenu arqılı Şıñğıs han özin Mangu jwrtınıñ tikeley mwrageri, soğan oray, joyılğan tumalastıñ kegin quuşı retinde körstpek boldı desedi. Sol zamandağı Swñ oqımıstısı Huan Dunfa: “Bwrnada “Da Men-gu go” deytin patşalıq bolğan. Bwlar Czinniñ Lyan' zamanında (yağni 1150–1161 jıldar aralığı, – M.M.) tatarlarmen tize qosıp, şekarada köptegen jauızdıqtar jasadı. Endi bizdiñ Czya-din biliginiñ törtinşi jılında (1211, – M.M.) tatarlar olardıñ esimin ielenip, özderin “Da Men-gu go” dep atay bastadı”, – dep jazğan. Twstas, ekinşi bir Swñ bilimpazı Li Sin'çuan' bwl atau Şürjenmen soğıs bastalğan kezde ğana belgili bolğanın kuälandıradı. Deregi mol, däyegi tiyanaqtı tağı bir eskilikti jädiger «Men-gu-yu-mu-czi” osı “mengu” atauınıñ keyinde jäne qalayşa qabıldanğanı turalı bwrnağı mağlwmattardı ayğaqtay tüsedi. YAğni, qanşama zamannan beri Wlı Dalağa öktemdik jasap, ondağı jwrttıñ ärbir qadamın baqılap otırğan qıtay tarabınıñ özi “mengu” atauınıñ tüp törkini men keyingi qalıbınıñ arasında sabaqtas baylanıs joğın, belgili bir kezeñde tek ataudıñ ğana auısqanın naqtı körsetipti. Bwl – tuıstas taypalardıñ birlesui nätijesinde qayta qwrılğan halıq esimi emes, jañadan boy kötergen wlıs esimi bolatın, yağni etnonim emes, politonim. Bwdan bılayğı jerde Şıñğıs hannıñ tuı astındağı barlıq jwrt mengu – jañaşa dıbıstaluı boyınşa – moğwl dep ataluğa tiis boldı. Küni keşegi zamanmen şendestirsek, Sovet Odağı, sovet halqı degen siyaqtı.
Alayda, jaña ataudıñ ornığuı öte qiın bolğanı jäne birşama wzaqqa sozılğanı bayqaladı. 1221 jılı Pekinde, Soltüstik Qıtay tarabındağı wlıs-begi jalayır Mwqalı-noyannıñ äskeri ordasında bolğan Çjao Huñ: “Mo-hou go-van öziniñ ärbir sözinde “biz, tatarlar” dep otıradı, basqa qolbasılar men wlıqtar da solay… Bwlar özderiniñ men-gu ekenin de bilmeydi, bwl ataudıñ mağnasınan da beyhabar”, – dep ayğaqtağan. Qolbası Mwqalınıñ tanım-biligi osınday bolğanda, qalğan qaraşı jwrttıñ jağdayı aytpasa da tüsinikti. Soñğı eki ğasırda qalıptasqan, jalpığa ortaq tatar atauı tärik etilmeydi.
Äytkenmen, imperiyalıq resmi sayasat nätijesinde jaña moñğol (moğol, moğwl) atauı birte-birte beki bastağanın bayqaymız. Mäselen, Şıñğıs han imperiyasınıñ äuelgi kezeñinde jazılğan Ibn äl-Asir, Näsäui şığarmalarında, Batıs jwrttarınıñ bastapqı derekterinde, tipti, Batu hannıñ Europa jorığına qatıstı barlıq ädebiette tek qana “tatar” atauı qoldanılsa, Hİİİ ğasırdıñ orta şeninen bergi zamanda “moğol” atauı da sınalap ene bastaydı. Biraq jeke-dara emes, “tatar” atauımen qatarlas, nemese qabattasa. Mäselen, Mamlük Beybarıs swltannıñ Berke hanğa jibergen elşisi, mısırlıq arab Ibn Abd az-Zahir “tatarmen” aralas “mağwl” atauın da tañbalasa (1262), parsı, mäşhür Juväyni köbine-köp “tatar” esimin orındı körgenimen, ara-twra osı ataudıñ teñdey balaması retinde “muğwl” nıspısın keltiretini bar (1260). İlkide Rubruk “moal” dep jazğan (1255), älbette, “tatardıñ” mändes tağı bir atauı esepti. Ekinşi bir katolik monağı Monte-Kroçe: “Tatarlar özderin “mogol” (moğol, – M.M.) dep te ataydı”, – degen (Hİİİ ğ. soñı). Jihankez Gayton bwl sözdi taratıp aytadı: “Tatar taypalarınıñ sanı köp, biraq bäriniñ “mogol” (ärine, “moğol”, – M.M.) degen ortaq atauı bar,” – depti (1307). Hİİİ ğasırda jasağan armyan tarihşısı Sebastaci “mugul” (“mwğwl”) dep jazsa, onıñ zamandası Stepanos Orbelyan: “Tatarlar auızeki sözde “mugal” (“mwğal”) dep ataladı”, – degen tüsindirme beredi, al ataqtı Kirakos Gandzakeci eki termindi teñdes wğım retinde qoldana otıra, keyde “mugal-tatar” dep qabattastırıp jiberedi. “Orıs tarihınıñ atası” N.Karamzin (1766–1826) öz zamanında mağlwm bolğan derekter negizinde “mogol” dep jazadı jäne “tatar” ekeuin sinonim retinde qoldanadı jäne bwl “moğol-tatar” – “şığıs türikterimen taypalas tuıs”, – dep atap körsetken.
Bilgir Räşid-äd-Din “Jinaqtı tauarihta” (1300–1307) bwl jağdaydı bajaylap taldaydı.
“Ejelgi zamanda muğwl – dalalıq türik taypalarınıñ işindegi bir ğana ru bolatın”, – deydi. Bwl jerde keyingi tolqın äserimen “muğwl” dep otırğanı – qiyat. “Endi, – deydi, – Şıñğıs han äuletiniñ baq-baraqatına baylanıstı, jalayır, tatar, oyrat, oñğıt, kereyt, nayman, tañğwt qatarlı türik taypalarınıñ barlığı da özderin muğwl dep atay bastadı”, – deydi. Oyrat pen tañğwttı jalpı türik tizimine qosıp jibergenin aytpasaq, birden közge tüsetin jağday – nayman, kerey, jalayır, oñğıt, tatar taypalarınıñ bwrnada moñğol tobınan tıs bolğanı. “Olar eskilikti zamanda bwl ataudı tanımağan bolatın”,– dep üsteydi äuelgi sözin. Kerek deseñiz: “Qazir eñ ayağı Qıtay men Şürjen jwrtı, nyangastar (Swñ jwrtı, – M.M.), wyğır, qıpşaq, türkmen, qarlwq, qalaş, tipti, kiriptar täjik (parsı tektiler, – M.M.) halıqtarına şeyin muğwl dep atalatın boldı”, – deydi osı taraptağı barlıq sözin twzdıqtap.
Bwl arada “muğwl” – qazirgi, ğılım men tarihta qalıptasqan nwsqasına köşirsek, “moñğol” – imperiya ğwzırındağı jalpı jwrt mağnasına ie bolğanın köremiz.
Jaña atau qabıldanğan kezden-aq osınday reñk-tanımı añdaladı. Mäselen, “Qasterli şejirede” Şıñğıs han jağındağı ru-taypalar tügeldey “moñğol” atalıp otıradı, al qarsı bet, tipti, keyde jañağı “moñğol” bolıp twrğan rudıñ ekinşi bölşegi, qarsılar ğana emes, qalıs qalğan barlıq beysauat qauım eşqanday anıqtamasız, özderiniñ üyrenşikti esimimen ğana ataladı da, jeke-jeke patşalıq bolıp otırğan kerey men nayman jäne merkit – “moñğoldan” mülde böten jwrttar esebinde beynelenedi. YAğni, ilkidegi sözimizdi qayıra pısıqtasaq, bwl däuirdegi “moñğol” – naqtı bir halıq emes, Şıñğıs hannıñ bodan jwrtı ğana.
Osı arada belgili ataudıñ dıbıstıq qalıbı turalı ayta ketu kerek siyaqtı. Büginde Batısta jäne Orısta ornıqqan «mongol” – “moñğol” etnoniminiñ äuelgi nwsqası – “men-gu”, nemese “man-gu” dedik. Qıtayda küni büginge deyin “menggu” dep jazadı jäne aytadı. Al Şıñğıs han zamanında… bastapqı jekeşe nwsqağa köptik “-l” jwrnağı jalğanıptı. Sonda “mangu” – “mañğwl” bolıp şıqpaq. Biraq sol kezde naqpa-naq osılay dıbıstaldı ma? Qıtayşa älipteu dästürinde kez kelgen jat söz mülde özgeşe tañbalanatını belgili. Mümkin, äuelgi nwsqa naqtı “mengu” emes, sol töñirektegi basqa bir dıbıstardan qwralğan şığar? Onıñ üstine, qıtay ğana emes, kez kelgen tildiñ özindik erekşeligi bar. Sırttan engen qanday da söz osı tildiñ zañına bağınadı (zorlıqpen bäri de orıs äuezine tüsirilgen sovettik jüye – erejeden tıs). Şıñğıs han möriniñ betindegi wlıs atauı ärqilı oqıluı mümkin ekenin eskerttik: “mongul”, “moñul”, “moğwl”, “mwğwl”… qaytkende de “monggol”, yağni “moñğol” emes. “Qasterli şejirede” – “moñğol” (nemese solay oqılıp, tañbalanğan), biraq bwl – Şıñğıs hannıñ twsı, tipti, oğan jalğas YUan' däuiri de emes, keyingi Miñ zamanı, arı degende HİÜ ğasırdıñ soñında köşirilgen nwsqası. Tipti, bügingi ataulı moñğol jwrtınıñ işinde emes, Qıtay şeginde twraqtağan, Dala jwrtına keyinde ğana birjola tañılğan etnonim. Meyli.
Eñ eskilikti jazbalarğa üñileyik. “Moñğol” – däl osınday dıbıstıq jäne soğan säykes tañbalıq nwsqa mülde wşıraspaydı. Arabtar «mağul” dep jazadı, parsılar “muğwl” dep jazadı, al türik negizdi ülgiler, bwrınğı-soñğı bar tauarihta – “moğwl” . Keyingi zertteuşiler, bükil Europa ğılımı “mağul” men “muğwl” jäne “moğwl” – “moñğol” söziniñ bwrmalanğan qalıbı dep biledi. Bir, eki emes, ondağan tüpnwsqa, tarihi eskertkişte wşırasatın jüz de jüz qaytara, nığarlap jazılğan ataulı esim – tügel qate dep jariyalanğan. Senimderiniñ küştiligi sonşalıq, eski mwralar betinde wşırasatın tiesili ataudıñ barlığın da “moñğol” dep tüzetip audaradı. Ibn äl-Asir men Jüzjani da, Juväyni men Räşid-äd-Din de, tım qwrsa özderi arnayı söz etip otırğan jwrttıñ atın dwrıstap bilmepti. Onda… sol zamanda jasağan europalıq Monte-Kroçe men Gayton nege «mogol” dep jazğan? Keyinde qazaq halqın qwrağan ru-taypalardıñ bir tobı Şağatay wlısınan bölinip, Jetisuda irgesin bekitken jaña bir wlıs nege Moğwlstan dep atalğan? Indiyada ökim qwrğan Wlı Moğol imperiyasınıñ atauı qaydan şıqqan? Şıñğıs han zamanına qatıstı eñ bastı, eñ senimdi, qadım derekterde “moñğol” emes, “moğwl” boluın tügeldey jañsaq dep tanuğa qanşalıq negiz bar? Swraq köp. Bäriniñ toğısar arnası ortaq. Öytkeni bwl arada eşqanday kiltipan joq. Ataudıñ äuelgi, eskilikti nwsqası – “men-gu”. Şıñğıs han twsında “moğwl” türinde qalıptanğan. Jäne bükil imperiya şeginde, onımen körşiles, alıs-beristi Batıs jäne Şığıs elderinde osılayşa, az-maz dıbıstıq ayırımmen “mağul”, “muğwl”, ”mogol” retinde tañbağa tüsken. Al qiır şığısta – YUan' däuirinde ejelgi qıtay räsimimen “men-gu” türinde jasap, aqır ayağında, qıtay derekterine süyengen Batıs jwrtınıñ ıñğayımen “mongol” bolıp bekigen jäne bağzıdağı, bükil imperiya twrğını, köpke ortaq politonim endi jekelik sıpat alıp, etnonim – ejelgi wlıstıñ eski qonısında qalğan jaña bir halıqtıñ özindik atauı retinde ornıqqan.
Osı oraydağı bar tolğamdı akademik Bartol'dtıñ sözimen tüyindeuge bolar edi. “Moñğol esimi tek Şıñğıs hannıñ kezinde ğana memlekettiñ häm bileuşi äulettiñ atauı esebinde qoldanısqa endi, al keyinde halıq atauı retinde qalıpqa tüsti”, – degen.
Sondıqtan da Şıñğıs han qwrğan älemdik imperiya – moñğol halqı wytqı bolğan moñğol imperiyası emes deymiz. Bügingi moñğol jwrtınıñ arğı ataları – Eke Wlıs qwramındağı eleusiz bir tüyirşik qana bolatın. Al ol zamandağı «men-gu” – “moğwl” esiminiñ män-mağnası mülde basqaşa. Wlı memleket qwramına engen är tekti, alıs-jaqın barlıq jwrttıñ jiıntıq atauı.
Bir para sözimizdi tüyindep aytsaq, Ejelgi Ğwn imperiyasınıñ, odan soñğı Wlı Türik qağanatınıñ mwrager jalğası retinde boy kötergen wlanğayır jaña memleket – “Eke Moğwl wlısı” dep ataladı. Alıp eldiñ, negizinen tuıstas türik taypalarınan qwralğan barlıq halqı – biriktiruşi, wyıstıruşı sıpattağı, jalpığa ortaq “moğwl” esimine ie bolıptı. Moğwl jwrtı. Wlı Moğwl imperiyası. Nemese Eke Moğwl wlısı – Eke Wlıs.
(Soñı kelesi sanda).
(“Jwldız” jurnalınan
Pikir qaldıru