قازاق حاندىعىنا 550 جىل قازاق شەجىرەسى
مۇحتار ماعاۋين. شىڭعىسحان
kerey.kz
ايقىنداما ءسوزىمىز
ءدۇيىم الاش جۇرتىنا تاعزىم!
ءحىىى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە بۇكىل ەۋرازيا كەڭىستىگىن ءوز عۇزىرىمەن قايتا قۇرعان، ال تياناقتاپ، باعدارلاپ كەتكەن بار ءىسى بۇدان سوڭعى زاماندا ماعلۇم الەمدى مۇلدە باسقاشا قالىپتاۋعا نەگىز بولعان شىڭعىس حان – ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ۇلى تۇلعالاردىڭ بىرەگەيى ەكەنى كۇمانسىز. كەڭىنەن قامتىپ، تەرەڭىنە بويلاي الماساق تا، ءسوز ۇققان، حات تانىعان كەزىمىزدەن كوكىرەككە ورناعان وزگەشە بەينە، الىپ ەر ەكەن. شىڭعىستاۋ – شىڭعىس حاننىڭ اتىمەن اتالاتىن، ۇلى اباي ورىندە تۋىپ، بار عۇمىرىن وتكەرگەن، مىنا مەن تۇستىك قۇلاماسىندا دۇنيەگە كەلىپ، جارىق ساۋلە، ايقىن سامالاعا تالاپ قىلعان كيەلى شىڭعىستاۋ – ەجەلگى تاريحپەن بىرگە جاساسىپ كەلە جاتسا، ۇلى قاعان نەگە قازاقتان الىس بولۋى كەرەك؟
ەرجەتتىك. تانىم ايماعى قالىپقا ءتۇستى. جازا باستادىق. بەيكۇنا اڭگىمە، ادەپكى ماقالالاردىڭ ءوزىنىڭ جارياعا جەتۋى – ازاپتى وتكەلەك ەكەن. اقىرى باسپاسوزگە جول اشتىق. ۋاقىت وزباي اتىمىز شىقتى، ءبىرشاما تانىلعانداي بولدىق. بىراق… شىڭعىس حان تۋرالى جازام دەپ ارمانداۋدىڭ ءوزى قيالي ەلەس ەكەن. مەنىڭ جيىرما جاستان باستاپ، ويعا العان، كوڭىلگە تۇيگەن، ءتىپتى، كەيبىرىن ون، وتىز، قىرىق جىلدان سوڭ جۇزەگە اسىرام دەپ جوبالاعان بارلىق شىعارمالارىمنىڭ نىسان، سۇلباسى تاڭبالانىپ وتىرعان “التىن داپتەردە” شىڭعىس حان ەسىمى ۇشىراسپايدى. ەڭ قيىن، قيعاش، شاتاق دەگەن دۇنيەلەرىڭنىڭ ءوزىن، زامان وزگەرە كەلە، ءارتۇرلى كوركەمدىك تاسىلمەن، اتاق-بەدەلىڭمەن جارىققا جەتكىزۋىڭ ىقتيمال، ءبىرى بولماسا ءبىرى ءوتۋى مۇمكىن، ال شىڭعىس حان… ورىس-سوۆەت يدەولوگياسىندا ەسىمىنىڭ ءوزى قۇبىجىق، ەشقانداي ءۇمىت جوق ەدى. ءبىزدىڭ ماقسات-مۇراتىمىز باسقا ءبىر تاقىرىپتار، ونىڭ ىشىندە شىڭعىس حاننىڭ كولەڭكەسى ايقىن اڭدالاتىن تاريحي رومان ارقىلى جۇزەگە اسىپ جاتتى. نەگىزگى تۇرعىمىز – قازاقتىڭ قاسيەتىن ايگىلەۋ بولاتىن.
سول سارىنمەن جەر ورتاسى ەلۋگە جەتىپپىز. وسى كەزدە شىن عاجايىپ بولدى. كوممۋنيستىك قاپاس شەڭبەر شىتىناپ، سوگىلە باستاعان. 1990 جىلى 1 سەنتيابردە پوليتسەيلىك ءسوز كىسەنى – تسەنزۋرا جويىلدى. كەلەر جىلى جەلتوقساندا وتارشىل، زۇلىم يمپەريانىڭ ءوزى وماقاسا جىعىلىپ، شىلپارا ىدىرادى. ەلدىڭ ەڭ سوڭىندا دەسەك تە، انىق وقيعا – قازاق دە-يۋرە – ءسوز جۇزىندەگى تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى. قايتكەندە دە، ءوزىن سىيلايتىن قالامگەر ءۇشىن تولىق ەركىندىك. بىراق ءبىزدىڭ باسقا جازارىمىز دا كوپ ەدى. ءدال سول ساتتەگى ەڭ ءزارۋ تاقىرىپتارعا دەن قويدىق. ونشاقتى جىل ءوتىپ، قولىمىز بوساڭسىعان كەزدە دە شىڭعىس حان نازاردا بولمادى. ەر-ازاماتىمىز قۇلدىقتان جەرىنىپ، ۇلتتىق بولمىسىن تانىپ، ءوزىنىڭ وتكەن تاريحىنا بەت بۇرعانداي كورىنگەن.
سويتسەك… سوۆەتتىك، ۆەليكوروستىق سوقىر سەنىم، توپاس تۇيسىك سول قالپىندا تۇر ەكەن. قازاقتىڭ ءوز ىشىندە. ەشكىمنىڭ كۇشتەۋ، زورلىعىنسىز. جايداق جاۋىرعا مىنگەن، قولىنا بالشابەكتىك تۇبىرشەك كوسەۋ ۇستاعان جاندايشاپتاردىڭ ەكپىنى تىم قاتتى. ءدىنىن، ءدىلىن ساتىپ، جات جۇرتقا جاعىنۋمەن اتاق، مارتەبەگە جەتكەن مۇنافيق پەرشىل، ارعى-بەرگى بيلىكتىڭ قىبىن تاپقان، شالاساۋات، جالباعاي مەحانيزاتور عانا ەمەس، جوعارعى ءبىلىمدى ديپلومى، ءتىپتى، كانديداتتىق، دوكتورلىق دارەجەسى بار قانشاما تاريحشى. ولاردى ەگەمەن وكىمەتىمىز جانە قولداسىن. شىڭعىس حان تۋراسىندا، 2002–2005 جىلدارى قازاقستان ءباسپاسوزىنىڭ بەتىندە ورىستەگەن ايقاي-شۋ تۋراسىندا ايتىپ وتىرمىز. باسىندا مۇنشاما وسپادار، پارىقسىز ناداندىققا تاڭىرقاپ، سىرتتاي عانا باقىلاپ وتىر ەدىك، اقىرى وكىرەش ايقاي شىڭعىس حاننىڭ جەكە باسىنان اسىپ، حالقىمىزدىڭ بۇكىل وتكەن تاريحى، ءتىپتى، قازاقتىڭ ەلدىك نۇسقاسى، حاندىق قۇرعانى، دەربەس مەملەكەت بولعانىنا دەيىن تەرىسكە شىعارىلعان كەزدە تاماشالاۋ جايىنا قالىپ، دوداعا ەرىكسىز ارالاسۋعا تۋرا كەلگەن. ءبىرى انىقتاما، شاعىن، ءبىرى كولەمدى، دايەكتى، ەكى ماقالا جازدىق، ءوزىمىز باسقارىپ وتىرعان “جۇلدىز” جۋرنالىنىڭ بەتىندە تانىمدىق، اعارتۋشىلىق سىپاتتاعى دۇنيەلەرگە كەڭىنەن جول اشتىق. بار ءتۇيىن وسىمەن شەشىلگەن جوق ەدى، ايتكەنمەن ءىس ءمانىسى ايقىن، قازىر باسقا زامان، جالپى جۇرتتىڭ كوزى اشىق قوي دەپ، ات باسىن تارتتىق، جاڭا ءبىر جۇمىستار دەندەپ تۇرعان.
اقىرى، بۇگىنگى بۇلاعاي زامانعا قاتىستى ءبىراز جازۋدىڭ باسى قايىرىلعان سوڭ، تۋعان ەلدەن شالعايدا، بارىمدى جيناقتاۋ، وتكەن كۇندەردى توسىن تۇرعىدان بايىپتاۋ ۇستىندە، شىڭعىس حانعا قايتىپ ورالۋ، بۇل تاراپتاعى بارلىق وي-تولعامدى تياناقتاپ كەتۋ قاجەتىنە دەن قويدىم. بايىپتى زەرتتەۋ، جان-جاقتى، عىلىمي وچەرك ەمەس، اۋقىمدى كوركەم رومان دا ەمەس، بۇرناعى تاريحتى تۇگەندەگەن، شىڭعىس حاننىڭ بار بولمىسىن، ونىڭ زامانىن تۇبەگەيلى حيكاياعا تۇسىرگەن دەرەكتى تاريحي بايان.
شىڭعىس حان تۋراسىندا جاڭا تاريح زامانى – سوڭعى ءۇش عاسىردا باتىس پەن شىعىستا جازىلعان شىعارمالاردىڭ ۇزىن سانى ۇشى-قيىرسىز. نەمىس، اعىلشىن، ورىس، قىتاي، جاپون تىلدەرىندەگى، جيناقتاپ كەلگەندە، ارقيلى دەڭگەيدەگى قانشاما رومان ءوز الدىنا. البەتتە، تاريحي رومان – تاريحتىڭ ءوزى ەمەس، كوركەمدەلگەن سۇلباسى. تۇلعا دا، زامان دا مۇلدە باسقا ءبىر كەيىپتە كورىنۋى مۇمكىن. ايتسە دە، ءوز تۇسىنداعى تاريحي ۇعىم، الەۋمەتتىك تانىمنان ۇزاپ كەتە المايدى. بۇل تۇرعىدان العاندا، الەم ادەبيەتىندە شىڭعىس حاننىڭ اقيقات، شىنايى بەينەسى جاسالعان جوق دەر ەدىك. ال تاريحي زەرتتەۋ سىپاتى وزگەشە. عىلىم اتاۋلى ءوز تاقىرىبىن ناقتى ماعلۇمات، دەرەكتى بولمىس نەگىزىندە قالىپتاۋعا ءتيىس. بىراق تاريح عىلىمى دا كۇنى بۇگىنگە دەيىن يدەولوگيالىق تۇرعىدان، ۇلتتىق، ناسىلدىك كوزقاراستان ۇزاپ شىعا الماي كەلەدى، بۇل ءسوز اسىرەسە وكتەم باتىس وقىمىستىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىنە قاتىستى. شىڭعىس حان تۋراسىنداعى، بىزگە كوپشىلىگى ناقتى ءمالىم، كەيبىرىنىڭ ءجون-جوسىعى، ەندى ءبىرازىنىڭ نەگىزگى سۇلباسى بەلگىلى ارنايى مونوگرافيالاردىڭ ءوزىنىڭ قاراسىنى مول، ونداپ سانالادى، ال جەكەلەگەن ماسەلەلەر توڭىرەگىندەگى زەرتتەۋ ماقالالار قيساپسىز كوپ. تەك ەكى عاسىر شەگى، سوڭعى جىلداردا عانا قانشاما جاڭا كىتاپ جازىلىپتى، وتكەندەگى كوپتەگەن ەڭبەكتەر قايىرا باسىلىپ، حالىقارالىق تىلدەرگە اۋدارىلىپ، كەڭىنەن تارالىپتى. ۇلتتىڭ بايىرعى تاريحىنا ايرىقشا ءمان بەرىپ وتىرعان بۋريات پەن تاتار – ۋلان-ۋدە، قازاندا الدەنەشە مارتە وتكەرىلگەن عىلىمي كونفەرەنتسيالاردىڭ جاريا جيناقتارى ءبىر توبە.
سىرتتاي قاراعاندا، الەمدىك تاريحنامادا شىڭعىس حان تاقىرىبى تولىمدى، جان-جاقتى قاراستىرىلعان سياقتى. بۇل رەتتە سوڭعى كەزەڭ جەتىستىگىن اتاپ ايتۋ كەرەك. ەۋروپا عىلىمى، ەڭ اياعى نەشەمە عاسىر بويى قىرىن تارتىپ كەلە جاتقان ورىستاردىڭ ءوزى وڭعا بۇرىلا باستاعانداي. 1995 جىلى بۇكىلالەمدىك اقپارات ورتالىعى ءھام امەريكادا شىعاتىن ايگىلى “ۆاشينگتون پوست” باسىلىمى ساراپتاۋ، ساۋالداما نەگىزىندە شىڭعىس حاندى ەكىنشى مىڭ جىلدىقتىڭ ەڭ باستى تۇلعاسى دەپ جاريالاعانى بەلگىلى. تۇيىندەپ ايتقاندا، ۇلى قاعاننىڭ اتاق-داڭقى دابىلداپ تۇر. قازىرگى قالىپتى، جالپى تۇسىنىك: بۇل شىڭعىس حان دەگەن – اناۋ ايتقانداي، جابايى ماقۇلىق ەمەس ەكەن، اقىماق، توپاس، جاۋىز قانىشەر ەمەس ەكەن، كولەڭكەلى، كەلەڭسىز سىپاتتارى بولسا، ول – زامانا تاڭباسى; شىن مانىسىندە پاراساتتى، دانا كىسى، ۇلى قولباسى، عاجايىپ ساياساتكەر، ادامزات تاريحىندا وزگەشە ورنى بار، ايتۋلى، بىرەگەي قايراتكەر… بۇل توتەنشە بايلامنىڭ كوپتەگەن تارماقتارى سوناۋ ءحVىىى عاسىردىڭ وزىندە ماعلۇم بولعان. بۇگىنگى جاڭالىق – جاپپاي كۇستانا، تۇرپايى جالادان ارىلۋ باعدارى عانا. دەسە دە، ەڭ وزىق ويلى، بايىپتى دەگەن زەرتتەۋلەردىڭ وزىنەن تار ءورىس پەن تۇسىنبەستىك اڭدالماي تۇرمايدى. ويتكەنى، شىڭعىس حانعا قاتىستى بۇرىنعى-سوڭعى، ۇلكەندى-كىشىلى ەڭبەكتەردىڭ بارلىعى دا جات جۇرت وكىلدەرى تارابىنان جازىلعان. بۇل رەتتە باۋىرلاس موڭعول وقىمىستىلارى باسقاشا كوزقاراس تانىتادى، بىراق پايىمدى زەرتتەۋلەرىنىڭ ءوزى بىرجاقتى، ءبارى بىزدىكى، ءبارى موڭعول دەگەن تۇرعىدا. ال تۇرىك قاۋىمى ءالى كۇنگە ءپاتۋالى ءسوزىن ايتپاپتى. ورىس-سوۆەت شەڭگەلىندە بولعان ءبىزدىڭ بۇرىنعى احۋال تۇسىنىكتى دەسەك، باسى بۇلا انادولى تۇرىكتەرىنىڭ بۇل تاقىرىپتى مۇلدە قاراستىرماۋى – تاڭ قالارلىق جاعداي. شىن مانىسىندە شىڭعىس حان تاريحى – ەڭ الدىمەن تۇرىك حالىقتارىنىڭ تاريحى بولاتىن. ونىڭ ىشىندە ەجەلگى قازاق تاريحىنىڭ ەڭ تولىمدى كەزەڭدەرىنىڭ ءبىرى. وسى ورايدا، ءبىزدىڭ نەگىزگى، كوركەم پروزا سالاسىنداعى بار شارۋامىزدى دوعارىپ قويىپ، ۇلعايعان جاسىمىزعا قاراماي، تىم اۋقىمدى ءارى ايرىقشا اۋىر جۇمىس – شىڭعىس حان تارابىنا بەت بۇرۋىمىز تۇسىنىكتى بولسا كەرەك.
شىڭعىس حان تۋراسىندا بۇرىنعى-سوڭعى جازىلعان، ارقيلى سىپاتتاعى شىعارمالاردىڭ ەسەبىنە جەتىپ بولمايدى دەدىك. ءبارىنىڭ تياناق-تۇعىرى – سول كونە زاماننان قالعان ناقتى قۇجات، دەرەكتەر بولۋى زاڭدى. ال شىن مانىسىندە، شىڭعىس حان جانە ول عۇمىر كەشكەن زامان تۋراسىنداعى تاريحي جادىگەر اتاۋلى – ساۋساقپەن ساناۋعا كەلمەيدى. نەبارى ءۇش كىتاپ جانە جارىم-جۇرىم بىرنەشە كۋالىك قانا. تەرىپ ايتقاندا، اتا-مالىك ءجۋۆايني جازعان “جيحانگەردىڭ تاريحى” جانە ءراشيد-ءاد-دين قۇراستىرىپ، قالىپتاعان “جيناقتى تاۋاريح”. بۇل وزگەشە ەكى ەڭبەك شىڭعىس حان تاريحىن جان-جاقتى ءارى تولىق قاراستىرادى، دەرەگى مول جانە داۋسىز، ناقتى. وسى قاتارداعى تاعى ءبىر ەرەكشە مۇرا – تاريحي نۇسقادان ادەبي ەپوسقا بەيىم “قاستەرلى شەجىرە”. بۇدان سوڭعى جارىم-جارتىلار: ءناساۋي جازعان، شىڭعىس حاننىڭ سارتاۋىل جورىعى تۋراسىندا شىنايى ماعلۇمات بەرەتىن “جالەل-ءاد-ءديننىڭ عۇمىربايانى”، وسى كەزەڭگە قاتىستى ءبىرشاما اقپار، دەرەگى بار يبن ءال-اسير مەن ءجۇزجاني جازبالارى; زامانالىق ەندى ءبىر ءماندى كۋالىك – تۇستىك قىتاي ەلشىسى چجاو حۋڭ قالدىرعان “مەن-دانىڭ تولىق سىپاتتاماسى” جانە داو سوپىسى چاڭ ءچۋننىڭ “باتىسقا ساياحاتى”. بولدى، ءبىتتى. ايتپاقشى، كەيىننەن تاڭباعا تۇسكەن «يۋان شي” – “يۋان تاريحىنىڭ” تيەسىلى تارماقتارى جانە “اۋليە-جيحانگەردىڭ جەكە جورىقتارى” اتالاتىن شاعىن جازبا، ءبارى دە قىتاي جادىگەرى. البەتتە، شىڭعىس حان قۇرىپ كەتكەن يمپەريا، ونىڭ بايىرعى جۇرتى تۋراسىندا ءبىرتالاي سىپاتتاما، دەرەكتەر جيناقتالعان باسقا دا ەڭبەكتەر بار. كارپيني، رۋبرۋك، ماركو پولو… ءار كەزدەگى ارقيلى ەلشىلىكتەر ەسەبى دەگەندەي. شىڭعىس حاننىڭ ءوزى ەمەس، زامانى جانە باسقا دا جاعداياتتار توڭىرەگىندە. جيناقتاي كەلگەندە، ادامزات تاريحىنداعى الاساپىران، اسا كۇردەلى، تۇتاس ءبىر داۋىرگە قاتىستى ەسكىلىكتى تۇما دەرەكتەر اجەپتاۋىر، سونىمەن قاتار، ءتورت تاراپتى تۇگەندەيتىندەي كوپ تە ەمەس.
ارينە، شىڭعىس حان جانە ونىڭ زامانىن تانۋ، زەرتتەۋ، اقىر ءتۇبى قورىتىپ جازۋ ۇستىندە اتالمىش ساناۋلى ەڭبەكپەن عانا شەكتەلىپ قالا المايسىز. ورتالىق ازيا مەن ەجەلگى قىتاي ءوز الدىنا، بۇكىل ەۋروپا تاريحى، جالپى ادامزاتتىڭ دامۋ جولىنا قاتىستى كەڭ كولەمدى ماعلۇمات كەرەك. مۇنىڭ ءبارىن بۇرىننان ءبىلدىم دەگەننىڭ وزىندە، تاقىرىپتى تىكەلەي يگەرۋ ۇستىندە تاعى قانشاما ناقتى اقپار قاجەت بولادى. كەيدە ءبىر عانا دەرەكتى دايەكتەۋ ءۇشىن الدەنەشە كىتاپتى سارالايسىز. وسى رەتتە ءبىز ءوزىمىز تىلەپ العان كولدەنەڭ قيىندىققا ۇشىراستىق. بۇرناعى سوۆەت وداعى شەگىندە ەڭ باي رۋحاني ورتالىقتار قاتارىندا سانالعان ەكى ۇلى كىتاپ قويماسى – قازاق عىلىم اكادەمياسىنىڭ كىتاپحاناسى مەن الماتىداعى ۇلتتىق كىتاپحانا كوزدەن بۇل-بۇل ۇشتى. ءوزىمىز الپىس جىل بويى قۇراستىرعان، ونىڭ ىشىندە تەك ادەبي-كوركەم نۇسقالار عانا ەمەس، بۇكىل الەم تاريحى مەن ورتالىق ازيانىڭ وتكەن-كەتكەنىنە قاتىستى قىرۋار ەڭبەك جيناقتالعان جەكە كىتاپحانامىز دا الىستا قالعان. ارينە، ءبىرتالاي دۇنيەنى پراگاعا تاسىدىق، ايتكەنمەن، بارىڭدى تۇگەلدەي، ءتۇپ قوپارا كوشىرىپ اكەتە المايسىڭ، ونىڭ ۇستىنە، جاڭا ايتقانىمىزداي، ويلاماعان جەردە الدەبىر قالىڭ تومنىڭ ىشىندەگى ءبىر عانا دەرەككە قاجەتتىلىك تۋىپ قالۋى مۇمكىن. كەيىنگى جيىرما جىلدا جارىققا شىققان بۇرىنعى-سوڭعى تاريحي جۇمىستار، باياعىدا ماعلۇم بولعان، بىراق الماتىنىڭ وزىندە جوق الدەبىر ەسكى باسىلىمدار ءوز الدىنا. البەتتە، ءبىز سوڭعى بەس جىلدا ورىن تەپكەن پراگا – ەۋروپانىڭ ەجەلگى مادەني ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى. اسا باي ۇلتتىق كىتاپحانا، ونىڭ شەت تىلدەر ءبولىمى بار، سونىمەن قاتار، وكتيابر توڭكەرىسىنەن سوڭ باتىسقا اۋعان ورىس زيالىلارى جاساقتاپ كەتكەن سلاۆيان كىتاپحاناسى بار، – ءبىراز قاجەتىمىزدى وسى ەكى ورتالىقتان ۇشىراتقانداي بولدىق. بۇدان سوڭ، قايتكەندە دە جەتىسپەگەن تۇما-ناما، دەرەك-ناما ادەبيەتتى تابۋدا وسىندا قىزمەت اتقاراتىن ءوزىمنىڭ ۇلىم جانە ءار تاراپتاعى تىلەكتەس، شاكىرت ىنىلەرىم قولعابىس جاسادى. الماتى تۇرىپتى، سانكت-پەتەربۋرگ، موسكۆا مەن قازان، ءتىپتى، جەر تۇبىندەگى ۋلان-ۋدە قالاسىنان قانشاما ءزارۋ ادەبيەتتىڭ كوشىرمە نۇسقالارىن جەتكىزىپ بەردى. سونىڭ وزىندە قوسالقى ۇساق-تۇيەك تۇگەندەلدى دەپ ايتۋ قيىن. جۇمىستىڭ الداعى بارىسىندا ءبارى دە ورنىنا كەلەر دەپ ويلايمىن.
انىق – ەشكىم دە ويدان، جاڭا ءبىر تاريح جاساپ شىعارا المايدى. ەڭ وزىق دەگەن وقىمىستىنىڭ ءوزى بار، ماعلۇم دەرەكتەردىڭ نەگىزىندە جازادى. كىلتيپان – سول دەرەكتەردى قالاي ۇعىنىپ، قالاي سۇرىپتاۋدا. ياعني، شىڭعىس حان تارابىنا قالام تارتىپ وتىرعان ءبىز دە ەشقانداي جاڭالىق اشپايمىز، بۇرىننان بەلگىلى ماعلۇمات، كۋالىكتەردى باسقاشا بايىپتاپ، وزگەشە جازۋىمىز عانا مۇمكىن. جانە وسى ورايدا، ساناعا سىڭگەن قالىپتى تۇجىرىم، ۇيرەنشىكتى جاعداياتتار مۇلدە باسقا ءبىر قىرىنان، ءتىپتى، توسىن، قاراما-قايشى كەيىپتە كورىنۋى عاجاپ ەمەس. ءبىز – تۇرىك تەكتى قازاقپىز، دالالىق كوشپەندىلەر ۇرپاعى ءوز تاريحىن وزىنشە باعالاۋعا ءتيىس. ايتتىق، شىڭعىس حانعا تىكەلەي قاتىستى ەسكىلىكتى مۇرالار تۇگەلدەي دەرلىك عىلىمي اينالىمعا تۇسكەن، جالپى جۇرتشىلىققا بەلگىلى، ەسەبى، قاجەتتى قۇرال-جابدىق اعىلشىن مەن نەمىسكە دە، قىتاي مەن جاپونعا دا ورتاق، باتىستىڭ دا، شىعىستىڭ دا مۇمكىندىك جاعدايى بىردەي، سونىمەن قاتار ءبىزدىڭ، بۇل رەتتە قازاق مۇحتار ماعاۋيننىڭ ولشەۋسىز ءبىر ارتىقشىلىعى بار: مەن بۇرىنعى-سوڭعى جات جۇرت بىلگىرلەرى سياقتى، شاڭىراقتىڭ سىرتىنان قاراپ، وي-جوتا، دولبارمەن كەسىپ-پىشپەيمىن، ءوز ءۇيىم، كيىز تۋىرلىعىمنىڭ استىندا وتىرىپ، بار بۇيىمدى قولمەن ۇستاپ، كوپە-كورنەۋ تۇگەندەيمىن. سايىپقىران شىڭعىس حاننىڭ بۇرىن ەشكىم جازباعان تولىق ءارى شىنايى تاريحى ەڭ الدىمەن وتكەندەگى قۇدىرەتتى ەكە ۇلىستىڭ تىكەلەي مۇراگەرى قازاق جۇرتىنىڭ يگىلىگىنە اينالۋعا ءتيىس، ءجۇز ەلۋ جىلدىق وتارلىق ءداۋىر، ودان سوڭعى، عاسىرعا پاراپار جيىرما جىلدىق تالاپاي، توناۋ زامانىندا ۇنجىرعاسى تۇسكەن ۇلتتىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، ەلدىگىن قايتا تابۋىنا سەبەسىن بولۋعا ءتيىس. مەن عۇمىر بويى قازاق مۇددەسى تۇرعىسىنان، قازاق ءۇشىن جازىپ كەلەمىن. الەمدىك شىڭعىس حان تاريحى دا وسى ورايدان تابىلماعى حاق.
ادەتتە، العىسوز ەڭ سوڭىنان جازىلادى. قازىر “شىڭعىس حاننىڭ” ءبىرىنشى كىتابى تەرىمگە ءتۇسىپ، باسپاعا ازىرلەنىپ جاتىر. ءبىرىنشى كىتاپ. ۇلى قاعاننىڭ ءوزى ەمەس، تۋعان جۇرتى تۋراسىندا. تىكەلەي دايىندىق جۇمىستارىمەن قوسىپ ەسەپتەگەندە، تولىق ءۇش جىل ۋاقىتىم كەتتى. (“الاساپىراننىڭ” ەكى كىتابى ەكى جىل، ءۇش ايدا جازىلىپ ءبىتىپ ەدى.) ەندىگىسى جەڭىلىرەك بولار. ءتاڭىرىم عۇمىرىمدى ۇزارتىپ، اتا-بابالار ارۋاعى مەدەت بەرسە، شىڭعىس حاننىڭ تامامدالعان، تولىق تاريحى ءتورت كىتاپتان تۇرماق. ازىرشە الدىن كەسىپ، باجايلاپ جىكتەمەيىن. ءتۇيىپ ايتقاندا، تۇتاس ءبىر ءداۋىردىڭ جيناقتى شەجىرەسى.
ءبىزدىڭ “شىڭعىس حان” – تاريحي كوركەم شىعارما ەمەس، عىلىمي زەرتتەۋ دە ەمەس. تولىمدى، دەرەكتى حيكايا. وسى رەتتەگى ءىشىنارا، ازعانا ەسكەرتپە. ءبىز ءبىرىنشى كىتاپ، قاجەتتى تۇستاردىڭ وزىندە تيەسىلى ەڭبەك اتىن، اۆتور ەسىمىن كورسەتۋمەن شەكتەلدىك، باسىلىمىن، بەت-پاراعىن ايعاقتاعان دايەكتى سىلتەمە جاسامادىق. كىتابىمىزدىڭ قالىپتى تابيعاتىنا ۇيلەسپەيتىنى ءوز الدىنا، كەيبىر تۇستاردا بەس-التاۋدان ون-جيىرماعا دەيىن سىلتەمە بەرۋگە تۋرا كەلەر ەدى. پايدالانعان تيەسىلى تۇما ەسكەركىشتەردىڭ تولىق ءتىزىمى كىتاپ سوڭىنا تىركەلگەن، ناقتىلاماق كىسىنىڭ كەرەكتى ۇشتىعىن تاۋىپ الۋى قيىن ەمەس. بۇدان گورى ماڭىزدىراق ماسەلە – ارقيلى ەسىمدەر ءجونى: ادام اتتارى، وزەن-سۋ، قونىس-مەكەن، رۋ-تايپا اتاۋلارى دەگەندەي. بۇلاردىڭ كوپشىلىگى ەۋروپا عالىمىندا اۋەلدەن قالىپتاسقان جانە باتىس تىلدەرىنىڭ ورايىنداعى دىبىس وزگەشەلىگى دەمەسەك، نەگىزىنەن اتا-قازاقتاعى نۇسقاسىنا سايكەس. وسى جانە اۋەزەدەن تىس جەكەلەگەن ەسىمدەر تۇگەلدەي دەرلىك ءراشيد-ءاد-دين مەن ءجۋۆايني بويىنشا ناقتىلاندى، قازىرگى، بۇرمالانعان حالحا-موڭعول بويىنشا ەمەس. سونداي-اق، بۇگىندە موڭعول ۇلىسىنىڭ شەگىندە قالعان، وزگەرە دىبىستالعان توپونيمدەر دە ەجەلگى، شىڭعىس حان زامانىندا تاڭبالانعان جانە كەيىنگى باتىس عىلىمىندا ورنىققان نۇسقالارى بويىنشا بەرىلدى. اتاپ ەسكەرتەتىن تاعى ءبىر ماسەلە – ءبىز ەسكىلىكتى، ناقتى دەرەك، كۋالىكتەر نەگىزىندە وزىندىك كوزقاراس، بايىبىمىزدى ايتتىق، اناۋ الاي دەپ ەدى، مىناۋ تەرىس تارتىپ ەدى، ولاي ەمەس، بىلاي دەگەن ءتارىزدى داۋ-داماي جوق. وتكەن-كەتكەندى شارعا سالساق، ءدال وسى كولەمدەگى تاعى ەكى-ءۇش كىتاپ جازىپ شىعۋعا تۋرا كەلەر ەدى. ءوز تولعامىمىز تۇرىپتى، ۇلكەن عىلىمدا باياعىدا دالەلدەنگەن، زەردەلى وقىمىستىلار قابىلداعان كوپتەگەن ماسەلەلەر بار، سونىڭ ارقايسىسىنىڭ ءتۇبىن قازۋ قاجەتسىز، ءمانسىز، ەڭ باستىسى – نەگىزگى باعدارىمىزعا بوگەسىن بولار ەدى.
سونىمەن، “شىڭعىس حان”، ءبىرىنشى كىتاپ. ءوز الدىنا دەربەس ەڭبەك دەسە دە بولادى. ءبىزدىڭ كيىز تۋىرلىقتى كوشپەندى جۇرتىمىزدىڭ شىڭعىس حان دۇنيەگە كەلەر قارساڭداعى بولمىس-ءبىتىمى، سول زامانعا دەيىنگى وتكەن تاريحي جولى. بولاشاق ۇلى يمپەرياعا ۇيتقى بولماق رۋ-تايپالاردىڭ شىعۋ تەگى جانە سول كەزدەگى تىرشىلىك-تىنىسى. ادەت-عۇرپى، تۇرمىس-سالتى. بۇكىل جوعارعى ازياداعى ساياسي جانە الەۋمەتتىك احۋال. كەلەشەك ۇلان-اسىر وقيعالاردىڭ سەبەبى مەن قوزعاۋشى كۇشتەرى. ءتۇيىپ ايتقاندا – ءبىز بايانداماق تاۋاريحتىڭ تۇرعى-تياناعىن ايعاقتاۋ.
سايىپقىران شىڭعىس حاننىڭ ارۋاعى ريزا بولعاي! قادىم زاماندا جاساعان الىپ بابالارىمىزدىڭ اسقارالى داڭقى دابىلداي بەرسىن! ەندى كەلەسى كىتاپتارعا كىرىسەمىز. وتكەن ءداۋىر ەمەس، جاقىن كۇندەر جانە الىس بولاشاق ءۇشىن. ۇرپاعىمىزدىڭ مەرەيى مەن مارتەبەسى ءۇشىن!..
اۆتور.
21. ءىV. 2011,
باتىس ەۋروپا، پراگا.
ءبىرىنشى كىتاپ
تۋعان جۇرت
I ت ا ر ا ۋ
دالالىق ەۋرازيا
الىپ، ءبىرتۇتاس ەۋرازيا قۇرىلىعىنىڭ ورتالىق ەندىگى – قيىر شىعىستا كولدەنەڭدەي شۇباتىلعان ۇلكەن حيڭگان جوتالارىنان باتىستاعى دوعالاي يىلگەن كارپات تاۋلارىنا دەيىنگى، تۇستىكتە گوبي ءشولى، تيان-شان، قىزىلقۇم، قاپقاز، تەرىستىكتە تىزبەكتى زەڭگىر، ورماندى قالىڭ جىنىسقا تىرەلىپ شەكتەلەتىن، اۋماعى الدەنەشە مىڭ شاقىرىمدىق ۇلانعايىر ايماق – ءوزىنىڭ ايرىقشا سىپاتىمەن ەرەكشەلەنەدى. كەيىنگى عىلىمي ادەبيەتتە دالالىق ەۋرازيا اتاناتىن، قۇرىلىق ىشىندەگى قۇرىلىق ەسەپتى بۇل ولكە ورتا تۇسىنان التاي تاۋلارى ارقىلى ەكىگە ءبولىنىپ جاتىر. شىعىس اتىراپ – جۇلگەلى شوقى، بەلەس-قىرقالى ساقارا، ال باتىس تاراپ، ءۇستىرتتى سارى-ارقادان ارعى جەر – بىرىڭعاي ويپاڭ جازىق. بۇل شالقار دالانىڭ شىعىس بولىگى نەگىزىنەن سارى جون بولعانىمەن، تاۋدان اققان جىلعالى سۋى مول، ۇلكەندى-كىشىلى تۇششى كولدەرى كوپ، ارناسى تولىمدى كەلۇرەن، ونگين، ورحۇن، تولى، ونان، زاۆحان جانە تاعى قانشاما شاعىن وزەندەر بار، بىراق ۇلكەن داريالار ۇشىراسپايدى; ال ورتالىق ولكە – بۇگىنگى قازاق جەرىندە مۇنداي اتاۋلى سۋلار ىرعىن بولماسا دا، ىلعال مولىراق، ءشوبى بىتىك، بۇلاق-تۇماسى كوپ، ۇساق وزەندەر دە ءبىرشاما، سونىمەن قاتار ۇزىن اققان سىرداريا، ەرتىس پەن ىلە، شۋ، ەسىل، جەم مەن جايىق ءوز الدىنا; ەندى باتىستا – ەۋروپا شەگىندە مۇلدە باسقا جاعداي – جايىلا شالقىعان ەدىل، تاڭ (دون), ۇزە (دنەپر), وسى ءۇش ۇلى داريانىڭ سانسىز تارماقتارى جانە وتى مول، تابيعاتى جۇمساعىراق، قۇيقالى، بايتاق قونىس.
دەسە دە، بۇكىل ەۋرازيا ءبىرتۇتاس الەم ەسەپتى، ىرگەلەس ولكەلەر اراسىندا اسۋ بەرمەس تابيعي بوگەسىندەر جوق جانە ءبىتىس-بولمىسى دا ءوزارا ۇيلەس. شىعىس جانە ورتالىق ايماقتىڭ جەكەلەگەن ءبىر تۇستارى بولماسا، جالپى بەدەرى، توپىراق قۇنارى جانە قالىپتى تابيعاتى ەگىنشىلىك كاسىپكە قولايسىز. مال شارۋاشىلىعى ءۇشىن ايرىقشا وڭتايلى. ءشوبى شۇيگىن باتىس ايماق تا كوشپەندى مالشىلىق ورايىندا ايرىقشا ۇتىمدى. دالالىق ەۋرازيانىڭ اۋا رايى دا وزگەشە. جىلى مۇحيتتاردان شالعاي جاتقان سەبەپتى قىستا سۋىق، جازدا ىستىق. بۇل قىس پەن جازدىڭ ءوزىنىڭ رەڭى بىرىڭعاي ەمەس، اينىمالى. ءتورت مەزگىلدىڭ كۇنى مەن ءتۇنى دە شۇعىل، تاۋلىك ىشىندەگى اۋا ايىرىمى ءبىرشاما. سوندىقتان دا اتام زاماننان باستاپ-اق، جەرى ىق، توپىراعى ءونىمدى قىتاي، جىلى، قوڭىرجاي باتىس ەۋروپادان وزگەشە بۇل ولكەدە باسقا ءبىر، وزىندىك تىرشىلىك كەبى قالىپتاسادى.
1
البەتتە، دالالىق ەۋرازيا، بۇگىنگى عىلىم ايعاقتاعانداي، جالپى ادامزاتتىڭ دامۋ، ءوسۋ-وركەندەۋ ساتىلارىنىڭ ءبارىن دە باستان وتكەرىپتى. الميساق تاس ءداۋىرى، ودان سوڭعى قولا زامانى، اقىرى، تەمىر ىقىلىم. سونىمەن قاتار، وزىندىك ەرەكشەلىگى دە مول ەكەن. اۋەل باستاعى اڭشىلىق كەزەڭنەن سوڭ مال شارۋاشىلىعىن ەركىن يگەرەدى. ونىڭ ىشىندە جىلقىنى قولعا ۇيرەتۋدىڭ ماڭىزى ايرىقشا بولدى. كەيىندە اشىلعان جاڭالىقتارعا قاراعاندا، جابايى جىلقىنى كونبىس مالعا اينالدىرۋ – ەڭ العاش بۇگىنگى قازاق دالاسى – سارى-ارقادا بۇدان بەس مىڭ جىل بۇرىن جۇزەگە اسقان كورىنەدى. قازبا دەرەكتەر، عىلىمي زەرتتەۋلەر ءوز الدىنا، وزگەشە ءۇردىستىڭ ناقتى كورىنىسى تاسقا تاڭبالانىپتى. مۇنىڭ ايقىن ايعاعىن شىڭعىستاۋ–كوپبەيىت پەتروگليفتەرىنەن تانىپ-بىلەمىز. ۇلى اباي قونعان، مىنا ءبىز تۋعان بۇل جەردە الەمدىك مادەني قازىنا قاتارىنا قوسۋعا لايىقتى قانشاما جاندى سۋرەت ساقتالىپ تۇر. سونىڭ ىشىندە قۇلان جانە قىل قۇيرىقتى تاعى مەن تارپاڭ بەدەرلەنگەن. ال جابايى جىلقى ءبىر جوسىن. ەركىن جۇرگەنى بار، سودان سوڭ ورە سالىنعانى، تۇساۋعا تۇسكەنى بەينەلەنىپتى. بۇدان كەيىن ءبىرجولا كوندىگىپ، ەكى اياقتى ارباعا جەگىلۋى جانە ءمىنىس اتىنا اينالۋى كورسەتىلگەن. ء(بىز، تاعدىر جازسا، شىڭعىستاۋ-كوپبەيىت پەتروگليفتەرى تۋراسىندا ارنايى كىتاپ-البوم جاساماقپىز، ال اتا-بابالاردىڭ جابايى جىلقى مالىن العاش قولعا ۇيرەتۋىن كەيىپتەگەن كورىنىستەردى كەزىندە «ازاتتىق» راديوسىنىڭ ۆەب-سايتى ارقىلى ايگىلەگەن ەدىك (“تاستاعى تاريح: جىلقىنى قولعا ۇيرەتكەن كىم؟”، http://www.azattyq.org/photogallery/1602.html, 12.03.2009).
قايتكەندە دە جىلقىنى قولعا ۇيرەتۋ جانە كولىك رەتىندە پايدالانۋ – ادامزاتتىڭ ەجەلگى تاريحىنداعى بەتبۇرىس كەزەڭ بولدى. الىس جەرلەر جاقىندادى، قارىم ۇزارىپ، تىرشىلىك-تۇرمىس مۇلدە وزگەردى. ال مۇنداي يگىلىككە تاقاۋ توڭىرەگىنەن بۇرىن ماشىقتانعان ەۋرازيالىق قاۋىم ايرىقشا دارمەن-قۋات تابادى. اتقا مىنگەن اڭشى-مالشى سوعان سايكەس قاجەتتى ابزەل عانا ەمەس، جاڭا جاعدايعا ورايلاس قارۋ-قۇرالعا دا جەتىگەدى. باسقالار دا بىرتىندەپ اتقا قونعان زاماننىڭ وزىندە الىس-جاقىننىڭ بارىنەن وزىق تۇرادى. كوشپەندى جاۋىنگەردىڭ مۇنداي ارتىقشىلىعى از-كەم ەمەس، تۋرا ەكى مىڭ جىل – ەجەلگى تاريحتىڭ ۇزىنا بويىنا سوزىلىپ، اقىرى ەۋروپالىق وت قارۋلار، ناقتىلاپ ايتقاندا، ورتانى ويىپ تۇسەتىن اۋىر زەڭبىرەكتەر قاتارعا قوسىلعان XVI عاسىرعا دەيىن سوزىلعانىن كورەمىز. ميلاديدەن بۇرىنعى زامانداردان باستاپ كوشپەندى قاۋىمنىڭ وزگەشە قاجىر، قايراتقا يە بولۋى، ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى حالىقتار قوزعالىسى، بەيبىت قانا ەمەس، ۇرىس-سوعىستى سالقار شەرۋلەر ءبىر-اق باعىت – شىعىستان باتىسقا قاراي ءجۇرۋى، تۇپتەپ كەلگەندە، عاسىرلار بويعى بارلىق مايدانداعى ۇستەمدىك – كەڭ دالا، تازا اۋادا ەت جەپ، ءسۇت ءىشىپ وسكەن نومادتىڭ جىگەر-المەنىمەن قاتار، وسى اتتىڭ كۇشى، ات ۇستىندەگى جەدەل ءجۇرىس، سوعان سايكەس ۇرىس تاسىلدەرى ارقىلى قالىپتاسقان جاعداي بولاتىن.
كەڭ دۇنيەدەگى كوشى-قون، ءجۇرىس-تۇرىس قانا ەمەس، تىرشىلىكتىڭ نەگىزگى ارقاۋى دا جىلقى وسىرۋگە نەگىزدەلگەن شالقار دالا تاريحىنىڭ ميلاديگە دەيىنگى IV-III-II مىڭ جىلدىقتارى تۋراسىندا تەك قازبا جۇمىستارى ارقىلى عانا، ازدى-كوپتى ماعلۇمات جيناقتالعان. پالەوليت داۋىرىنەن باستالىپ، قولا داۋىرىنە ۇلاسقان بۇل زامانداعى، شارتتى تۇردە ورينياك مادەنيەتى، ماگدالەن مادەنيەتى، اندرون مادەنيەتى اتالاتىن تىرشىلىك ءۇردىسى م.د. I مىڭ جىلدىق شەگىندە شىعىس ەۋروپا تارابىندا كيممەريا مادەنيەتىنە جالعاسادى. بۇل كەزدە شالقار دالانى ءار تەكتى، ارقيلى تايپالار جايلاعانى كورىنەدى. ال م.د. 750 جىل شاماسىندا كيممەريا تايپالارىن قارا تەڭىزدىڭ تەرىستىك بەتىندەگى قيان دالادان جاڭا ءبىر قۋاتتى تولقىن – ساق تايپالارى ىعىستىرىپ شىعارادى. گرەكتەر سكيف (سكۋتوي) اتاندىرعان ساق (ساقا) جۇرتى – عىلىمدا قالىپتاسقان ۇعىم بويىنشا، يران تەكتى دەپ ەسەپتەلەدى. اۋەل باستا تۇركىستان ءوڭىرى، باتىس سىبىردە جاساپتى. الايدا، كەيبىر زەرتتەۋشىلەر اتاپ كورسەتكەندەي، تاڭ قالارلىق جاعداي، بۇل ساقتاردىڭ تۇرمىس كەبى، شارۋاشىلىق جايى سول زامانداردا قيىر شىعىس، قىتاي شەگىندە جاساعان عۇن جۇرتىمەن، كەيىنگى تۇرىك-موڭعول ناسىلىمەن ۇيلەس شىعىپ جاتادى، ءتىپتى، ءداستۇر-سالت ۇقساستىعى دا مول. ونىڭ ۇستىنە، ەۋروپالىق جانە ازيالىق ساقتاردىڭ بۇكىل تاريحى نەگىزىنەن پارسى ءناسىلدى ميديا، احەمەنيد، پارفيان پاتشالىقتارىنا قارسى كۇرەس ۇستىندە وتكەن. جاڭا پارسى يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن سالعان ۇلى كير پاتشا قازىرگى قازاقستان شەگىندەگى ساقتارعا قارسى ۇلكەن جورىقتا بار اسكەرى قىرعىن تاۋىپ، ءوزى قازاعا ۇشىراعانى بەلگىلى (م.د. 530). كەيىنگى، ول دا ۇلى اتانعان داري ءبىرىنشى دە جولى قىرسىعىپ، قانشاما اسكەرى جەر جاستانىپ، اقىرى ارەڭ باس ساۋعالاعانى بار (م.د. 512). الەمدى جاۋلاعان الەكساندر ماكەدونسكي سىر-داريادان وتە سالىسىمەن اتقىش ساقتار تارابىنان تەگەۋرىندى شابۋىلعا ۇشىراپ، قارىنا ساداق ءتيىپ، ءبىرتالاي جاۋىنگەرىنەن ايرىلىپ، كەرى قاشقانى (م.د. 329) كونە تاريحتا تاڭبالانعان. وردوستان دۋنايعا دەيىنگى بۇكىل ەۋرازيا قۇرىلىعىن جايلاعان كوشپەندى ساق تايپالارى، بۇگىنگى عىلىم بەلگىلەگەندەي، ءار تەكتى ءناسىل بولعان كۇننىڭ وزىندە شارۋاشىلىق جۇيەسى، تىرشىلىك تاسىلدەرى عانا ورايلاس ەمەس، دۇنيە تانىمى، ادەت-عۇرپى دا ۇيلەس، جەرگىلىكتى ايىرمالارى بار، ايتكەنمەن دە ءبىرتۇتاس، ورتاق مادەنيەت جاساعانى ەشقانداي كۇمان تۋعىزبايدى. ادامزات تاريحىنىڭ تۇتاس مىڭ جىلدىق شەرۋىندە وزىندىك ورنى بار ساق-سكيف جۇرتىنىڭ بۇگىنگى كۇنگە جەتكەن، ەشقاشان ەسكىرمەس، ۇزدىك مۇراسى – «اڭ بەدەرلى» اتالاتىن ونەر تۋىندىلارى بولىپ تابىلادى.
ساق تايپالارى باتىستا – ەجەلگى گرەك حالقىمەن، ورتالىقتا – يران جۇرتىمەن، ال قيىر شىعىستا – قىتاي ۇلىستارىمەن شەكتەسىپ جاتقان. ەجەلگى قىتاي تاريحناماسىندا سولتۇستىكتەگى مازاسىز «ۆارۆار» – دۇڭگەنە تايپالار تۋراسىنداعى العاشقى دەرەك – شاڭ اۋلەتى، ۋ دين پاتشانىڭ زامانىنا (م.د. 1300–1239) سايكەسەدى. بۇل كەزدەگى، تاسباقا ساۋىتى، مالدىڭ جاۋىرىن سۇيەكتەرىنە تاڭبالانعان دەرەكتەردە كوشپەندىلەر «تسيان» دەپ ايتىلادى. كەيىنىرەك زامانداعى تاريحي جازبالاردا «جىلقى تسيان»، «جىلقىعا باي تسيان» دەيتىن اتاۋلار قولدانىلىپتى. ەجەلگى دۇنيەنىڭ ۇلى تاريحشىسى سىما تسيان (م.د. 135–67 جج. شاماسىندا جاساعان) ورتالىق ازيا كوشپەندىلەرىن «جۋن» جانە «دي» دەپ جىكتەيدى. بۇدان سوڭعى زاماندا قىتاي شەكاراسىنان سىرتقارى، جات تايپالاردىڭ ءبارى دە «حۋ» اتانادى.
كونە زامان دەرەكتەرىندە تۋىستاس جۋن-دي تايپالارىنىڭ نەگىزگى كاسىبى – كوشپەندى مال شارۋاشىلىعى بولعانى اتاپ كورسەتىلەدى. بايلاۋلى مەكەنى جوق، مال-جانىمەن بىرگە وتى مول، سۋى مول قونىستار ىڭعايىمەن كوشىپ جۇرەدى دەيدى. دوڭگەلەك كيىز ۇيلەردە تۇرادى، ءۇي ەسىگى شىعىسقا قاراتىلعان. مالدىڭ ەتىن جەيدى، ءسۇتىن ىشەدى، جۇنىنەن توقىلعان جانە تەرىسىنەن تىگىلگەن كيىم كيەدى. سونىمەن قاتار بيە ءسۇتىن، ياعني قىمىز اشىتىپ ىشەتىنى جانە ازداپ بولسا دا تارى ەگەتىنى ايتىلىپتى. مالى، اسىرەسە جىلقىسى مەن قويى قيساپسىز كوپ. ەشكىم ەشكىمگە تاۋەلدى، قىزمەتشى ەمەس. ءىرىلى-ۋاقتى ءاربىر توپ ءوز كۇشىمەن تىرشىلىك جاسايدى. ءبىر ءجۇز شاڭىراقتان ءبىر مىڭ شاڭىراققا دەيىنگى جۇرت ۇجىمداسىپ، قاۋىم قۇرادى. ۇلكەندى-كىشىلى باسشىلارى تۇقىم قۋعان مۇراگەرلىك جولىمەن ەمەس، ەركىن سايلانادى. كىم كۇشتى، ەرجۇرەك ءارى ادىلەتتى بولسا، سول كوسەم بولادى. ءاربىر ىستە ايەلدەردىڭ اقىل-كەڭەسىنە ءمان بەرەدى، ەركەكتەر تەك سوعىس جاعدايىندا عانا بار ماسەلەنى وزدەرى شەشەدى; بۇلاردىڭ تىرشىلىگىندە اسكەر ءىسى ايرىقشا ماڭىزدى، دەپتى. قىتايشا «جۋن» دەگەن اتاۋدىڭ ءوزى – «جاۋىنگەر» ماعىناسىن بەرەدى ەكەن. بۇل زاماندا قىتاي جۇرتى سولتۇستىك تاراپتا ءساتتى قورعانىس جۇرگىزىپ، كوبىنە-كوپ سىي-سياپاتپەن شەكتەلىپ وتىرعان.
سول كونە ءداۋىردىڭ وزىندە جوعارعى ازيا شەگىندەگى تايپالار، كەيىنگى انىقتاما بويىنشا ايتساق، تۇرىك تەكتى جانە موڭعول تەكتى بولىپ ەكىگە جىكتەلگەنى ناقتى اڭدالادى. جۋن مەن دي – تىرشىلىك كەبى، تۇرمىس-سالتىنا قاراعاندا، تۇرىك نەگىزدى جۇرت. ال ءدال وسى شامادا تاريحتان بەلگىلى تاعى ءبىر ۇلكەن توپ – دۋنحۋ، ياعني، شىعىس حۋ – موڭعول ءناسىلدى ەكەنى ايقىندالعان. بۇل دا وزىندىك ۇجىمى بار، ايرىقشا جاۋىنگەر قاۋىم. بولاشاق موڭعول حالىقتارىنىڭ ارعى اتاسى. حيڭگان تاۋلارىنىڭ شىعىس بەتى جانە تۇستىك مانچجۋريادا جاساعان. ال ۇلى دالانىڭ باسىم بولىگى تۇرىك تەكتى قاۋىمنىڭ يەلىگىندە بولعانىن كورەمىز. جۋن-دي تايپالارى شىعىستا حيڭگان جوتالارىنان تارتىپ، باتىستا حامي ويپاتىنا دەيىنگى ۇلان-عايىر قىرات ولكەنى باۋراسا، ودان ءارى، سولتۇستىك ساقارادا م.د. 1200 جىل شاماسىندا بولاشاق عۇن پاتشالىعىنىڭ ۇيىتقىسى قالىپتاسادى. كەيىنگى زەرتتەۋلەر بۇل عۇن – تۇرىك تەكتى جۇرت بولعانىن ايعاقتادى.
2
ەجەلگى قىتاي جىلنامالارىندا م.د. 350 جىلدان باستاپ ايرىقشا قۋاتتى عۇن (حۋننۋ، سيۋننۋ) تايپالارى تۋرالى ناقتىراق ايتىلادى. بۇرناعى تاريحتاعى جۋن جۇرتىنىڭ تىكەلەي جالعاسى. ساداق تارتۋدا جويقىن، باسقا قارۋى دا كەمەل، ەكپىندى اتتى قوسىندارعا بەتپە-بەت ۇرىستا قارسى تۇرا الماعان چجاو، يان، تسين پاتشالىقتارى ءوزىنىڭ سولتۇستىك جانە باتىس شەكارالارىن جالپاعىنان بۇركەيتىن ۇباق-شۇباق، الىپ قورعان تۇرعىزا باستايدى. اقىر ءتۇبى بۇل بەكىنىس ودان ارمەن نىعايىپ، ۇزارىپ، ءبىرتۇتاس قىتاي يمپەرياسىن نەگىزدەگەن تسين شي-حۋاندي پاتشانىڭ تۇسىندا (م.د. 221–210) ايگىلى ۇلى قىتاي قورعانىنا اينالعانى بەلگىلى. الايدا، شاپقىن توقتالماعان. قىتاي مەن عۇن اراسىنداعى تايتالاس مايدان تۋرا بەس عاسىرعا سوزىلىپتى.
عۇن تايپالارىنىڭ ەجەلگى قونىس-مەكەنى – حۋاڭحە داريانىڭ الىپ ءيىنى وردوس، وعان جالعاس، باتىس قاناتتاعى الاشان ايماعى جانە تەرىستىك قاپتال – ينشان (شۇعاي-قۇز) ءۇستىرتى، ودان ءارى ۇلى دالانىڭ ورتالىق بولىگى – قاڭعاي تاۋى، ساقاراداعى ۇلكەن وزەندەر – كەلۇرەننىڭ باستاۋى، تولى، ورحۇن القابى بولعان. قىتاي دەرەكتەرى عۇنداردى كوشپەندى حالىق رەتىندە سىپاتتايدى. نەگىزگى كاسىبى – مال شارۋاشىلىعى. جايىلىم ورايىمەن ءشوبى شۇيگىن، سۋى مول قونىستاردى اينالا كوشىپ جۇرەدى. ءتورت تۇلىك تۇگەل بولعان. بار تاماعى – ەت پەن ءسۇت. كيىمى دە – مال ونىمدەرىنەن جانە اڭ ەلتىرىسىنەن. كيىز ۇيلەردە تۇرعان. عۇن جۇرتىنىڭ ءتۇر-تۇلعاسىنا قاتىستى دەرەكتەر شىڭعىس حان زامانىنداعى كوشپەندىلەر كەيپىنەن تىم الىس ەمەس. دەنەلەرى تورتپاق، كەۋدەلى، باستارى ۇلكەن، دومالاق، بەتتەرى جالپاق، جاقتارى شىعىڭقى، قاستارى قالىڭ، مۇرىندارى كەلتە، كوزدەرى بادامشا، وتكىر; مۇرت قويادى، ساقال جىبەرمەيدى، تىقىر قىرىلعان توبەلەرىندە ايدارى بار. حالىق جاراتۋشى رەتىندە كوك تاڭىرىگە تابىنعان. ۇلىس پاتشاسى – شاڭعۇي، ياعني كوكتىڭ ۇلى اتانادى. تولىق مارتەبەسى، قىتاي جازۋىنداعى ترانسكريپتسيا بويىنشا «چەنگي-لي كۋ-تۋ شان يۋ»، ورىس ءتىلدى دەرەكتەر «ەگو ۆەليچەستۆو سىن نەبا» دەپ اۋدارادى، ناقپا-ناق بايىپتاساق، «ءتاڭىرى قۇتتى شاڭعۇي» بولىپ شىعار ەدى.
شاڭعۇيدىڭ وكىم-بيلىگى تەجەۋسىز بولعان. ۇلكەن ۇلىس ورتالىق جانە وڭ مەن سول اتالاتىن ءۇش ايماقتان قۇرالادى. ءار ايماقتىڭ شاڭعۇيعا تىكەلەي باعىنىشتى، مارتەبەلى امىرلەرى بار. جانە باسقا دا، ارقيلى دارەجەدەگى بەك-باعلاندار، قولباسىلار. ات جالىن تارتىپ مىنۋگە جاراعان ەركەك كىندىكتى تۇگەل جاۋىنگەر سانالعان. سوندىقتان دا عۇن ۇلىسى اسكەري مەملەكەت رەتىندە قالىپتاستى جانە بۇل جۇرتتا سوعىس ونەرى ءوز زامانىنداعى ەڭ بيىك دەڭگەيگە جەتتى. اتتىڭ كۇشى مەن جۇرىسىنە نەگىزدەلگەن جورىق ءجونى، شابۋىل قارقىنى، شەگىنىس، قورعانىس جايى، وزگەشە ۇرىس تاسىلدەرى، ءادىس-ايلا مەن قالىپتى ماشىق ءوز الدىنا، عۇن جاۋىنگەرىنىڭ قارۋ-جاراعى دا ايرىقشا ەكەن. جۇيرىگى دە، ءوزى دە بولات بەرەن قۇرسانعان. ارىس ساداقتان اتىلاتىن تەمىر ماساقتى ىسقىرما جەبەلەردىڭ قارىمى باسقالاردان ارتىق، جاۋىن الىستان جايراتادى. ۇرىسقا كىرىسپەي جاتىپ قانسىراعان دۇشپانمەن بەتپە-بەت شابىستا ەڭ الدىمەن اق سۇڭگىلى ۇزىن نايزا ىسكە قوسىلادى. ودان ارعى جاعالاس ۇرىستا – سەمسەر. اتتى الاماننىڭ قاعىسۋعا كەلتىرمەگەن تەگەۋرىندى ەكپىنىنە ەشكىم شىداماعان. عۇن ارمياسىنىڭ وزىندىك قۇرىلىمى دا جاڭاشا، زامانىنان وزىق. بۇكىل ۇلىستىڭ قارۋلى كۇشتەرى ءبىرتۇتاس قالىڭ قول بولسا، وڭ مەن سول جانە ورتالىق ءوز كەزەگىندە مىڭدىقتارعا بولىنگەن. تيەسىلى مىڭدىقتى بەلگىلى ءبىر بەك باسقارادى. مىڭدىق – جۇزدىككە، جۇزدىك – وندىققا جىكتەلگەن. عۇن زامانىندا قالىپتاسقان مۇنداي اسكەري قۇرىلىم كەيىنگى تۇرىك قاعاناتتارىنان ءوتىپ، شىڭعىس حان زامانىنا جەتتى، ودان سوڭ دا كەڭىنەن قولدانىستا بولدى. تەك قۇرىلىم عانا ەمەس، ەۋرازيا كوشپەندىلەرىنىڭ وزىق سوعىس ونەرى دە سول عۇن زامانىنان باستاۋ الادى.
عۇن ەتنونيمى، البەتتە، ۇلى دالا شەگىندە الىپ يمپەريا قۇرعان كوشپەندى تۇرىك جۇرتىنىڭ جيناقتى اتاۋى. ۇلكەن ۇلىستىڭ تايپالىق قۇرامى اسا كۇردەلى بولعانى كورىنەدى. قىتايدىڭ «تسزين شۋ» شەجىرەسىندە ۇلى قورعانمەن ىرگەلەس قونىستانعان ون توعىز رۋدىڭ اتى اتالادى. تۋگە، سيانچجي، كوۋتوۋ، ۋدان، حانچجي، حەيلان، چيشا، يۋبي، دوۋتۋن… ارينە، قىتاي ءتىلىنىڭ ىڭعايىمەن تاڭبالانعان. وزىندىك اتاۋىن ناقتى اجىراتىپ تانۋ قيىن. دەسە دە، كەيىنگى قىتاي تاريحشىلارى وسى قاتارداعى حەيلان (باسقا ءبىر وقىلىم، دەرەكتەردە حەلاي، حەليان، تسيۋيليان) – ەجەلگى كەرەي تايپاسى دەپ بىلەدى. بۇل حەليان كەيىنگى عۇن تاريحىندا وردوس ولكەسىندەگى تۋىستاس تايپالاردى ۇيىستىرۋشى، سولتۇستىك قىتايعا قارسى كۇرەسكەر رەتىندە ۇلكەن اتاققا شىققان. تۇرىك حالىقتارىنىڭ رۋ-تايپالىق ەتنوگەنەزىن زەرتتەگەن ن.اريستوۆ عۇن يمپەرياسىنىڭ كەيىنگى ءبىر بولشەگى، قىتايلار يۋەبان دەپ اتاعان ۇلىستىڭ قۇرامىندا تۋىستاس دۋلات (دۋلۋ), البان، سۋان (سۋبان) رۋلارىنىڭ بولعانىن ايعاقتايدى. بۇل ەكى جاعداي تەك قانا ورايىمەن تاڭباعا ءتۇسىپ قالعان دەرەكتەر.
ءبىرتۇتاس عۇن ۇلىسىنىڭ تاريحتان اتى ماعلۇم العاشقى ءامىرشىسى تومان (م.د.
209 ج. ولگەن) تۇستىككە قىتاي پاتشالىقتارىمەن، قالعان ءۇش تاراپتا تەگى بوتەن ارقيلى تايپالارمەن ءساتتى-ءساتسىز سوعىستار وتكەرەدى. بىراق ەلدىڭ تۋى جىعىلماعان. عۇن قاۋىمىنىڭ الىپ يمپەرياعا اينالىپ، اتاق-داڭققا جەتۋى – توماننىڭ ۇلى مودەنىڭ زامانىندا (م.د. 209–174).
مودە عۇن جۇرتىنىڭ بۇعان دەيىن قالىپتاسقان اسكەري قۇرىلىمىن ودان ارمەن جەتىلدىرىپ، قاتاڭ ءتارتىپ ورناتىپ، ەلدى بىرىڭعاي سوعىس جاعدايىنا كوشىرەدى. اۋەلگى كەزەكتە شىعىستاعى موڭعول تەكتى، بۇل كەزدە كەمەلىنە كەلىپ تۇرعان دۋنحۋ ۇلىسىن تالقانداپ، ءبىرجولا ىدىراتادى. سودان سوڭ باتىس قاپتالداعى، ول دا ايرىقشا قۋاتتى، ىلكىدە عانا وكتەم بولعان، ءتىپتى، عۇن پاتشاسىنان امانات الىپ تۇرعان، ءتارىزى يران تەكتى يۋەچجي (ارسي) ۇلىسىنا شۇعىل ءارى ەكپىندى شاپقىن جاساپ، قىرعىنعا ۇشىراتادى، قالعان جۇرتىن تارباعاتايدان اسىرا قۋىپ تاستايدى. كەلەسى كەزەكتەگى سولتۇستىك جورىعىندا سايان-التاي القابىن، بايكول (بايقال) توڭىرەگىن، امۋردىڭ باسى، ارعۇن اتىرابىن عۇزىرىنا كەلتىرىپتى. ەڭ اقىرىندا تۇستىكتەگى قىتاي – ءحان يمپەرياسىنا قارسى زور مايدان اشادى. ەجەنحان گاو-دي باستاپ شىققان قالىڭ قولدى ويسىراتا جەڭىپ، اسكەري جانە ديپلوماتيالىق ۇلكەن ۇتىسقا شىعادى. بۇدان سوڭعى جەردە عۇن ۇلىسى تەپە-تەڭ دارەجەلى، ىرگەلى ەل رەتىندە مويىندالادى. نەشە مىڭ جىلدىق قىتاي تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان جاعداي. تەڭدىك – ءسوز جۇزىندەگى ءراسىم. شىن مانىسىندە ءحان يمپەرياسى عۇن ۇلىسىنا جىل سايىن «سىيلىق، تابارىك» رەتىندە قىرۋار الىم-سالىق تولەپ تۇرۋعا مىندەت الىپتى. ەڭ باستىسى – بۇدان ونشاقتى جىل بۇرىن قولدان شىققان وردوس ەجەلگى يەسىنە قايتىپ ورالعان ەكەن.
قورعانىس ۇرىستارىنان باستالىپ، جاۋلاۋ جورىقتارىنا ۇلاسقان سەگىز جىلدىق تىنىمسىز مايداننان سوڭ عۇن ۇلىسى ەۋرازيا شەگىندەگى ەڭ الىپ، ەڭ قۋاتتى مەملەكەتكە اينالادى. حيڭگان تاۋلارىنان قارا ەرتىس، زايسان، ەرەن-قابىرعا – تيان-شانعا دەيىن، وردوس، ۇلى قورعاننان سايان، بايقال، بارعۋجىن-توقىمعا دەيىنگى ۇلان-بايتاق قونىستى باۋراعان الىپ يمپەريا تۋىستاس تۇرىك تايپالارىن ءبىر تۋ استىنا ۇيىستىرۋمەن قاتار، شارۋاشىلىعى، تىرشىلىك كەبى ۇيلەس تاعى قانشاما جۇرتتى بىرىكتىرەدى، كەيىن زاماننان زامان وزعان ۇزاق شەرۋ ۇستىندە بۇلاردىڭ ءبىرازى بيلەۋشى ءناسىل ورايىمەن عۇن حالقىنىڭ قۇرامىنا ءسىڭىسىپ كەتەدى. عۇن تاريحىن ارنايى زەرتتەگەن ن.گۋميلەۆ جانە ن.كرادين ۇلى دالاداعى كوشپەندىلەردىڭ جيىنتىق قاراسىن 1,5 ميلليون شاماسىندا بولعان دەپ ەسەپتەيدى، ال بۇل كەزدەگى قىتاي حالقىنىڭ ناقتى سانى 60 ميلليون ەكەن، ياعني عۇنداردان قىرىق ەسە كوپ دەگەن ءسوز.
عۇن يمپەرياسىنىڭ ۇلى دالا، شىعىس ازيا شەگىندەگى تولاسسىز باسىمدىق جاعدايى مودەنىڭ ۇلى لاۋشان (م.د. 174–161), نەمەرەسى گۇنشەن (م.د. 161–126) تۇسىندا ودان ءارى جالعاسىپ، تۇتاس ءبىر عاسىرعا سوزىلادى. اقىرى، ءحان يمپەراتورى ۋ-ءديدىڭ تۇسىندا، م.د. 129 جىلى قىتاي قارسى شابۋىلعا شىعىپتى. قانشاما زامانعى تايتالاس كورشىلىك، تىنىمسىز سوعىستار ناتيجەسىندە عۇنداردىڭ اسكەري ءادىس-تاسىلدەرىن اڭداپ-تانۋمەن قاتار، ولاردىڭ سوعىس جاراقتارىن، ءتىپتى، شاباندوزدىق ونەرى مەن اتتى ۇرىسقا قولايلى كيىم ۇلگىسىنە دەيىن الماسقان، ءارى سانى مول، قاراقۇرىم قىتاي جاساعى اۋەلدە اجەپتاۋىر تابىسقا جەتەدى. بىراق اقىر تۇبىندە عۇندار قايتادان باسىم ءتۇسىپتى. م.د. 90 جىلى ەل ىشىنە بويلاپ ەنگەن قىتايدىڭ 100 مىڭدىق قالىڭ قولى قاڭعاي تاۋىنىڭ ءبىر تۇسىندا قۇلۇعۋ شاڭعۇي باستاعان 50 مىڭدىق عۇن جاساعىنان قيراپ جەڭىلەدى. كەيىندە عالامات اپاتقا جوقتاۋ جىر ارناعان ۇلى اقىن لي بو: “بۇل مايدان دالاسىنان امان شىعىپ، ەلگە جەتكەن ءبىر جان بولمادى”، – دەپ جازىپتى. اسپانحاق يمپەرياسى جۋىق ارادا وڭالماستاي اۋىر سوققى الدى. ورتالىق-شىعىس ازيادا عۇن سالتاناتى قايتادان ورناعانداي كورىنەدى. الايدا، مودە مەن لاۋشاننىڭ زامانى وتكەن ەكەن. اشىق مايداندا تاۋانى شاعىلعان، تاڭداما اسكەرىنەن تۇگەل ايرىلىپ، شاراسىز قالىپقا تۇسكەن قىتاي ەندى استىرتىن ارەكەتكە كوشەدى. كوپ ۇزاماي-اق شىرماۋىق ورمەك ساياساتتى تيەسىلى ناتيجەسىن بەرە باستايدى. قىتايدىڭ ايتاعى، قولداۋىمەن، ەجەلدەن جاۋلاس عۇن ۇلىسىنا شار-تاراپتان شابۋىل جاساعان كورشىلەس جۇرتتار تاۋقىمەتىنە قوسا، ەلدىڭ ءوز ىشىندە ىرىتكى شىعادى (م.د. 57–46). بيلەۋشى اۋلەت اراسىنداعى تاققا تالاس ناتيجەسىندە يمپەريا باتىس جانە شىعىس بولىپ ەكىگە بولىنەدى. بىراق تىنىشتىق ورناماعان. ۇلىستىڭ شىعىس تارابىندا بيلىككە جەتكەن شاڭعۇي باتىس ۇلىسقا قارسى كۇرەستە قىتايدان كومەك سۇرايدى، تولەمىنە ءوزىن اسپانحاق يمپەرياسىنىڭ بودانى دەپ مويىندايدى. اقىرى، تۋعان جۇرتىنا قىرعىن ورناتىپ، وكىمىن بەكىتىپتى. ال جەڭىلىسكە ۇشىراعان باتىس عۇنداردىڭ قالدىعى قازىرگى قازاق دالاسىنا ىعىسادى.
ۋاقىتشا «جەڭىسكە جەتكەن» شىعىس عۇنداردىڭ بولاشاعى بۇدان دا بۇلدىر بولىپ شىعادى. ەندىگى جەردە سانى دا ازايعان، قۋاتى دا كەمىگەن كەشەگى ۇجىمدى جۇرت جاڭا ءداۋىردىڭ 48 جىلى تەرىستىك جانە تۇستىك بولىپ تاعى دا قاق جارىلادى. باعزىدان جاۋلاس كورشىلەر ءبىر جاقتان، قىتايدىڭ قولداۋىنا سۇيەنگەن تۇستىك عۇن ەكىنشى جاقتان قىسىمعا العان، ەڭ قيىنى – ءدال وسى كەزدە قالىڭ قار ءتۇسىپ، مۇز جاۋىپ، قاقاعان ايازدا بار مالى قىرىلعان، حالقى اشىققان، تارشىلىققا ۇشىراعان تەرىستىك عۇن ۇلىسى اقىر تۇبىندە، 87 جىلى تاۋەلسىزدىگىن ءبىرجولا جوعالتىپتى. ايبىندى عۇننىڭ تابيعات اپاتى وبىر جۇت، ويسىراعان سوعىستان سوڭعى جۇقاناسى، قايتكەندە دە قالىڭ ەل – ءجۇز مىڭ شاڭىراق جەڭىمپاز جاڭا ۇلىس ءسانبي قاعاناتىنىڭ قۇرامىنا ەنەدى. ال ەجەلگى جۇرتتىڭ باتىس تاراپ – قارا ەرتىس القابى، التاي اياسىنداعى ءبىرشاما حالقى قازىرگى شىعىس قازاقستان، جەتىسۋعا ىعىسادى. ودان ءارى بۇرناعى ءبىر زامانداعى باتىس عۇنداردىڭ قالدىعىمەن قوسىلسا كەرەك. بۇدان سوڭ تارباعاتاي مەن ارال تەڭىزىنىڭ ارالىعى – كەڭ دالانى تۇگەل باۋرايدى. ۋاقىت وزا كەلە، زادى، بۇكىل عۇن ەمەس، ونىڭ ۇلكەن ءبىر بولىگى ورال تاۋىنىڭ ەتەگى، ەدىل-جايىققا ورنىعىپ، ءوسىپ-ءونىپ، ىرگەلەنىپ، ارادا ەكى عاسىر وتكەندە جاڭا ءبىر، قۋاتتى ۇلىس قۇرىپتى. تاعى ءبىر ءجۇز جىلدان سوڭ، V عاسىردا ەكى ريم، بۇكىل ەۋروپانى تىتىرەتكەن اتتيلا وسى ەجەلگى عۇن اۋلەتىنەن. بار تاريحى الەمگە ايگى. عۇن جۇرتىنىڭ وسى زاماندا جاساعان ەندى ءبىر ۇلكەن توبى – ۆيزانتيا دەرەكتەرىندە اق عۇن، نەمەسە ەفتاليت اتالادى. پارسى جازبالارىندا – ھاياتەليت، قىتاي جىلنامالارىندا – يە-تاي. ەفتاليت اتاۋى بيلەۋشى اۋلەت ەسىمىنە (“ەفتا”، “يەتا”) بايلانىستى شىقسا كەرەك. بۇل اق عۇندار اۋەلدە İلە – شۋ – تالاس القابىنا ورنىعادى دا، ىرگەلەنىپ، كۇش جيناعان سوڭ، V عاسىردىڭ باسىندا بۇكىل ورداسىمەن تۇستىككە قاراي جىلجىپ، ماۋرەنناحر، حوراساننان كوكتەي ءوتىپ، قازىرگى اۋعانستان ايماعىن الادى، قابۇل، قانداعاردا تۋ تىگىپ، ەندى ءۇندىستان تارابىنا شابۋىلدايدى، پەندجابتى عۇزىرىنا قاراتادى. وسى بايتاق ولكەگە قانات جايعان اق عۇنداردىڭ ەكى ءجۇز جىلدىق بۇكىل تاريحى باتىستا – پارسى پاتشالىعىنا، شىعىستا ءۇندىنىڭ گۋپتا يمپەرياسىنا قارسى كۇرەس ۇستىندە ءوتىپتى. ەفتاليت-عۇندارعا قاتىستى تاريحي دەرەكتەر VII عاسىردىڭ ورتا ءتۇسىنا دەيىن ماعلۇمات بەرەدى. كەيىنگى تاعدىرى ناقتى انىقتالماعان. اقىر ءتۇبى ءۇندىستان تارابىندا ساتسىزدىكە ۇشىراپتى، الدەقالاي امان قالعان بولشەكتەرى جەرگىلىكتى حالىقتار اراسىندا جۇتىلىپ كەتسە كەرەك. ال اۋعانستان شەگىندەگى اق عۇندار كوپ ۇزاماي-اق ۇلى تۇرىك قاعاناتىنا سەلبەستى دەپ شامالاۋعا بولادى.
عۇن يمپەرياسىنىڭ ىدىراۋ كەزەڭى – 90-جىلداردا التاي مەن جوڭعاردان توڭكەرىلگەن، ۇلكەن توپتان ءبولىنىپ قالعان ءبىرشاما جۇرت، جيىنى 200 مىڭ جان، «بالقاشتىڭ تەرىستىك بەتى» – قيسىنىنا قاراعاندا، اياگوز، كوكسالا، باقاناس وزەندەرىنىڭ بويى، شىڭعىستاۋ، شۇبارتاۋ، قارقارالى تارابىندا دەربەس ۇلىس قۇرعان ەكەن. قىتايلار يۋەبان دەپ بەلگىلەگەن بۇل كىشى عۇن ۇلىسى ءۇش ءجۇز جىل بويى ءوزىنىڭ دەربەستىگىن ساقتاپ تۇرعان. ءسانبي وكتەمدىگىن مويىندامايدى، جۋجان جۇرتىنان ىرگەسىن اۋلاق ۇستايدى، سولتۇستىك قىتايمەن ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتادى. يۋەبان-عۇن ۇلىسىنىڭ ەڭ سوڭعى دەرەگى V عاسىرعا سايكەسەدى – تۋىستاس تەلە بىرلەستىگىنە باعىنىپتى. جالعاس زاماندا تۇرىك قاعاناتىنىڭ قۇرامىنا قوسىلعان. تەك يۋەبان عانا ەمەس، عۇن تايپالارىنىڭ سارى-ارقا، سىر، ارال بويىنداعى ازدى-كوپتى بولشەكتەرى تۇگەلىمەن. ويتكەنى، بۇلاردىڭ ءبارى دە تۇرىك ءناسىلدى، تۇرىك ءتىلدى جۇرت بولاتىن.
قىتاي يمپەرياسىنىڭ شارتتى، سىرتتاي بوداندىعى ەمەس، ارالاس، ىشكى باۋىرىنا كىرگەن تۇستىك عۇندار تاۋەلسىز ەركىن ومىردەن ءبىرجولا ايرىلعان ەدى. ءبىر پاراسى قىتاي قىزمەتىندەگى شەكارا اسكەرىنە اينالادى. ءبىر پاراسى مال باعىپ جان ساقتايدى. اقىر تۇبىندە سانى كەنەۋسىز، كۇشى باسىم جات جۇرت ىشىندە ءىرىپ-توزىپ، تاعى ءبىر زاماندا وكتەم حالىق تارابىنان اشىق قىرعىنعا ۇشىراپ، تاريح بەتىنەن ءبىرجولا كوشىپتى. بالكىم، ازدى-كوپتى كەيبىر بولشەكتەرى قايتادان ساقاراعا ءوتىپ، ونداعى اعايىنداس جۇرتپەن قوسىلعان شىعار. قايتكەندە دە كەيىنگى شەجىرەلەردە ناقتى دەرەگى جوق. بەلگىلى ءبىر جاعداي – تۇستىك عۇنداردىڭ جەكەلەگەن جىگەرلى كوسەمدەرى باستاعان كەيبىر توپتارى بىتىراڭقى قىتايدىڭ ىرگەلەس، ۇساق پاتشالىقتارىن باسىپ الىپ، وكىم قۇرادى، بىراق قىتاي ۇلگىسىمەن تسيان چجاو، حوۋ چجاو، بەي ليان، ي سيا اتانعان بۇل شاعىن ۇلىستاردىڭ عۇمىرى دا قىسقا بولادى، تيىسىنشە: 304–329, 318–350, 397–439, 407–431 جىلدار. بۇل تاراپتاعى عۇن قاۋىمىنىڭ جۇقاناسى تۇگەلدەي قىتاي حالقىنىڭ قۇرامىندا جۇتىلىپ كەتكەن.
3
يۋەچجي پاتشالىعىنىڭ ۇيىقتى ورداسى گانسۋ ولكەسىنە شەكتەس سولتۇستىك-باتىس ءوڭىر – نان-شان تاۋلارى جانە سوعو-نور، ەدزين-گول الابىنا، بالكىم، ەكتاع – تۇستىك-شىعىس التايعا دەيىن كەڭىنەن جايىلعان تاعى ءبىر ايگىلى ۇلىس قىتاي تاريحناماسىندا ۋسۋن ء(ۇيسىن) اتاناتىن. بۇرناعى جاۋىنگەر جۋن تايپالارىنىڭ ءبىر بۇتاعى. قۋاتتى يۋەچجي عۇنداردان جەڭىلىس تاۋىپ، باتىسقا قاراي توڭكەرىلە كوشكەننەن سوڭعى جەردە كەزەك ءۇيسىن پاتشالىعىنا كەلەدى. تەگى ءبىر، تۋىستاس عۇن وكتەمدىگىن مويىنداعان ءۇيسىن دە ىعىسىپ، ەرەن-قابىرعانى جاعالاي، جوڭعاردان اسىپ، جەتىسۋ القابىنا ورنىعادى. بۇدان سوڭعى كەزەڭدە شىعىس شەكاراسى بەشبالىق-تۇرفانعا تىرەلدى دەگەن دەرەك بار. ال باتىستا تالاس وزەنىنە دەيىن جەتەدى. تۇستىكتە ىستىقكول اتىرابىن قامتىپتى. عۇنداردان بوسقىن تاپقان، باعزىدا كۇشى باسىم، ەندى السىرەگەن يۋەچجي ۇلىسىن تۇستىك-باتىسقا قاراي ودان ارمەن تىقسىرادى. اۋەلدە عۇنداردان، ودان سوڭ ۇيسىندەردەن ۇتىلعان يۋەچجي جۇرتىنىڭ ءبىر بولىگى ورتاازيالىق ساقتاردى جەڭىپ، فارعانا، سوعديانانى الىپ، اقىر تۇبىندە باكتريانى باۋراپ، مۇنداعى، الەكساندر ماكەدونسكي زامانىندا ورنىققان گرەكتەر بيلىگىن قۇلاتادى جانە وسى وڭىردەگى جاڭا ءبىر ۇلكەن پاتشالىق – قۇشان يمپەرياسىن نەگىزدەيدى. ال ۇيسىندەر جەتىسۋدا قالا بەرگەن.
ميلاديگە دەيىنگى 115 جىلى ىلە القابىنا ارنايى ساپارمەن كەلگەن قىتاي ەلشىسى چجان تسيان بۇل كەزدە قايتادان نىعايعان ءۇيسىن ۇلىسى تۋرالى ءبىرشاما دەرەك قالدىرىپتى. پاتشاسى گۋنمو (گۋنمي) دەپ اتالادى. وكىمى زور. حالقىنىڭ جالپى سانى 120 مىڭ شاڭىراق – التى ءجۇز وتىز مىڭ جان ەكەن. اسكەرى مول، قۋاتتى، كۇشتى. ەگىنشىلىكپەن اينالىسپايدى، نەگىزگى كاسىبى – مال شارۋاشىلىعى. ءتورت تۇلىك. سونىمەن قاتار ەسەكتە اتالادى. جىلقىسى كوپ ەكەن. ءىرى بايلاردا 4-5 مىڭعا دەيىن جەتىپتى. تۇقىمى جاقسى، ءىرى، كۇشتى، باسى ۇلكەن، جال-قۇيرىعى قابا. سوعان وراي ءۇيسىننىڭ اتتى اسكەرى ايرىقشا كۇش العان. جىلقى باسقا جۇرتتارمەن قاتىناس – سىي-سياپات جانە ايىرباس ساۋدا ورايىندا ەڭ نەگىزگى ءبىر مۇكامال سانالعان. ۇيسىندەر الدارىنداعى مالدىڭ ىڭعايىمەن ءشوبى بىتىك، سۋى مول جەرلەردى جاعالاپ، كوشىپ-قونىپ جۇرەدى. «كيىزبەن قاپتالعان دوڭگەلەك لاشىق»، ياعني كيىز ۇيلەردە تۇرادى. ءۇيسىن ۇلىسىنىڭ قۇرامىنا ىلكىدە جەڭىلىپ، ىعىسقان ساق، يۋەچجي تايپالارىنىڭ كەيبىر تارماقتارى قوسىلىپ وتىر. بۇرنادا عۇندارعا تاۋەلدى بولعان ۇيسىندەر ەندى ابدەن كۇشەيىپ، تاقاۋ توڭىرەكتەگى ۇستەمدىككە جەتتى، دەيدى چجان تسيان.
قىتاي ەلشىسىنىڭ نەگىزگى ماقساتى – ۇيسىندەردى عۇن ۇلىسىنا قارسى سوعىسقا كيلىكتىرۋ بولاتىن. بىراق ۇيسىندەر اتتاپ باسپايدى. كەرىسىنشە، عۇندارعا ارقا سۇيەي وتىرىپ، باتىستاعى كورشىسى قاڭعۇي ۇلىسىن ودان ارمەن تىقسىرادى. سونىمەن قاتار، قىتايمەن ارالىقتا دا ءبىرشاما بايلانىس ورناتىپتى. قالىپتى سىي-سياپات ءوز الدىنا، قىتاي ءۇيسىن پاتشاسىنا يمپەراتور اۋلەتىنەن قىز بەرەدى. بىراق مۇنداي دوستىق قاتىناستان ءبىز ەشقانداي پايدا تاپپادىق، دەپ كورسەتەدى قىتاي شەجىرەلەرى. دەسە دە، ءۇيسىن مەن قىتاي جالعاستىعىنا سەزىكپەن قاراعان عۇن ۇلىسى م.د. 80-جىلداردا ارنايى اسكەر شىعارىپ، ەلدىڭ ءبىر بولىگىن تىكەلەي عۇزىرىنا كەلتىرەدى. بۇل – قىتايدىڭ عۇن يمپەرياسىمەن كۇرەستە كۇش الا باستاعان كەزى بولاتىن. اقىرى ۇيسىندەر دە عۇن ۇلىسىنا قارسى جاپپاي سوعىسقا ارالاسىپتى.
عۇن وكتەمدىگىنەن سوڭعى كەزەڭدە ءۇيسىن جۇرتى قىتاي ىقپالىنا تۇسەدى. كوپ ۇزاماي-اق، قىتايدىڭ ەپتى ساياساتى جانە ەل ىشىندەگى الاۋىزدىققا بايلانىستى ءبىرتۇتاس ءۇيسىن ۇلىسى ەكىگە بولىنەدى. دۇنيەدەن وتكەن گۋنميدىڭ ۇلكەن ۇلى – 60 مىڭ شاڭىراققا، ال كىشى ۇلى – 40 مىڭ شاڭىراققا يە بولىپتى. ەندى قىتاي ءۇيسىننىڭ ىشكى ىستەرىنە ەركىن ارالاسادى، ايتكەنمەن، ەكىگە جارىلعان ءۇيسىن اۋلەتىنىڭ ءوزى يمپەراتور سارايى ءۇشىن كوپ ماشاقات بولدى، تىنىشتىق ورنامادى، دەپ جازادى قىتاي شەجىرەلەرى. قىتاي تاريحناماسىنداعى ءۇيسىن ۇلىسىنا قاتىستى دەرەكتەر بۇگىنگى جىل ساناتىنىڭ V عاسىرىنا دەيىن ۇلاسادى. زامان قانشاما وزگەرسە دە، ۇيسىندەردىڭ نەگىزگى وردالى مەكەنى – جەتىسۋ بولىپ قالا بەرگەنىن كورەمىز. ۇلىستىڭ بۇدان سوڭعى كەزەڭى – ۇلى تۇرىك قاعاناتىنا جالعاسقانى اڭدالادى. ەجەلگى ءۇيسىن ەتنونيمى زاماننان زامانعا ءوتىپ، ءبىزدىڭ داۋىرگە جەتتى. كەيىنگى قازاقتىڭ ۇلى ءجۇزىنىڭ جالپى اتاۋى – ءۇيسىن، سونىمەن قاتار، ۇلى ءجۇز قۇرامىندا سارى ءۇيسىن دەگەن رۋ بار. قايتكەندە دە ەجەلگى ءۇيسىن – تۇرىك تەكتى جۇرت بولعانى كۇمانسىز.
ۇيسىندەردىڭ باتىس كورشىسى – قىتاي دەرەكتەرىندە قاڭعۇي (كانتسزيۋي، كانگيۋي) دەپ اتالاتىن قاڭعار ۇلىسى بولدى. قاڭعۇي – يراندىق «اۆەستادا»، ءۇندىنىڭ «ماحابحاراتاسىندا» اتالاتىن ەجەلگى قاڭحا، كانكي (كانگحا) جۇرتىنىڭ جالعاسى بولۋعى مۇمكىن دەپ سانالادى. قاڭعۋ اتاۋى بەرتىندەگى ورحۇن جازۋلارىندا دا ۇشىراسادى. قازاق تاريحشىلارىنىڭ ءبىرازى قاڭعۇي – كەيىنگى زامانداعى قاڭلى دەپ بىلەدى.
قاڭعار قونىسى – تالاس وزەنى، قاراتاۋ، سىرداريانىڭ ورتالىق القابى بولعان. تۇرىك تەكتى. نەگىزىنەن جارتىلاي وتىرىقشى، ەگىنشى جۇرت، مال شارۋاشىلىعىمەن دە اينالىسقان. ەكى زامان شەگىندە حالقىنىڭ سانى 600 مىڭ، ال جاراقتى اسكەرى 120 مىڭ ەكەن. شىعىستا كوبىنە-كوپ ۇيسىندەرمەن سوعىس جاعدايىندا بولعان، باتىس پەن تۇستىكتە وتىرىقشى جۇرتتارمەن ساۋدا، الىس-بەرىس قاتىناسقا بەيىل بەرگەن. عۇن يمپەرياسىنىڭ ىدىراۋ كەزەڭىندە ۇيسىنگە قارسى كۇرەستە سولتۇستىك عۇندارعا ارقا سۇيەۋگە تىرىسادى جانە ەلەۋلى تابىسقا جەتەدى. بىراق كوپ ۇزاماي، عۇنداردىڭ ءوزى قىتايدىڭ جاڭا شاپقىنىنا ۇشىرايدى ءھام ايماقتان اۋا كوشەدى. تۋىستاس ءارى باقاس قاڭعار جانە ءۇيسىن ۇلىستارىنىڭ اراسىندا باستاپقى تەپە-تەڭدىك قايتادان قالپىنا ءتۇسىپتى. قاڭعار ءبىرشاما زامان ورتا ازيا شەگىندەگى دەربەس جۇرت، ۇلكەن كۇش بولىپ تۇرعان. كەيىنگى تاريحى تۇرىك قاعاناتتارىمەن بايلانىستى. بۇدان سوڭ قاڭعار–بەشەنەك قاۋىمى رەتىندە ماعلۇم بولعان. اقىرعى كورىنىسى – قاڭلى تايپاسى دەپ سانالادى.
4
ۇلى دالاداعى عۇن ۇلىسىن الماستىرعان ءسانبي جۇرتى – باياعىدا مودە تالقانداعان، موڭعول تەكتى دۋنحۋ حالقىنىڭ امان قالعان ءبىر تارماعى بولاتىن. نەگىزگى مەكەنى – ساقارانىڭ شىعىس اتىرابى، حيڭگان تاۋلارى. مالشى، اڭشى، جاۋىنگەر جۇرت. ايرىقشا كوتەرىلۋى – ءبىرتۇتاس ءسانبي قاعاناتىن قۇرعان تانشيحۋاي پاتشانىڭ تۇسىندا (155–181). شىعىس ازيا تاريحىنداعى ەڭ دارىندى قولباسىلاردىڭ قاتارىندا سانالاتىن تانشيحۋاي ەجەلگى عۇن ۇلىسىنىڭ بارلىق ايماعىن عۇزىرىنا كەلتىرەدى جانە سولتۇستىك قىتايعا قارسى سوعىس اشادى. بۇل زاماندا ءسانبي قۇدىرەتتى يمپەريا تانىلادى. الايدا، جەرى بايتاق، اسكەرى ايبىندى بولعانىمەن، حالقىنىڭ قۇرامى اركەلكى، ەڭ باستىسى – بيلەۋشى اۋلەتىنىڭ بىرلىگى كەمىس ءسانبي ۇلىسى تانشيحۋايدان سوڭعى كەزەڭدە، 235 جىلى ءبىرجولا ىدىرايدى. سونىڭ وزىندە جەكەلەگەن ءبىر بولىكتەرى ءوزىنىڭ كۇش-قۋاتىنان ايرىلماپتى. ءبۇتىننىڭ جارقاسى – عۇن تەكتى تابعاش، ءسانبي تەكتى مۋيۋن (مۋجۋن) تايپالارى دەربەستىك ساقتاۋ ءوز الدىنا، ۋاقىت وتە كەلە سولتۇستىك قىتايدىڭ شەكتەس ايماقتارىن جاۋلاپ الىپ، تابعاش، يان، توعون اتالاتىن پاتشالىقتار قۇرادى (سايكەسىنشە 236–376, 337–410, 312–663 جج.). اقىر تۇبىندە مۇنداعى كوشپەندى جۇرت تا تۇگەلىمەن قىتايلانادى، جاڭا قۇرىلىمدار – تۇرىك ەمەس، ءسانبي ەمەس، قىتاي مەملەكەتى بولىپ شىعادى.
بۇل ءۇش پاتشالىقتىڭ ىشىندە عۇن-تۇرىك ءناسىلدى تابعاش جۇرتىنىڭ تاعدىرى وزگەشە. ينشان تاۋلارىنىڭ تۇستىك-شىعىسىندا بەرىك ورنىعىپ، ءبىر جارىم عاسىرعا جۋىق، اجەپتاۋىر ۇزاق وكىم قۇرعان تابعاش حاندىعىن 376 جىلى تاڭعۇتتار قيراتادى. ايتكەنمەن، ارادا ون جىل وتپەي، ەل قايتادان كوتەرىلىپتى. جاڭا ءامىرشى ۇلىس ەسىمىن قىتاي راسىمىمەن بەي ۆەي (سولتۇستىك ۆەي) دەپ وزگەرتەدى (496 جىلدان باستاپ يۋان ۆەي). تابعاش ەتنونيمىنىڭ قىتايشا نۇسقاسى – توبا، سوندىقتان ەجەلگى تاريحتا بۇل عۇن-قىتاي پاتشالىعى توبا ۆەي دەپ تە اتالادى. جىگەرلى، جاۋىنگەر حاندار اۋلەتى باسقارعان توبا ۇلىسى (386 – 534) اسكەري قۋاتى جانە ەپتى ساياسات ناتيجەسىندە ىرگەلەس ۇلكەندى-كىشىلى عۇن، ءسانبي، قىتاي يەلىكتەرىن تۇگەلدەي جاۋلاپ، بۇكىل سولتۇستىك قىتايدى بىرىكتىرەدى. بيلەۋشى اۋلەتى تۇرىك تەكتى، بىراق نەگىزگى جۇرتى قىتاي بولعان توبا ۆەي پاتشالىعى شىن مانىسىندە سولتۇستىك قىتاي يمپەرياسى رەتىندە قالىپتاسادى جانە ۆيزانتيادا “تابگاچ”، اراب-مۇسىلمان الەمىندە “تامعادج” اتاۋىمەن ماعلۇم-ءماشhۇر بولادى. كوپشىلىك حالقىنىڭ ىڭعايى ءhام بيلىك جۇيەسىنىڭ ورايىمەن، ۋاقىت وزعان سايىن ۇلىس شەگىندە قىتاي ءتىلى، قىتاي ءراسىم-سالتىنىڭ ىقپال-اسەرى ارتا تۇسەدى. پاتشالىق اۋلەت بۋددا ءدىنىن قابىلداعاننان سوڭعى كەزەڭدە دالالىق رۋح مۇلدە دەرلىك جوققا سايادى. بۇل تاراپتاعى قارسىلىق اتاۋلى قاتال جانىشتالىپ وتىرادى. سونىمەن قاتار، ەجەلگى جۇرتتىڭ جاۋىنگەرلىك قابىلەتى عانا ەمەس، ءوزىن-ءوزى قورعاۋ تۇيسىگى، ناسىلدىك ساناسى دا السىرەپ بىتكەن ەكەن. اقىرى، 535 جىلى، قاراما-قايشى ۇعىمداعى بيلەۋشى اۋلەت قاق جارىلىپ، ۇلكەن مەملەكەت ەكىگە بولىنەدى. قىتايشىل تابعاشتار ۇلىسى دۋن ۆەي (شىعىس ۆەي) اتانادى، ەجەلگى استانا مەن جەرگىلىكتى قاۋىم تىعىز قونىستانعان ايماقتى يەلەنىپتى; كوشپەندىلەر ءداستۇرىن ساقتاۋعا ۇمتىلعان تابعاشتار ۇلىسى سي ۆەي (باتىس ۆەي) اتانادى، ۇلى دالاعا شەكتەس ولكەگە ورنىعادى. ايتكەنمەن، ءوزارا جاۋلاس ەكى ۇلىستىڭ دا عۇمىرى قىسقا بولىپتى: 550 جىلى شىعىس توبا استاناسى چاڭان، 556 جىلى باتىس توبا استاناسى لويان قىتاي تەكتى ۇلىقتاردىڭ وكىمىنە ءبىرجولا كوشەدى. ەندى اتى دا، زاتى دا وزگەرگەن ەكى پاتشالىق قۇرامىنداعى، ونسىز دا ۇلتتىق كەيپىنەن ايرىلعان قاراشا جۇرت – عۇن مەن ءسانبي ءبىرجولا قىتايلانادى، بالكىم، باتىس تاراپتاعى الدەبىر توپتار ەجەلگى قونىس – ۇلى دالاعا قايتىپ ورالعان بولار. ال بيلىك باسىندا وتىرعان زاماننىڭ وزىندە قىتاي ساياساتىن ۇستانعان تابعاش تايپاسىنىڭ ەسىمى – جالعاس كەزەڭدەگى ساقارا جۇرتى ءۇشىن قىتاي اتاۋىنىڭ ءسينونيمى رەتىندە قالىپتاسىپ، بار تاريحقا ەنىپتى.
وسى ءبىر بۇلىڭعىر زاماننىڭ سوڭىندا ۇلى دالادا جاڭا ءبىر جاۋىنگەر ۇلىس – جۋجان قاعاناتى ورناعان ەدى. جۋجانداردىڭ ءناسىل-تەگى ناقتى انىقتالماعان. ءسىرا، سانبيگە تۋىس بولسا كەرەك دەسەدى. بالكىم، عۇن تەكتەس. انىعى – بيلەۋشى اۋلەتتىڭ ءناسىل-تەگى قانداي بولسا دا، قارا بۇقاراسى قۇراما. كوشپەندى، مالشى، اڭشى جۇرت. كيىز ۇيلەردە تۇرعان. اۋەلگى مەكەنى – گوبي ءشولىنىڭ تۇستىك تارابى بولعان. ۇلى دالا ەلدىگىنەن ايرىلعان كەزدە توبا پاتشالىعىنا تاۋەلدى ەكەن. اقىرى، وكتەم جۇرتپەن جاۋلاسا جىلجىپ، كەيىنگى ءسانبي، بۇرناعى عۇن ۇلىسىنا تيەسىلى ايماقتى تۇگەل باعىندىرادى. ءبىر تارابى الاكولگە جەتىپ، ەكىنشى قاناتى ۇلكەن حيڭگاننان ارى اسادى. قاعانات قۇرامىندا شىعىستا – موڭعول تەكتى شيۆەي، قيدان، ورتالىقتا – تۇرىك تەكتى تەلە بىرلەستىگى، باتىستا – تۇركىت جانە دۋلات تايپالارى بولعان. ۇلى دالا شەگىندە 350-550 جىلدار ارالىعىندا وكىم قۇرعان جۋجان قاعاناتىنىڭ بار عۇمىرى قىتاي پاتشالىقتارىمەن سوعىس ۇستىندە وتەدى. الايدا، اسكەري قۋاتىنىڭ ارقاسىندا تەپە-تەڭ كۇرەس جاعدايىندا ءوزىنىڭ ەلدىگىن ساقتاپ تۇرعان. اقىرى، قاتەر باسقا جاقتان كەلىپتى. ورتالىق وكىمەتكە قارسى كوتەرىلىسكە شىققان التاي تۇرىكتەرى (تۇركىت) ۇلى دالاداعى تۇرىك تەكتى تايپالارمەن بىرلەسە وتىرىپ، 551 جىلى ايبىندى ۇلىستىڭ اناحۋان قاعان باستاعان قالىڭ قولىن قيراتىپ جەڭەدى. ال 555 جىلى جۋجان قاعاناتىن ءبىرجولا تالقانداپ، ۇلى دالا شەگىندە جاڭا ءبىر قۋاتتى قۇرىلىم – تۇرىك قاعاناتىن ورناتادى. بۇرنادا جۋجان عۇزىرىندا بولعان رۋ-تايپالاردىڭ كوپشىلىك بولىگى جاڭا ۇلىس قۇرامىندا ۇيىسىپ، بىرىڭعاي تىرشىلىك ورايىندا ودان ارمەن تۋىسىپ، جاقىنداسا تۇسەدى. ال قاعاناتتىڭ قيىر باتىسىنداعى قالىڭ ءبىر توپ – ءسىرا، ول دا قۇراما، جيىنى وتىز مىڭ شاڭىراق توتەنشە بوداندىقتى قابىلداماي، ودان ارمەن – سارىارقاعا قاراي اۋا كوشىپتى. بۇل جەردە دە تۇراقتاماي، ۇدەرە جىلجىعان بەتى ەدىلدەن وتەدى، جەرگىلىكتى ارقيلى حالىقتاردى ىعىستىرا سوعىسىپ، دۋنايدى جاعالاپ، كارپاتتان اسىپ، پاننونيا – بۇگىنگى ۆەنگر جازىعىنا بارىپ ورنىعادى. سول جەردە ابار قاعاناتى اتالاتىن جاڭا ءبىر ۇلىس رەتىندە ۇيىسادى. اۋەلدە شىعىس ەۋروپاداعى سلاۆيان ناسىلىنە، ودان سوڭ بۇكىل ورتالىق ەۋروپاعا ۇرەي بولعان ابار قاعاناتىنىڭ جات جۇرتتار قورشاۋىنداعى جاۋىنگەرلىك تاريحى ەكى جارىم عاسىردان استام، ۇزاق ۋاقىتتى قامتيدى ەكەن.
5
تۇرىك قاعاناتىنىڭ ۇلى دالاداعى وكتەمدىگى 551 جىلدان باستاۋ الادى دەدىك. ەۋروپا تاريحشىلارى قاعاناتتىڭ قۇرىلۋىن دا وسى 551 جىلعا تىرەيدى. الايدا، ۇلىستىڭ ىرگەسى قالانۋى بۇدان كوپ بۇرىن. بالكىم، جيىرما جىل، نەمەسە ودان دا ارىدە. انىعى – وسى، 551 جىلى اق كيىزگە كوتەرىلگەن بۋمىن قاعاننىڭ سودان ون توعىز جىل بۇرىن، 534, بارىس جىلى مۇراگەرلىك جونىمەن جابعۋ سايلانۋى. ءبىز ايعاقتاعان ەرەكشە ءبىر جاعداي – تۇرىك قاعاناتى مۇشەل ەسەبىنە نەگىزدەلگەن جاڭاشا، وزىندىك جىل ساناۋ جۇيەسىن، ياعني دەربەستىك تۋىن كوتەرگەن رەسمي تاريحىن 532 جىلدان باستايدى ەكەن. ءسىرا، مۇشەل باسى تىشقان جىلى بولعاندىقتان. نەمەسە، بۋمىننىڭ، بىزگە ەسىمى بەيمالىم اكەسىنىڭ بيلىككە جەتكەن جىلى. ء(بىز بۇل ماسەلەنى ورحۇن ەسكەرتكىشىندەگى «كۇلتەگىن 17-قوي جىلى»، ياعني 731 جىلى دۇنيەدەن ءوتتى دەگەن اقپار ورايىندا شەشكەن ەدىك; جاڭا تۇركي كۇنتىزبە “تالاس-2” ەسكەرتكىشىنەن دە ايقىن كورىنىس تاپقان. – «جۇلدىز» جۋرنالى، 1991, №1; سوڭعى، ناقتىلانعان باسىلىمى – كەزەكتى كوپ تومدىق «شىعارمالار جيناعى»، XIII توم.)
كەيىنگى زاماندا بۇكىل تۋىستاس حالىقتاردىڭ ورتاق نىسپىسىنا اينالعان «تۇرىك» – اۋەلدە ءبىر عانا رۋدىڭ اتاۋى ەكەن (كوپشە نۇسقاسى – تۇركىت). قىتايدىڭ چجوۋ پاتشالىعىنىڭ (م.د. 1027–249) تاريحى باياندالعان «چجوۋ شي»: «تۇرىكتەر – عۇن جۇرتىنىڭ وزگەشە ءبىر تايپاسى»، – دەپ اتاپ كورسەتكەن. سانى ءبىرشاما مول، ايرىقشا جاۋىنگەر قاۋىم. سول زاماننىڭ تىرشىلىك ءۇشىن ايرىقشا قاجەتتى، وزىق ونەرىنە جەتىك – كەنشى، تەمىرشى، ۇستا. باسقا دا تۋىستاس جۇرتپەن بىرگە جۋجان بوداندىعىنا تۇسەدى. مىندەتتى الىم-سالىعىن التاي كەنىشتەرىنەن بالقىتىپ العان تەمىرتەكپەن جانە، بالكىم، دايىن تەمىر قارۋلارمەن وتەيدى ەكەن. شىن مانىسىندە ءبىرشاما ەركىن، دەربەس كۇن كەشەدى. اقىرى، تالايى وزگەشە بۇمىن اكەسىنىڭ ورنىنا تايپا ءامىرى جابعۋ بولىپ سايلانعاننان سوڭ كوپ ۇزاماي-اق دەربەس ساياسات جۇرگىزە باستايدى. كوشى-قون مەكەنىن شىعىس تاراپقا قاراي كەڭەيتەدى. 542 – يت جىلى حۋاڭحە القابى، قىتاي شەكاراسىنا دەيىن جەتەدى. جورتۋىل ەمەس، ىرگەلى ەلدىڭ بايتاق بازارىنا جول اشۋ ماقساتىندا. ازىرشە بۇل تاراپتا ۇرىس-سوعىستان تارتىنا تۇرادى. كەۋدەدەن باسىپ وتىرعان جۋجان قاعاناتىنا قارسى كۇش توپتاپ جاتقان. بۇمىن جابعۋ الدىمەن تەگى دە، ءتىلى دە ورتاق، قىتاي دەرەكتەرىندە «گاوگيۋي» – «بيىك اربالىلار» اتاناتىن تەلە تايپالارىن عۇزىرىنا كەلتىرەدى، 50 مىڭ شاڭىراق ەكەن. بۇدان كەيىن ەجەلگى قىتاي جۇرتىنىڭ تەرىستىك-باتىستاعى ۇلكەن ءبىر پاتشالىعى، قىتايلانعان تۇرىك اۋلەتى بيلەپ وتىرعان سي ۆەي ۇلىسىمەن وداقتاستىق شارت جاسايدى. سودان سوڭ بار كۇشىن جۋجانعا قارسى باعىتتاپتى. ەكى عاسىر بويى قۇدىرەتتى قىتايدىڭ ءوزىن جۇلمالاعان جانكەشتى جۋجان اسكەرى قيراپ جەڭىلەدى، بار جاساعىنان ايرىلعان قاعانى وزىنە قول سالىپ ولەدى، جۋجان مەملەكەتى جەر بەتىنەن كوشەدى.
كوپ ۇزاماي-اق ەجەلگى عۇن يمپەرياسىنىڭ قونىس-مەكەنى تۇگەلدەي تۇرىك قاعاناتىنىڭ قۇرامىنا ەنەدى. ۇلاسۋ، ۇيىسۋ مۇنىمەن عانا شەكتەلمەيدى. 552 جىلى دۇنيەدەن وتكەن بۇمىن قاعاننىڭ تۋعان ءىنىسى، سەرىكتەس سىڭارى ەستەمي قاعان (552–576) باتىسقا جورىق اشادى. ورتا ازيانى تۇگەلىمەن الىپ، قازىرگى قازاق دالاسىن كوكتەي ءوتىپ، ەدىلدەن اسىپ، تاڭ (دون) داريانىڭ ساعاسىنا جەتەدى. بۇمىن قاعاننىڭ تىكەلەي مۇراگەرى مۇقان (553–572), ودان سوڭعى تاسپار (572–581) قاعاندار تۇسىندا يمپەريانىڭ شىعىس اتىراپتاعى شەگى دە ولشەۋسىز كەڭەيىپ، ەل ىرگەسى ءبىرجولا بەكيدى. ەندى بۇكىل ەۋرازيا كەڭىستىگىندە تۇرىك سالتاناتى ورناپتى. ەستەمي قاعان دۇنيەدەن وزعان شامادا تۇرىك قاعاناتى حيڭگان تاۋلارىنان ازوۆ تەڭىزىنە دەيىنگى، حۋاڭحە وزەنىنەن بايقال كولىنە، ءامۋداريانىڭ باستاۋىنان ورال تاۋىنىڭ ەتەگىنە دەيىنگى ۇلان-بايتاق قونىسقا جايىلعان ۇلى يمپەرياعا اينالعان ەدى. بۇرنادا وزدەرىنىڭ رۋلىق، تايپالىق ەسىمدەرىمەن عانا ماعلۇم تۋىستاس جۇرتتىڭ جالپىعا ورتاق نىسپىسى رەتىندە تۇرىك اتاۋى ءبىرجولا ورنىعادى. دالالىق ەجەلگى مادەنيەتتىڭ تىكەلەي جالعاسى ءارى جاڭعىرا دامىعان جيىنتىق كورىنىسى رەتىندە ءبىرتۇتاس تۇرىك وركەنيەتى قالىپتاسادى. العاشقى نۇسقالارى تىم ارىدا كورىنىس بەرگەن رۋنا تەكتى، كەيىندە ورحون-ەنيسەي جازۋى اتانعان كونە تۇرىك بىتىگى جاپپاي قولدانىسقا ەنەدى. ءسوز ونەرى ايرىقشا دامىپ، وركەندەيدى، وسى ورايداعى كونە ادەبيەتتىڭ ءبىزدىڭ زامانعا جەتكەن وزىق ۇلگىسى – سول زامانداعى ۇلى تۇلعالاردىڭ قۇلپىتاس ەسكەرتكىشتەرى الەمدىك ورەدەگى مادەني-رۋحاني مۇرالار قاتارىنان ورىن الادى.
ەۋرازيالىق الىپ يمپەريا داۋىرىندە قالىپقا تۇسكەن وزگەشە ءبىر تاريحي جاعداي – العاش رەت ءحان پاتشاسى ۋ-دي تۇسىندا (م.د. 140–87) ەكى ۇشتىعى ۇلاسقان الەمدىك جىبەك جولىنىڭ ءمان-ماڭىزى ارتىپ، باتىس پەن شىعىستى جالعاستىراتىن ەڭ نەگىزگى كۇرەتامىرعا اينالادى. كەرۋەن سورابىنىڭ ورتالىق، ەڭ قيىن، الماعايىپ بولىگى بەرىك قولعا وتكەننەن سوڭ ۇزدىكسىز، قاۋىپسىز ساۋدا اينالىمى جۇيەگە تۇسەدى جانە بۇدان سوڭعى تۇتاس ءبىر مىڭ جىل ۇردىسىندە پاتشالىقتار اۋىسىپ، حالىقتار الماسىپ، دۇنيە قانشاما وزگەرىپ جاتسا دا، جىبەك جولىنىڭ بويىنداعى كەرۋەن قوزعالىسى، سوعان وراي ەل مەن ەل اراسىنداعى ەكونوميكالىق بايلانىس، ساياسي جانە الەۋمەتتىك اسەر-ىقپال، رۋحاني ۇشتاستىق ۇزىلمەگەن.
ۇلى تۇرىك قاعاناتىنىڭ اسكەري ۇجىمى، جاۋىنگەرلىك قۋاتى ءوز زامانىنىڭ جوعارعى دەڭگەيىندە بولدى. ال مەملەكەتتىك قۇرىلىم جۇيەسى كوشپەندى تىرشىلىك ورايىمەن قالىپتاسقان ەدى. جۇرت يەسى قاعان، سونىمەن بىرگە باس قولباسى سانالدى. بۇدان كەيىنگى ۇلىستىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىنىڭ ءامىرشىسى – جابعۋ، اۋلەت حانزادالارى – تەگىن، ءۋازىر ەسەپتى بۇيرىق بەكتەر ءھام ءار ءتۇرلى رۋ-تايپا كوسەمدەرى بەيبىت كۇندە ەل باسقارسا، سوعىس جاعدايى، جورىق، شابىس كەزدەرىندە قول باستايدى. قاعانات قۇرىلا سالىسىمەن-اق تاقاۋ جانە الىس جۇرتتارمەن ديپلوماتيالىق قاتىناسقا ايرىقشا ءمان بەرىلەدى. اۋەلدە وڭتۇستىك-شىعىستاعى قىتاي يەلىكتەرىمەن تۇراقتى بايلانىس ورناتىلسا، ۋاقىت وزا كەلە، قيىر باتىستاعى ۆيزانتيا، تۇستىك-باتىستاعى پارسى مەملەكەتتەرىمەن ەلشى الماسۋ ادەپكى جاعدايعا اينالادى. قۋاتتى تۇرىك قاعاناتى الىس جۇرتتاردى ايبىنىمەن ىقتىرىپ، جاقىن كورشىلەرىن كوبىنە-كوپ اسكەر شىعارماي-اق بوداندىققا كەلتىرىپ وتىردى. تاسپار قاعاننىڭ زامانىندا ءبىر كەزدەگى وكتەم قىتايدىڭ سولتۇستىك پاتشالىقتارى تۇرىك ۇستەمدىگىن ءسوزسىز مويىندايدى. ال قانشاما جەرىنەن ايرىلعان يران قورعانىس ۇرىستارىنا كوشەدى. تۇرىكتىڭ ءبورى باستى بايراعى بۇكىل ەۋرازيا دالاسىندا ماڭگى-باقي جەلبىرەپ تۇراتىنداي كورىنگەن.
دەسە دە، تاريح اقساقال ايقىنداعانداي، ماڭگىلىك يمپەريا جوق ەكەن. ەلۋ جىلدىق بىرلىكتەن سوڭ ۇلانبايتاق ۇلىستا جارىقشاق بىلىنەدى. يمپەريانىڭ ۇلى دالامەن شەكتەلەتىن شىعىس بولىگىندە اۋەلدەن-اق بۇمىن قاعاننىڭ ۇرپاقتارى بيلىك قۇرعان جانە ءبىرتۇتاس ەلدىڭ ورتالىق، ۇلى قاعانى بولىپ سانالعان. ال باتىس بولىك – التاي تاۋلارىنان تاڭ (دون) دارياعا دەيىنگى ۇلانعايىر ولكەدە ەستەمي اۋلەتى وكىم ەتكەن. الايدا، شارتتى ەمەس، شىن مانىسىندەگى بىرلىك ساقتالىپ كەلگەن بولاتىن. ەندى، ۇلى قاعان تاسپاردان سوڭ، قىتاي ديپلوماتياسىنىڭ شاعىستىرما ساياساتى ناتيجەسىندە باس وردا ىشىندە الاۋىزدىق تۋىپ، ونىڭ سوڭى قىرعىن سوعىسقا ۇلاسادى. ءوز جۇرتىن شاپقان جاڭا قاعان ىشباراعا قارسى توپتى باتىس جابعۋ قارا چۋرين قولدايدى. قان مايدان ودان ءارى ءورشىپتى. تەپە-تەڭ جاعالاس 587 جىلى ىشبارا قاعان ولگەننەن سوڭ دا توقتالمايدى. ءدال وسى كەزەڭدە ەجەلگى قىتايدى قايتادان بىرىكتىرە باستاعان سۋي اۋلەتى (581–618) وزىنەن بۇرىنعى پاتشالىقتاردىڭ بوداندىق شارتىنان شىعىپ، وداقتاستىق كەلىسىمدى تاعى بۇزىپ، اشىق جاۋلىق جولىنا بەت قويادى. بىراق قاتەر ۇستىندەگى ەكى تاراپ اعايىن جۇرت بۇرىنعىداي ۇيىسا المايدى. بىرلىك بۇزىلىپ، الالىق ورىستەي تۇسەدى. ءتىپتى، قارا ءچۋريننىڭ سۋي مەملەكەتىمەن سوعىسىندا شىعىس تۇرىكتەرى قىتاي جاعىنا قولداۋ كورسەتىپتى.
ۇلى تۇرىك قاعاناتىنىڭ شەگىندەگى ءوزارا قىرقىس جيىرما جىلعا سوزىلادى، ەكى جاق تا قالجىرايدى، بىراق ەشقايسىسى تۇبەگەيلى جەڭىسكە جەتە المايدى. اقىرى، 604 جىلى ۇلى تۇرىك يمپەرياسى باتىس جانە شىعىس بولىپ قاق جارىلىپ تىنادى. قارا جۇرت – ۇلى دالا شىعىس قاعانات يەلىگىندە قالادى، ءبىرجولا ءبولىنىپ شىققان باتىس قاعاناتپەن ارالىق شەكارا التاي تاۋ جوتالارى ارقىلى بەلگىلەنەدى.
ارادا ازعانا ۋاقىت وتكەندە ەجەلگى قىتاي جۇرتىنىڭ بيلىگى بولاشاقتا داڭقتى تاڭ اۋلەتىنىڭ (618–907) عۇزىرىنا كوشەدى. الدا قيىن كۇرەس جىلدارى، اۋىر زامان تۇرعان.
6
كوپ ۇزاماي-اق ەس جيعان باتىس قاعانات ىرگەلەنىپ، ەجەلگى يمپەريالىق ساياسات پەن جاۋلاۋ سوعىستارىن ودان ارمەن جالعاستىرادى. كەيىنگى تاريحشىلار باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ الدىندا پەرسيا مەن ۆيزانتيا تىتىرەپ تۇردى، بۇل كەزدە قايتادان كوتەرىلگەن قىتايدىڭ ءوزى ەسەپتەسەتىن بولدى دەپ جازادى. سول زامانداعى قىتاي ەلشىسى سيۋان تسزان قاعان ورداسىنىڭ ءسان-سالتاناتىن تاڭىرقاي وتىرىپ سىپاتتايدى. «باتىس دۇڭگەنەلەرى ەشقاشان دا مۇنشاما قۇدىرەت-كۇشكە جەتىپ كورمەگەن ەدى»، – دەپ جازىلعان «تاڭ شۋ» – «تاڭ تاريحىندا». سوعان وراي باتىس تۇرىك قاعانى ۆيزانتيامەن اراداعى ەلشىلىك جولداماسىندا ءوزىن «جەتى جۇرتتىڭ جانە جەتى ىقىلىمنىڭ ۇلى پاديشاحى» دەپ اتاپتى. قاعانات تەرريتورياسى شىعىستا التايدان قۇلاپ، تارىم القابىنا جەتسە، باتىستا قارا تەڭىزدىڭ تەرىسكەي جاعالاۋى، قيان دالاعا دەيىن، تۇستىكتە سىر مەن امۋدەن ءوتىپ، قازىرگى پاكستاننىڭ سولتۇستىك-باتىسى، اۋعانستاننىڭ تۇستىگىنە دەيىن سوزىلادى. باعىنىشتى بوگدە جۇرتقا تۇرىكشە مارتەبە بەرىلەدى جانە بارلىق جەردە قاعاننىڭ ارنايى وكىلى وتىرادى. ال بيلەۋشى جۇرت تۇرىك قاۋىمى – «ون وق بۇدۇن»، ياعني ون رۋلى ەل اتانادى. ون رۋ ەكى تاپقا جىكتەلىپتى. «تاڭ تاريحىنىڭ» ايتۋىنشا، ءبىر تاراپتا – بەس اتا (نەمەسە بەس ايماق) دۋلۋ، ەكىنشى تاراپتا – ول دا بەس بولىكتەن قۇرالعان نۋشيبي توبى. تاراتىپ ايتقاندا، دۋلۋ ولكەسىنىڭ قۇرامى: 1) چۋمۋگۋن، 2) حۋلۋۆۋ، 3) نەشەتيدۋن، 4) تۋتسيشي حەلوشي، 5) شۋنيشي چۋبان; نۋشيبي ولكەسى: 1) اسيگي، 2) ۆەشۋ، 3) باسايۆان دۋنشيبو، 4) اسيگۋ-نيشۋ، 5) گەشۋ-چۋبان. تۇرىك حالىقتارىنىڭ تاريحي تامىرىن، ونداعى رۋ-تايپالار قۇرامىن تۇبەگەيلى زەرتتەگەن ن.اريستوۆ ناقتى دالەلدەر ارقىلى بۇكپەسىز، اشىق ايتقان. ەجەلگى قىتاي جازۋىنىڭ وسىناۋ ترانسكريپتسياسىن باجايلاپ تەكسەرسەك، «اتالمىش رۋلاردىڭ قازىرگى قىرعىز-قازاق جانە قارا قىرعىز حالىقتارىنىڭ قۇرامىندا ءالى كۇنگە ساقتالىپ تۇرعانىن كورەمىز»، دەيدى. ودان ءارى تاراتىپ جازعان. اۋەلگى بەس ايماقتىڭ جالپى اتاۋى دۋلۋ – قازىرگى قىرعىز-قازاقتىڭ ۇلى ءجۇزىنىڭ قۇرامىنداعى دۋلات تايپاسى، كۇنى بۇگىندە ىلە مەن شۋ القابىندا وتىر، دەيدى. بۇل توپتاعى العاشقى اتالعان چۋمۋگۋن (چۋموۋكوۋەن) – كىشى ءجۇز قۇرامىنداعى شومەكەي دەپ تانىلۋعا كەرەك، بۇل تايپانىڭ قۇرامىنا قىتاي دەرەكتەرىندە ۇنەمى چۋمۋگۋنمەن بىرگە اتالاتىن چۋمي جانە چۋيۋە رۋلارى دا ەنگەن بولۋعا ءتيىس. ال ەندى بەسىنشى ايماقتاعى شۋنيشي – قازىرگى دۋلات قۇرامىنداعى جانىس، بۇل اتاۋعا قوسارلانا تىرەسكەن چۋبان (چيپان) – دۋلاتپەن اعايىن سۋان رۋى دەپ ايعاقتايدى ن.اريستوۆ. ال نۋشيبي توبىنا كەلسەك، تىزىمدە ءبىرىنشى تۇرعان جانە ءتورتىنشى قوسارداعى اسيگي (اسسيكيا) – قارا قىرعىزدىڭ سارباعىش جانە سولتى تايپالارىنىڭ قۇرامىنداعى اسسىق سۇيەگى دەپتى. ءبىز ءوز تارابىمىزدان سونىمەن قاتار كىشى ءجۇز ون ەكى اتا بايۇلى قۇرامىنداعى ۇلكەن ىسىق رۋىنا سىلتەمە جاسار ەدىك. ال ەكiنشى جانە بەسىنشى ايماقتاعى ۆەچۋ (كوچۋ) مەن گەشۋ (كوۋشۋ) – قارا قىرعىز بۇعى مەن سولتى قۇرامىنداعى كۋچۋك دەپ شامالاۋعا بولادى، سونىمەن قاتار، قازاق جالايىر ىشىندە دە ءدال وسىنداي اتا بار، دەيدى. بۇلاردىڭ ءبارى دە باعزى زاماننان ەجەلگى ءۇيسىن جۇرتىندا قونىستانعان، جەرگىلىكتى رۋلار، دەپ قورىتادى بۇل تاراپتاعى بارلىق بايلامىن ن.اريستوۆ.
دۋلۋ جانە نۋشيبي ايماقتارى تۋراسىندا «تاڭ تاريحىندا» كەلتىرىلگەن دەرەكتەر – باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ قىتاي يەلىكتەرىمەن جاپسارلاس شىعىس بولىگى – تالاس، جەتىسۋ، جوڭعار الابىنا عانا قاتىستى ماعلۇمات ەكەنىن اڭداۋ قيىن ەمەس. قىتاي دەرەكتەرىندە نۋشيبي قونىسى – ىستىقكولدىڭ تۇستىگى مەن باتىسىندا، ال دۋلۋ قونىسى – كولدىڭ شىعىسى مەن تەرىستىك تارابىندا دەپ ناقتى كورسەتىلگەن. البەتتە، اتالمىش رۋ-تايپالار مەكەنى – ۇلىستىڭ ورتالىق، جيىن جەرلەرى. قاي باعىتتا دا باتىس قاعانات شەكاراسى الدەقايدا كەڭ بولعانى ءمالىم. جايىقتان ءوتىپ، ەدىلدەن وزىپ، دنەپر – ۇزە-دارياعا دەيىن سوزىلىپ جاتقان. دەسە دە، جەتىسۋ – بۇكىل قاعاناتتىڭ ەڭ نەگىزگى، ۇيىقتى ورداسى سانالىپتى. ەل استاناسى – شۋ القابىنداعى سۋياب قالاسى بولدى. جازدىق وردا – يسفيدجاب (سايرام) توڭىرەگىندەگى مىڭبۇلاق ەكەن. نەگىزىنەن بۇگىنگى قازاقستان شەگىن جانە ونىمەن ىرگەلەس ايماقتاردى قامتىعان باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ ەڭ داۋىرلەگەن كەزەڭى – VII عاسىردىڭ العاشقى شيرەگى. بۇرناعى ۇلى تۇرىك ۇلىسىنىڭ ءبىر بولىگى بولا تۇرا، جارىم دۇنيەنى الىپ جاتقان.
7
بۇل كەزدە ەجەلگى قارا جۇرتتاعى جاعداي مۇلدە قيىنداپ كەتكەن ەدى. تۇرىك قاۋىمى جيىرما جىل بويى ءوزارا قىرقىسىپ، ەكىگە بولىنگەن كەزدە قۇدىرەتتى ءحان داۋىرىنەن (م.د. 206 – م. 220) سوڭعى ءتورت عاسىر بويى بىتىراڭقى كۇن كەشكەن قىتاي قايتادان بىرىككەن. اعايىن اراسىنداعى اۋىر سوعىستان السىرەپ شىققان، ءارى بيلەۋشى اۋلەتىنىڭ ەلدىك ساناسى تومەندەپ، ارەڭ تۇرعان شىعىس قاعانات سۋي پاتشالىعىنىڭ زاندەم ساياساتى، وعان جالعاس تاڭ يمپەرياسىنىڭ ەكىنشى ەجەنحانى تايتسزۋن (627–649) تاققا وتىرعان ساتتەن باستالعان تىكەلەي اسكەري جورىقتار ناتيجەسىندە ۇجىمى ارتىق، سانى باسىم دۇشپاننان ساعى سىنىپتى. ءسويتىپ، 630 جىلى شىعىس قاعانات قۇلايدى.
وسىناۋ اتىراپتاعى بارلىق تۇرىك قاۋىمىنىڭ باسىن قوسقان قۋاتتى ۇلىستىڭ نەگىزگى ۇيتقىسى، ۇستەم اۋلەت – تۇركىت تايپاسى بولسا، ەلدىڭ وعان تەتەلەس، ەكىنشى ءبىر ۇستىنى – ول كەزدە ءسىر اتانعان التى ارىس قىپشاق ەكەن. قىتاي دەرەكتەرىندە – سە. بۇل قىپشاق ارعى ءبىر زاماندا وزىنە، ءسىرا، تاردۋش، قىتايشا يانتو دەپ بەلگىلەنگەن تۋىستاس تاعى ءبىر تايپانى قوسىپ العان. سوعان وراي تاڭ دەرەكتەرى قىپشاق بىرلەستىگىن سەيانتو دەپ جازادى. وردا ويراندالىپ، قاعانات قۇلاعانىمەن، ءوزىنىڭ نەگىزگى كۇشىن ساقتاپ قالعان، جەرى شالعاي، سانى مول – 70 مىڭ ءتۇتىن ءسىر-قىپشاق جۇرتى قىتاي وكتەمدىگىن مويىندامايدى. كەرىسىنشە، حيڭگان مەن التاي اراسىنداعى ىدىراي باستاعان تۇرىك جۇرتىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، بۇكىل تەرىستىك دالانى عۇزىرىنا كەلتىرىپ، جاڭا، ءسىر ۇلىسىن نەگىزدەيدى. قىتاي دەرەكتەرىندە جانە كەيىنگى تاريحي ادەبيەتتە سەيانتو قاعاناتى. اتاۋى جاڭا، شىن مانىسىندە ەسكىلىكتى ۇلىستىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمى دا، باسقارۋ جۇيەسى، نەگىزگى حالقى دا ىلكىدەگى قاعاناتتان ايىرعىسىز ەكەن. بيلەۋشى اۋلەت، ۇستەم تايپا عانا وزگەرگەن. بۇل كەزدە بۇكىل شىعىس ازيادا وكتەمدىككە جەتكەن تاڭ يمپەرياسى وزىنە قاتەر ساناعان جاعدايدىڭ الدىن الۋعا تىرىسادى. ەلشى الماسۋ، بەيبىتشىلىك جانە تۋىستىق تۋراسىنداعى قيتۇرقى كەلىسسوزدەرمەن قاتار، ىشتەن ىدىراتۋ ساياساتىنا جول اشادى. اقىرى، اشىق مايدانعا شىعادى. قاعانات شەكارالىق ۇرىستاردا جەڭىلىسكە ۇشىراعانىمەن، ەلدىگىنەن ايرىلمايدى. الايدا، كوپ ۇزاماي-اق ۇلىس ىشىندە ىرىتكى تۋىپتى. ۇيعىر رۋى باستاعان توعىز-وعىز تايپالارى قىتاي جاعىنا شىعىپ كەتەدى. بىرىككەن قىتاي-ۇيعىر اسكەرى 646 جىلى سەيانتو قاعاناتىن قۇلاتىپ، ەڭ سوڭعى قاعانىن ولتىرەدى. قىرعىنعا ۇشىراعان قىپشاقتاردىڭ ءبىر بولىگى باتىسقا قاراي توڭكەرىلە اۋادى، جالپى جۇرتتىڭ باسىم كوپشىلىگى قىتاي بوداندىعىن قابىلداپ، اتا مەكەندە قالادى.
ەندى شىعىستاعى بۇكىل بۇلاڭ-بوستان قاۋىمىنىڭ باسىنا قارا ءتۇن ورناپتى. تۇرىك حالقى تاۋەلسىزدىگىنەن ايرىلىپ، جات جۇرتتىڭ تابانىنا تۇسەدى. بار وكىمى جوققا سايعان بيلەۋشى اۋلەت قىتاي ەجەنحاندارىنىڭ قولجاۋلىعىنا اينالسا، ەرجۇرەك، جانكەشتى تۇرىك جاساقتارى قىتايدىڭ قالىڭ قولىنىڭ الدىڭعى لەگىندە، جاڭا يمپەريانىڭ جاۋلاۋ سوعىستارىنا قاتىناسادى، ال قارا جۇرت كەمشىن سانا، كىرىپتار احۋالدا قالادى. قانشاما زاماننان بەرى توبەسى كوك تىرەگەن تۇرىك ءبورى باستى كوك تۋى جىعىلىپ، ءتىلى بوتەن، ءداستۇر-سالتى جات، بارلىق ءبىتىس-بولمىسى بولەك، قايمانا جۇرتتىڭ قاراۋىنا كوشىپ، باعىنىشتى، بودان قالىپتا كۇن كەشە باستايدى.
شىعىس تۇرىكتەردى جاۋلاپ، ەلدىگىنەن ايىرعاننان سوڭ، تايتسزۋن حۋاندي بار نازارىن باتىسقا اۋدارادى. قىتاي ديپلوماتياسىنىڭ سىننان وتكەن ەڭ باستى قارۋى – شاعىستىرۋ، بولشەكتەۋ ساياساتى ىسكە قوسىلعان. بۇل كەزدە ۇلىستىڭ ءوز ورتاسىنداعى پيعىل دا بۇزىلا باستاپ ەدى. ۇستەم اۋلەت ىشىندە تاققا تالاس باستالسا، سوعان وراي قاراشا جۇرت تاعى دا قاق ايرىلعان. ءبىر جاقتا دۋلۋ وداعى، ءبىر جاقتا نۋشيبي توبى. ارقايسىسىنىڭ ءوز قاعانى بار. ەكى كونفەدەراتسيانىڭ اراسىنداعى قاندى مايدان ناتيجەسىندە ورتالىق جۇرت ەكىگە ءبولىنىپ، شىن مانىسىندەگى ەكى پاتشالىققا اينالادى.
سوندا دا تىنىشتىق ورناماپتى. جاعالاس ودان ءارى جالعاسادى. اقىرى، ەكى بولىنسە دە بىتىسە الماعان دۋلۋ–نۋشيبي مايدانىنا تاڭ يمپەرياسى ارالاسادى. ەندى، انىق ۇلكەن قاتەر قارساڭىندا دۋلات قاعانى قولۇق (651–657) جاۋلاس نۋشيبي جۇرتىمەن ءتىل تابىسقانداي بولادى، بۇرىنعى بىرلىك قالپىنا كەلگەندەي كورىنەدى، الايدا، ەكى جاق تا السىرەگەن، زامان وزعان; تەگەۋرىندى شابۋىلعا شىققان قىتايمەن ءوز جەرىندە وتكەرگeن ەكى ۇلكەن ۇرىستا دا – اۋەلى شىعىس شەكارا – جوڭعار الابى، بۇراتالا وزەنىندە، ودان سوڭ ەل ءىشى – شۋ بويىندا ساتسىزدىككە ۇشىراعان ون وق جۇرتىنىڭ تۋى تۇعىرىنان سىنادى، باتىس تۇرىك قاعاناتى ءبىرجولا قۇلاپتى (657).
8
ۇلانعايىر جۇرتتىڭ ۇيىقتى ورداسى بۇزىلعانىمەن، شەتكەرى، باتىس ەۋرازيا قاز-قالپىندا تۇرعان. ەل ورتالىعىنداعى اعايىن اراسىندا قىرقىس باستالعان كەزدە ءوز جولىن تاپقان تۇرىك قاۋىمىنىڭ ۇلكەن ءبىر بولىگى قارا تەڭىز – ازاۋ دالاسىندا بۇلعار قاعاناتىنىڭ شاڭىراعىن كوتەرەدى. العاشقى قاعان قۇبرات (632–642) – دۋلات تايپاسىنان شىققان ەدى. جەتىسۋ، تالاس تارابىنداعى قالىڭ ەلدەن جاڭا عانا بولىنبەگەن، كەمى ەكى-ءۇش عاسىر بويى وسى وڭىردە ورنىعىپ تۇرعان جەرگىلىكتى دۋلات II عاسىردا، باتىس عۇن قاعاناتى قۇلاعاننان سوڭ التايدان اۋعان جۇرتتىڭ قۇرامدى ءبىر بولىگى دۋلات تايپاسى بولعانى قىتاي دەرەكتەرىندە تاڭبالانعان. سارىارقادا ەس جيىپ، ورال تاۋلارىنىڭ ەتەگىندە ءوسىپ-ءونىپ، ەدىل بويىندا قايىرا ىرگەلەنىپ، اقىرى V عاسىردا جارىم الەمدى شايقاعان، ەۋروپانى جاپىرىپ، ەكى ريم يمپەرياسىن بىردەي اياعىنا جىققان جاڭا عۇن ورداسى اتتيلا ولگەننەن سوڭ قارا تەڭىزدىڭ تەرىستىك دالالارىنا قايتىپ ورالعان. ارينە، تۇرىك تەكتەس باسقا رۋلارمەن قاتار، دۋلات تا وسى ايماقتا ورنىقتى. عۇن ورداسىنىڭ جۇرناق-جۇقاناسى جاڭا ءبىر قۋاتتى مەملەكەت قۇرا الماعانىمەن، ۇرپاعىن جالعاپ، ءناسىلىن، ءتىلىن ساقتاپ، وزىنشە تىرشىلىك جاساعان سياقتى. ارادا ەكى عاسىر وتپەي، ۇلى تۇرىك قاعاناتىنىڭ قۇرامىنا ەنەدى. جاۋىنگەر قاعاناتتىڭ كۇش-قۋاتى ءوز الدىنا، ەگەر ەۋرازيانىڭ قيىر باتىسى – قيان دالا، ەدىل بويىندا ىلگەرىدە ورنىققان تۇرىك تايپالارى بولماسا، اينالاسى وتىز-قىرىق جىلدا سونشاما ۇلان-بايتاق ولكەنى عۇزىرىنا قاراتا الماس ەدى. قاراتسا دا، باۋراپ، ۇستاپ تۇرا الماس ەدى. ەندى مىنە، ەكىنشى ساتىداعى ۇلكەن ۇلىس ىدىراي باستاعان كەزدە بۇل تاراپتاعى جۇرت تا دەربەستىك جاريالايدى. بۇلعار قاعاناتى قۇرىلعاننان سوڭ كوپ ۇزاماي، ەدىلدىڭ تومەنگى اعىسىندا حازار قاعاناتى تۋ كوتەرەدى. حالقى مول، جەرى باي حازار مەملەكەتى كوپ ۇزاماي-اق ىرگەلى ەلگە اينالدى.
ءوزىن باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرى ساناعان، قالىپتى جورا بويىنشا ۆيزانتيا يمپەرياسىنان الىم الىپ، تاقاۋ توڭىرەگىمەن ەلشىلىك قاتىناس ورناتقان بۇلعار قاعاناتىنىڭ دەربەس عۇمىرى نەبارى قىرىق جىلعا سوزىلىپتى. الايدا، ەۋروپا تاريحى، تۇرىك حالىقتارىنىڭ تاريحىندا ۇلكەن ءىز قالدىرعان. ول دا ءوزىن بۇرناعى ۇلى مەملەكەتتىڭ ناقتى مۇراگەرى ساناعان، ىرگەسىن كەڭەيتىپ، قۇلاشىن ۇزاققا سەرمەگەن حازار قاعاناتىمەن سوعىستا ويسىراپ جەڭىلگەن بۇلعار VII عاسىردىڭ 70-جىلدارىندا ۇشكە بولىنەدى. قۇبراتتىڭ ۇلكەن ۇلى، تاق مۇراگەرى بوتباي (!) قاراۋىنداعى حالقىنىڭ نەگىزگى توبىمەن بىرگە حازار قاعاناتىنىڭ قۇرامىنا ەنەدى. كەنجە ۇل اسپارۋح (اسپار) ەكى ءجۇز مىڭداي حالىقپەن باتىسقا قاراي ۇدەرە كوشىپ، دۋناي بويىندا جاڭا ءبىر ۇلىس – بۇلعار (بولعار) حاندىعىن نەگىزدەيدى. ورتانشى ۇل بايان تەرىستىك تاراپقا اۋىپ، ەدىلدىڭ جوعارعى اعىسى، كاما بويىندا، ول دا بۇلعار اتانعان حاندىق قۇرادى. دۋناي بولعارى جەرگىلىكتى، سانى مول سلاۆيان ناسىلىمەن ارالاسىپ، ۋاقىت وزا كەلە ءتىلى مەن تەگىنەن ايرىلىپ، حريستيان ءدىنىن قابىلداپ، اقىر ءتۇبى سلاۆيان بولعاريا مەملەكەتىنىڭ قۇرامىندا جۇتىلىپ كەتكەنى ءمالىم. ال ەدىلدەگى بۇلعار ۇلىسى IX عاسىردا ىرگەلى ەلگە اينالادى، باتىس پەن شىعىس اراسىنداعى كوپىر ەسەپتى بولادى، مۇسىلمان ءدىنىن قابىلدايدى، اقىرى 1236 جىلى شىڭعىس حان نەمەرەسى باتۋ حاننىڭ عۇزىرىن مويىنداپ، ىزىنشە التىن وردا قۇرامىنا قوسىلادى، التىن وردادان كەيىنگى بۇلعار-تاتار قازان حاندىعىنىڭ تاريحى قازىرگى تاتارستان تاعدىرىنا جالعاسىپتى.
ال ۇلى بۇلعار جۇرتىن وزىنە قوسىپ العان حازار قاعاناتى ۋاقىت وزا كەلە تەك تومەنگى ەدىل عانا ەمەس، ورتا ەدىل، قارا تەڭىزدىڭ بۇكىل تەرىستىك جاعالاۋىن، كۇزەي قاپقاز بەن قازىر ءبىز اتىراۋ (كاسپي) دەپ جۇرگەن حازار تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك بەتىن ء(سىرا، جايىق بويىن دا) الىپ وتىردى. توڭىرەگى تانىعان، بار جاعىنان بىردەي دامىعان ۇلى مەملەكەت بولدى. ۆيزانتيامەن ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتادى، توڭىرەك-شەگىندەگى تۇرىك جۇرتىن تۇگەل ۇيىستىرىپ، وڭتۇستىك-سلاۆيان تايپالارىن باعىنىشقا كەلتىرەدى، كيەۆ رۋسىنە كىرىپتار سالىق جۇكتەيدى. حازار تۇرىكتەرىنىڭ جارىم تاريحى تۇستىكتەن تونگەن اراب ەكسپانسياسىنا قارسى كۇرەسپەن وتەدى. اقىرى، وسى تىنىمسىز سوعىستان السىرەپتى. سولتۇستىك تاراپتاعى سلاۆيان جۇرتىمەن قاتىناس تا قيىنداي تۇسكەن. ونىڭ ۇستىنە، تىنىمسىز دۇشپان ارابتىڭ يسلام ءدىنىن قۇپ كورمەگەن، ول دا جاۋلاس ورىستىڭ حريستيان ءدىنىن مويىنداماعان حازاردىڭ بيلەۋشى اۋلەتى IX عاسىردىڭ باس كەزىندە اتا سالتى – ءتاڭىرى ءدىنىن تارىك ەتىپ، ارالىقتاعى يۋدەي ءدىنىن قابىلدايدى. ءسويتىپ، قاعان وكىمەتى مەن قايتكەندە دە اتا مۇراسىن، ەجەلگى ءداستۇرىن ساقتاۋعا ۇمتىلعان قارا حالىق اراسىنا جىك تۇسەدى; ۇلىستىڭ شىن مانىسىندەگى وكىمى جويىت قاۋىمداستىعىنىڭ قولىنا كوشكەننەن سوڭ ەل بيلەۋشى اۋلەتتىڭ ءوزى ەكىگە جارىلادى. اقىر ءتۇبى ۇجىمدى ۇلىس ەمەس، باسسىز توبىرعا اينالعان ەجەلگى جۇرت قاباتتاس ەكى مايدان – ءبىر جاقتان كيەۆ ءرۋسى، ەكىنشى جاقتان وعۇز ۇلىسىمەن سوعىستا قيراپ جەڭىلەدى. ءسويتىپ، شىعىس ەۋروپا شەگىندە ءۇش عاسىر سالتانات قۇرعان حازار قاعاناتى 965 جىلى قۇلادى.
9
باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ تۋى جىعىلاپ، قىتاي بودانىنا تۇسكەن سوڭ ەل ەكى ۋالاياتقا ءبولىنىپ، ارقايسىسىنا قۋىرشاق حاندار قويىلعان ەدى. بۇلاردىڭ شەكتەۋلى بيلىگىنىڭ ءوزى تۇراقتى بولمايدى. قوجايىن جۇرتتىڭ كوڭىل-كۇيىنە، كۇمانى مەن سەزىگىنە وراي كەيبىرى ولىمگە كەسىلىپ، كەيبىرى الماستىرىلىپ جاتادى. بىراق جالپى جۇرت ءوزىنىڭ ەركىندىك زامانىن ۇمىتپاعان ەكەن. كوپ ۇزاماي، ونشاقتى جىل ورايىندا ازاتتىق سوعىسىنا تاۋەكەل ەتىپتى.
بۇل كەزدە شىعىس تۇرىكتەرى داعدارىستان ايىعىپ، ەجەلگى ەلدىگىن اڭساي باستاعان. اقىرى، 679 جىلى، جارتى عاسىر كىرىپتارلىق كەزەڭنەن سوڭ قىتاي بيلىگىنە قارسى سەرپىمدى كۇرەسكە شىعادى. جەڭىستى ۇرىس، شۇعىل جورىقتار ناتيجەسىندە ارادا ەكى-ءۇش جىل وتپەي شىعىس تۇرىك قاعاناتى قايتا تۋىپتى. تۇرىك حالىقتارىنىڭ تاريحىنداعى جاڭا ءبىر ءداۋىر، ەرلىك زامانعا جول اشقان – باعزىداعى ەستەمي اۋلەتى، ۇلى تۇلعالار مۇراگەرى ەلتەرىس قاعان (679–695) ەكەن.
ەلتەرىس ەندى ۇيىستىرىپ، ەركىندىككە جەتكىزسە، وعان جالعاس قاپاعان قاعان (693–716) شىعىس تۇرىك قاعاناتىن اۋەلگى قالپىنا كەلتىردى. تاڭ يمپەرياسىنىڭ توڭىرەكتى تۇگەل قارسى جاپقان سۇرقيا ساياساتىنا، تىكەلەي جاۋلاۋ جورىقتارىنا قاراماستان، شىعىس ۇلىس ءوزىنىڭ ەجەلگى قونىستارىن تۇگەل قايتارىپ الادى، الدەنەشە ۇرىستا قىتاي جاساقتارىن دا، يمپەريا ايتاعىنا ەرگەن الىس-جاقىن باسقا جۇرتتاردى دا قيراتىپ جەڭىپ، قاعاناتتى ەجەلگى كۇش-قۋاتىنا جەتكىزەدى. بۇدان سوڭ باتىس تاراپقا جورىق ناتيجەسىندە دۋلات پەن نۋشيبي ايماقتارىن، تۇرگەش جۇرتىن عۇزىرىنا قايىرادى. ەجەلگى ۇلى تۇرىك قاعاناتى قايتا ورaلعانداي كورىنەدى. ايتكەنمەن، زامان اۋىر ەدى. ءبارى باسقاشا.
جەڭىستى جورىقتاردىڭ بىرىنەن قايتىپ كەلە جاتقاندا، جازاتايىم قازاعا ۇشىراعان قاپاعاننىڭ ورنىن باسقان بىلگە قاعان ءداۋىرى (716–734) قاي تۇرعىدان العاندا دا وتە كۇردەلى كەزەڭ بولدى. قىتايمەن اراداعى ۇزدىك-سوزدىق، بىراق كوشپەندىلەر ءۇشىن ەشقاشان بىتىسپەس ءزىلزالا سوعىس ودان ارى جالعاسادى. ەڭ قيىنى – تاڭ ديپلوماتياسىنىڭ شىرماۋى جانە سەپاراتتىق نيەتتەگى تۋىستاس تايپالاردىڭ ارقيلى بىرلەستىگىمەن كۇرەس ەكەن. شىعىس قاعانات ەكى جاقتى، ءۇش جاقتى مايداندا ۇنەمى جەڭىسكە جەتىپ وتىرادى. اسكەرباسى – قاعان ءىنىسى كۇلتەگىن ەدى (675–731 جج. جاساعان). بۇل كەزدەگى ءۇشىنشى ءبىر ۇلى تۇلعا – داناگوي ۇلىس بەگى توڭۇقۇق (ت.ء646–و.725 ج. سوڭ) بولدى.
بىلگە قاعان تۇسىندا ەجەلگى ۇلى قاعاناتتىڭ باتىس بولىگىمەن بايلانىس تا ۇزىلمەيدى. بۇل تاراپتا وزىنشە دەربەستەنگەن تۇرگەش جۇرتىن قايتادان ماملەگە كەلتىرگەننەن سوڭ، وزعىنداپ، ورتا ازيا شەگىنە ەنگەن كۇلتەگىن جاساعىنىڭ جاڭا ءبىر پارمەندى، قارسى تولقىن – اراب جاۋلاۋشىلارىمەن بەتتەسىپ، تايتالاس ۇرىستان سوڭ كەرى قايرىلعانى بار. شىعىستان باتىسقا جالپاعىنان جايىلىپ جاتقان ۇلى تۇرىك يمپەرياسىنىڭ زامانى وتكەن ەكەن… البەتتە، قاعانات جۇرتىنىڭ اراب ەكسپانسياسىنا قارسى كۇرەسى ودان ءارى جالعاسادى. تۇرىك قاۋىمى جاڭا جاۋلاۋشىلاردى ءوزىنىڭ بايىرعى قونىسىنا وتكىزبەيدى، اقىرعى ناتيجەسىندە سىرداريانىڭ ورتا جانە تومەنگى اعىسى مەن جەتىسۋ قۇدىرەتتى حاليفات قۇرامىنان تىسقارى قالىپتى.
قايتكەندە دە، بايتاق ەۋرازيا تۇرىپتى، قارا جۇرت – شىعىس اتىراپتاعى تاريحي احۋالدىڭ ءوزى قيىن-قىستاۋ بولاتىن. توڭىرەگى تۇگەل دۇشپان، ۇزدىكسىز سوعىس جاعدايىنداعى ەلدىڭ دارمەنى شىدام شەگىندە تۇرعان. اقىرى، تۇستىك كورشى – قۋاتتى ۇلىستى ءبىرجولا ىدىراتۋدى تۇبەگەيلى ماقسات ەتكەن، بۇل جولدا بارىن اياماعان تاڭ يمپەرياسىنىڭ دەگەنى بولادى. قىتايمەن جەڭ ۇشىنان جالعاسقان وردا ۇلىقتارىنىڭ ءبىرى 734 جىلى بىلگە قاعاندى ۋلاپ ولتىرگەننەن سوڭ كوپ ۇزاماي، قاعانات قۇرامىنداعى تۇرىك تەكتى ءۇش تايپا – باسمىل، ۇيعىر، قارلۇق بىرەگەي وداق قۇرىپ، ورتالىق وكىمەتكە قارسى كوتەرىلىس اشادى. ەكىنشى جاقتان تاڭ اسكەرى قاپتايدى. جانكەشتى سوعىس وزگەشە تۋعان جۇرتتىڭ كوك ورداسىن ساقتاي الماپتى. 745 جىلى ەكىنشى شىعىس تۇرىك قاعاناتى دا ءبىرجولا قۇلايدى. قىرعىننان امان شىققان جۇرتى جاڭا ۇلىس قۇرامىنا ەنەدى. ال ەجەلگى تاريحتا وشپەس اتى قالىپتى. قادىم داۋىردەگى بۇتكىل تۇرىك جۇرتىنىڭ الماعايىپ تاعدىرى، ەلدىك ساناسى مەن وزگەشە رۋحاني الەمىنىڭ ايقىن كورىنىسى – بىلگە قاعان، كۇلتەگىن، توڭۇقۇق ەسكەرتكىشتەرىندە ماڭگىلىك تاڭباعا تۇسكەن.
10
بۇل زاماندا بۇرناعى باتىس قاعانات شەگىندە مۇلدە باسقاشا جاعداي قالىپتاسقان ەدى. شىعىس قاعانات قايتا جاڭعىرعان كەزدە باتىستاعى قىتاي وكتەمدىگى دە جويىلادى. 699 جىلى ەجەلگى قاعانات قايتادان قۇرالادى، بىراق تۇرىك ەسىمىنەن ەمەس، جاڭعىرىپ وزگەرگەن تۇركەش اتاۋىمەن. اۋىزەكى دىبىستالۋى بويىنشا قالىپقا ەنگەن نۇسقاسى – تۇرگەش. جاڭا قاعانات العاشقى قادامىنان باستاپ، بۇل كەزدە قايتا كوتەرىلگەن شىعىس تۇرىكتەرىنەن ىرگەسىن بولەك ۇستاۋعا، دەربەس ۇلىس قۇرۋعا ۇمتىلىپتى.
باتىس قاعاناتتىڭ تىكەلەي مۇراگەرى رەتىندە كوتەرىلگەن تۇرگەش جۇرتىنىڭ نەگىزگى كۇش-قۋاتى ورتا ازيا شەگىنە ەنتەلەگەن اراب باسقىنشىلارىنا قارسى باعىتتالدى. تۇرگەشتەر قۇتەيبا يبن مۋسليم باستاعان اراب اسكەرىنە الدەنەشە مايداندا اۋىر سوققىلار بەرەدى، جاۋلاۋ جورىقتارىن تەجەيدى، كەيدە كەرى شەگىندىرەدى، الايدا تۇستىك اتىراپ، وداقتاس سوعدىلاردىڭ تابانسىزدىعى سەبەپتى يسلام ەكسپانسياسىن ءبىرجولا توقتاتا المايدى. سونىمەن قاتار، تۇرگەشتەر ەكىنشى مايدان – تاڭ يمپەرياسىنا قارسى كۇرەسۋگە ءماجبۇر ەدى. ايتسە دە، ەڭ باستى پالە – بۇكىل تۇرگەش جۇرتىنىڭ «قارا» جانە «سارى» بولىپ جىكتەلەتىن ەكى توبىنىڭ اراسىنداعى بيلىككە تالاس ەكەن. اقىرى، ءوزارا قىرقىستان ابدەن السىرەگەن تۇرگەش قاعاناتىنداعى قولايلى جاعدايدى قالت جىبەرمەگەن تاڭ يمپەرياسىنىڭ العى اسكەرى جەتىسۋدان اسىپ، ورتا ازيا شەگىنە ەندەي كىرەدى. 740 جىلى تارازدى الادى، 748 جىلى باتىس تۇرىكتەرىنىڭ ەجەلگى استاناسى، شۋ القابىنداعى سۋياب شاھارىن قيراتادى، كەلەر جىلى شاش (تاشكەنت) جۇرتىن قىرعىنعا ۇشىراتادى.
وسى الماعايىپ كەزەڭدە التايدىڭ ەتەگىنەن تۇسكەن تاعى ءبىر تۇرىك تايپاسى قارلۇقتار تۇرگەشتىڭ ۇيىقتى مەكەنى جەتىسۋدى باۋراپ، ودان ارمەن سىردارياعا قاراي جىلجىعان ەدى. شىن مانىسىندە، تۇرگەش قاعاناتىنىڭ ورنىن باسقان. بۇل – جاۋلاۋ ەمەس، كىرىپتارلىق ەمەس، باتىس تۇرىك جۇرتىنداعى ءبىر اۋلەتتىڭ ەكىنشى اۋلەتپەن الماسۋى عانا بولاتىن. قارلۇق بيلىگى دە اۋەلگى باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ ساباقتاس جالعاسى دەپ ەسەپتەلۋگە ءتيىس.
قارلۇقتار ەندەي جىلجىپ كەلە جاتقان ارابتى حوش كورمەگەنىمەن، ودان دا ۇلكەن قاتەر – قىتاي باسقىنشىلىعىنا قارسى كۇرەسۋ قاجەتىنە دەن قويادى. اقىرى، 751 جىلى، تالاس (تاراز) قالاسىنىڭ تۇبىندە اراب پەن قىتاي بەتپە-بەت كەلىپ، تەپە-تەڭ جاعدايداعى عالامات مايدان ءتورت كۇننەن ءوتىپ، بەسىنشى كۇنگە وزعاندا، قارلۇقتىڭ تەمىر قۇرسانعان اتتى اسكەرى قىتايدىڭ قالىڭ قولىنا تۋ سىرتىنان كەلىپ تيگەن ەكەن. ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ۇلكەن، بەتبۇرىس ۇرىستاردىڭ ءبىرى وسىلاي اياقتالىپتى، اسپانحاق يمپەرياسى تۋرا ءبىر مىڭ جىلعا كەيىن شەگىنەدى. بۇرىنعى باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ شالعاي شەكاراسى جوڭعار الابىنا 1756 جىلى ارەڭ جەتىپتى.
11
باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ بۇرىنعى شەگىندە قارلۇق قاعاناتىمەن قاتارلاس تاعى ەكى ۇلىس قۇرىلعان ەدى. ۇلى دالاداعى بۇلعاق كەزىندە التايدان اسىپ، جەتىسۋدا قايتادان كۇش تاپقان وعۇز تايپالارى قارلۇقتارمەن كۇرەستە باتىسقا قاراي ويىسىپ، ەجەلگى قاڭعار جۇرتىنىڭ ءبىر بولىگى بەشەنەكتەردى ودان ارمەن ىعىستىرىپ، مۇنداعى بايىرعى تۇرىك رۋلارىمەن تولىعىپ، IX عاسىردىڭ سوڭىندا قازىرگى قازاقستان جەرىنىڭ ءبىرشاما ايماعىن باۋىرىنا باسادى. وعۇز قونىسى قىزىلقۇمنان مۇعاججارعا دەيىن، ىرعىزدان جايىققا دەيىنگى بايتاق دالاعا سوزىلعان ەدى. ال سىر-داريانىڭ ورتا جانە تومەنگى اعىسىنداعى شۇرايلى ولكە ۇلىستىڭ ۇيىقتى قونىسىنا اينالادى. وسى وڭىردەگى سىعاناق، ساۋران، فاراب، قارناق، جەنت قالالارى وعۇزدارعا قارادى. استانا – كەرۋەن جولدارىنىڭ بويىنداعى يانگيكەنت (جانكەنت) شاھارى بولدى. ۇلىس حالقى كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىمەن قاتار، وتىرىقشى، ەگىنشىلىك كاسىپكە دە ماشىققان جۇرت ەدى. ۇلىس ىرگەلەس ماۋرەنناحر، ودان ارعى حوراسانمەن ساۋدا قاتىناسىن ورناتسا، جەتىسۋ، التاي، ەرتىس بويىنداعى تۇرىك تايپالارىمەن دە تىعىز بايلانىستا بولدى. الىستاعى كيەۆ رۋسىمەن جالعاسىپ، بىرىككەن جورىقتار ناتيجەسىندە 965 جىلى حازار قاعاناتىن قۇلاتادى جانە ەدىلدەگى بۇلعار جۇرتىن ويسىراتا شابادى. الايدا، كوپ ۇزاماي-اق ۇلىستىڭ ءوز ىشىندە بۇلعاق باستالىپتى. كەيىندە داڭقتى سەلجۇك اۋلەتى ورتالىق جابعۋ وكىمەتىنە قارسى كوتەرىلىس اشقان ەدى. اقىرى، ەل تاعدىرىن قيماق قاعاناتىنان بولىنگەن قىپشاقتار شەشىپتى.
قيماق ۇلىسى تۋرالى العاشقى جازبا دەرەكتەر VIII عاسىرعا سايكەسەدى. بولاشاق قۋاتتى قۇرىلىمعا نەگىز بولعان يمەك (يەمەك، يانمو) – تەلەس قاۋىمداستىعى قۇرامىنداعى تايپالاردىڭ ءبىرى ەكەن. باتىس قاعانات قۇلاعاننان سوڭعى جەردە دەربەستەنىپ، التاي تاۋلارىنىڭ سولتۇستىك-باتىسى، ەرتىس بويىنا قونىس اۋدارادى. كوپ ۇزاماي، بۇلارعا ۇلى دالادان ىعىسقان قىپشاقتار باسقا دا تۋىستاس رۋلاردىڭ ارقيلى بولشەكتەرى كەلىپ قوسىلىپتى. ەندى ىرگەلى جۇرتقا اينالعان جاڭا ۇلىس قيماق قاعاناتى اتانادى. تۇستىك-شىعىستا جوڭعار قاقپاسىنا دەيىن جايىلىپ، باتىس تاراپتا سارىارقانى تۇگەل الىپ، ورال تاۋىنىڭ ەتەگىنە جەتەدى، تۇستىكتە سىرداريا القابىنا قاراي سۇعىنادى. ءوستىپ، داۋىرلەپ تۇرعان شاعىندا، XI عاسىردىڭ باس كەزىندە، سىرتقى كۇشتەردىڭ قاتىسىنسىز، بەيبىت جاعدايدا ىدىراپتى. قيماق قاعاناتىنىڭ قۇلاۋىنا ونىڭ قۇرامىنداعى كوپشىلىك جۇرت، بۇل كەزدە ۇلىستىڭ ۇيتقىسىنا اينالعان قىپشاق تايپاسىنىڭ ءبولىنىپ شىعۋى باستى سەبەپ بولدى. بۇرنادا تۇرىك قاعاناتىنىڭ اياسىندا ۇيىسقان باسقا دا تۋىستاس رۋلاردىڭ قوسىلۋى ناتيجەسىندە ءوسىپ-ءونىپ، ۇلكەن قۋاتقا جەتكەن قىپشاقتار الدىمەن وعۇز ۇلىسىن تالقاندايدى. بوسقىنعا ۇشىراعان وعۇز رۋلارىنىڭ ازعانا ءبىر بولىگى شىعىس ەۋروپاعا وتەدى، بۇل – ۆيزانتيا تاريحىندا ۋز (ۋىز), ورىس جىلنامالارىندا توركي (تۇرىك) اتالاتىن جۇرت، ال باسىم كوپشىلىگى سىردان اسىپ، ورتا ازياعا اۋادى، تۇستىك قاپقازعا جايىلادى، بۇل قاتارداعى سەلجۇكتەر ودان ءارى شەرۋ ءتۇزىپ، اۋەلى حوراساندى شاۋىپ، باعداتتى عۇزىرىنا كەلتىرىپ، اقىر ءتۇبى كىشى ازيانى العانى (ساباقتاس تاريحى وسمان يمپەرياسىنا ۇلاسقانى) بەلگىلى. ەندى ءبىرتالاي جۇرت تۋىستاس قىپشاق قۇرامىنا ەنەدى.
بۇگىنگى قازاق قونىسىنىڭ باسىم بولىگىندە وكىم قۇرعان قىپشاقتار XI عاسىردىڭ ەكىنشى شيرەگىندە ارىداعى ۇلى تۇرىك، باتىس تۇرىك قاعاناتتارىنىڭ يەلىگى، كەيىنگى ۇلى بۇلعار، حازار قاعاناتتارىنىڭ وردالى ۇيىعى، ەندى ىلكىدە عانا، ءۇش جاقتى قارلۇق، قيماق، وعىز شاپقىنىنان ىعىسقان بەشەنەك-تۇرىك تايپاسى كەلىپ جەتكەن اتاجۇرت – قاپقاز بەن قارا تەڭىزدىڭ تەرىستىك الابىنداعى ۇلان-بايتاق دالانى، تاڭ-داريا مەن ۇزە-داريا اڭعارىن باۋراپ، كارپات تاۋلارىنىڭ ەتەگى، دۋنايدىڭ تومەنگى اعىسىنا دەيىنگى بۇكىل وڭتۇستىك-شىعىس ەۋروپانى قۇتتى قونىسقا اينالدىرادى.
مۇسىلمان تاريحشىلارى – قۇمان، ورىس جىلنامالارى – پولوۆتسى، باتىس دەرەكتەرى – كۋن اتاندىرعان قىپشاق قاۋىمى ەۋروپا شەگىندە بىردەن-اق ۇلكەن كۇش رەتىندە كورىنىپتى. تۋىستاس رۋلاردىڭ ەركىن كونفەدەراتسياسى ىسپەتتى قىپشاق ۇلىسىنىڭ تاقاۋ كورشىسى، ءارى ەڭ باستى قارسىلاسى – ورىس كنازدىكتەرى بولدى. كەيدە ءبىتىم، كەيدە سوعىس جاعدايىنداعى ورىس-قىپشاق قاتىناسى ەكى جاق ءۇشىن دە تىنىمسىز، سەنىمسىز، ايرىقشا اۋىر بولعانىن كورەمىز. ەكى ءناسىل عانا ەمەس، ەكى ءتۇرلى دۇنيەتانىم، قاراما-قايشى ۇعىمدار بەتپە-بەت كەلگەن. كەڭ دۇنيەدەن شىققان، كوشپەندى بۇلا ءومىر، كەنەن ءداستۇر قالىپتاستىرعان ءمارت مىنەزدى قىپشاق ىرگەلەس ورىستىڭ ءادىس-ءتاسىل، اقىل-ايلا ساناعان ايارلىق سىرىن ءجۇز جىل وتكەندە ارەڭ ۇعىپتى. ەكى جاقتى اياۋسىز شابىس ءبىر جارىم عاسىرعا سوزىلادى. اق-ادال ورىس تاريحشىلارى مويىنداعانداي، كوبىنە-كوپ باسىمدىق قىپشاق جاعىندا بولادى. بىراق بەرىك ورنىققان اتا قونىسىنان ۇزاپ، مال شارۋاشىلىعى ءۇشىن قولايسىز سولتۇستىككە قاراي جىلجىماعان. سونىمەن قاتار، ۋاقىت وزا كەلە، امالسىز كورشىلەر ساۋدا قاتىناسى، بارىس-كەلىسپەن قوسا، قۇدا-اندا، اعايىن-جەكجات تا بولا باستايدى. دەسە دە، ورىس جاعى ءىشىن بەرمەگەنىن كورەمىز. اسكەرى جاۋىنگەر، سانى مول، قارىمى ۇزىن قىپشاق ۇلىسىنىڭ قۇرامىنداعى تۋىستاس تايپالار وتە تاتۋ بولادى، دۇشپانىنا قاناتتاسا اتتانىپ، شاپقىننان بىرلەسە قورعانادى، ايتكەنمەن، ءبىر ورتالىققا باعىنعان مەملەكەت قۇرمايدى. ارعى-بەرگى تۇرىك حالىقتارىنىڭ تاريحىنداعى ەڭ دارقان، ەڭ ەركىن جۇرت ەكەن. ايتكەنمەن ءار ۇلىستىڭ شەكتەۋلى كۇنى بار. باتىستاعى قاپشاق-تۇرىك قاۋىمىن ۇلكەن سىن كۇتىپ تۇرعان. ەل تاعدىرىن مۇلدە باسقا ءبىر ارناعا بۇراتىن داۋىلدى تولقىن باتىستان ەمەس، سولتۇستىكتەن ەمەس، شىعىستان كەلەدى. اۋەلدە ويسىراعان جەڭىلىس، سودان سوڭ قايتا قۇرىلۋ، ساۋلەتتى، سالتاناتتى عۇمىر. بايتاق ولكەدەگى قىپشاق تاريحى – مۇسىلمان دەرەكتەرىندە قىپشاق ۇلىسى اتالاتىن التىن وردا تاريحىنا ۇلاسىپتى.
12
ورتا ازيا شەگىنە قايتىپ ورالايىق.
تۇرىك قاعاناتتارى قۇلاعاننان سوڭعى كەزەڭدە ءبىرجولا كۇش العان تاڭ يمپەرياسى جەتىسۋدان ءوتىپ، تالاس القابى، سىر بويىنا جەتتى، اقىرى، ولكەگە ەكىنشى ءبىر تاراپتان بويلاي ەنگەن ارابتارمەن بەتتەستى، 751 جىلى، تاراز قالاسىنىڭ تۇبىندەگى جويقىن مايداندا جارتى الەمنىڭ مىڭ جىلدىق تاعدىرىن قارلۇق-تۇرىكتىڭ اتتى اسكەرى شەشىپ بەردى دەدىك. ەندى، قىتايدىڭ بەتى قايتقاننان سوڭ اراب ەكسپانسياسىنا قارسى كۇرەس ودان ءارى جالعاسادى. ەلدىك سانا، اتا-بابا ءداستۇرى ءبىرىنشى ورىندا تۇرعان. ايتكەنمەن، تۇرىك تەكتى جۇرت اللا وكىمىن ءتاڭىرى ءدىنىنىڭ جاڭعىرعان كورىنىسى دەپ تانىعانى اڭعارىلادى. ناسىلدىك استامشىلىققا ەمەس، ءوجدان بىرلىگى ارقىلى جاپپاي تەڭدىك داعۋاسىنا نەگىزدەلگەن يسلام يدەولوگياسى بەيبىت تۇردە ەل ىشىنە ەندەي باستاعان. تۇستىكتەگى كەنتتەر مۇسىلمان ورتالىعىنا اينالادى. بيلەۋشى اۋلەت جاڭا دىنگە بەيىل بەرەدى. اقىرى، قارلۇق ءامىرىن قاراحان اۋلەتى الماستىرعان كەزدە ەجەلگى جۇرتتىڭ باسىم بولىگى مۇسىلمانشىلىققا كوشكەن ەدى. كوپ ۇزاماي، 955 جىلى يسلام – رەسمي تۇردە مەملەكەتتىك ءدىن دەپ جاريالانادى. وسىدان سوڭ ورتا ازيا شەگىندەگى تۇرىك قاۋىمى ءۇشىن يسلام – قايرىلماس، نەگىزگى دىنگە اينالىپتى. تەك 960 جىلى عانا 200 مىڭ شاڭىراق مۇسىلمان ءدىنىن قابىلدايدى.
شارتتى تۇردە 942 جىلدان باستالاتىن قاراحان بيلىگى الدىڭعى قارلۇق زامانىنىڭ جالعاسى سانالادى. قاراحان ۇلىسىنىڭ شەگى جەتىسۋ مەن تالاستان وزىپ، ءبىر جاعى شىعىس تۇركىستان – قاشعاردى، ەكىنشى تارابى – قوس وزەن القابى ماۋرەنناحردى قامتيدى. بۇل – مۇسىلمان ءدىندى، نەگىزىنەن تۇرىك جۇرتتى، اسا زور مەملەكەت بولدى. كوشپەندى ءداستۇر، مال شارۋاشىلىعىمەن قاتار، قالالى، كەنتتى تىرشىلىك، وتىرىقشى ەگىنشىلىك ءۇردىسى داميدى. اراب جازۋى قابىلدانادى، ەجەلگى تۇرىك مادەنيەتى ودان ءارى وركەندەپ، ءسوز ونەرى وزگەشە بيىككە جەتەدى. تۇرىك حالىقتارىنىڭ رۋحاني تاريحىندا ايرىقشا ورىن الاتىن الەمدىك ەسكەرتكىشتەر – ماحمۇد قاشعاري قۇراستىرعان «ديۋاني لۇعات ات-تۇرىك» – «تۇرىك تىلدەرىنىڭ جيناقتى سوزدىگى» (1074) جانە ءجۇسىپ بالاساعۇن جازعان «قۇتادعۋ بىلىك» – «قۇتتى بىلىك» (1069) وسى قاراحان داۋىرىندە دۇنيەگە كەلگەن ەدى. قاراحان رۋحانياتىنىڭ كەيىنگى قازاق مادەنيەتىنە جالعاستىعىن ايعاقتايتىن جانە ءبىر وزگەشە مۇرا – تاراز ماڭىنداعى دالالىق ورنەكتى ايشا-ءبيبى دۇربەسى.
13
ال شىعىس ازيادا، تۇرىك قاعاناتتارىنان سوڭعى جاعداي الدەقايدا كۇردەلى بولىپ شىقتى. 745 جىلى شىعىس قاعاناتتى قۇلاتقان كونفەدەراتسيا – باسمىل، ۇيعىر، قارلۇق – ءۇش تايپا دا تۇرىك تەكتى بولاتىن. كەيىنگى زامانداعى ەۋروپا تاريحشىلارى جالپى تۇرىك جۇرتىنىڭ بيلەۋشى توبى عانا الماستى دەپ ەسەپتەيدى. ايتكەنمەن، ديناستيا وزگەرگەندە، ەل-جۇرت تا جاڭارماي، جاڭعىرماي تۇرمايدى.
اۋەلگى وكىم – باسمىل تايپاسىنا تيەدى. الايدا، كۇتپەگەن، شۇعىل سوعىس اشقان ۇيعىرلار، وزدەرى قۇرامىنا ەنىپ وتىرعان توعىز-وعۇز بىرلەستىگىنىڭ كۇشىمەن باسمىل جۇرتىن (كەيبىر تاريحشىلار بۇل باسمىل – ارعىن تايپاسىنىڭ العاشقى اتاۋى دەپ سانايدى) قىرعىنعا ۇشىراتىپتى. ىزىنشە قارلۇقتى دا ىعىستىرىپ شىعارادى. ءسويتىپ، ۇيعىرلار باستاعان تەلەس رۋلارى ۇلى دالادا جەكە-دارا بيلىككە جەتەدى. ۇيعىر ياعلاكار اۋلەتى قاعاندىق مارتەبە الادى. ەلۋ جىلدان سوڭ وكىم ءادىز (ەديز) رۋىنا كوشەدى، بىراق ۇلىس بۇرىنعى كەيپىنەن وزگەرمەيدى. قاعانات جيىنى ءبىر عاسىرعا جۋىق عۇمىر كەشتى.
ۇيعىر قاعاناتىن بۇرىنعى-سوڭعى باتىس عىلىمى اسا جوعارى باعالايدى. گۇلدەنگەن، مادەنيەتكە جەتكەن ءداۋىر رەتىندە سىپاتتالادى. ۇلىستىڭ ەكى كەزەڭىن تەڭەستىرىپ، بىرىڭعاي ۇيعىر ەسىمىن بەكىتكەن دە وسى باتىس عىلىمى. ەۋروپا بىلگىرلەرىنىڭ ۇيعىر اۋلەتىن جوعارعى ازياداعى ەڭ مادەنيەتتى، ەڭ ۇزدىك قاۋىم دەپ ءپىر تۇتاتىنى سونشالىق، ارعى تاريحتاعى تەلە بىرلەستىگىن، وعان جالعاس توعىز-وعۇز وداعىن تۇتاسىمەن ۇيعىر اتاندىرعان; انىعىندا ۇيعىر – تەلە تايپالار ۇجىمىنداعى جيىرما رۋدىڭ بىرەۋى عانا جانە ەڭ اتاقتىسى ەمەس، سونداي-اق، وعۇز وداعىندا دا، جەتەكشى بولعانىمەن، توعىزدىڭ ءبىرى (ورحۇن مۇرالارى ۇيعىر تايپاسى مەن قالعان توعىز-وعۇز جۇرتىنىڭ ارا جىگىن ءبولىپ ايتادى), وندا دا بيلىكتى اقىرىنا دەيىن ۇستاپ تۇرا الماعان. شىن مانىسىندە، ۇيعىر-ءادىز قاعاناتى تۇرىك حالىقتارىنىڭ ەجەلگى تاريحىنداعى كەرى كەتكەن، بولاشاق كەرالاڭ، بۇلدىر زامانعا جول اشقان عاپىل كەزەڭ بولدى. قاعاناتتىڭ ءبىرشاما ۇزاق جاساۋى – العى عاسىرلاردا قالىپتاسقان اسكەري قۇرىلىم، جالپى جۇرتتىڭ جاۋىنگەرلىك قابىلەتىنىڭ ارقاسى بولاتىن.
جاڭا قاعانات العاشقى قادامىنان باستاپ-اق ىشكى ساياساتتا دا، سىرتقى ساياساتتا دا اقىرىندا تۇپكە جەتكەن ۇلكەن قاتەلىكتەرگە ۇرىنادى. تۇرىك جۇرتىنىڭ ۋاقىتشا ماملەگە كەلسە دە ەشقاشان بىتىسپەس ەجەلگى دۇشپانى – قىتاي ەدى. اسپانحاق يمپەرياسىنىڭ، وزدەرى حۋ – جابايى، دۇڭگەنە اتاعان سولتۇستىك كورشىلەرگە قاتىستى مىڭ جىلدىق ساياساتى ەشقاشان وزگەرگەن ەمەس – تاپاۋ، قىرىپ-جويۋ، ءبىرجولا قۇرتۋ. ال كوشپەندىلەردىڭ تىرشىلىك كەشۋى – ولاردىڭ ۇلىستىق ۇجىمى، اسكەري قۋاتىمەن قاتار، تۇرعىلاس قىتايدىڭ كۇش-قۇدىرەتىنە تىكەلەي بايلانىستى بولاتىن. ياعني، قىتاي جۇرتى ءبىرتۇتاس يمپەريا قۇرىپ وتىرسا، كۇرەس اۋىر، الماعايىپ، كەرىسىنشە، جەكە پاتشالىقتارعا ءبولىنىپ، بىتىراپ جاتسا، دۇنيەنىڭ دە كەڭ بولعانى. بۇرنادا باتىس تۇرىك قاعاناتىن قيراتقان قىتايدىڭ العى، ەكپىندى جاساعى بولعان، ەندى شىعىس تۇرىك قاعاناتىن تاعى دا سول تاڭ يمپەرياسىنىڭ كومەگىمەن قۇلاتقان ۇيعىر اۋلەتى جات جۇرتپەن ماڭگى دوس بولىپ قالامىز دەپ شەشسە كەرەك. ارادا بەس-ون جىل وتپەي-اق يمپەريا شىتىناي سوگىلىپ، ءوزارا قىرقىس باستالعاندا قالىڭ اسكەرمەن ورتالىق وكىمەتكە جاردەمگە ۇمتىلادى. ابدەن كۇشەيىپ، جارىم جۇرتتى ءبولىپ العان بۇلىكشىلەردى قىرىپ-جويىپ، ەل ىشىندەگى بۇلعاق اتاۋلىنى باسىپ، قىتايدى ءبىرتۇتاس مەملەكەت رەتىندە قالپىنا كەلتىرەدى. كەيىنگى باتىس تاريحشىلارى ۇيعىر قاعاناتى تاڭ يمپەرياسىن ءبىرجولا قۇرىپ كەتۋدەن ساقتاپ قالدى دەپ اتاپ كورسەتكەن. البەتتە، قۇتقارۋشىلار «كوك پەرزەنتى» حۋانديدەن العىس الادى، ماراپاتقا جەتەدى، ولجا مەن سىي-سياپاتقا بەلشەسىنەن كەنەلەدى، بىراق ءدال وسى ارەكەتىمەن ءوز جۇرتىنا اۋماقتى، تەرەڭ كور قازىپ، ال قالعان بۇكىل تۇرىك قاۋىمىنا ءۇش جارىم عاسىرلىق ازاپتى كۇرەس تاعدىرىن ازىرلەپ قايتقان ەدى.
ۇلىستىق، ىشكى ساياساتتاعى ەڭ ۇلكەن قاتەلىك – ۇيعىر اۋلەتى، وزدەرى دە تۇرىك تەكتى بولا تۇرا، ەجەلگى تۇرىك مادەنيەتىن تارىك ەتەدى. تۇرىك قاعاناتى تۇسىنداعى ايگىلى ەسكەرتكىشتەر قيراتىلادى، ەجەلگى مۇرا تەرىسكە شىعارىلادى; ەڭ كەرەمەتى – وردوستان ەنيسەيگە دەيىن، حيڭگاننان كارپاتقا دەيىنگى بۇكىل ەۋرازيا كەڭىستىگىندە تارالىپ، اتا-جۇرتتا جاپپاي ۇيرەنشىكتى بولعان، تۇرىك حالىقتارىنىڭ انا ءتىلىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا نەگىزدەلگەن، ءوز زامانى ءۇشىن عانا ەمەس، جالپى ادامزاتتىق تۇرعىداعى ۇزدىك ۇلگىلى تۇرىك-ورحۇن جازۋى شەتكە شىعارىلىپ، سوعدى-يران نەگىزدى، كەيىن ۇيعىر ەسىمىمەن اتالعان جاڭا جازۋ قالىپتانادى ءھام مىندەتتى قولدانىسقا ەنگىزىلەدى. ناتيجەسىندە، تۇرىك جۇرتى ءوزىنىڭ ەجەلگى مۇرالارىنان اجىراپ، تاريحي جادى ورنى تولماس زارداپقا ۇشىرايدى، ۋاقىت وزا كەلە ەجەلگى جازۋ كومەسكىلەنگەن سوڭ، جالپى جۇرت جاپپاي ساۋاتسىزدىق تۇنەگىنە باتادى.
ۇيعىردىڭ تۇبىنە جەتكەن، تۋىستاس توعىز-وعىز تايپالارىن اۋىر شىعىنعا ۇشىراتقان ەڭ ۇلكەن جاڭالىق شارا – بيلەۋشى اۋلەتتىڭ مانيحەي ءدىنىن قابىلداۋى بولدى. پارسى جەرىندە ءزاردوش پەن بۋددا ءھام حريستيان دىندەرىنىڭ ەجەلگى بابيلون-حالدەي نانىمدارىمەن تۇرلەنە جاڭارعان ارالاس قوسپاسى رەتىندە قالىپتاسقان، كەزىندە كەيىنگى ريم مەن ۆيزانتيا، پەرسيا جانە بۇكىل مۇسىلمان الەمىندە قاتال قۋدالانىپ، ەندى ىرگەلەس قىتايدىڭ وزىندە تيىم سالىنعان بۇل اتەيستىك-ميستيكالىق جارتىكەش ءدىننىڭ بارلىق قاعيدالارى جارىق الەم، ادامي تابيعات زاڭىنا، ۇرپاق جالعاستىعىنا قايشى كەلەتىن، ونىڭ ىشىندە كوشپەندى، ەركىن جۇرتتىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنە ءتىپتى كەراعار. باسقاسىن ايتپاعاندا، قاجەتتى شەكتەۋ، مىندەتتى عيبادات كۇندەرىندە ەت جەمەۋ كەرەك، ءسۇت ىشپەۋ كەرەك، تەك جەر ونىمدەرى عانا تىرشىلىك ارقاۋى بولۋعا ءتيىس. ارينە، بار ءومىرى مال شارۋاشىلىعى، مال سۇمەسىمەن بايلانىستى جالپى جۇرت قابىلداي المايدى، مويىنداۋ دا، كوندىگۋ دە مۇمكىن ەمەس. ايتكەنمەن، مانيحەيلىك – رەسمي، مەملەكەتتىك ءدىن دەپ جاريالانعاننان سوڭ، ۇلىس قاعانىنان باستاپ، بۇكىل بيلەۋشى اۋلەت «وزىق سالتتىڭ» بارلىق شارتىن ساقتاۋعا تىرىسادى، ال جەتەكشى ۇيعىر رۋى ەگىنشىلىك كاسىپكە بەت بۇرىپتى.
باتىس تاريحشىلارىنىڭ ۇيعىر بيلىگىن ايرىقشا باعالاۋ سەبەبى ەندى تۇسىنىكتى بولسا كەرەك. بارلىق زامان، بارلىق ۋاقىتتا كوشپەندى ۇلىستاردى ىشتەن ىرىتەتىن بۇلىكشىل كۇش، سىرتقى جاۋلارعا قولشوقپار قىزمەتىن اتقاردى، اقىرى قارىمى قاتتى تۇرىك قاعاناتىن قۇلاتتى. بۇرىن دا، كەيىن دە مادەنيەتى جوعارى قىتايعا قول جالعاپ، قاجەتىنشە ايانباي كومەكتەسىپ وتىردى. ءتۇپتىڭ تۇبىندە، جارتى الەمدى باۋىرىنا باسقان ءجۇملا تۇرىك جۇرتىنىڭ باعىن قايتاردى. ەڭ باستىسى، مالشىلىقتان – ەگىنشىلىككە، كوشپەندى تىرشىلىكتەن – وتىرىقشى ومىرگە بەت بۇردى. ەۋروپانىڭ ەڭ بىلگىر وقىمىستىلارىنىڭ ءوزىنىڭ ۇعىمىندا، كەتپەن ۇستاعان جاتاق جۇرت – كەرەمەت، اتقا مىنگەن كوشپەندى – اقىماق. (كەيىندە ورتالىق ازيادا اتتىلاردى دا، كەتپەنشىلەردى دە عۇزىرىنا كەلتىرگەن رەسەي يمپەرياسى تۇركىستان ولكەسىندە تۇزەمدىك ورىس مەكتەپتەرىن اشقاندا، وتىرىقشى سارت-ساۋان ۇرپاعىنا ايرىقشا ءۇمىت ارتقان ەكەن، الايدا، كوشپەندى قىرعىز-قايساق بالالارىنىڭ مىيى تۇنىق شىعىپ، بار جاعىنان ارتىق بولادى، بۇل جاعداي سول كەزدەگى جازبالاردا كۇتپەگەن عاجايىپ رەتىندە ايگىلەنگەن.) بىراق سول زاماندا كىمنىڭ اقىماق بولعانى كوپ ۇزاماي-اق انىقتالادى. توڭىرەگىنە تۇگەل جەكسۇرىن تانىلىپ، قۋاتتى كورشىلەرمەن ارازداسىپ بىتكەن، ال ەلدىڭ ءوز ىشىندە بيلەۋشى اۋلەت پەن قاراشى جۇرتىنىڭ اراسىنا قايتا بىرىكپەس جارىقشاق تۇسكەن، جاۋىنگەرلىك قابىلەتى ولشەۋسىز تومەندەگەن ۇيعىر-ءادىز اۋلەتى – كەيىنگى تاريحتا ۇيعىر اتىمەن بەلگىلەنگەن قاعانات 840 جىلى تاريح ساحناسىنان كوشىپتى. سىرتتان، وسىعان دەيىن بودان بولعان قىرعىز قاعاناتى قالىڭ اسكەر جاپقان، ىشتە توعىز-وعىز بەكتەرى كوتەرىلگەن. استانا قۇلايدى، قيساپسىز قىرعىنعا ۇشىراعان ۇيعىر جانە ونىمەن امپەي، وداقتاس رۋلار ءار تاراپقا باس ساۋعالاپ قاشادى، اقىرى ءبارى دە ەرتەلى-كەش توزعىنداپ ءبىتىپتى. ەجەلگى، تاريحي ۇيعىر تايپاسىنىڭ بۇگىنگى ەڭ سوڭعى جۇقاناسى – قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ گانسۋ ولكەسىندە جاساپ جاتقان سارى-ۇيعىر ءناسىلى، 2000 جىلعى رەسمي ساناق بويىنشا، ۇزىن سانى نەبارى 14 مىڭعا جەتەر-جەتپەس. ال قازىردە ۇيعىر ەسىمىن يەلەنىپ، شىعىس تۇركستاندا وتىرعان 8 ميلليوندىق ۇلكەن حالىقتىڭ ارىداعى ۇيعىرعا قاتىسى – تەك كەيىننەن يەلەنگەن اتاۋى عانا.
14
ۇيعىر قاعاناتىن قيراتقان ەنيسەي قىرعىزى ۇلى دالادا يەلىك قۇرۋدى ماقسات ەتپەگەن. نەگىزگى مۇرات – زورلىقشىل، وكتەم جۇرتتىڭ تەپكىسىنەن قۇتىلىپ، تولىق ەركىندىككە جەتتى، سايان تاۋلارى، مينۋسا ويپاتىندا ورنىقتى، ەجەلگى قونىسى بار; قاعانات شەگىندە الىم-سالىق جيناۋشى جاساقتارى عانا قالادى، بىراق كوپ ۇزاماي، قيدان يمپەرياسى كوتەرىلگەن زاماندا ۇلكەن مايدانعا تۇسپەي-اق اتا جۇرتىنا قايتادى. ەكەۋى دە تۇرىك تەكتى ەنيسەي قىرعىزى مەن الاتاۋ قىرعىزىنىڭ ارا-قاتىناسى – كەيىنگى تاريحتا ايقىندالماعان ماسەلە، بالكىم، حالىقتار توعىسى كەزىندە باستاپقى ۇلىستىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى تيان-شان الابىنا ويىسقان بولۋى، ال قىرعىز قاعاناتىنىڭ ءىزباسار جۇرتى كەيىندە شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا ەنەدى، بۇگىنگى تىكەلەي مۇراگەرى – رەسەي فەدەراتسياسىندا وتىرعان حاقاس حالقى دەپ سانالادى، 2002 جىلعى ساناق بويىنشا 75 مىڭ جان.
اۋەلدە ورتالىق بيلىك ءۇشىن تۋىستاس تۇرىك تايپالارىنىڭ اراسىندا قاندى قىرعىن ۇيىمداستىرعان، كەيىندە ءبىر رۋ، ءبىر توپتىڭ عانا ماقساتىن كوزدەگەن ۇيعىر-ءادىز قاعاناتى ءوزىن ءوزى جۇلىپ جەپ، اقىرى وردالى ۇلىسى، ورنىقتى حالقىمەن بىرگە جويىلعاننان سوڭعى كەزەڭدە ۇلى دالاداعى تۇرىك تايپالارى بەرىك ۇيىسقان جاڭا ءبىر مەملەكەت قۇرا المادى. شەتكەرى، تەرىستىك-باتىس ايماقتى عانا عۇزىرىنا كەلتىرىپ، قالعان جۇرتتى سىرتتاي عانا مەڭگەرگەن قىرعىز ۇلىسىنىڭ كەسەلىنەن ەمەس. ۇيعىر-ءادىز بيلىگى كەزىندە اعايىن اراسىنداعى سەنىم جويىلعان، ءبىرتۇتاس تۇرىكتىك ۇران كومەسكى تارتقان، اۋەلگىدەن سەلدىرەگەن ءار رۋ ءوز قامىن عانا كۇيتتەگەن.
وسى ورايدا، ۇلى دالا – ەجەلگى قىتاي تاريحىندا ورىن العان وزگەشە ءبىر تاۋاريحقا توقتالا كەتۋ قاجەت. تىم وزگەشە دە ەمەس، بۇرنادا الدەنەشە رەت ۇشىراسقان جاعداي. قۇدىرەتتى تاڭ يمپەرياسى (618–907) قۇلاعاننان سوڭ كوپ ۇزاماي سولتۇستىك قىتايداعى پاتشالىق بيلىك ۇزىن سانى شەكتەۋلى، بىراق باعزىدان بەرى مارتتىگىمەن، ەرلىگىمەن تانىلعان تۇرىك شاتو رۋىنىڭ عۇزىرىنا كوشەدى. بۇل رەتتەگى العاشقى اۋلەت – حوۋ تاڭ (كەيىنگى تاڭ) اتانادى. ياعني، ەجەلگى تاڭ مۇراگەرى. وعان جالعاس – تاعى دا بۇرناعى پاتشالىقتار ەسىمىندەگى حوۋ تسزين، حوۋ ءحان اۋلەتتەرى. نەگىزگى حالقى – قىتاي، بيلەۋشى – تۇرىك ءناسىلى، ال يمپەراتور – شاتو رۋىنان. سولتۇستىك قىتايداعى شاتو-تۇرىك وكىمى 92ز جىلدان ء95ى جىلعا دەيىن سوزىلىپتى.تىم ۇزاق بولماسا دا، تاريحتا بەدەرلى ءىزى بار.
بۇل كەزدە ۇلى دالادا ەڭ الدىمەن تاتار، سوعان جالعاس نايمان، كەرەي، مەركىت تايپالارى كۇش الا باستايدى. بىراق ىنتىماعى جوق. ناتيجەسىندە، كوپ ۇزاماي-اق، بۇرنادا تۇرىك قاعاناتىنىڭ بودانى بولعان، ايتكەنمەن اتا-تۋمىسى بولەك، موڭعول تەكتى قيدان ۇلىسى كوتەرىلەدى. تۇستىك-شىعىستان قانات جايىپ، تەرىستىك قىتايدى الىپ، ۇلى دالا شەگىندەگى تۇرىك رۋلارىن تۇگەل باعىنىشقا تۇسىرەدى. بۇل – X عاسىردىڭ اۋەلگى ۇشەگىنىڭ سوڭى. ەكى ءجۇز جىلعا سوزىلعان قيدان بيلىگىن 1125 جىلى شۇرجەن-قىتاي وكتەمدىگى الماستىرادى. ءسويتىپ، ۇيعىر-ءادىز قاعاناتىنان شىڭعىس حانعا دەيىنگى زامان – ۇلى دالاداعى تۇرىك تايپالارىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحتا تاڭبالانعان ءۇش مىڭ جىل عۇمىرىنداعى ەڭ اۋىر كەزەڭ بولدى. بوداندىق، جارتىلاي بوداندىق، قاندى كۇرەس ناتيجەسىندەگى ۇزىك-ۇزىك بوستاندىق كەزەڭى – ارپالىس استىندا وتكەن ءۇش جارىم عاسىردا تۇرىك جۇرتىنىڭ تامىرى ۇزىلمەپتى، قىرىلىپ بارىپ قايتا وڭالىپ، ازايىپ بارىپ قايتادان ءوسىپ-ءونىپ، ۇرپاقتان ۇرپاق جالعاعان. ەرلىگىنە سۇيەنگەن، بىرلىككە ۇمتىلعان، ەلدىك ۇرانىن قالپىنا كەلتىرۋگە تىرىسقان. بۇل رەتتە XI عاسىردا تۋىستاس تايپالاردىڭ كونفەدەراتسياسى رەتىندە قۇرىلعان، قىتاي تاريحناماسىندا تسزۋبۋ (رۋ-تايپالار) بىرلەستىگى اتالاتىن جاڭا قاعانات تاعدىرى وزگەشە بولدى. جاڭا قۇرىلىمدى سانى مول، جاۋىنگەر كەرەي تايپاسى باستايدى. وعان باتىستا نايمان، تەرىستىكتە مەركىت، تۇستىكتە باسمىل (ارعىن) تايپالارى قوسىلادى. بۇل كەزدە اتاققا شىعا باستاعان قوڭىرات، جالايىر، قيات رۋلارى جانە تاتاردىڭ ءبىر بولىگى دە وسى توپتا بولعان سياقتى. جەتەكشى كەرەي تايپاسىنىڭ حانى بۇكىل ۇلىس ءامىرى تانىلىپ، دالايحان (تەڭىز، داريا، تەلەگەي حان) دەگەن مارتەبە الادى. قۋاتتى، ۇلكەن كۇشكە اينالعان بىرلەستىك قيدان وكتەمدىگىنە قارسى كۇرەستە اسىرەسە XI عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمىندا ۇلكەن ناتيجەگە جەتەدى. الدەنەشە ۇرىستا قيدان-قىتايدىڭ قالىڭ قولىن تالقانداپ، ەل شەتىنەن اسىرا قۋادى، ال دالايحان موعۇستىڭ تۇسىندا جۇرتىنىڭ تاۋەلسىز جاعدايىن ساقتاپ تۇرادى. ايتسە دە، عاسىر سوڭىندا قيدان يمپەرياسى مەن تاڭعۇت يمپەرياسىنىڭ ارالىعىندا، ەكى جاقتى قىسپاقتا قالعان تسزۋبۋ ۇلىسى جەڭىلىس تابادى، قونىسى ويراندالىپ، حالقى قىرعىنعا ۇشىراپ، قولعا تۇسكەن دالايحان ازاپتى ولىمگە بايلانادى. ۇلى دالا قايتادان كىرىپتار جاعدايعا كەسىلىپتى.
15
بۇل كەزدە باتىس تاراپتاعى احۋال ءسال وزگەشە قالىپتاسقان. باسىبايلى بوداندىق جوق، بىراق بۇرناعى زامانداعى قۋاتتى، ءبىرتۇتاس، ۇزاق مەرزىمدى ۇلىستار دا قۇرىلماعان.
قاراحان مەملەكەتى اۋەل باستان ەكى بولىك بيلىك ەدى، ۋاقىت وزا كەلە، 1030–1040 جىلداردا شىن مانىسىندەگى ەكى ۇلىسقا اينالادى. شىعىس قاعانات – تالاس القابى، تاشكەنت پەن سايرام، جەتىسۋ، قاشعار ايماعىن قامتىسا، باتىس قاعانات – فەرعانا مەن ماۋرەنناحرعا يەلىك ەتتى. شىعىس قاعان شارتتى تۇردە بۇكىل ۇلكەن ۇلىستىڭ ءامىرى سانالادى. ورتالىق ازياداعى، وتكەن زامانمەن سالىستىرعاندا وزگەشە سىپاتتى قاراحان بيلىگى 1130 جىلداردا، ءبىر جاعى سەلجۇك ءدۇمپۋى، ەكىنشى، شىعىس تاراپتاعى قاراقىتاي شاپقىنى ناتيجەسىندە ابدەن السىرەيدى. ايتكەنمەن، بودان، جارتىلاي بودان قالىپتا جەكەلەگەن ايماق، قالالار قاراحان عۇزىرىندا بولدى. اقىرى، XII–XIII عاسىرلار شەگىندە ءبىرجولا كۇشەيگەن حورەزم مەملەكەتىنىڭ قاراۋىنا تۇسەدى. كەيىن شىڭعىس حاننان اجال تاپقان حورەزمشاح الاددين-مۇحامەد سامارقاندى باعىندىرىپ، قاراحان اۋلەتىنىڭ ەڭ سوڭعى حانى وسماندى ولتىرەدى جانە سول، 1212 جىلى وتىراردى باسىپ الىپ، ول دا قاراحان ءناسىلى تاجەددين بىلگە حاندى بيلىكتەن ايىرادى ءھام كوپ ۇزاماي ءشايىت قىلادى. مىنە، قاباتتاس وسى ەكى وقيعادان سوڭ قاراحان ۇلىسى اتى-زاتىمەن ءبىرجولا جويىلادى.
ءداشتى-قىپشاقتىڭ شىعىس بولىگى، ياعني بۇگىنگى قازاقستان شەگىندە، ناقتىلاپ ايتساق، سارىارقا، ىرعىز، ويىل، جايىق القابىنا قونىستانعان، جەتەكشى تايپا – قىپشاق اتىمەن اتالاتىن تۇرىك رۋلارى بەرىك ۇيىسقان ورتالىق وكىمەت قۇرمادى، ءار رۋدا بەك، ودان جوعارىدا تۋىستاس، اعايىنداس الدەنەشە حان، ۇلكەنى بار، كىشىسى بار، ەڭ جوعارعى، داراسى جوق. ايتسە دە، اعايىن اراسىنداعى الالىق ىرگە بولىسكەن، بىتىسپەس جاۋلىققا ۇلاسپايدى، بۇل وڭىردەگى، قىپشاق مارتەبەسىن يەلەنگەن بارلىق جۇرت ءوزىن ءبىرتۇتاس قاۋىم ساناعان. ەڭ باستى دۇشپان – تۇستىكتەگى حورەزم ەكەن. ورتالىق وكىمى جوق قىپشاقتىڭ كەيبىر كىشى حاندارى مەن بەكتەرى، جەكەلەگەن اتا-تاپتارى حورەزم عۇزىرىن قابىلداپ، اسكەر قىزمەتىن اتقارادى، جات جۇرتتىڭ بيلىك تۇعىرى بولادى. دەسە دە، ىرگەلەس قىپشاق قاۋىمىنىڭ كۇشەيىپ كەتۋىن قاۋىپ كورگەن حورەزمشاح وقتىن-وقتىن ساقاراعا جورىق ۇيىمداستىرىپ، ەلدى بورىكتىرىپ، مۇمكىندىگىنشە جانىشتاپ وتىرادى. بۇل رەتتەگى ەڭ سوڭعى جازالاۋ ارەكەتى – 1218 جىلعا سايكەسەدى. الپىس مىڭ جاساقپەن شىققان الاددين-مۇحامەد ىرعىز بويىندا شىڭعىس حان ۇلىسىنىڭ جيىرما مىڭ اسكەرىمەن كەزدەسكەنى، قول باستاعان جوشى حاننىڭ بەيبىت ماملە تۋرالى ۇسىنىسىن قابىلداماي، زور مايدان اشقانى جانە جالپى سانى ءۇش ەسە كەم، ايتكەنمەن ەكپىنى الدەقايدا ارتىق، بەيمالىم جۇرتپەن ۇرىستا قالاي پۇشايمان بولعانى بار تاريحتا جازىلعان. ىرعىز بويىنداعى قىزۋ قىرعىن كەيىندە بۇكىل سارتاۋىل سوعىسىنىڭ تاعدىرىنا ايرىقشا ىقپال ەتكەنىن كورەمىز.
قاراحان-تۇرىك اۋلەتى وكىم ەتىپ وتىرعان سامارقاند پەن وتىرار حالقىن قىرعىنعا ۇشىراتقان، سايىن ساقاراداعى بەيبىت جۇرتقا تىنىم بەرمەگەن، ءوزىن الەمدىك يمپەريا ساناپ، اسىپ-تاسقان زورلىقشىل حورەزمنىڭ ساناۋلى كۇندەرى عانا قالعان.
16
بۇل زاماندا، ناقتىلاپ ايتساق، ىلكى XII عاسىردىڭ وردا شەنىندە شىعىس ەۋرازياداعى جاعداي الدەقايدا كۇردەلى ەدى. ۇلى دالاداعى ىرگەلى كەرەي، نايمان ۇلىستارىنىڭ ءوز ىشىندە تىنىشتىق بولمادى. تاققا تالاس، بيلەۋشى اۋلەت اراسىنداعى باقاستىق ەلدىڭ تيتىعىنا جەتكەن. قاعاناتتار زامانىنان كەيىنگى ۇلى دالادا ەڭ ۇلكەن كۇشكە اينالعان تاتار تايپاسى ۇزاق، اۋىر مايداندا ىرگەلەس شۇرجەن-قىتاي يمپەرياسىنان جەڭىلىپ، قارىمى قايتقاننان سوڭعى كەزەڭدە بولشەكتەنىپ، ايتسە دە قاناتتاس تۇرىك تايپالارىنا ۇستەمدىك جۇرگىزۋ نيەتىنەن اينىماي، وسى ورايدا جات جۇرتتىڭ جازالاۋشى قۇرالىنا اينالعان ەدى. تاتار ءبىر جاق، قالعان تۇرىك قاۋىمى نەشە جاق – اعايىن اراسى اشىلا تۇسكەن. قيات، جالايىر، قوڭىرات جانە باسقا دا ارقيلى تايپالار كەيدە كۇشتىلەرمەن بىرىگىپ، كەيدە ءوزارا قىرقىسىپ، بەي-بەرەكەت كۇن كەشىپ جاتتى. كەرەي مەن نايمان قاتارلاس ءۇشىنشى ۇلكەن ۇلىس مەركىت، ول دا اعايىنمەن بىردە تاتۋ، بىردە قاتۋ، ءوز وشاعىنىڭ قامىنان باسقا ەشتەڭە ويلامادى. جەكەلەي العاندا، مەركىت تە، كەرەي مەن نايمان دا ىرگەلى ەلدەر، ولارعا قاناتتاس باسقا تۇرىك رۋلارىنىڭ قارىم-قۋاتى دا زور، بىراق باسى بىرىكپەگەن، الاۋىز، ءوزارا جاۋلاس جۇرت مىڭ جىلدىق وكتەم كورشى، بيلەۋشى اۋلەتى ارقيلى اتالعانىمەن، نەگىزى قىتاي، الەمدىك الىپ يمپەريانىڭ تىنىمسىز تەپكىنىندە، مال-جانى تالاۋعا ءتۇسىپ، جۇرتى جانىشتالىپ، ءبىرجولا ازىپ-توزىپ بارا جاتقان. جانە كەنەۋسىز كۇش پەن سۇرقيا ساياساتقا قارسى ەشقانداي امال، شاپقىن مەن زورلىققا قارىمتا جوقتاي كورىنگەن. وسى بەتىمەن كەتە بەرسە، بۇرناعى عۇن ۇلىسى، ودان سوڭعى تۇرىك قاعاناتىنىڭ قارا ورنىندا وتىرعان كوشپەندى قاۋىم ءبىرجولا قۇرىپ، جويىلاتىنى انىق ەدى. باتىس قاعانات قونىسى – ءداشتى-قىپشاقتا بىتىراپ وتىرعان تۇرىك جۇرتىنىڭ دا بولاشاعى بۇلدىر.
مىنە، ءدال وسى كەزەڭدە ءتاڭىرىنىڭ القاۋىمەن، ەجەلگى عۇن رۋحى، كەيىنگى ۇلى قاعانات ەلەسى قايتا كوتەرىلەدى.
سايىپقىران شىڭعىس حان دۇنيەگە كەلىپتى!..
II ت ا ر ا ۋ
دەرەكناما جانە زەرتتەۋ
تاريح عىلىمى بيىك ورەگە جەتكەن سوڭعى ءۇش عاسىردا، اسىرەسە جەر الەم ءبىرتۇتاس كەڭىستىككە اينالعان XX ىقىلىمدا شىڭعىس حان جانە ونىڭ ءداۋىرى تۋرالى ءار تاراپتان جازىلعان زەرتتەۋ جانە بايىپتاۋ ەڭبەكتەردىڭ ۇزىن سانىنا جەتىپ بولمايدى. جۇزدەگەن مونوگرافيا، مىڭداعان ماقالا. ال شىن مانىسىندە وسى رەتكى بۇرىنعى-سوڭعى بارلىق ەڭبەكتىڭ ءتۇپ تامىرى، بارلىق تاريحقا ۇيتقى بولارلىق اۋەلگى، شىنتۋايت، ناقتى دەرەكتەر – ساۋساقپەن سانارلىق قانا. ونىڭ ءوزى كوبىنە ناقپا-ناق شىڭعىس حان زامانى ەمەس، كەيىنگى ۇلىستار كەزەڭىن قامتيدى. بۇل ورايدا، باستاپقى ءداۋىر – سوڭعى، جالپىعا ورتاق سىپاتتار ارقىلى عانا تانىلاتىنىن كورەمىز. ايتكەنمەن، شىڭعىس حاننىڭ جەكە باسى، ول جۇرگىزگەن ىشكى جانە سىرتقى سوعىستار، مەملەكەتتىك ساياسات پەن اسكەري قۇرىلىم، ەل ءومىرى، ۇلىس تۇرپاتى، حالىقتىڭ تۇرمىس-جايى، مىنەز بەن سالت-ءداستۇرى تۋراسىندا ءبىرشاما ماعلۇمات بار. اينالىپ كەلگەندە، بار كىلتيپان سول ەسكىلىكتى، تۇپنۇسقا مۇرالاردى قاي تۇرعىدا، قالاي پايدالانۋدا. سونىمەن قاتار، وكتەم ەۋروپا، وتارشىل ورىس قانشا بۇرمالاسا دا، اقىر ءتۇبى اقيقاتتان اسا المايدى. جۇبانارلىق ءبىر جاعداي – جاڭا XXI عاسىر وتكەن تاريحتى تانۋدا سونى، تىڭ ورىسكە شىققانداي. مۇنىڭ ايقىن مىسالى – كۇنى كەشە عانا، باتىستاعى اقپارات كوزدەرىنىڭ سايىپقىران شىڭعىس حاندى ەكىنشى مىڭ جىلدىقتىڭ ەڭ الىپ تۇلعاسى دەپ تانۋى بولسا كەرەك. ياعني، بولاشاقتا وتكەنگە ۇستەمە جانە مۇلدە كەرەعار سىپاتتاعى جاڭا ەڭبەكتەر جازىلادى دەگەن ءسوز. ويدان ەمەس، بەلگىلى، شىنايى دەرەكتەردى تيىسىنشە بايىپتاۋ نەگىزىندە. ەندى سول، ەڭ نەگىزگى، تۇپنۇسقا مۇرالارعا قىسقاشا توقتالا كەتۋ قاجەت بولادى.
البەتتە، زامانالىق ماعلۇماتتاردىڭ ءوزىنىڭ جاڭساق تۇستارى، ءىشىنارا قايشى، قيعاش جەرلەرى بولۋى ىقتيمال. سول ەسكى تاۋاريحتى الىپتەگەن كىسىلەردىڭ ارقيلى كوزقاراسى تاعى بار. مۇنداي جاعدايدا ەجەلگى ەڭبەكتەردى ءوزارا سالعاستىرۋ، ءداۋىر رۋحىن اڭداپ، ۋاقىت تاڭباسىن ايعاقتاۋ شارت. ونىڭ ۇستىنە، شىڭعىس حان جانە ونىڭ مۇراسىنا قاتىستى ارىداعى ەڭبەكتەردىڭ ءوزى كوبىنە-كوپ جات حالىقتار وكىلى، ءتىپتى، جاۋلاس جۇرتتار كوزقاراسى تۇرعىسىنان بەرىلگەنى ەسكەرۋسىز قالماۋعا ءتيىس. وسى ورايداعى امالسىز انىقتامالاردىڭ كەيبىرىن جول-جونەكەي، تيەسىلى تۇستاردا كەلتىرە جاتارمىز. ال بۇل تاراۋدا ءبىزدىڭ وزىمىزگە دە تىرەك، تياناق بولعان ەجەلگى دەرەكناما ەڭبەكتەرگە قىسقاشا سىپاتتاما بەرە كەتپەكپىز.
شىڭعىس حانعا قاتىستى قادىم تاۋاريحتى ءبىز نەگىزگى ءتورت توپقا بولەر ەدىك: ءبىرىنشى – مۇسىلمان دەرەكتەرى، ەكىنشى – قىتاي دەرەكتەرى، ءۇشىنشى – باتىس ەۋروپا دەرەكتەرى، ءتورتىنشى – دالالىق شەجىرەلەر. ارقايسىسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار، تۇپتەپ كەلگەندە ءبىرىن ءبىرى تولىقتىرادى. وسى، ەڭ اۋەلگى نۇسقالاردى تۇگەلدەي ءارى جان-جاقتى قاراستىرعاندا عانا شىڭعىس حاننىڭ شىنايى تاريحى قالىپتانباق.
مۇسىلمان دەرەكتەرى
شىڭعىس حان جانە ونىڭ زامانى تۋراسىنداعى ەڭ مول دەرەك ءارى ءبىرشاما تولىق سىپاتتاما مۇسىلمان ءدىندى، پارسى جانە اراب تىلدەس تاريحشىلار ەڭبەگىنەن كورىنىس تاپقان. بۇلاردىڭ ىشىندە اتاقتى ءۇش كىتاپتى ءبولىپ ايتۋ ءلازىم: ءراشيد-ءاد-دين – «جاميع-ات-تاۋاريح»، ءجۋۆايني – «تاريح-ي دجيحانگۋشاي» جانە ءناساۋي – «سيرات اس-سۋلتان دجالال-اد-دين». سونىمەن قاتار، يبن ءال-اسير، ءجۇزجاني جانە تىكەلەي شىڭعىس حانعا ارنالماسا دا، كەيىنگى التىن وردا، شاعاتاي ءھام يران تارابىنا قاتىستى جازبالار دا ەسكەرۋسىز قالماۋعا ءتيىس.
ءراشيد-ءاد-دين. «جاميع-ات-تاۋاريح». اتاۋ – «جيناقتى تاريح»، «تۇگەل تاريح» دەگەن ماعىنادا. شىڭعىس حان تۋراسىنداعى، ونىڭ زامانى، اتا-تەگى مەن كەيىنگى اۋلەتىنە قاتىستى ەڭ تولىمدى ءارى ەڭ ءماندى ەڭبەك. 1300–1311 جىلدار ارالىعىندا تاڭباعا تۇسكەن. ءتىلى – فارسي. ءۇش بولىك – ءتورت كىتاپتان تۇرادى. ءبىرىنشى توم، ءبىرىنشى كىتاپ – تاتار دالاسىن جايلاعان تۇرىك، موڭعول تايپالارىنىڭ شىعۋ تەگى، مەكەن-تۇراعى، وتكەن تاريحى جانە شىڭعىس حان داۋىرىندەگى جاي-جاپسارىنا ارنالعان. ەكىنشى كىتاپ – نەگىزىنەن شىڭعىس حاننىڭ اتا-تەگى مەن عۇمىر كەشۋىن، كۇرەس جولى مەن ۇلى جورىقتارىن، ول قۇرعان ەكە ۇلىستىڭ وزىندىك سىپاتى مەن اۋەلگى تاريحىن بايىپتايدى. ەكىنشى توم، شىن مانىسىندە ەڭبەكتىڭ ءۇشىنشى كىتابى – شىڭعىس حاننىڭ ءتورت ۇلى: وكەتاي قاعان، جوشى حان، شاعاتاي حان، تولە حانداردىڭ بايانى ءھام سول تۇستاعى ۇلىستار جايىنا ارنالعان، ونىڭ ىشىندە تۇپكى جۇرتتا بيلىك قۇرعان كۇيىك، موڭكە حاندار، بۇدان سوڭعى قۇبىلاي حاننىڭ تاريحى، سول زاماندارداعى ارقيلى وقيعالار ءجونى ايتىلادى. شەجىرەنىڭ سوڭعى كىتابى – قۇلاعۋ حان جانە ونىڭ ۇرپاقتارىنا ارنالعان، ياعني XIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى، XIV عاسىردىڭ العاشقى جىلدارىنداعى يران تاريحىن قامتيدى. «جيناقتى تاريحتىڭ» تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – ءراشيد-ءاد-دين شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ اۋماعىمەن عانا شەكتەلمەيدى، سول زامانداعى: قيىر شىعىستا قىتاي – شىن، ماشىننان شالعاي باتىستا «فرانك» – ەۋروپالىق پاتشالىقتارعا دەيىنگى اتاۋلى جۇرتتار تاريحىنا دا توقتالا وتىرادى. جانە كەيىنگى زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، بۇل تاراپتاعى دەرەكتەرىنىڭ بارلىعى دا قاتەسىز، ناقتى. ال نەگىزگى تاقىرىپ – شىڭعىس حان زامانىنا قاتىستى ماعلۇمات، دايەكتەر – شىنايىلىعى تۇرعىسىنان ەشقانداي كۇمان تۋعىزبايدى جانە تاريح عىلىمىندا ەڭ باستى، تۇپنۇسقا كۋالىكتەر رەتىندە مويىندالعان. سونىمەن قاتار، «جاميع-ات-تاۋاريح» – بۇكىل الەمدىك تاريحنامادا ايرىقشا ورىن الاتىن ەڭبەك. ارىداعى قىتاي ءداستۇرى دەمەسەك، ول كەزدە مۇسىلمان الەمىنىڭ دە، ەۋروپانىڭ دا تاريح عىلىمى مۇنشاما كەڭ ورىسكە جەتپەگەن ەدى.
فازۋللاح يبن ءابىلحايىر ءراشيد-ءاد-دين ءميلادي 1247 جىلى يراننىڭ باتىس تارابىنداعى حامادان قالاسىندا تۋعان. ۇلتى – پارسى. نەگىزگى ماماندىعى دارىگەر. جان-جاقتى ءبىلىمدى عۇلاما ءراشيد-ءاد-دين مەديتسينا، تابيعاتتانۋ باعدارىنداعى ەڭبەكتەرمەن قاتار، قۇرانعا تۇسىنىكتەمە جانە باسقاداي دا ءدىني-فيلوسوفيالىق كىتاپتار قالدىرىپتى. اتاسى دا، اكەسى دە ەلحاندار سارايىندا قىزمەت ەتكەن، ءوزى ەمشى ءارى قارجىگەر مىندەتىن اتقارعان ءراشيد-ءاد-دين عازان حان تۇسىندا، 1298 جىلى ءۋازىر بولىپ تاعايىندالادى جانە ايرىقشا سەنىمگە جەتىپ، شىن مانىسىندە ۇلىستىڭ ەكىنشى باسشىسىنا اينالادى. مىنە، وسى كەزدە عازان حان ءراشيد-ءاد-دينگە شىڭعىس حان جانە ول قۇرعان ۇلى يمپەريانىڭ تاريحىن تولىق قامتيتىن تۇبەگەيلى ەڭبەك جازىپ شىعۋعا تاپسىرىس بەرىپتى. جانە بارلىق جاعدايىن جاسايدى. ارنايى ەكى حاتشى بەكىتەدى، ەلدىڭ وتكەن كۇندەرىنەن ماعلۇماتى مول كارى قۇلاقتار مەن بىلگىر وقىمىستىلار قىزمەتكە جەگىلەدى. ەڭ باستىسى – شىڭعىس اۋلەتىنىڭ حان سارايلارىندا عانا ساقتالاتىن ارقيلى قۇجاتتارمەن قاتار، تولىق دەرەكتى، «التىن داپتەر» اتالاتىن تاريحي شەجىرە جيناعىنىڭ بەتى اشىلادى. عازان حاننىڭ ءوزى دە باباسى شىڭعىس حانعا قاتىستى قانشاما ماعلۇمات، حيكايانى زەردەسىنە تۇيگەن بىلگىر ەكەن. تاعى ءبىر ۇلكەن تابىس – الىستاعى قۇبىلاي حاننىڭ سارايىنان ارنايى شاقىرتىلعان، نەمەسە ورايلى ساتىمەن كەلگەن ۇلىق – بولات ەسىمدى عۇلاما بولىپ شىعادى. عازان ولگەننەن سوڭ تاققا مىنگەن ءىنىسى ولجەيتى حان جيناقتى تاريح سول تۇستاعى الەمنىڭ باسقا دا حالىقتارىن قامتىسىن دەگەن مىندەت ارتىپتى. ءسويتىپ، 1300 جىلى باستالىپ، نەگىزىنەن 1307 جىلى اياقتالعان ەڭبەك جاڭا قوسىمشالار، وتكەنگە ۇستەمە، تولىقتىرۋدان سوڭ، 1311 جىلى تۇتاسىمەن ءتامام بولادى. جەكەلەگەن دەرەكتەردى ناقتىلاۋ، كەيبىر تۇستاردى ايعاقتاي ءتۇسۋ بۇدان سوڭعى كەزەڭدە دە جالعاسا بەرگەن سياقتى. ءراشيد-ءاد-دين ولجەيتى حاننان سوڭ، ساراي بەكتەرىنىڭ جالاسىمەن ءشايىت بولعاندا (1318) تاڭباعا تۇسپەي قالعان كەيبىر اقتاڭداق، ۇزىكتەرگە قاراماستان، «جاميع-ات-تاۋاريح» – تياناقتالعان، ءبىرتۇتاس، ءبۇتىن ەڭبەك دەپ سانالادى.
ەندى «التىن داپتەر» جانە بولات ۇلىق تۋرالى بىرەر ءسوز.
كەيىنگى، ءسوز تيگەن باتىس ەۋروپا، ورىس جانە موڭعول تاريحشىلارى ءبىر اۋىزدان بولات (بولوت، پۋلاد) ەسىمىنە چينسان دەگەن انىقتاما جالعايدى: بولات-چينسان. جانە موڭعول دەپ كورسەتەدى. ەسىمگە نەگىز بولعان “بولات” – تۇرىك نەگىزدى اتاۋ تۇلعا، موڭعول تىلىندە “تەمىر” دە، “بولات” تا جوق. كۇنى بۇگىنگە دەيىن تۇرىك حالىقتارىنىڭ تىلىندە ەسىم ءسوز جانە كىسى اتى، – بولات، پۋلاد، بولوت، – موڭعولدا ۇشىراسپايدى، ال ارىداعى كەيبىر حاندار ەسىمى – تەك تۇرىكتىك تەگىنە سىلتەسە كەرەك. “چينسان” (“چجەنسيان”) – قىتاي ءسوزى، شىن مانىسىندە قىتاي پاتشالىعىنا اينالعان قۇبىلاي حاندىعىنداعى بيىك لاۋازىم، ءۋازىر، مينيستر ماعناسىندا; يراندا اسكەرباسى بولعان بولاتتىڭ بۇرناداعى لاۋازىمى دا كۇمان تۋعىزبايدى، بىراق ءراشيد-ءاد-ءديننىڭ ءوزى قانشاما جىل بىرگە ءجۇرىپ، تالاي تاڭدى بىرگە اتىرعان سەرىكتەسىن «جيناقتى تاريحتا” پۋلاد-اكا دەپ اتايدى، “قاعاننىڭ (قۇبىلايدىڭ، – م.م.) قىزمەتىندە چينسان جانە باۋىرشى بولعان، بۇل مەملەكەتكە (يرانعا، – م.م.) ەلشى رەتىندە كەلگەن، قاۋىمعا قۇرمەتتى، ءارى اتاقتى ۇلۇع ءامىر” دەيدى; ياعني چينسان بولات-اعا – تۇرىك تەكتى ۇلىق، رۋى دۇرمەن بولعاندىقتان عانا ەمەس، ءراشيد-ءاد-ءديننىڭ توڭىرەگى، بالكىم، بۇكىل عازان حان سارايىندا “اكا” اتانعاندىقتان. “باقىتتى ۇلىق پەن عۇلاما ءۋازىر ەكەۋى – ۇستاز بەن شاكىرت سياقتى، ءبىرى بايانداپ، ءبىرى قاعازعا ءتۇسىرىپ، ۇزاق كۇندەر بويى وتىرار ەدى” دەپ كۋالاندىرعان ءراشيد-ءاد-ءديننىڭ حاتشىسى شامس-اد-دين كاشاني. ەسكىلىكتىڭ بىلگىرى بولات-اعا بۇكىل رۋلار شەجىرەسىن، شىڭعىس حان تاريحىن جادىنا تۇيگەن داڭعىل ەكەن. سوندا، بىلگىر مەن عۇلاما قاي تىلدە سويلەسىپتى؟ كۇمانسىز، تۇركي – ەجەلگى تۇرىك تىلىندە. ءراشيد-ءاد-دين موڭعولشا بىلمەيتىن دەپ جازادى كەيىنگى تاريحشىلار. قيانداعى موڭعول ءتىلىن قايدان ءبىلسىن. ال تۇرىك تىلىنە جەتىك بولعانى كۇمانسىز. ول زاماندا تۇركي – حالىقارالىق ءتىل، ءتىپتى، باتىس جۇرتىنا دەيىن ماعلۇم، ال ورتا ازيا مەن حوراسانداعى تۇرعىلىقتى حالىق فارسي جانە تۇركي – ەكى ءتىلدى بىردەي مەڭگەرگەن، بارىس-كەلىس، ارالاس تىرشىلىك ءوز الدىنا، شارۋاشىلىق جايى، ساۋدا قاتىناسى جانە عاسىرلار بويعى ورتاق اكىمشىلىك ناتيجەسىندە قالىپتاسقان جاعداي; وزگەسىن بىلاي قويعاندا، جالايىر، نايمان، كەرەي، قوڭىرات، باسقا دا تۇرىك نەگىزدى تايپالار ء(راشيد-ءاد-ءديننىڭ ءوز سوزىمەن بەرسەك، “زورلىقشىل، زودىر تۇرىكتەر” ) جايلاپ، بيلەپ وتىرعان يراندا ولاردىڭ ءتىلىن بىلمەگەن ءۋازىر قالاي ەل باسقارماق، ءامىرشىسى عازان، ولجەيتى حاندارمەن قالاي سويلەسەرىن ايتپاعاندا. سوناۋ، جەر شەتىندەگى پەكيننەن كەلگەن ۇلىق بولات پارسى تىلىنە قاي ۋاقىتتا، قايتىپ جەتىكپەك. راس، تاريحي دەرەكتەردە بولات – موعۇل اتالادى، ال موعۇل – موڭعول ەمەس، كوبىنە-كوپ تۇرىك. ءراشيد-ءاد-ءديننىڭ تۇركي، ياعني موعۇل-تاتار ءتىلىن تىم جاقسى بىلگەنى وسى “جاميع-ات-تاۋاريحتىڭ” ءار بەتىنەن، تۇرىك تىلىندەگى زاتتىق، ەسىمدىك، ەتىستىك سوزدەرگە بەرگەن تۇسىنىگىنىڭ وزىنەن-اق كورىنىپ تۇر. كەيىنگى زامانداعى تۇرىك-باشقۇرت وقىمىستىسى زاكي ءۋاليدي توعان “جيناقتى تاريحتىڭ” اۋەلگى نۇسقاسى، تۇگەلدەي بولماسا دا، كوپ رەتە سول بولات-اكانىڭ اۋىزبا-اۋىز ايتۋىمەن تاتار تىلىندە قاعازعا تۇسىرىلگەن دەپ دالەلدەيدى. “التىن داپتەردىڭ” جايى دا ءدال وسىنداي. “جيناقتى تاريح” ءۇشىن تۇپنۇسقا دەرەك، ەڭ باستى تياناق بولعان “التىن داپتەر” ، ءراشيد-ءاد-دين جول-جونەكەي كەلتىرەتىن ۇزىك تىركەس، انىقتاما، ايعاقتاما سوزدەرىنە، ولاردىڭ اتاۋ تۇلعاسى عانا ەمەس، جالعاۋ، جۇرناق، قۇرىلىمىنا قاراعاندا، انىق تۇرىك ءتىلدى. بۇل جاعدايعا وسى ۋاقىتقا دەيىن نە باتىس، نە شىعىس زەرتتەۋشىلەرى مۇلدە نازار اۋدارماۋى – تاڭ قالارلىق جاعداي. ءسىرا، اۋەلدە ۇلى قاعاننىڭ ءوزىنىڭ جارلىعى بويىنشا قاعازعا تۇسكەن، كەيىندە ۇلىس حاندارىنىڭ ساراي قويماسىندا ساقتالعان “التىن داپتەر” – جاي عانا اتا-تەك شەجىرەسى ەمەس، شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ رەسمي عۇمىربايانى تۇزىلگەن، ۇلىستى ۇيىستىرۋ ءۇردىسى مەن سىرتقى سوعىستار تاريحى تاڭبالانعان، دەرەكتى ءارى كولەمدى ەڭبەك بولسا كەرەك. وكىنىشكە قاراي، بۇگىنگى كۇنگە جەتپەگەن. بىراق ارىداعى بارلىق تاۋاريح پەن حيكايالار تۇگەلدەي وسى “التىن داپتەردەن” باستاۋ الاتىنى انىق. سول اۋەلگى شەجىرەنىڭ تولىقتىرىلعان، كەيىنگى زامانداعى وقيعالار قوسىلىپ، بارلىق جاعىنان ءبىر جۇيەگە تۇسىرىلگەن ەڭ ۇزدىك كورىنىسى – ءراشيد-ءاد-ءديننىڭ تاريحي تەترولوگياسىنىڭ اۋەلگى ەكى كىتابى بولىپ تابىلادى. “جاميع-ات-تاۋاريح” – تەك تۇپنۇسقا كۋالىك قانا ەمەس، تاريحي بايان، ناقتى دەرەكتەرىمەن قاتار، كوشپەندى تايپالاردىڭ شىعۋ تەگى، قوعامدىق قۇرىلىمى، تۇرمىس جايى، سالت-ءداستۇرى، زاڭ-جوراسى، نانىم-سەنىمى جانە ءاپسانا، اڭىزدارى توڭىرەگىندە قىرۋار ماعلۇمات جيناقتاعان، ارعى-بەرگى تاريحنامادا تەڭدەسى جوق، ەرەكشە ەسكەرتكىش.
ءجۋۆايني. «تاريح-ي جاحانگۋشاي». اتا-مالىك ءجۋۆايني جازعان جيحانگەش، ياعني جيحانگەر – الەمدى جاۋلاۋشىنىڭ تاريحى – ءراشيد-ءاد-ءديننىڭ «جيناقتى تاريحىمەن» قاتار، شىڭعىس حان يمپەرياسى تۋرالى ەڭ قوماقتى جانە ايرىقشا ماڭىزدى ەكى ەڭبەكتىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. ەڭ باستىسى – ءجۋۆايني كوزىمەن كورگەندەرىنە قوسا، سول زامانداعى ەلەۋلى وقيعالاردىڭ تىكەلەي كۋاگەرى – ىشىندە ءوز اكەسى دە بار، كارى، جاس كوپتەگەن كىسىلەرمەن اۋىزبا-اۋىز سويلەسكەن، موڭكە حاننىڭ دارگەيىندە، قۇلاعۋ حاننىڭ قاسىندا بولعان، ونىڭ جورىقتارىنا قاتىسقان جانە ەلحاندار سارايىنداعى قۇجاتتاردى پايدالانعان.
اتاقتى تاريحشى 1226 جىلى حوراساننىڭ ءجۋۆاين ءۋالاياتىندا تۋىپتى. ۇلتى پارسى. ەجەلدەن بيلىك باسىنا جاقىن، شونجار اۋلەتتەن. ارعى باباسى اراب حاليفاتىندا، ەرتەگىلىك حارون ءراشيدتىڭ ءۋازىرى بولىپتى، كەيىنگى اتالارى سەلجۇك، حورەزم مەملەكەتتەرىندە بيىك مارتەبەگە جەتكەن، ال اكەسى باحاۋاددين – قۇلاعۋ ۇلىسىندا ساحيب-ديۋان، ياعني قارجى ءمينيسترى قىزمەتىن اتقارادى. الاددين اتا-مالىكتىڭ ءوزى دە جاس كەزىنەن ساراي توڭىرەگىندە بولادى، اۋەلدە قۇلاعۋ حاننىڭ حاتشىسى، كەيىن، 1259 جىلدان ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن باعدات، وعان قوسا عارابي يراق جانە حۋزيستان اكىمى. ءجۋۆايني قۋلاعۋدان، ونىڭ ۇلى اباقا حاننان سوڭعى داۋىردە بيلىككە ۇمتىلعان حانزادا ارعۇن تۇسىندا، ورىنسىز قۋعىن-سۇرگىن ناتيجەسىندە سىرقاتقا شالدىعىپ، 1283 جىلى، ەلۋ جەتى جاسىندا دۇنيەدەن وزادى.
شىڭعىس حان جانە ونىڭ ۇرپاقتارى، بايتاق يمپەريا تۋراسىنداعى تاريحي شەجىرە، شاماسى 1253 جىلى، قاراقورىمدا باستالادى. ۇلى حاننىڭ يرانداعى اكىمى ارعۇننىڭ قوسشىلارى قاتارىندا موڭكە حاننىڭ عۇزىرىنا كەلگەن جانە بەيتانىس ەلدەر مەن شالعاي قانشاما جەر كورىپ، ءبىر جارىم جىلعا تاقاۋ ۇزاق ۋاقىت بويى استانانىڭ وزىندە تۇرعان، ەلدىڭ ىشكى، سىرتقى جاعدايىمەن تانىسىپ، ءورىسى كەڭىگەن ءجۋۆايني سونداعى جاڭا ءبىر دوس، ارينە، ۇلىق مارتەبەلى، بالكىم، شىڭعىس حاننىڭ ءوز اۋلەتىنەن شىققان كىسىلەردىڭ كەڭەسى، جارلىق ەسەپتى وتىنىشىنەن سوڭ اتاۋلى تاريحىنا باس قويادى. تىنىمسىز ەڭبەك ۇزاق التى جىلعا سوزىلادى. مىنە، ءدال وسى كەزدە بيىك مانساپقا بايلانعان ءجۋۆايني ەندى باعداتتا وتىرىپ، ومىرلىك جۇمىسىن ودان ءارى جالعاستىرۋعا تولىق مۇمكىندىك تابا الماپتى. 1256 جىل، قۇلاعۋدىڭ يسلامداعى باسبۇزار قاۋىم اساسسيندەر پاتشالىعىن قيراتىپ، شىڭ-قۇزداعى الامۋت قامالىن الۋ وقيعاسىمەن شەكتەلگەن تاريحي شەجىرە ەندى مۇلدە توقىرايدى. ءجۋۆاينيدىڭ ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك قىزمەت مۇرشا بەرمەگەن قىسىلتاڭ جاعدايى تۋرالى ايتقان وكىنىش سوزدەرى بار. ونىسى راس. سونىمەن قاتار، كەلەسى ءبىر وقيعالار تىزبەگى – 1258 جىل، يسلام استاناسى باعداتتىڭ قۇلاۋى، حاليفاتتىڭ جويىلۋىمەن جالعاسۋعا ءتيىس ەدى. حاق ءدىندى ءجۋۆاينيدىڭ بۇل تاراپقا قالام تارتۋعا ىنتاسى بولماعان دەگەن تۇسپال بار. ونى ايتپاعاندا، ۇلكەن ەڭبەكتىڭ ىلكىدە جوسپارلاعان ءبىراز جەرى تياناقتالماعان كۇيىندە قالىپتى. بىراق وسى تۇرعان قالپىنىڭ وزىندە «تاريح-ي جاحانگۋشاي» – ماڭىزدى عانا ەمەس، تولىمدى ەڭبەك بولىپ سانالادى.
پارسى ءتىلدى «جيحانگەشتىڭ تاريحى» – ۇلكەن ءۇش بولىمنەن تۇرادى. ءبىرىنشى كىتاپ – نەگىزىنەن شىڭعىس حان ءومىرىنىڭ سوڭعى ون جىلى – مۋرەنناحر، حوراسان، يراندى جاۋلاۋ وقيعاسىن، شىڭعىس ۇرپاقتارى، ولاردىڭ قىتاي جانە باتىس ەۋروپا تارابىنداعى جورىقتارىن سىپاتتايدى. اۋەلدە باستاپقى رەتىندە ويلاستىرىلعان ەكىنشى كىتاپ شىڭعىس حان شاپقىنى قارساڭىنداعى حورەزم ءھام ونىمەن تاعدىرلاس، بودان ەلدەر تاريحىن، الىپ يمپەريانىڭ قيراپ جەڭىلۋى ءھام بۇدان سوڭعى كەزەڭدەگى جاعداياتتاردى باياندايدى. ءۇشىنشى كىتاپ موڭكە جانە قۇلاعۋ حاندارعا ارنالعان. تۇتاستاي العاندا، «تاريح-ي جاحانگۋشاي» بەلگىلەگەن باستى وقيعالار نەبارى جارتى عاسىرداي عانا ۋاقىتتى قامتىعانىمەن، ءداۋىر سۋرەتى، زامانا كەيپى ناقتى تانىلدى، دەرەگى مول ءارى ناقتى جانە باسقا ەشبىر ەڭبەكتە ۇشىراسپايتىن سونى، تىڭ تۇرعىدا. كەيىنىرەك جاساعان ۇلى تاريحشى ءراش-ءاد-ءديننىڭ ءوزى ورايلى تۇستارىندا وسى جۋۆاينيگە جۇگىنىپ وتىرعانى بەلگىلى.
ءناساۋي. «سيرات اس-سۇلتان جالال-اد-دين». اتاۋلى شەجىرەشىنىڭ ءوز كوزىمەن كورىپ، ءوزى تىكەلەي كۋا بولعان ەستەلىك-حيكاياتتارى نەگىزىندە شىڭعىس حان زامانى، ناقتىلاپ ايتساق، حورەزم يمپەرياسىنىڭ كۇيرەۋى جانە سوعان جالعاس وقيعالار تۋراسىندا جازىلعان بىردەن-ءبىر ەڭبەك – شيحاب-اد-دين ءان-ءناساۋيدىڭ «ءجالال-ءاد-دين سۇلتاننىڭ عۇمىربايانى» اتتى كىتابى بولىپ تابىلادى. مۇسىلمان تاريحناماسىنداعى، شىڭعىس حانعا تىكەلەي قاتىستى ەڭ ماڭىزدى ءۇش نۇسقانىڭ ءبىرى دەر ەدىك.
اتاقتى تاريحشى حوراساننىڭ ءناسا ۋالاياتىنداعى حۇرانديز قامالىندا تۋادى. ناقتى جىلى بەلگىسىز، ءسىرا ەكى عاسىر شەگى. حورەزمشاحتار عۇزىرىنداعى، اتالمىش قامالمەن قاتار، بىرقانشا يەلىگى بولعان شونجار اۋلەتتەن. ءناسىلى تۇرىك تەكتى سياقتى. تۇرىك ءتىلدى. اراب جانە پارسى لۇعاتىن جەتە يگەرگەن، قۇراندى جاتقا وقىپ، اراب، پارسى كلاسسيكالىق پوەزياسىن جاقسى بىلگەن، ءداستۇرلى مۇسىلمان تاريحناماسىن تانىعان، ءوز زامانىنداعى ايتۋلى عۇلاما. شىڭعىس حان حورەزم يمپەرياسىنىڭ شەگىنە ەنگەن كەزدە ءناساۋي اتا جۇرتىندا وكىم قۇرىپ وتىر ەكەن، بۇدان سوڭعى كەزەڭدە تاتارلارمەن ارادا بولعان ۇلكەندى-كىشىلى بىرنەشە ۇرىسقا قاتىناسادى. 1224 جىلى پارسى-يراقتا، وسىنىڭ الدىندا عانا ءۇندىستاننان قايتىپ ورالعان حoرەزمشاح ءجالال-ءاد-ءديننىڭ قىزمەتىنە كىرەدى. كوپ ۇزاماي مارتەبەلى حاتشى (كاتيب) تاعايىندالادى. سۇلتانعا اسا جاقىن ۇلىق دارەجەسىندەگى ءناساۋي مەملەكەت ىستەرىنە بەلسەنە كىرىسەدى، ەل ىشىندەگى الىس-بەرىس جاعدايى عانا ەمەس، سىرتقى جۇرتتارمەن اراداعى رەسمي قاعازدار ءوز قولىنان وتەتىن كاتيب رەتىندە ارقيلى كەلىسسوزدەرگە ارالاسادى، ەلشىلىككە دە جۇرەدى. ءجالال-ءاد-دين ۇلىسىنداعى ساياسي ءومىردىڭ بەل ورتاسىندا بولعان، اسكەري جورىقتار مەن ۇلكەن ۇرىستاردى باسىنان وتكەرگەن ءناساۋي 1231 جىلدىڭ تامىزى، حورەزمشاح ءشايىت بولعان ەڭ سوڭعى كۇنگە دەيىن قاسىندا ءجۇرىپتى. ءجالال-ءاد-ءديننىڭ قازاسىنا جالعاس ارقيلى تاعدىر تالقىسىنان امان شىعىپ، اقىرى بۇگىنگى سيريا شەگى، حالەب سۇلتانىنىڭ عۇزىرىنا كىرەدى. ۇلكەن قۇرمەتتە بولىپتى، بىرنەشە رەت، بۇل كەزدە يران مەن كۇنگەي قاپقازدى تۇگەلگە جۋىق دارگەيىنە كەلتىرگەن موعۇلدارمەن ارادا ەلشىلىك قىزمەت اتقارادى. تىنىشتىق كۇنگە جەتكەن سوڭ، وتكەن ەلەستەر بويىن قۇرساعان ءناساۋي 1241 جىلى ءوزىنىڭ ەڭ باستى ەڭبەگى – حورەزم يمپەرياسىنىڭ سوڭعى كەزەڭى تۋراسىنداعى كىتابىن تاڭباعا تۇسىرە باستايدى. اراب تىلىندە. شەجىرەشى ويداعى ءىسىن تولىعىمەن تامامداعاننان كەيىن، 1249 جىلى سول حالەب قالاسىندا دۇنيەدەن كوشكەن ەكەن.
ايتتىق، ءناساۋي تاريحىنىڭ نەگىزگى سىپاتى جانە باستى قاسيەتى – كوزكورگەن كۋاگەردىڭ قولىنان شىعۋى. جانە كىتاپ اتاۋىنا قاراماستان، بۇل – جەكە ءبىر تۇلعانىڭ عۇمىربايانى ەمەس، شىڭعىس حان شاپقىنشىلىعى كەزەڭىندەگى حورەزم يمپەرياسى جانە سوعان جالعاس داۋىردەگى العى ازيا مەن كۇنگەي قاپقاز تاريحى. نەبارى جيىرما جىلعا دا تولمايتىن ازعانا ۋاقىت – 1214–1231 جىلدار ارالىعىن قامتىعانىمەن، تۇتاس ءبىر عاسىرعا تاتيتىن ءدۇبىرلى، الماعايىپ، قاندى زامان سۋرەتىن كورەمىز.
ارتىنا وشپەس مۇرا قالدىرعان كەمەڭگەر ءراشيد-ءاد-دين مەن دارىندى ءجۋۆايني، قالاي ايتساق تا، وكتەم بيلىكتەگى بودان تاريحشىلار ەدى. ال ءناساۋي – باسى ازات، ءارى جاۋلاس قاۋىمنان. بۇل جاعدايدىڭ ۇتىمدى دا، ۇتىلىستى دا سىپاتى بار.
ءناساۋي ۇتىمدى جاعدايدى ورنىمەن پايدالانادى جانە ۇتىلىسقا دا بارماعانىن كورەمىز. جاۋلاس تاتارلاردىڭ قاتالدىعى، قاندى قىرعىنى جونىندە ايتا وتىرا، اسكەري ۇجىمىنىڭ ارتىقشىلىعى، ادامدىق قاسيەتى تۋرالى دا وزىندىك پىكىرىن ىرىكپەيدى. سونىمەن قاتار، حورەزم يمپەرياسىن جايلاعان جولسىزدىقتار، ەل بيلەۋشىلەردىڭ ورىنسىز جاۋىزدىعى دا جاسىرىن قالماعان. ءتىپتى، ءوزى ءپىر تۇتاتىن جاۋىنگەر سۇلتان ءجالال-ءاد-ءديننىڭ عاپىل ىستەرى اتاپ كورسەتىلەدى. ءبىلىمدار وقىمىستى، ىجداعاتتى شەجىرەشى، پاراساتتى قالامگەر ءناساۋيدىڭ كىتابىنان اپات الدىندا تۇرعان حورەزم يمپەرياسىنىڭ بار بولمىسى تانىلادى. باياندالعان وقيعالاردىڭ اقيقات شىندىعى، ناقتىلىعى كۇمان تۋعىزبايدى. حورەزمشاح الاددين مۇحامەدتىڭ توپاس تاسىرلىعى، وتىرار ءامىرى قايىر حاننىڭ اشكوز قورقاۋلىعى، قيراعان يمپەريانىڭ تاق مۇراگەرى ءجالال-ءاد-ءديننىڭ قايتپاس ەرلىگى، باقىتسىز قالالاردىڭ جانتالاس قورعانىسى، جالپى جۇرتتىڭ باسىنا تۇسكەن قىرعىن مەن ايىقپاس قاسىرەت – ءبار-ءبارى دەرەكتى بايان، اسەرلى سۋرەتپەن بەرىلگەن.
ەگەر ءناساۋي تاريحى بولماسا، ءبىزدىڭ XIII عاسىردىڭ باسىنداعى حورەزم يمپەرياسى جانە شىڭعىس حان شاپقىنى تۋرالى تانىم-بىلىگىمىز دە ەشقاشان تولىق، قازىرگى قالپىندا بولماس ەدى.
يبن ءال-اسير. شىڭعىس حان تۋراسىندا ەڭ العاش قالام تارتقان مۇسىلمان تاريحشىسى – يبن ءال-اسير بولدى. 1160 جىلى مەسوپوتامياداعى جازيرا قالاسىندا تۋعان. عۇمىر بويى موسۇل شاھارىندا تۇرادى. سوندا، 1233 جىلى دۇنيە سالعان. نەگىزگى ەڭبەگى – «كاميل فيت-تاريح» – كەمەل، كامىل تاريح، ءداستۇر بويىنشا، ادام-اتادان باستاپ، حيجرانىڭ 628 – ءميلادي 1231 جىلعا دەيىنگى ۋاقىتتى قامتيدى. اراب تىلىندە. تاتار قاۋىمى تۋرالى جازبالار – اسا كولەمدى ەڭبەكتىڭ XII تومىندا بەرىلگەن.
يسلام الەمىندەگى ەڭ اتاقتى تاريحشىلاردىڭ بىرىنەن سانالاتىن يبن ءال-اسير تاتار شاپقىنى تۋرالى دەرەكتەردى سول وقيعاعا تىكەلەي كۋا بولعان بوسقىنداردىڭ اۋزىنان ەستيدى، ەل اراسىنا تاراعان ارقيلى اڭگىمەلەرگە دەن قويادى.
ناتيجەسىندە ماۋرەنناحر مەن حوراسان، يران مەن ءازىربايجان جانە ولارعا جالعاس ەلدەر شەگىندەگى مايدان مەن دۇربەلەڭ، جەبە-نويان مەن ءسۇبىتاي-باحادۇردىڭ قاپقازدى كوكتەي ءوتىپ، ءداشتى-قىپشاق اينالعان جورىعى تۋراسىندا باياندايدى. الىستان بارلاعان تاريحشىنىڭ كوپتەگەن شىنايى دەرەكتەرمەن قاتار، قيسىنسىز لاقاپقا بوي الدىرعان تۇستارى دا بار. قايتكەندە دە، زاماناۋي، ءماندى ەسكەرتكىش.
ءجۇزجاني. تاتار قاۋىمى تۋراسىنداعى ەڭ باستاپقى شەجىرەشىلەردىڭ ءبىرى. 1193 جىل شاماسىندا، تۇرىك تايپالارى جايلاعان، (بۇگىندە تۇركمەنستان مەن اۋعانستان شەگىندەگى) ءجۇزجان ءۋالاياتىندا تۋعان. نەگىزگى ۇيتقىسى ورتالىق اۋعانستاندا بولعان گۋر سۇلتاندارىنىڭ سارايىندا قىزمەت اتقارادى. تاتار شاپقىنشىلىعى كەزىندە، 1226 جىلى ۇندىستانعا قاشىپ، سونداعى مۇسىلمان يەلىكتەرىنەن پانا تابادى. اقىرىندا دەلي سۇلتاناتىنا ورنىعىپتى. مەدرەسە باسقارعان، ءدىنباسى قازي بولعان. قارتايىپ بارىپ، ءوزىنىڭ قامقورشىسى ءناسىر-ءاد-دين ماحمۇد سۇلتاننان سوڭ، ياعني 1265 جىلدان بەرىدە قايتىس بولدى دەپ شامالانادى.
ءجۇزجانيدىڭ پارسى ءتىلدى «تاباقات-ي ناسيري»، ياعني ءناسىر شەجىرەسى (تاباق، تارامدار) كىتابى 1260 جىلى قاعازعا ءتۇسىپتى. ادام-اتادان تارتىپ، ءوز زامانىمەن شەكتەلەتىن اۋقىمدى بايان مۇسىلمان الەمىنىڭ وتكەن ءداۋىرىن تۇگەل قامتيدى. ونىڭ ىشىندە شىڭعىس حان قارساڭىنداعى حورەزمشاحتار يمپەرياسى تۋرالى دا مول ماعلۇمات بار. ەڭبەكتىڭ ەڭ سوڭعى، 23-تاراۋى تىكەلەي تاتار شاپقىنشىلىعى، شىڭعىس حان جانە ونىڭ ۇرپاقتارىنا ارنالعان. بۇل رەتتە جوشى مەن باتۋ، بەركە حاندار تۋرالى سونى دەرەكتەر ۇشىراسادى. بۇگىنگى زەرتتەۋشىلەر ءجۇزجاني ءوز كورگەندەرى، جۇرتتان ەستىگەندەرىمەن قاتار، سوڭعى زامانعا جەتپەگەن كەيبىر ەڭبەكتەردى پايدالانعان دەپ سانايدى.
تۇتاستاي العاندا، شىڭعىس حان يمپەرياسى، وعان جالعاس ۇلىستار تاريحىنا ارنالعان مۇسىلمان دەرەكتەرى ۇشان-تەڭىز دەسە بولادى. ءبىز نيەت ەتكەن تاقىرىبىمىزعا تىكەلەي قاتىستى اۋەلگى ءھام تۇپنۇسقا مۇرالاردى عانا ەسكە سالدىق. كەيىنگى زامانداعى ەڭ ءبىلىمدار شەجىرەشىلەردىڭ ءوزى ارعى ءداۋىردى قامتىعاندا نەگىزىنەن وسى ءراشيد-ءاد-دين، ءجۋۆايني، ءناساۋي، يبن-ءال-اسير، ءجۇزجانيلاردى قايتالاۋمەن شەكتەلەدى.
قىتاي دەرەكتەرى
جازۋ مادەنيەتى، جىلناما ءداستۇرى تىم ەرتەدە قالىپتاسقان قىتاي تاريحناماسىندا ۇلى دالانى جايلاعان كوشپەندى جۇرتتىڭ شىڭعىس حان زامانىنا دەيىنگى مىڭ جارىم جىلدىق عۇمىرى قامتىلادى. البەتتە، ءوزىن الەمنىڭ ۇيتقىسى ساناعان ءحان جۇرتىنىڭ تانىم، قوزقاراسى تاقي ەتنوتسەنتريستىك سىپاتتا – يمپەريا ايماعىنان تىس كەز كەلگەن قاۋىم تۋراسىنداعى ازدى-كوپتى ماعلۇماتتى تەك ورتالىق ۇلىستىڭ (چجۋن گو) ماقسات، مۇددەسى، ىشكى، سىرتقى ساياساتى تۇرعىسىنان، ىرىكتەپ، تام-تۇمداپ قانا بەرىپ وتىرعان. قىتاي كوزىمەن سۇرىپتالعان، قىتايعا بايلانىستى دەرەكتەر عانا. سونىڭ وزىندە دايەكتى، مول اقپار تابامىز. وسى ورايدا قادىم زاماننىڭ ۇلى تاريحشىسى سىميا ءتسياننىڭ «تاريحي جازبالار» («شي تسزي») كىتابىنان، ءار داۋىردەگى پاتشالىقتار تۋراسىنداعى، رەسمي ۇلگىدەگى ءحان تاريحى («تسزيان حان شۋ»، «حوۋ حان شۋ»), تاڭ تاريحى («تسزيۋ تاڭ شۋ»، «سين تاڭ شۋ»), ارالىقتاعى جانە ولارعا جالعاس باسقا دا ارقيلى اۋلەتتەر بايانى، كەيىنىرەكتەگى قيدان، شۇرجەن، سۇڭ پاتشالىقتارىنىڭ شەجىرەسى («تسيدان گو تسزي»، «تسزين شي»، «سۇڭ شي») تەرىستىك بەتتەگى كوشپەندىلەرگە قاتىستى قانشاما ماعلۇمات قالدىرىپتى. ەجەلگى قىتاي تىلىندەگى بۇل ايعاقتى كۋالىكتەر XIX عاسىردان باستاپ تۇگەلدەي دەرلىك ىرىكتەلىپ، تەرىلە جيناقتالىپ، ورىس جانە باتىس تىلدەرىنە اۋدارىلعان، عىلىمي اينالىمعا ەنگەن. شىن مانىسىندە، تۇرىك-موڭعول تايپالارىنىڭ جاي-جاپسارى، ارعى تاريحى تۋراسىنداعى ءبىزدىڭ بۇگىنگى بارلىق بىلىك، تانىمىمىز وسى كونە مۇرالار نەگىزىندە قالىپتاستى.
ءداستۇرلى تاريحناما ورايىندا، قيلى زاماندا بۇكىل الەمدى، ونىڭ ىشىندە ەڭ الدىمەن ەكى قىتاي يمپەرياسىن قاتارىنان تىتىرەتكەن شىڭعىس حانعا قاتىستى، ءدال سول كەزەڭدە تاڭباعا تۇسكەن، جان-جاقتى، كولەمدى، ناقتى جازبالار ءتىپتى مول بولسا كەرەك ەدى. ولاي بولماي شىقتى. قىتاي ساياساتكەرلەرى اۋەلدە ۇلى دالانى قامتىعان دۇربەلەڭگە جەتكىلىكتى ءمان بەرمەگەندەي. ەندى شىڭعىس حان تۋ كوتەرگەن كەزدە جىلنامالار تاعى دا سالعىرت قالادى. ال ەكە موعۇل ۇلىسى تىكەلەي شابۋىلعا كوشكەن شاقتا، ەل شەتىنە كەلگەن ويران ەس جيعىزباعان. باس ساۋعالاۋدان باسقا امال قالماپتى. ياعني شۇرجەن تارابىندا شىڭعىس حان جانە ونىڭ ۇلىسىنا قاتىستى تىكەلەي كۋالىك-دەرەكتەر قاعاز بەتىنە ءتۇسىپ ۇلگەرمەدى، نەمەسە، ايگىلەنبەي جاتىپ جويىلىپ كەتتى. ءتىپتى، شۇرجەن سوعىسى تۋراسىنداعى بەلگىلى تاۋاريحتىڭ ءوزى نەگىزىنەن سۇڭ شەجىرەلەرى ارقىلى ماعلۇم. وسى، قونىسى شالعاي، ءوزىن قاتەردەن تىس ساناعان سۇڭ يمپەرياسى دا تىم تەرەڭگە بويلاي المايدى. كەشەۋىلدەپ بارىپ، شىڭعىس حان تەرىستىك قىتايدى الىپ بىتۋگە جاقىنداعان شاقتا عانا اۋەستىك تانىتا باستاپتى. باتىسقا، سارتاۋىل جورىعىنا اتتانىپ كەتكەن شىڭعىس حاننىڭ سوڭىنان ارنايى ەلشىلىك جىبەرەدى، ىرگەدەگى شۇرجەن ايماعىنداعى ۇلىس بەگى مۇقالىنىڭ ورداسىمەن بايلانىسقا شىعادى. ءبىزدىڭ زامانعا جەتكەن جانە جەتپەگەن ءبىردى-ەكىلى جازبالار وسى كەزەڭگە تيەسىلى. ال بۇدان سوڭ، قۋات-كۇشى شەگىنەن اسقان ەكە موعۇل يمپەرياسى تاڭعۇتتى ءبىرجولا تالقانداپ، شۇرجەندى جار جيەگىنە جەتكىزىپ، سۇڭنىڭ وزىمەن بەتپە-بەت كەلگەن داۋىردە بايىپتى، جاڭا ءبىر جىلنامالار جازىلماپتى. سۇڭ قۇلاعاننان سوڭ، قۇبىلاي نەگىزدەگەن يۋان يمپەرياسى زامانىندا عانا شىڭعىس حان جانە ونىڭ توڭىرەگىنە بايلانىستى دەرەكتەردى جيناقتاۋ تالابى بايقالادى. ۇلى قاعاننىڭ جانە ونىڭ قىتايداعى اۋلەتىنىڭ رەسمي تاريحىن تاڭباعا ءتۇسىرۋ جۇمىسى يۋان داۋىرىنەن سوڭ، ميڭ پاتشالىعىنىڭ العاشقى جىلدارىندا عانا جۇزەگە اسادى. اقىر ءتۇبى جوقتاۋسىز قالماعان، بىراق مۇمكىندىك اۋقىمىمەن سالىستىرعاندا، وسى مول دەرەكتىڭ ءوزى تىم جۇپىنى، شەكتەۋلى، ءتىپتى، جۇتاڭ كورىنسە كەرەك. امال جوق، بارعا ءمازىر ايتاسىز. قايتكەندە دە، باسقا ەشبىر تاراپتان تابىلماس ەسكەرتكىشتەر.
ەندى سول ازدى-كوپتى دۇنيەگە قىسقاشا شولۋ جاساي كەتەيىك.
«مەن-دا بەي-لۋ» – «مەن-دانىڭ تولىق سىپاتتاماسى». تاقىرىپتاعى «مەن» – مەن-ۋ، مەن-گۋ، مەن-جەن – كەيىندە ورنىققان «موڭعول» ەتنونيمىنىڭ قىتايشا نۇسقاسى، ال «دا» – دا-دا، دادان، تاتان – «تاتار» اتاۋىنىڭ ىقشامدالعان ءتۇرى، ياعني، بۇگىنگى تىلگە ىڭعايلاساق، «موڭعول-تاتاردىڭ…» بولىپ شىعادى.
1220 جىلى سۇڭ پاتشالىعى شەكارالىق اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى تسزيا شە دەگەن ءوز تارابىنان ىنتا ءبىلدىرىپ، بۇل كەزدە باتىس جورىعىندا جۇرگەن شىڭعىس حاننىڭ شۇرجەن شەگىندەگى ءامىرشى نايىبى جالايىر مۇقالى-نويانمەن بايلانىس ورناتادى. كوپ ۇزاماي-اق، ناقتى كەلىسسوز ءۇشىن جانە قۇپيا بارلاۋ ماقساتىمەن ءوزىنىڭ چجاو حۋڭ ەسىمدى اسكەري كەڭەسشىسىن اتتاندىرىپتى. بۇل كەزدە شۇرجەن جۇرتىنىڭ باسىم بولىگى جاۋلانىپ بولعان، ال مۇقالى يمپەريانىڭ بۇرىنعى ورتالىق استاناسى يانتسزين (پەكين) قالاسىندا تۇرعان. بەيبىت مەيمان، قۇرمەتتى ەلشى رەتىندە قابىلدانعان چجاو حۋڭ مۇقالىنىڭ ورداسىندا ۇزاق ۋاقىت – ءبىر جىلداي بولىپ، ەركىن ءجۇرىپ-تۇرىپ، ەل شەتىندە ەنتەلەي لىقسىعان بەيماعلۇم جۇرتتىڭ جاي-جاپسارىن بارىنشا بايىپتاپ، 1221 جىلى وتانىنا ورالادى جانە كوپ ۇزاماي-اق، كورگەنى مەن كوڭىلگە تۇيگەنىن قاعازعا ءتۇسىرىپتى.
«مەن-دا بەي-لۋ» – شاعىن كولەمىنە قاراماستان، شىنىندا دا كوشپەندى جۇرتتىڭ ىرىك، ناقتى، ۇتىرلى جازىلعان، ءبىرشاما تولىق ءارى جان-جاقتى سىپاتتاماسى. ءوزى «تاتار» دەپ اتاعان قاۋىمنىڭ وتكەن تاريحى، بۇگىنگى بولمىسى، ءتۇر-تۇلعا، مىنەز، ادەت-عۇرىپ ەرەكشەلىكتەرى باجايلاپ كورسەتىلگەن. «تاتار يمپەراتورى» شىڭعىس حاننىڭ عۇمىر-بايانىنا قاتىستى دەرەكتەر، ونىڭ كەسكىن-كەيپى، مىنەز-قۇلقى تۋراسىندا سونى، توسىن ماعلۇماتتار بار. ءوزىن قابىل العان ۇلىس-بەگى (قىتايشا گو-ۆاڭ) مۇقالى توڭىرەگىندە تاعى ءبىرشاما اقپارات. البەتتە، «تولىق سىپاتتامادا» ەكە موعۇل ۇلىسىنىڭ بار بولمىسى، كوشپەندىلەر تۇرمىسىنىڭ بارلىق سالاسى قامتىلماعان، بارلاۋشى ساياساتكەر سۇڭ وكىمەتىنە، ەكى ەل اراسىنداعى بولاشاق قاتىناس ورايىنا قاجەتتى سانالعان جايىتتارعا باسا نازار اۋدارادى. اسىرەسە اسكەر ءىسى، شارۋاشىلىق ءجونى، شىڭعىس حاننىڭ اۋلەت-جۇراعاتى، ەلدىڭ باسقارۋ جۇيەسى مەن ۇلىق كىسىلەرى. ساپار-ناما ەمەس، الەۋمەتتىك، ساياسي جانە اسكەري تانىم ماقساتىندا، قىتاي جۇرتىنىڭ دامىعان، قالىپتى اقپارات داستۇرىمەن، نۇسقاۋشى، جەتەكشى قۇرال رەتىندە، ناقتى قولدانىس ءۇشىن جازىلعان رەسمي، ەسەپتى بايانداما (قاسابات) بولعاندىقتان، مۇندا كەلتىرىلگەن ارنايى دەرەكتەردىڭ شىنايى اقيقاتى كۇمان تۋعىزباۋعا ءتيىس. شىڭعىس حاننىڭ جەكە باسىنا قاتىستى، ۇلىس جۇرتىنىڭ وزىندىك تانىمى تۋراسىنداعى، كەيىنگى كەيبىر زەرتتەۋشىلەرگە كۇماندى كورىنگەن دەرەكتەردىڭ بارلىعىن دا چجاو حۋڭ كوپتەگەن كورىس، ناقتى كەڭەستەر ۇستىندە، مۇقالى-نوياننان جانە اسكەري ورداداعى باسقا دا ۇلىق، قولباسىلاردىڭ اڭگىمەسىنەن ءوز قۇلاعىمەن ەستىگەنىن جانە مەملەكەت ءۇشىن ماڭىزدى اقپار رەتىندە ءوز قولىمەن قاعازعا تۇسىرگەنىن ايعاقتاپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. سونىمەن قاتار، چاڭ ءچۋننىڭ مۇلدە باسقا ءبىر جوسىنداعى ساياحات-ساپار جازبالارىن ايتپاساق، «تولىق سىپاتتاما» – كوشپەندىلەردىڭ جاڭا ۇلىسى، بايىرعى تىرشىلىك-بولمىسى تۋراسىندا شىڭعىس حاننىڭ كوزى تىرىسىندە جازىلىپ قالعان بىرەگەي، جالعىز ەڭبەك ەكەنى ونىڭ ءمان-ماڭىزىن كۇشەيتە تۇسسە كەرەك.
«چاڭ چۋن چجەن-جەن سي-يۋ-تسزي» – «چاڭ چۋن كەمەلدىڭ باتىسقا ساياحات ەستەلىكتەرى». اتاقتى داو سوپىسى چاڭ ءچۋننىڭ (1148–1227) باتىس جورىعىندا جۇرگەن شىڭعىس حان ورداسىنا ارنايى شاقىرتۋ بويىنشا بارعان ساپارى (1221–1223) تۋرالى شاكىرت سەرىگى لي چجي-چاڭ تاڭبالاپ قالدىرعان جازبالار.
ەجەلگى قىتاي جۇرتىندا جانە ونىمەن شەكتەس ءبىراز ايماقتا كەڭىنەن تاراعان ءدىني-فيلوسوفيالىق داو ءىلىمىنىڭ ءوز كەزىندەگى ۇستىن، ۇيتقىسى بولىپ تۇرعان، كەمەل (چجەن-جەن), اۋليە (شەن-سيان) اتانىپ، تەرىستىك ءھام تۇستىك قىتاي – تسزين جانە سۇڭ پاتشالىقتارىندا قاتارىنان ابىروي-داڭققا جەتكەن وقىمىستى عالىم، سىرشىل، ويشىل اقىن چاڭ ءچۋننىڭ قيىر-شالعاي ساياحات-ساپارى – شىڭعىس حانعا قاتىستى تاۋاريحتاعى وزگەشە وقيعالاردىڭ ءبىرى. اۋەلدە ەكە ۇلىس قاراۋىنداعى پەكينگە كەلگەن، ودان سوڭ ارنايى جاساۋىل، شاكىرت قوسشىلارىمەن ۇلى دالانى شىعىستان باتىسقا قاراي كوكتەي ءجۇرىپ، التاي اسىپ، جەتىسۋدان وزىپ، سىردان ءوتىپ، ماۋرەنناحرعا جەتكەن دەگدار سوپى سامارقاندتا ازعانا بوگەلىپ بارىپ، اقىرى، ون بەس ايلىق اۋىر ساپاردان سوڭ، 1222 جىلى مامىردا قازىرگى اۋعانستان شەگىندە، ىلكىدە عانا، سيند وزەنىندەگى جويقىن ۇرىستان جەڭىسپەن ورالعان ۇلى قاعانمەن كەزدەسەدى. سودان ءبىر جىلعا جۋىق ۇزاق ۋاقىت بويى، كەيدە كەڭ دالادا، كەيدە كەنتتى قالادا الدەنەشە رەت جۇزدەسىپ، سويلەسىپ، كەڭەس، ۋاعىز ايتىپ، بىرگە كوشىپ، ىرگەلەس قونا ءجۇرىپ، 1223 جىلى ناۋرىز ايىندا عانا ەلىنە قايتۋعا رۇقسات الادى. ورالۋ جولى قىتايعا تىكەلەي شىعىس تۇركىستان، تاڭعۇت ارقىلى ءوتىپتى. ءۇش جىلدىق ساپاردا مىڭداعان شاقىرىم جول ءجۇرىپ، قانشاما جەر ارالاپ، قانشاما جۇرتتىڭ الپەتىن كورەدى. جول بويعى كۇندەلىك جازبالار سارالانا كەلە، ايرىقشا ءماندى تاريحي ەڭبەككە اينالىپتى.
ساياحات كىتابىندا كونە زامان سۋرەتى ناقتى بەدەرلەنگەن. جۇرگەن جول سىپاتى، ارقيلى اۋا رايى، بايتاق جەر بەدەرى، قيلى تابيعات، ءارتۇرلى حالىقتار ءجونى، اسىرەسە، كوشپەندى دالا جۇرتىنىڭ تۇرمىس-جايى، مىنەز-قۇلىق، ادەت-عۇرپى، ءسان-سالتاناتى بايىپتالادى. ۇلى دالاداعى ۇلىق كىسىلەردىڭ كوشپەندى وردالارىنىڭ سىپاتى، ەسكىلىكتى، قيراعان قالالار كەيپى، شىعىس تۇركىستان احۋالى، ماۋرەنناحر جاعدايى، بەسبالىق، المالىق، سايرام، سامارقاند جانە باسقا دا قالالار تۋرالى بايىپتى، ءماندى دەرەكتەر تاڭبالانعان. وتكەن سوعىس ءىزى، قىرعىن ۇرىستار بولعان، اقسوڭكە سۇيەكتەر شاشىلعان مايدان الاڭدارى كورىنىس تابادى.
«باتىسقا ساياحات» جازبالارىنىڭ ەڭ ءبىر قۇندى جەرى – دانا قارتتىڭ شىڭعىس حانمەن كورىس ساتتەرى، ەكەۋ-ارا اڭگىمەلەرى سىپاتتالعان تۇستار. ۇلى قاعاننىڭ اقىل-پاراساتى، كەڭ، ۇستامدى، كەسەك مىنەزىمەن قاتار، ادامدىق ىزگى كەيپى ايقىن تانىلادى. سونداي-اق، شىڭعىس حان توڭىرەگىندەگى الپاۋىت تۇلعالاردىڭ ءبىرازى – كەرەي شىڭقاي، ءشۇرشىت ليۋ چجۋن-لۋ، قيدان ەليۋي احاي جانە باسقا دا ارالاس، ءبىلىس كىسىلەر جونىندە شىنايى ماعلۇمات بار.
شىڭعىس حاننىڭ چاڭ چۋنگە جولداعان جارلىق-حاتتارى، چاڭ ءچۋننىڭ ءبىر رەتكى جاۋابى جانە قاعاننىڭ قايتار جول ۇستىندەگى كەمەلگە قوشتاسۋ سالەمى – جيىنى ەپيستوليارلىق التى قۇجات ساقتالعان. البەتتە، قىتاي تىلىندە. شىڭعىس حان قىتاي ءتىلىن بىلمەيدى، اۋليە قارتپەن ۇنەمى ارالىق ءتىلماش ارقىلى سويلەسكەن، تيەسىلى جازبالار دا قىتاي ءتىلدى حاتشىلار قولىنان شىعادى، بىراق ءامىرشىنىڭ ءوز اۋزىنان، ناقتى ءوز سوزىمەن. قايتكەندە دە بۇل ەسكەرتكىش نۇسقالاردان ۇلى قاعاننىڭ بيىك رۋحى ايقىن اڭعارىلادى.
«حەي دا شي ليۋە» – «قارا تاتار جونىندەگى قىسقاشا دەرەكتەر». تۇستىك سۇڭ ديپلوماتتارى پەن دا-يا مەن سيۋي ءتيننىڭ رەسمي قاسابات جازبالارىنىڭ جيناقتى قوسپاسى (1237). قىتاي ءراسىمى بۇكىل تاتار قاۋىمىن اق، قارا، جابايى دەپ ءۇش جىككە بولگەنى بەلگىلى. قارا تاتار – ۇلى دالانىڭ ورتالىق بولىگىندەگى قيات، كەرەي، نايمان، جالايىر، مەركىت قاتارلى تايپالار. شىڭعىس حان «قارا تاتار» سانالعان. بيلەۋشى اۋلەت قانا ەمەس، ۇلىس ۇيتقىسى بولىپ وتىرعان جالپى جۇرت تۇگەل «قارا تاتار» ەسەبىندە.
پەن دا-يا – 1233 جىلى، شەكارالىق اسكەر قولباسشىسى جىبەرگەن كىشى ەلشىلىك قۇرامىندا بولىپتى. ساپار ماقساتى – شۇرجەنگە قارسى سوعىس بارىسىنداعى ىنتىماقتاستىق ەكەن. ال سيۋي تين – كوپ ۇزاماي شۇرجەن قۇلاعاننان سوڭ، 1235 جىلى سۇڭ سارايى جاساقتاعان ۇلكەن ەلشىلىك قاتارىندا اتتانادى. ەكى ەلشىلىك تە ۇلىس استاناسى قاراقورىمعا، وكەتاي قاعاننىڭ دارگەيىنە دەيىن جەتەدى. ەكى ەلشىلىكتى دە باسقارعان – تسزوۋ شەن-چجي دەگەن ۇلىق. ءسىرا، وسى ورتاق باسشىنىڭ نۇسقاۋىمەن، اۋەلگى، پەن دا-يا جازبالارىن كەيىنگى سيۋي تين ءوز كۇندەلىگىمەن سالعاستىرا قاراپ، جاڭا ايعاق، ۇستەمەلەر قوسىپ، سوڭعى، ماعلۇم قالپىنا تۇسىرگەن. باز ءبىر زەرتتەۋشىلەر سيۋي تين – قوسالقى اۆتور ەمەس، پەن دا-يا ەڭبەگىن دايەكتەۋشى دەپ قانا بىلەدى. قايتكەندە دە، ەكى ساياساتكەردىڭ ءوز كوزدەرىمەن كورىپ، بايقاپ، ىجداعاتپەن جيناقتاعان دەرەكتەرىنىڭ ءوزارا ۇيلەس ەكەنىن جانە ءبىرىن ءبىرى تولىقتىرىپ، ناقتىلاي تۇسكەنى انىق اڭدالادى.
تاريحي زامانالىق ەڭبەكتىڭ نەگىزگى نازارى – ەجەلگى جورامەن ءالى دە تاتار اتانىپ وتىرعان كوشپەندى جۇرتتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىك سىپاتى. شىڭعىس حاننان سوڭ ساناۋلى عانا جىل وتكەن، ەلدىڭ بەت-بەينەسى ەشبىر وزگەرمەگەن، سوندىقتان دا «قارا تاتار جونىندەگى قىسقاشا دەرەكتەر» – XIII عاسىرداعى كوشپەندىلەر قاۋىمىنىڭ جاي-جاپسارى تۋرالى مول ماعلۇمات قالدىرعان ماڭدايلى ەسكەرتكىش سانالادى. سۇڭ ساياساتكەرلەرى ەلدىڭ تىرشىلىك كەبىنە، تۇرمىس-سالتى، ادەت-عۇرپىنا، مىنەز ەرەكشەلىكتەرىنە ايرىقشا نازار اۋدارىپتى. مالشىلىق كاسىپ، اڭشىلىق جايى، ءداستۇرلى اس-سۋ، كيىز ءۇي مەن كوك كۇيمە (اربا ۇستىنە تىگىلگەن كيىز ۇيلەر), كوشى-قون، ءامىرشىنىڭ التىن ورداسى سىپاتتالعان. ادەت-عۇرىپ، نانىم-سەنىم توڭىرەگىندە ءبىرتالاي اقپار ۇشىراسادى. ۇلىستىڭ ۇلىق ادامدارى، اكىمشىلىك باسقارۋ جۇيەسىنە قاتىستى قايتالانباس دەرەكتەر بار. سول زامانداعى ۇلى دالانىڭ اۋا رايى، تابيعاتى تۋراسىنداعى تام-تۇم ماعلۇماتتىڭ ورنى دا وزگەشە. ءتۇز جۇرتىنىڭ وتىرىك ايتپايتىن تۋراشىلدىعى، ۇرلىق-قارلىق جاسامايتىن ادالدىعى، ەر، قايراتتى ءتۇر-تۇلعاسى اتاپ كورسەتىلگەن.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، «قارا تاتار جونىندەگى قىسقاشا دەرەكتەر» – وتكەن-كەتكەن تاريحتى تانۋداعى قوسىمشا مالىمەتتەر ۇستىنە، ءبىزدىڭ كوشپەندى حالىقتاردىڭ كۇنى كەشەگە دەيىن ۇزىلمەي جالعاسقان تۇرمىس-سالتى، ادەت-عۇرپى، ادامدىق تۇرپاتى، وزىندىك دالالىق مادەنيەتى سىپاتتالعان نەگىزگى تۇما-بۇلاق ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.
«سي-يۋ لۋ» – «باتىسقا ساياحات ەستەلىگى»; «شەن-داو بەي گۋن چجۋن-شۋ لين ەليۋي» – «ۇلى يمپەراتور كەڭەسىنىڭ باستىعى، ۇلىق مارتەبەلى ەليۋيدىڭ رۋحىنا ارنالعان قۇلپىتاس». بۇل ەكى جادىگەر دە اۋەلدە شىڭعىس حانعا كەڭەسشى، كەيىندە، وكەتاي قاعان تۇسىندا ۇلكەن ۇلىق بولعان ەليۋي چۋتساي (1189–1243) ەسىمىمەن بايلانىستى.
ەكە موعول ۇلىسىنىڭ تاريحىندا ءماشھۇر ەليۋي چۋتسايدىڭ ءناسىلى – موڭعول تەكتى قيدان، ءلاۋو يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن سالعان ەليۋي ءاباوتسزيدىڭ توعىزىنشى ۇرپاعى. قىتاي مادەنيەتى ىقپالىندا، قىتاي داستۇرىندە تاربيەلەنگەن. شۇرجەن قىزمەتىندە بولعان. ءوز زامانىنىڭ ءبىلىمدار كىسىسى، جازۋشى، اقىن، ساياساتكەر. ەجەلگى قاراكوك اۋلەتتىڭ تۇياعى رەتىندە شىڭعىس حاننىڭ ارنايى شاقىرتۋىمەن، 1218 جىلدىڭ كوكەك ايىنان باستاپ، قاعان ورداسىندا بولادى. سارتاۋىل جورىعىنا بىرگە اتتانعان. اۋەلدە بالگەر، جۇلدىزداماشى، كەيىندە حاتشى، كەڭەسشى.
«باتىسقا ساياحات ەستەلىگى» – بۇرناداعى كۇندەلىكتەر نەگىزىندە قالىپتانىپ، 1229 جىلى كىتاپ بولىپ شىعادى. كولەمى شاعىن. ەڭبەكتىڭ ەكىنشى ءبولىمى – اۆتوردىڭ داو ىلىمىنە قارسى، بۋددا جولىن ۇستانعان كوزقاراس بايىبى. ساياحات ءجونى – ءبىرىنشى بولىمدە. ۇلى جورىق تۋراسىندا، شىڭعىس حان جانە سوعىس، مايدان توڭىرەگىندە اڭگىمە جوق. تەك جاپپاي اتتانىس الدىنداعى قالىڭ اسكەر سۋرەتى جانە جاز ورتاسىندا، التايدان اسار كەزدەگى نايزا بويى قاردى جارىپ وتكەن مۇزدى شەرۋ عانا ايتىلادى. بۇدان ارىدە، نەگىزىنەن، جۇرگەن جول، ارقيلى مەكەن، قالالار سىپاتى، ياعني ورتا ازيانىڭ تاريحي گەوگرافياسىنا قاتىستى مالىمەتتەر. سونىمەن قاتار، جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ تۇرمىس جايى، ادەت-عۇرپى تۋرالى تام-تۇم دەرەكتەر كەلتىرىلگەن.
ەليۋي چۋتساي بۇدان سوڭ، وكەتاي قاعاننىڭ تۇسىندا ايرىقشا ۇلكەن مارتەبەگە جەتىپ، جارىم يمپەريا – بۇكىل سولتۇستىك قىتايدى باسقاراتىن اكىمشىلىك كەڭسەسىنىڭ توراعاسى بولادى. ۇلىستىڭ باتىس جارىمى – ورتا ازيا جانە يران تارابىنداعى باس ءۋازىر – كەرەي شىڭقاي ەكەۋى قاناتتاسا جۇمىس جاساپ، الىپ ەلدىڭ بۇكىل ىشكى، سىرتقى ساياساتىن جۇرگىزىپ وتىرعان. وكەتاي قاعاننان سوڭ، ءبىراز ۋاقىت بار بيلىكتى قولىنا العان تورەگەنە-قاتىن زامانىندا قىزمەتتەن شەتتەلىپ، قۋدالاۋعا ۇشىراعانىمەن، جازاعا تارتىلماعان ەليۋي چۋتساي كوپ ۇزاماي ءوز اجالىنان ولەدى دە، كەيىنگى موڭكە، قۇبىلاي داۋىرىندە ەسىمى قايتادان قۇرمەتكە بولەنەدى. يمپەريانىڭ ۇلى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى رەتىندە، قاراقورىمدا جاتقان سۇيەگى پەكينگە اكەلىنىپ، ساۋلەتتى دۇربە تۇرعىزىپ، قايتادان جەرلەنىپتى. باسىنا ورناتىلعان قۇلپىتاس جازۋى تۇتاس ءبىر تاۋاريح دەسە بولعانداي. اتاقتى تۇلعانىڭ بۇكىل ءومىر جولى، اتقارعان ءىس، جاساعان ەڭبەگى تۇگەندەپ ايتىلادى. باسىم بولىگى وكەتاي قاعان زامانى، ەليۋي چۋتساي قىزمەتىنىڭ تەرىستىك قىتايعا قاتىستى جىلدارىنا ارنالعان. سونىمەن قاتار، شىڭعىس حان كەزەڭىنە تيەسىلى شەكتەۋلى ماعلۇماتتار دا ايرىقشا قۇندى. ۇلى قاعان جەتەسىنەن تانىپ، جوعارى باعالاعان، ۋرتۋن ساقال (ۇزىن ساقال، الدە ۇرتتى ساقال) اتاپ، ۇلكەن سەنىم ارتقان، اقىرى، قىتاي تاريحىنداعى ەرەكشە تۇلعالاردىڭ ءبىرى بولىپ شىققان ەليۋي چۋتسايدىڭ قۇلپىتاس-ناماسىنىڭ ءماتىنىن جازعان سۋن تسزى-چجەن (1187–1266) – ءبىلىمدار وقىمىستى، مەملەكەت قىزمەتىندەگى مارتەبەلى ۇلىق، كەزىندە باس ءۋازىردىڭ ىقپالىندا بولعان، ونىمەن پىكىرلەس، تىلەكتەس قانا ەمەس، جاسىنىڭ تۇستاسىنا قاراماستان، ءوزىن ءىزباسار شاكىرت ساناعان كىسى ەكەن. 1261–1264 جىلدار شاماسىندا تاڭباعا تۇسكەن بۇل تاريحي جازبالاردىڭ دەرەكتى، ناقتى بولمىسى ەشقانداي كۇمان تۋعىزبايدى.
«حۋان يۋان شەن-ۆۋ تسين-چجەن لۋ» – «قاسيەتتى يۋان اۋليە-جيحانگەرىنىڭ جەكە جورىقتارىنىڭ سىپاتتاماسى». شىڭعىس حاننىڭ عۇمىربايانى ەسەپتى كونە جادىگەر. كۇنى بۇگىنگە دەيىن لايىقتى باعاسىن الماعان، شىندىعىندا، ەڭ ءماندى ءتۇپ دەرەكتەردىڭ بىرىنەن سانالۋعا ءتيىس قۇندى مۇرا.
تۇستىك سۇڭ مەملەكەتىنىڭ باسىم بولىگىن دارگەيىنە كەلتىرىپ، جاڭا قىتاي يمپەرياسىن قۇرىپ جاتقان قۇبىلاي حان 1263 جىلى، ۆان و دەگەن وقىمىستى ۇلىقتىڭ كەڭەسى بويىنشا، ەكە ۇلىستىڭ اۋەلگى قاعاندارى تۋراسىندا دەرەكتەر جيناستىرۋعا جانە سول نەگىزدە قىتاي تىلىندە ارنايى تاۋاريحتار جازۋعا جارلىق بەرەدى. «تسزين-چجەن لۋ» – وسى قاتاردا قالىپتانعان ەڭبەكتەردىڭ ءبىرى دەپ تانىلعان. شامامەن 1264–1285 جىلدار ارالىعىندا تاڭباعا ءتۇسىپتى. موڭعول (تاتار، تۇرىك) تىلىنەن اۋدارما دەپ ەسەپتەلەدى. العاشقى زەرتتەۋشى پ.كافاروۆ (1817–1878) بايقاعان كەيبىر وقىس قاتەلەرگە قاراعاندا، شەجىرەنى جيناقتاپ قۇراستىرعان ءتارجىماشى – كەيىنگىلەر ناقتىلاپ ايتاتىن، ەسكىلىك بىلگىرى تاڭعۇت شاعان ەمەس، باسقا ءبىر كىسى ءتارىزدى. سونداي-اق، بۇل تاۋاريح «قاستەرلى شەجىرە» نەگىزىندە جازىلدى دەگەن پىكىر دە جاڭساق. ەكى مۇراداعى ۇيلەس دەرەكتەر – الماسۋ ناتيجەسى بولۋى شارت ەمەس، ارىداعى ناقتى وقيعانىڭ ەكى تاراپ شىنايى كورىنىسى، وعان قوسا، ەسكىلىكتى، الدەبىر ورتاق ەڭبەك ەنشىسى. البەتتە، جاڭا شەجىرەنى قۇراستىرۋشى ىلكىدەگى، ءوز تاقىرىبىنا قاتىستى مۇراعاتتىڭ ءبارىن دە بىلگەن، الايدا، نەگىزگى تىرەك – پاتشا سارايلارىندا عانا ساقتالعان، ءبىزدىڭ زامانعا جەتپەگەن ايگىلى «التىن داپتەر» بولعانعا ۇقسايدى.
«اۋليە-جيحانگەردىڭ جەكە جورىقتارى» – شىڭعىس حاننىڭ تۋعاننان باستاپ، دۇنيەدەن وتكەنگە دەيىنگى بۇكىل ءومىر جولىن قامتيدى. XIX عاسىرعا جەتكەن كونە جازبانىڭ ءبىراز جەرى وشكەن، كومەسكىلەنگەن ەكەن جانە العاشقى نۇسقانى كوشىرۋشىلەر تارابىنان كەتكەن قاتەلەر مەن قىستىرما قوسىمشالار دا ۇشىراساتىنى انىقتالعان، سوعان قاراماستان، قايتالانباس ماعلۇماتى مول. شەجىرە ساراڭ سوزبەن، ايقىن جازىلعان. اسىرە سۋرەت، اڭىزدىق، ەپوستىق سارىن اتىمەن جوق، ناقتى، جالاڭ دەرەكتەر عانا. «قاستەرلى شەجىرەمەن»، ءراشيد-ءاد-دين تاريحىمەن، قىتاي ءتىلدى باسقا دا ەڭبەكتەرمەن سالىستىرا قاراعاندا، شىڭعىس حان زامانىنىڭ كوپتەگەن وقيعالارى كۇمانسىز شىندىعىن تاۋىپ، ايقىندالا، بەدەرلەنە تۇسەدى.
ارقيلى ەلشىلىك دەرەكتەرى. چجاو حۋڭ مەن پەن دا-يا، سيۋي تين تۋراسىندا ايتتىق. شىڭعىس حان تۇسى جانە وعان تىكەلەي جالعاس كەزەڭدە باسقا دا ءبىرتالاي ەلشىلىك جانە سوعان تيەسىلى قاسابات-جازبالار بولعان. الايدا، كەيبىرى ساقتالماعان، كەيبىرىنىڭ ءمان-ماعىناسى كەمشىن.
1221 جىلى تۇستىك سۇڭ يمپەراتورى نين-تسزۋن بۇل كەزدە ورتا ازيادا جۇرگەن شىڭعىس حان ورداسىنا گوۋ مەن-يۋي دەگەن ەلشىسىن اتتاندىرىپتى. نەگىزگى ماقسات – دوستىق قاتىناس ورناتۋ جانە بەيبىت بولاشاقتاعى ءبىتىم ەكەن. شىڭعىس حان سۇڭ وكىلىن جاقسى قابىلداپ، قايتار جولىندا تيەسىلى جاساۋىلدارمەن قوسا، ءوز ەلشىسىن جىبەرىپتى. جاۋاپتى ساپار، ۇزاق جولدان ورالىپ كەلىسىمەن سۇڭ ەلشىسى ءراسىم بويىنشا، پاتشا سارايىنا «گوۋ مەن-يۋي شي-بەي لۋ» – «گوۋ مەن-ءيۋيدىڭ سولتۇستىككە ەلشىلىك ساپارىنىڭ سىپاتتاماسى» اتتى كولەمدى قاسابات-جازبا تاپسىرادى. جول-ساپار ءجونى، قۇپيا كەلىسسوزدەر جايىن ايتپاعاندا، قاعاننىڭ التىن ورداسىندا بولعان ءبىلىمدار ساياساتكەر شىڭعىس حاننىڭ جەكە باسى، ءتۇر-تۇلعا، مىنەز-قۇلقى تۋراسىندا، ۇلىستىڭ بەلگىلى قولباسى، ۇلىق كىسىلەرى، جاساقتى اسكەر، قاندى جورىق توڭىرەگىندە ءبىرتالاي ماعلۇمات جيناقتاپ اكەلگەنى انىق. وكىنىشكە قاراي، بۇل ايرىقشا قۇندى مۇرا ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتپەگەن. نەمەسە، بەلگىسىز ءبىر قويمادا جاتىر.
ەكە ۇلىسپەن سوعىس جاعدايىنداعى جانە ءبىرجولا كۇيرەپ جەڭىلۋدىڭ الدىندا تۇرعان تسزين پاتشالىعى بەيبىت كەلىسىم تۋرالى ۇسىنىستارمەن، 1220 جىلى ۋگۋسۋن چجۋن-دۋان جانە ان يان-چجەن دەگەن مارتەبەلى ەكى ۇلىعىن باتىس جورىعىنداعى شىڭعىس حاننىڭ عۇزىرىنا اتتاندىرادى. بۇلار اۋەلدە پەكيندە وتىرعان ۇلىس-بەگى مۇقالىنىڭ الدىنا جەتەدى. ەكىنشى، قىتاي ۇلتتى ەلشى الدەبىر سىلتاۋ، سەبەپتەرمەن وسىندا قالادى. ال ماقۇل كەڭشىلىك العان ءشۇرشىت ۋگۋسۋن تاڭعۇت ارقىلى ءوتىپ، شىعىس تۇركىستاندى باسىپ، 1221 جىلى تامىزدا، اۋعان شەگى تاليقان ايماعىندا تۇرعان شىڭعىس حاننىڭ ورداسىنا جەتەدى. قاھارلى قاعان ۋگۋسۋندى قابىلداعانىمەن، ماملە زامانى ءوتىپ كەتكەنىن، شۇرجەن ءامىرشىسى التىن-حان مارتەبەسىنەن باس تارتىپ، ءبىرجولا تىزە بۇگۋگە ءتيىسىن، ايتپەسە، سارتاۋىل جورىعىنان ورالا سالىسىمەن، ەلىن، جۇرتىن ءبىرجولا قيراتاتىنىن مالىمدەيدى. ۋگۋسۋن قايتار جولىندا شىڭعىس حاننىڭ قۇرمەتتى شاقىرتۋمەن بارا جاتقان چاڭ چۋنگە كەزدەسىپتى. 1222 جىلدىڭ باسىندا ەلگە ورالعاننان سوڭ جازىلعان مىندەتتى قاسابات جايى بەلگىسىز. ارادا كوپ ۇزاماي-اق ليۋ تسي دەگەن دوسىنا بەيرەسمي كەڭەس رەتىندە بايانداپ وتىرىپ، باتىس ساپارىندا كورگەن-بىلگەنىن حاتقا تۇسىرتەدى. ساياسات، ەلشىلىك جونىنەن تىس اڭگىمەلەر. جولايعى جەر سىپاتىن، مەركىت، مەكرىن، قىرعىز، نايمان، قاڭلى، ۇيعىر، تۇما، قارلۇق تايپالارى جايلاعان قونىستار ارقىلى وتكەنىن ايتادى. باتىستاعى، بۇرىندا ەليۋي داشى باستاپ اپارعان قيداندار تاريحى مەن ولاردىڭ كەيىنگى تاعدىرىنا قاتىستى ءبىراز ماعلۇمات بار. ءبىلىمدار وقىمىستى ۋگۋسۋن ءوز اتىمەن جارياعا شىقپاسا دا، كوزى كورگەن، تانىمدىق دەرەكتەردىڭ مۇلدە جوعالىپ كەتپەۋىن ويلاپتى. بۇل شاعىن كولەمدى ەسكەرتكىش «بەي-شي تسزي» – «سولتۇستىك ساپار جازبالارى» دەپ اتالادى.
شىڭعىس حاننان سوڭ، وكەتاي، ودان كەيىنگى موڭكە قاعاندار تۇسىندا قىتايمەن ارادا ەلشىلىك الماسۋ – قالىپتى جاعدايعا اينالادى. تيەسىلى مۇراعات تا ءبىرشاما. ايتسە دە، ءبىزدىڭ تاقىرىبىمىزعا تىكەلەي قاتىستى ماعلۇماتتار ۇشىراسا قويمايدى.
«يۋان شي» – «يۋان تاريحى». شىڭعىس حان تۇقىمى بيلەگەن قىتايداعى يۋان اتانعان اۋلەتتىڭ جيناقتالىپ، ءبىر جۇيەگە تۇسىرىلگەن رەسمي تاريحى. 1368–1369 جىلدارى جازىلعان.
ەجەلگى قىتايدا قالىپتاسقان ساراي ءداستۇرى بويىنشا، زامانىندا ەل بيلەگەن اۋلەتتەردىڭ بارلىعىنىڭ دا وزىندىك تولىق تاريحى جاسالىپ وتىرۋعا ءتيىس ەدى. ىلكىدەگى جازبالار مەن دەرەكتەر ءوز الدىنا، تاقتاعى كەزەكتى يمپەراتوردىڭ ادەپكى جىلناماسى، ياعني ءتولتۋما شەجىرەسى كۇندەلىكتى قاعازعا ءتۇسىپ وتىرعان. بۇل ءراسىم جاڭا، يۋان اۋلەتىن جاريالاعان قۇبىلاي تۇسىندا قالىپتى جالعاسىن تاۋىپ، ودان سوڭ دا ۇزىلمەي ساقتالادى. ايتسە دە، يۋان زامانىندا دا ەڭ الدىمەن وتكەن اۋلەتتەر تاريحى تۇگەندەلەدى. تاقتاعى امىرشىلەردىڭ تىكەلەي قامقورلىعىندا سانالعان تاريحناما ورتالىعى كۇڭفۋدزى اكادەمياسىمەن بىرىگىپ، الەيىم-تالەيىم زاماندا اياقسىراپ قالعان، مەملەكەتتىك ماڭىزى بار شارۋاعا قاپتال كىرىسەدى دە، قانشاما جىلعى، جان-جاقتى دايىندىق جۇمىستارىنان سوڭ، وتكەندەگى ءلاۋو (916–1124), تسزين (1115–1234), جانە سۇڭ (960–1279) اۋلەتتەرىنىڭ جيناقتى تاريحتارىن («لياو شي»، «تسزين شي»، «سۋن شي») جازىپ بىتىرەدى (1345). ال وكىم قۇرىپ وتىرعان اۋلەت تاريحى قاعازعا ءتۇسىپ ۇلگەرمەپتى. ايتكەنمەن، مۇلدە اياقسىز قالمايدى. جاڭا اۋلەت ميڭ پاتشالىعىنىڭ العاشقى يمپەراتورى چجۋ يۋان-چجان بيلىككە كەلە سالا شۇعىل جارلىق بەرەدى. ىلكىدە يۋان امىرىنە تەرىس كوزقاراسىمەن اتى شىققان سۋن ليان، ۆان ۆەي دەگەن بەلگىلى تاريحشىلار باستاعان ون التى وقىمىستى، ون ءتورت كومەكشىسىمەن جۇمىسقا جەدەل كىرىسىپ، بۇرىندا تاڭبالانعان، جيناقتالعان دەرەك، ماعلۇماتتار نەگىزىندە، اينالاسى ون ءبىر اي ىشىندە، ۇزىن سانى 210 تاراۋدان تۇراتىن، تولىمدى يۋان تاريحىن جازىپ شىعىپتى.
ىلكىدەگى شىڭعىس حان زامانىنان باستاپ، ەكە ۇلىستى قامتىپ، بۇكىل يۋان ءداۋىرىن ايگىلەگەن رەسمي تاريح ۇلكەن ءتورت بولىمنەن قۇرالادى. ءبىرىنشى ءبولىم – «بەن-تسزي» – «نەگىزگى تاۋاريح» – اۋلەتتىڭ ءتۇپ اتاسى شىڭعىس حاننان تارتىپ، ەڭ سوڭعى يمپەراتور توعان-تەمىرگە دەيىنگى بارلىق پاتشالاردىڭ عۇمىربايانى، اتقارعان قىزمەتى، يۋان زامانىنداعى ەلەۋلى وقيعالار. ەكىنشى ءبولىم – «چجي» – «سىپاتتاما» – يمپەريانىڭ جەر بەدەرى، وزەن-سۋى، ءار جىلدارداعى اۋا رايىنان باستاپ، اكىمشىلىك ءبولىنىس، مەملەكەتتىك قۇرىلىم، ساراي راسىمدەرى، قاراجات، زاڭ جۇيەسى، اسكەر ىسىنە دەيىن – ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ەلدىڭ يۋان داۋىرىندەگى بۇكىل بولمىس-ءبىتىمىن تاپتىشتەيدى. ءۇشىنشى ءبولىم – «بياو» – «اتا-تەك كەستەسى» – يمپەراتور اۋلەتىنىڭ شىعۋ تەگى، ارعى بابالارى، كەيىنگى ۇرپاعى، تۋىس، جۇراعاتتارىنىڭ ءمان-جايى تۋراسىندا. ءتورتىنشى ءبولىم – «لە-چجۋان» – «عۇمىرباياندار» – ۇلىستىڭ ۇلىق كىسىلەرى، وقىمىستى عالىمدار، اتاقتى قولباسىلار جانە باسقا دا بەلگىلى تۇلعالاردىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە ارنالعان. جيناقتاپ كەلگەندە، تۇتاس ەكى عاسىر شەجىرەسى. اۋقىمى كەڭ، دەرەگى مول.
كەيىنگى قىتاي تاريحىن ايتپاعاندا، شىڭعىس حانعا، ونىڭ زامانىنا قاتىستى قانشاما سونى ماعلۇمات بار. وكەتاي، كۇيىك، موڭكە حاندارعا جەكە تاراۋلار ارنالعان. شىڭعىس حاننىڭ ۇلدارى مەن ايگىلى نەمەرەلەرىنىڭ بايانى، تاريحتاعى ءسۇبىتاي، مۇقالى قاتارلى اتاقتى قولباسىلار، ەليۋي چۋتساي، شىڭقاي سياقتى ساياساتكەرلەر، شىڭعىس حاننىڭ جاۋلاس دۇشپاندارى مەن جاقىن سەرىكتەرى ارنايى، جەكە-جەكە ءسوز بولادى. ۇشان-تەڭىز تاۋاريح.
سونىمەن قاتار، «يۋان شي» مول مۇمكىندىك ورايىنداعى بيىك ورەسىنە جەتە الماپتى. اسىعىس جاسالعان جۇمىستىڭ كەمىستىك جاقتارى سول كەزدىڭ وزىندە نازارعا تۇسەدى. قوردا بار، قاجەتتى مالىمەتتەردىڭ ءبىرازى ەسكەرۋسىز قالعان، كوپتەگەن تۇستار تولىمدى ەمەس، باردىڭ وزىندە قاتە، قايشى دەرەكتەر ۇشىراسادى. ولقىلىقتى وڭداۋعا كەيىنگى تسين زامانىندا ءبىرتالاي تالاپ جاسالعان ەكەن. ايتسە دە ەڭ ۇلكەن بايىپ، تۇزەتۋ، تولىقتىرۋ ءۇردىسى XIX–XX عاسىرلار شەگىندە عانا جۇزەگە اسادى. اۋەلدە تاريحشى تۋ تسزي بۇكىل عۇمىرىن سارىپ ەتىپ، جاڭساعىن تۇزەپ، جاڭعىرتا ۇستەمەلەپ، «يۋان ءشيدى» قايتادان جازىپ شىعادى. جيىنى جيىرما سەگىز كىتاپ جاساعان ەكەن، سوندا دا ولگەنىنشە اقىر تۇبىنە جەتە المايدى. ەجەلگى تاريحي جازبالاردى وڭداۋ جولىندا ۇتىمدى ەڭبەك ەتكەن ەكىنشى ءبىر وقىمىستى كە شاو-مين ءوز تارابىنان ول دا قانشاما تۇزەتۋ، ۇستەمەلەر جاساپتى. وسى بىلگىر ەكى وقىمىستىنىڭ قولىنان وتكەن جاڭا تاۋاريح عىلىمي تۇرعىدان دايەكتى، دەرەكتەرى سەنىمدى جانە بايانى تولىق، قۇندى ەڭبەكتەر دەپ ەسەپتەلەدى.
ەۋروپا تىلدەرىنە تولىقتاي اۋدارىلماعان «يۋان ءشيدىڭ» ءبىزدىڭ تاقىرىبىمىزعا تىكەلەي قاتىستى تاراۋلارى تاريح عىلىمىندا ارعى، XIX عاسىردان بەلگىلى.
ەۋروپا دەرەكتەرى
سارتاۋىل سوعىسى اياقتالماسا دا، حورەزم تاعدىرى ءبىرجولا شەشىلگەننەن سوڭ، 1221 جىلى كۇزدە شىڭعىس حان كۇنگەي قاپقازدا تۇرعان ەكى قولباسى – جەبە-نويان مەن ءسۇبىتاي-باحادۇرعا تۇرىك تەكتى قىپشاق تايپالارى قونىستانىپ وتىرعان وڭتۇستىك-شىعىس ەۋروپاعا ءوتىپ، بولاشاققا بارلاۋ جاساپ كەلۋگە تاپسىرىس بەرەدى. ەكى تۇمەن اسكەرى بار جەبە مەن ءسۇبىتاي ۇزاق جورىق الدىندا، ىلكىدە جاۋلانعان اتىراپتى قاتەردەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن، وسىمەن ەكىنشى مارتە، گۇرجىستان شەگىنە باسىپ كىرىپ، بىرىككەن گرۋزين-ارمياننىڭ قارسى اتتانعان الپىس مىڭدىق قالىڭ قولىن قيراتىپ جەڭەدى. بۇدان سوڭ، تەمىر-قاقپا اتانعان دەربەنتتى اينالىپ، قاپقاز تاۋىن شيرۆان شاتقالىمەن، كوكتەي ءوتىپ، 1222 جىلى جازعىتۇرىم تەرىستىك قىرقاعا شىعادى، باس قۇراپ، قارسى تۇرعان تاۋ حالىقتارى – الان، شەركەس، لەزگيندەردىڭ بىرىككەن جاساعىن توزدىرىپ، كۇزگە قاراي قوبان سۋ، تاڭ داريا بويىن جايلاعان قىپشاق قونىستارىنا جەتىپتى. بۇدان سوڭعى تاۋاريح جالپىعا ماعلۇم. تەگى ءبىر بولسا دا، جۇرتى بولەك تۋىستارىنا باعىنىشتان باس تارتقان قىپشاقتار شەتكى قونىستارىندا جەڭىلىسكە ۇشىراپ، قۇدا-اندالى كيەۆتەن كومەك سۇرايدى. بۇل كەزدە بىتىراپ وتىرعان ورىس كنازدىكتەرى ورتاق قاتەر، بەلگىسىز دۇشپانعا قارسى تۇگەلگە جۋىق، ءتۇپ كوتەرىلە اتتانىپتى. اقىرى، بىرىككەن اسكەر ازاۋ تەڭىزىنە قۇياتىن قالقا وزەنىنىڭ بويىندا تىلەگەن جاۋىمەن بەتپە-بەت كەلەدى. 1223 جىل، 31 مامىر. باسىم كوپشىلىگىن ورىستار قۇراعان، الدە 80 مىڭ، الدە ودان دا كوپ قالىڭ قول تاتاردىڭ 20 مىڭ جاساعىنان قيراپ جەڭىلگەنى، توز-توز بولىپ، ەلىنە وننىڭ ءبىرى عانا ورالعانى ءمالىم. ورىس جىلنامالارىنىڭ كۋالىگى وسىنداي. ىلكىدەگى گرۋزين جانە ارميان دەرەكتەرىن ايتپاساق، بۇل – تاتار-موعول تۋراسىندا ەۋروپادا تاڭبالانعان العاشقى ماعلۇمات دەۋگە ءتيىسپىز. (قالقاداعى ۇرىستان كەيىن جەبە-نويان مەن ءسۇبىتاي-باحادۇر باتىس ءداشتىنى بارلاپ، بۇلعار شەگىنە جەتەدى، مۇندا، كاما بويىندا توسقاۋىل قۇرعان بۇلعار اسكەرىن تالقانداپ، جەر ىڭعايىن اڭداعان سوڭ، ەدىلدى قۇلداي ءجۇرىپ، جايىقتان ءوتىپ، 1225 جىلى شىعىس ءداشتى-قىپشاققا امان-ەسەن ورالادى.)
قالقا ۇرىسىنان سوڭ، ارادا ون بەس جىل وتكەندە، كەڭ كولەمدى ەۋروپا جورىعى باستالادى. ەڭ الدىمەن بۇلعار حاندىعى قيراتىلدى. سودان سوڭ قىپشاق قوسىپ الىندى. ودان كەيىن ورىس كنازدىكتەرى بودانعا ءتۇستى. شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى باتۋ حان 1240 جىلى كيەۆتى الىپ، ەۋروپا شەگىنە ەنتەلەي ءتونىپ كەلدى. ارىداعى جۇرت سوندا عانا قاتەر لەبىن سەزىنىپتى. بۇدان بۇرىنعى ەمىس حابارلار ەشكىمگە اسەر ەتپەگەن. تەك ۆەنگريا كورولى ءتورتىنشى بەلا عانا ازدى-كوپتى قام-قارەكەت جاساعان كورىنەدى. بۇدان ءۇش ءجۇز جىل بۇرىن شىعىس ەۋروپادان اۋعان ماديارلار وزدەرىنىڭ اتا جۇرتىندا وتىرعان تۋىستاس باشقۇرتتارمەن بايلانىسىن ۇزبەگەن. اپات قارساڭىندا جانە شاپقىن جاڭا باستالعاندا، 1235, 1237 جىلدارى بۇلعار ەلىنە قاتارىنان ەكى مارتە ارنايى بارىپ قايتقان موناح يۋلياننىڭ كورول بەلاعا تۇسىرگەن ماعلۇم حاتى – تاتار قاۋىمى تۋراسىندا باتىسقا جەتكەن العاشقى ناقتى دەرەك بولىپ تابىلادى. موناح يۋليان ءوز جازبالارىندا تاتارلاردىڭ سوعىس ونەرى، اسكەرىنىڭ سەرپىمدى قۋاتى، جاۋىنگەرلىك قارىمى، قامال بۇزۋ تاسىلدەرى تۋرالى ءماندى دەرەكتەرمەن قاتار، بۇل جۇرتتىڭ ءتۇر-تۇلعاسى، مىنەز-قۇلقى، قاتەردەن تايمايتىن جاۋجۇرەكتىگى تۋرالى ايتادى، تاتار حانى، ونىڭ سالتاناتتى ورداسى جونىندە ەستىگەنىن سىپاتتاي كەلە، بۇلاردىڭ جەر-الەمدى – ۆەنگريادان ريمگە دەيىن تۇگەل باعىندىرماق نيەتى بارىن، ياعني، كوپ ۇزاماي شاپقىن باستالاتىنىن ەسكەرتەدى. كورول بەلا تاپىر-تۇپىر قارەكەتكە كىرىسىپتى: اسكەر توپتاۋ، جۇرتىنان اۋعان قىپشاقتارمەن وداقتاسۋعا تالپىنىس ءوز الدىنا، ريم پاپاسىنان باستاپ، بۇكىل ەۋروپا امىرشىلەرىنە حات جولدايدى، ەلشىلىك اتتاندىرادى، كومەك سۇرايدى. بىراق ەۋروپا مىزعىماپتى. العاشقى حاباردى قاپەرىنە دە المايدى.
ارادا كوپ وتپەي-اق، 1241 جىلى قاڭتاردا باتۋ حان كارپاتتان اسىپ، باتىس جۇرتتارىنىڭ شەگىنە كىرەدى. اۋەلگى، ۇلكەندى-كىشىلى، ارقيلى ۇرىستاردان سوڭ، 11 كوكەكتە سايو وزەنى، موحا جازىعىنداعى الاپات مايداندا بىرىككەن ۆەنگر، حورۆات اسكەرىن جانە ولارعا سەپتەس فرانتسۋز، نەمىس قوسىندارىن تالقاندايدى، كورول بەلا ارەڭ قاشىپ قۇتىلادى، ونىڭ ءىنىسى، حورۆات ءامىرى كولومان جاراقاتتان ولەدى، جيىنى 56 مىڭ اسكەر قىرىلىپتى. وسىدان ەكى-اق كۇن بۇرىن، 1241 جىل، 9 كوكەكتە شىڭعىس حاننىڭ تاعى ءبىر نەمەرەسى بايدار لەگنيتسا تۇبىندە، نەبارى جالعىز تۇمەن جاساقپەن ەۋروپانىڭ بىرىككەن كرەستشىلەرى – الدە 50 مىڭ، الدە 60 مىڭدىق تەمىر اسكەردى قيراتا جەڭگەن، جيىنى 36 مىڭ، ەندى ءبىر دەرەكتەردە 40 مىڭ كرەستشى قازاعا ۇشىراپتى. (ولگەن دۇشپاننىڭ ەسەبىن الۋ ءۇشىن، وڭ جاق قۇلاقتارىن كەسىپ، جيناعاندا توعىز قاپ بولعان كورىنەدى.)
بۇل ەكى وقيعا ەۋروپانى ەسەڭگىرەتىپ جىبەرەدى. جالپى جۇرتتى ۇرەي جايلايدى. ۇرىس مايدانىنان قيىس قالعان فرانتسيا، ارعى شەتتەگى يسپانيا، ءتىپتى، وقشاۋ ارالداعى انگليانىڭ ءوزى قالتىراپ وتىرىپتى. جولىنداعىنىڭ ءبارىن جاپىرعان تاتار شاپقىنى اقىرزامان ايعاعى بولىپ كورىنەدى. بۇكىل ەۋروپادا ءجۇرىس-تۇرىس، ساۋدا اتاۋلى تاقي توقتالعان، ال انگليا قۇرىلىقپەن اراداعى كەمە قاتىناسىن دوعارىپ، ارالىق بازارلارىن جاۋىپ تاستاپتى. كەيىنگى زەرتتەۋشىلەردىڭ بايىبىنشا، حريستيان الەمى بۇرىن-سوڭدى ەشقاشان ءدال مۇنداي الماعايىپ قاتەر ۇستىندە بولعان ەمەس. گەرمان يمپەراتورى فريدريح II اعىلشىن كورولى گەنريح III-گە جانە ەۋروپانىڭ بارلىق مونارحتارىنا الەمدىك تاتار شاپقىنىنا قارسى كۇش بىرىكتىرۋ قاجەتى تۋرالى ارنايى جولداۋ جاسايدى. فرانتسۋز كورولى، كەيىندە اۋليە اتانعان ليۋدوۆيك IX زۇلمات بارىسى تۋرالى تۋعان اناسىمەن اراداعى اڭگىمەدە كوزىنە ەرىكسىز جاس الادى، بۇل تاتارلاردىڭ بەتىن قايتارىپ، كەرى قۋا الماساق، بۇكىل ەل-جۇرتىمىزبەن جوق بولامىز دەپتى.
وسى تۇستاعى كاتوليك ءدىن وكىلدەرىنىڭ ۇندەۋ، مالىمدەمەلەرى، شاپقىن ايماعىنان قاشىپ شىققان ورىس، ماجار، المان جانە باسقا دا كىسىلەردىڭ اقپاراتى ءۇمىتسىز قورقىنىشتى ودان ارمەن كۇشەيتە تۇسەدى. جيناقتالعان، قولدا بار وتىرىكتى-شىندى، ەرتەگىلىك-لاقاپتى ماعلۇماتتار جانە كوپشىلىك كوزبەن كورگەن ناقتى وقيعالار مەن ارقيلى دەرەكتەر نەگىزىندە دۇنيەنىڭ قيىر شەتىنەن شىققان بەيمالىم جۇرت تۋراسىنداعى العاشقى ەڭبەكتەر جازىلا باستايدى. كاتوليك موناحتارى البەريكتىڭ ء(ول.1241) جانە ريحاردتىڭ «جىلناما» كىتاپتارىندا حورەزمنىڭ قۇلاۋى، كۇنگەي قاپقاز، ارمەنيا مەن گرۋزياداعى توپالاڭ، قالقاداعى قىرعىن – ءبىر سوزبەن ايتقاندا، جارىم دۇنيەنى تىتىرەتكەن عالامات وقيعالاردىڭ العاشقى جاڭعىرىعى كورىنىس تابادى. بۇل رەتتە بەنەديكتين موناعى، اعىلشىن مەتيۋ ءپاريستىڭ (1200–1259) «ۇلكەن شەجىرە» اتالاتىن جيناقتى ەڭبەگى نازار اۋدارارلىق. جان-جاقتى بىلىمدەر ءارى ايرىقشا ىجداعاتتى مەتيۋ پاريس (ورىسشا تاڭبالانۋىندا ماتفەي پاريجسكي) 1200 جىلدان 1259 جىلعا دەيىنگى ارالىقتاعى باتىس ەۋروپا حالىقتارىنىڭ تاريحىن قامتيدى، ونىڭ ىشىندە 1238–1242 جىلدارداعى تاتار شاپقىنىنا ايرىقشا ورىن بەرىلگەن. ەلەۋلى وقيعالار تىزبەگىمەن قاتار، تاتار قاۋىمىنىڭ سوعىس تاسىلدەرى، قارۋ-جاراعى مەن كۇش-قۋاتى، ءتۇر-تۇلعاسى مەن مىنەز-قۇلقى، تۇرمىس جايى جانە ادەت-عۇرپى تۋراسىندا ءبىرشاما مول دەرەگى بار. وسى ورايداعى نەگىزگى ماتىنگە قوسىمشا رەتىندە تىركەلگەن تاريحي قۇجاتتاردىڭ ءمان-ماڭىزى ايرىقشا. اعىلشىن كورولى گەنريح III-ءنىڭ ارحيۆىنەن الىنعان، باسقا دا تاراپتان جيناقتالعان مازمۇندى، قۇندى ەسكەرتكىشتەردىڭ كوپشىلىگى كەيىنگى زامانعا تەك وسى «ۇلكەن شەجىرە» قۇرامىندا عانا جەتىپتى. بىزگە جالپى سۇلباسى جانە كەيبىر تاراۋلارى عانا ماعلۇم، بىراق تىكەلەي بەيتانىس تاعى ءبىر ەلەۋلى ەڭبەك – يتاليك روگەردىڭ جازبالارى; يننوكەنتي IV پاپانىڭ ماجارستانداعى وكىلى بولىپ تۇرعان كەزىندە، 1241 جىلى تاتار تۇتقىنىنا ءتۇسىپ، اقىرى ودان قاشىپ شىققان روگەر (روگەري، روگەريۋس) 1243 جىلى وتانىنا امان-ەسەن جەتەدى دە، ىزىنشە، 1244 جىلى، كوزبەن كورگەنى مەن باستان وتكەندەرىن كىتاپ ەتىپ قالىپتايدى، ءداستۇرلى لاتىن تىلىندە; «ۆەنگريانىڭ كۇيرەۋى تۋرالى قاسىرەت جىرى» دەپ اتالاتىن بۇل تاريحي-دەرەكتى تۋىندى 1938 جىلى ماجار تىلىنە اۋدارىلعان.
كەيىندە ارحيەپيسكوپ مارتەبەسىنە جەتكەن روگەردىڭ ء(ول.1266) زامانداسى جانە ءدىن-قارىنداس ارىپتەسى ارحيدياكون فوما سپليت (1200–1268) «بولاشاق ۇرپاققا ەستەلىك ءۇشىن»، ول دا لاتىن تىلىندە جازىلعان «سالونا جانە سپليت ارحيەپيسكوپتارىنىڭ تاريحى» دەيتىن كولەمدى ەڭبەگىندە اتاۋلى تاقىرىپ شەڭبەرىنەن شىعىپ، ءوزى تۋىپ-وسكەن دالماتسيا–حورۆاتيا مەن ۆەنگريانىڭ ەجەلگى زاماننان سول كەزگە دەيىنگى تاريحىن قامتيدى، كىتاپتىڭ تولىمدى ءتورت تاراۋى باتىس ەۋروپاداعى تاتار شاپقىنىنا ارنالعان. فوما ءسپليتتىڭ جازبالارى وسى تاراپتاعى تۇما، تۇپنۇسقا ادەبيەتتىڭ ەلەۋلى ءبىر كورىنىسى سانالادى جانە كەيىنگى كوپتەگەن زەرتتەۋلەرگە ارقاۋ بولعان. ايتكەنمەن، ءبىرلى-جارىم جاڭساق دەرەكتەر ۇشىراسادى، جەڭىلگەن ۆەنگەرلەردى تابالاۋمەن قاتار، جولىنداعىنىڭ ءبارىن جاپىرعان تاتارلارعا دەگەن ناسىلدىك ءھام ءدىني وشپەندىلىك ايقىن اڭعارىلادى، جانە بۇگىنگى باتىس عالىمدارىنىڭ ءوزى ماقۇلدامايتىن قيسىنسىز جالاعا كەڭىنەن ورىن بەرىلگەن. سونىمەن قاتار، وقيعا بارىسى، سوعىستار شەجىرەسىن ايتپاعاندا، تاتار قاۋىمىنىڭ مىنەز-قۇلقى، ادەت-عۇرپىنا، ءتۇر-تۇلعاسى، ەرلىك ءبىتىمى مەن قارۋ جاراعىنا، ۇرىس تاسىلدەرىنە قاتىستى شىنايى ءارى ناقتى اقپار بار.
ەۋروپانىڭ ەڭ تاڭداۋلى اسكەر جاساقتارىنىڭ قيراپ جەڭىلگەنى، ادام ايتقىسىز قاتەر، «عالامات باقىتسىزدىق تۋرالى حابار تەزىنەن بارلىق جەرگە جەتتى، ەندى بۇكىل الەم تىتىرەدى، توڭىرەكتى تۇگەل قورقىنىش جايلادى، قۇبىجىقتىڭ شەڭگەلىنەن ەشكىم دە قاشىپ قۇتىلا المايتىنداي كورىندى; ريم يمپەراتورى ءفريدريحتىڭ ءوزى قارسىلىق ءجونىن ەمەس، باس ساۋعالاۋ جايىن عانا ويلاپتى»، – دەپ جازادى فوما سپليت.
قايتكەندە دە، بۇل زامانداعى بارلىق ءسوزدىڭ ءتۇيىنى – تاتار شاپقىنىنا قارسى امال جوق دەگەن ابىرجى ۇرەيگە عانا تىرەلەدى ەكەن. شاراسى تاۋسىلعان جۇرت اراسىندا «ا، قۇداي، ءبىزدى تاتاردىڭ كارىنەن ساقتا!» – دەگەن دۇعا كەڭىنەن تارالىپتى.
شىنىندا دا، ەۋروپانى قۇداي ساقتاعانداي بولدى: سايو مەن لەگنيتساداعى ۇرىستاردان سوڭ كوپ ۇزاماي، الىستاعى ۇلىس استاناسى قاراقورىمنان وقىس حابار جەتەدى، وكەتاي قاعان ءولىپتى. ءبىر-اق كۇندە دۇنيە بۇزىلعان: ەكە موعول ۇلىسى ىدىراپ توزۋ ءوز الدىنا، قىرعىن ازامات سوعىسى قاتەرىندە قالىپتى. باتۋ بۇدان ارعى جورىقتى شەكتەپ، بارلىق تاراپتاعى اسكەرىن جيناقتاپ، ءداشتى-قىپشاققا قايتۋعا قامدانادى. كەلەر جىلى ەدىل بويىنا ءبىرجولا ىرگە تەۋىپ، تۇرىك-قىپشاق جۇرتىنىڭ جاڭعىرعان، جاڭا ءبىر ۇلى مەملەكەتى التىن وردانىڭ ىرگەسىن بەكىتۋگە كىرىسىپتى. ارادا ازعانا جىل ءوتىپ، ءورىسى تار، مىنەزى قاتال كۇيىك قاعان ولگەننەن سوڭ، قاراقورىمداعى اتا تاعىنا باتۋدىڭ قولداۋىمەن، ەكىنشى ءبىر نەمەرە ءىنى – موڭكە ورنىعادى. ەكە موعۇل ۇلىسىنىڭ ەڭ قۇدىرەتتى كەزەڭى كەلىپتى.
بۇل كەزدە ەۋروپا دا تىنشىعان. بىراق ۇرەي ەلەسى جوعالماعان. ەندى «توزاقى تاتاردىڭ» ءمان-جايىن تەرەڭىرەك بىلۋگە تالاپ ەتەدى. بولاشاق، ىقتيمال قاتەردەن ساقتىق شاراسى. مۇسىلمان الەمىنە قارسى وداقتاستىق تۋرالى ەسەكدامە. بۇل رەتتە بۇكىل كاتوليك جۇرتىنىڭ رۋحاني كوسەمى، ريم پاپاسى يننوكەنتي IV مەن فرانتسيا كورولى ليۋدوۆيك IX ايرىقشا بەلسەندىلىك تانىتادى.
پلانو كارپيني. «تارتارلار تۋرالى كىتاپ». (كەيىنگى كوشىرمەشىلەر كىتاپ اتىن وزدەرىنشە وڭدەپ، «ءبىز تارتار اتاپ جۇرگەن مونعالدار تاريحى» دەپ بۇرمالاعان.) ەۋروپادان شىعىس ازياعا العاش جول اشقان كاتوليك، فرانتسيسكان-مينوريت تاريقاتىنىڭ سوپىسى يتاليان دجوۆانني دەل پيانو كارپينە كەيىنگى تاريحتا لاتىنشا نۇسقالى نىسپىسى بويىنشا، پلانو كارپيني دەپ اتالادى. ريم پاپاسى ءتورتىنشى يننوكەنتيدىڭ (1243–1254) ارنايى جاۋشىسى. 1245 جىلى كوكتەمدە ليون قالاسىنان اتتانىپتى. (بۇل كەزدە پاپا ءوزىنىڭ قاستاس دۇشپانى گەرمان يمپەراتورىنان بوي تاسالاپ، فرانتسۋز كورولىنىڭ پاناسىندا، وسى ليوندا وتىرعان.) جاۋشىلىق قۇرامىندا تاعى ەكى موناح – پولياك بەنەديكت پەن بوگەميالىق ستەفان دەگەندەر بار ەكەن.
كارپيني – ءوز تارابىندا ايرىقشا ءماشھۇر ءدىني قايراتكەر، فرانتسيسكان تاريقاتىن نەگىزدەۋشى، كوزى تىرىسىنەن اۋليە تانىلعان فرانتسيسك ءاسسيزيدىڭ (1181–1226) ءىزباسار جاقىن دوسى جانە ريم پاپاسىنىڭ ەجەتتەس، سەنىمدى ادامى بولعان. جاۋاپتى مىندەت ارقالاعان ساپار قارساڭىندا الپىس ءۇش جاستان اسقان، ەتجەڭدى، بىراق دەنساۋلىعى مىقتى، تاقۋا عانا ەمەس، مەيىربان، ءبىلىمدار، ىزگى كىسى رەتىندە سىپاتتالادى.
ميسسيا ماقساتى – الدەنەندەي كەلىسسوز ەمەس، باتىس جۇرتىنا توزاقتىڭ تورىنەن شىققانداي كورىنگەن، «تاتار» ەسىمى «تارتار»، ياعني «توزاقى» بولىپ ەستىلەتىن بەيماعلۇم جۇرت تۋراسىندا جان-جاقتى دەرەك جيناستىرىپ اكەلۋ ەكەن. اۋەلدە ەدىلدەگى باتۋ حاننىڭ عۇزىرىنا جىبەرىلگەن جاۋشىلار ودان ءارى، ەكە ۇلىستىڭ ۇلكەن ورداسىنا باعىتتالادى. ستەفان ءجۇرىستى كوتەرە الماي، ورتا جولدا، كيەۆتە قالعان، ەندى كارپيني مەن بەنەديكت ەدىل-جايىقتان سوڭ، ءۇستىرت، حورەزم، جەتىسۋ، تارباعاتاي ارقىلى ءداشتى-قىپشاقتى كەسىپ ءوتىپ، التايدان اسىپ، قاراقورىمعا جەتەدى. مۇندا ءتورت ايعا جۋىق ەمىن-ەركىن تۇرىپ، ۇلىستىڭ جانە ونداعى جۇرتتىڭ جاي-جاپسارىمەن تانىسادى، جەرگىلىكتى جانە سىرتتان كەلگەن ارقيلى كىسىلەرمەن ارالاسىپ، سويلەسىپ، ەلدىڭ ەلەۋلى تۇلعالارىن كورەدى. 1246 جىلى تامىزدا وكەتايدىڭ ۇلكەن ۇلى كۇيىكتىڭ قاعان كوتەرىلگەن سالتاناتىنا قاتىناسادى. قايتار جول تاعى دا التى ايعا سوزىلىپتى. اقىرى، ەكى جارىم جىلدىق اۋىر ساپاردان سوڭ، 1247 جىلدىڭ كۇزىندە امان-ەسەن ليونعا ورالىپتى. ارنايى ساياحات تۋرالى، ءداستۇرلى لاتىن تىلىندە جازىلعان، جول ۇستىندە باستالىپ، كەلگەننەن سوڭ ءۇش ايدا تياناقتالىپ بىتكەن تولىق ماعلۇمداما تۇتاس ءبىر كىتاپ بولىپ شىعادى. پلانو كارپيني ءوز جۇرتى، پەرۋدجا شاھارىندا 1252 جىل شاماسىندا دۇنيەدەن ءوتىپتى.
كارپيني ميسسياسىنىڭ نەگىزگى ماقساتى – جاسىرىن بارلاۋ بولاتىن. ال كەمەلىنە كەلىپ تۇرعان ەكە ۇلىستا ەشقانداي قۇپيا جوق. كارپيني مۇمكىن بولعان شەگىندە كوپ نارسەنى كورەدى جانە كورگەنىن عانا ەمەس، ەستىگەنىن دە تۇگەل قاعازعا تۇسىرەدى. بۇل، ارقيلى جاعدايدا ۇزىنقۇلاقتان جەتكەن اڭگىمەلەردىڭ ىشىندە قيسىنسىز عاجايىپتار دا بار، سونىمەن قاتار، تەگى بوتەن كوشپەندىلەر تۇرمىسىنا قاتىستى جاڭساق، ءتىپتى، جالاعا ۇيلەس اقپارات تا ءۇشىراسادى. بۇگىندە قيالي، تەرىس وشار، دايەكتەردى شىندىقتان اجىراتىپ الۋ ونشا قيىن ەمەس. ەڭ باستىسى – كارپينيدىڭ ءوزى كۋا بولعان، كوزىمەن كورگەن، ناقتى جاعداياتتار. سوندىقتان دا كارپيني كىتابى XIII عاسىرداعى كوشپەندىلەر تاريحىنا قاتىستى ەڭ ءماندى ەڭبەكتەر قاتارىندا تۇر.
مۇندا ءبارى دە بار. ەڭ الدىمەن – تاتار قاۋىمىنىڭ ءتۇر-تۇلعاسى، كيىم ۇلگىسى، مەكەن، باسپاناسى، اس-سۋى، مىنەز-قۇلقى، ۇعىم، نانىمى، جەرلەۋ ءراسىمى، ادەت-عۇرىپ زاڭدارى. بۇدان سوڭ، وتكەن تاۋاريح تۋراسىندا ازدى-كەمدى ماعلۇمات، ۇلىستىڭ قۇرىلىمى، امىرشىلەرىنىڭ وكىمى، بەكتەرىنىڭ بيلىگى، باعىنىشقا، بودانعا تۇسىرگەن ەلدەرىنىڭ جايى. جالپى جۇرتتىڭ، ونىڭ ىشىندە ۇلىستىڭ ۇلىق كىسىلەرىنىڭ بايلىعى اتاپ ايتىلىپ، قاعان ورداسىنىڭ ءسان-سالتاناتى، اسىرەسە، ءوزى كورگەن، تاققا كوتەرۋ ءراسىمى تۋراسىندا باجايلاپ جازادى. البەتتە، باستى نازار – ۇلىستىڭ جاۋىنگەرلىك قۋاتىنا بايلانىستى. اسكەر قۇرامى، قارۋ-جاراق جايى، سوعىس تاسىلدەرى، اشىق ۇرىستاعى جانە قامال بۇزۋداعى ماشىقتى قيمىل، ايلا-شارعىلار بايىپتالادى. تاتار قاۋىمىنىڭ ەڭ باستى ماقساتى – بۇكىل جەر ءجۇزىن جاۋلاپ الۋ دەپ كۋالاندىرادى. پلانو كارپيني ءدال وسى ءسوزىنىڭ ايعاعىنداي، ناقتى قۇجات – كۇيىك قاعاننىڭ ريم پاپاسىنا جولداعان جارلىق-حاتىن الىپ قايتىپتى. «كوك ءتاڭىرىنىڭ كۇشىمەن، كۇننىڭ شىعۋىنان باتۋىنا دەيىنگى بارلىق جەر-الەم ءبىزدىڭ عۇزىرىمىزعا بەرىلگەن»، «شىڭعىس قاعان جانە وكەتاي قاعان ماجارعا، كرىستيان جۇرتىنا ءتاڭىرىنىڭ جارلىعىن جىبەرگەن ەدى، بىراق ولار ءتاڭىرىنىڭ ءسوزىن تىڭدامادى»، اقىرى قانداي كەپكە ۇشىراعانى بەلگىلى، ەندى سەن دە، ءبىزدىڭ قاھارىمىزعا ۇشىراماي تۇرعاندا، «ءوز اياعىڭمەن كەلىپ، دارگەيىمىزگە باس ۇرۋعا ءتيىسسىڭ»، ايتپەسە، «قاس دۇشپان بولىپ شىعاسىڭ»، «ودان ارعى جاعى نە بولارى تاڭىرىگە ايان» دەپتى. بۇگىنگى باتىس جۇرتىنا قيسىنسىز قوقانلوقى، بىزگە دە ارتىق استامشىلىق كورىنگەنىمەن، 1241 جىلعى ەۋروپا جورىعى كولدەنەڭ كەسەلسىز، ەندى بىرنەشە ايعا ۇلاسسا، بۇدان سەگىز عاسىر بۇرىن اتتيلانىڭ اياعىنا جىعىلىپ، ەل-جۇرتىنا جانساۋعا سۇراپ العان ريم پاپاسىنىڭ ەنشىلى مۇراگەرى ءتورتىنشى يننوكەنتي دە ورىستىڭ ۇلى كنازدەرىنەن سوڭ، گەرمان يمپەراتورىمەن، فرانتسۋز كورولىمەن تالاسا-تارماسا باتۋ حاننىڭ تابانىن جالاۋى ابدەن ىقتيمال ەدى.
بەنەديكت پولون. «تارتار تاريحى». پولياك بەنەديكت ريم پاپاسىنىڭ مارتەبەلى وكىلى پلانو كارپينيگە، الدىن الا كەلىسىم بويىنشا، جول-جونەكەي، پولشادا قوسىلادى، قاناتتاس سەرىك، ءارى بولاشاقتاعى ارالىق ءتىلماش. تاتار تىلىنە جەتىك ەكەن. ياعني، سول زاماندا ەۋرازيادا حالىقارالىق قاتىناس ءتىلىنىڭ قىزمەتىن اتقارعان تۇركي. ءبىزدىڭ ورايدا قىپشاق ءتىلى. كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر تاتار ءتىلىن «موڭعول» دەپ ناقتىلايدى. سوناۋ قيىر شىعىستاعى بەلگىسىز موڭعولدىڭ ءتىلىن قيىر باتىستاعى پولياك قايدان ۇيرەنىپتى – بۇل جاعىنا وي سالۋعا تۇيسىك جەتپەگەن. سونىمەن، جاپسارلاس قىپشاقتاردىڭ ءتىلىن جەتىك بىلگەن، بالكىم، بۇرنادا ءدىن تاراتۋ ماقساتىمەن ءداشتى ايماعىن دا ارالاپ كورگەن موناح بەنەديكت رەسمي وكىلدىك قۇرامىنداعى ەكىنشى كىسى سانالعانىمەن، كوز عانا ەمەس، قۇلاق، ياعني شىن مانىسىندەگى باستى ادام بولىپ شىعادى. ريم پاپاسىنىڭ اتىنا جازىلعان، فرانتسيا كورولىنە دە ماعلۇم ەتىلگەن جول-جازبا كىتاپتىڭ نەگىزگى يەسى وسى بەنەديكت پولون بولعانداي. ويتكەنى «تارتارلار تۋرالى كىتاپتاعى» سىرتتاي كوز كورگەننەن باسقا بارلىق اقپار تەك بەنەديكت ارقىلى ءوتتى. سونىمەن قاتار، بەنەديكت پولوننىڭ ءوز قولىمەن جازىلعان، كارپيني قۇراستىرعان ەڭبەكتەن بىرقانشا ايىرىمى بار دەربەس كىتابى دا بولىپتى. بۇل تۋراسىندا ەمىس اقپار عانا ساقتالعان ەكەن. اقىرى، كۇنى كەشە عانا، 1965 جىلى كىتاپتىڭ ءوزى دە تابىلادى. بىراق تۇپنۇسقا، تولىق قالپىندا ەمەس. تس. دە برەديا دەگەن موناحتىڭ قولىنان شىققان، ىقشامدالىپ، كەي ءبىر تۇستا قىسقارتىلىپ كوشىرىلگەن پىشىندە. تاريح عىلىمىنداعى تابىس، ۇلكەن جاڭالىق بولدى. (بەنەديكت حيكايالارىنىڭ تىم شاعىن، تاعى ءبىر جاڭقاسى بەلگىلى: اۋىر ساپاردان ورالعان جولدا، كەلن قالاسىندا ايالداعان شاقتا الدەبىر اۋەسقوي موناح اۋىزەكى سويلەسىپ وتىرىپ جازىپ الىپتى; قاتارلاس نۇسقا دەپ دە، دەربەس شىعارما دەپ تە ايتۋعا كەلمەيدى، ايتكەنمەن ءبىردى-ەكىلى ايىرىم، ۇستەمەسى بار، نەگىزگى ءماتىندى بەكىتە كۋالاندىراتىن، ءماندى مۇرا).
بەنەديكت پولوننىڭ «تارتار تاريحى» كارپيني ارقىلى جەتكەن دەرەكتەردى ناقتىلاي تۇسۋمەن قاتار، كوپ رەتتە تولىقتىرىپ جاتادى جانە وزىندىك، تىڭ ماعلۇماتتارى دا ءبىرشاما. ونىڭ ۇستىنە، قاتىناسقان، ارالاسقان، كەڭەسكەن كىسىلەرىمەن ءوزى تىكەلەي، اۋىزبا-اۋىز سويلەسىپ وتىرعاندىقتان، اقپارى ناقتى، كولدەنەڭ، وقىس قاتەلەر ۇشىراسا قويمايدى. مۇندا دا شىڭعىس حان، ونىڭ اۋەلگى سوعىستارىنا قاتىستى، قيالدان تۋعان، لاقاپ اڭگىمەلەردىڭ ۇشىعى بار، بىراق تۇپتەپ كەلگەندە، كارپيني مەن بەنەديكت ويدان شىعارماعان، شىنىمەن-اق جۇرتتان ەستىگەن الدەبىر ەپوستىڭ جاڭعىرىعى دەپ بىلەدى بۇگىنگى زەرتتەۋشىلەر.
وكىلەتتىك ساپاردىڭ نەگىزگى ماقساتىنا وراي، كارپينيمەن قوسا، بەنەديكت مالىمەتتەرى دە شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ قىر-سىرىن بايىپتاۋ تارابىندا كورىنىس بەرەدى. ۇلىستىڭ بيلىك جۇيەسى، ىشكى قۇرىلىمى، اسكەري ۇجىمى، سوعىس الۋەتىمەن قاتار، كوشپەندىلەردىڭ تۇرمىس كەبى، شارۋاشىلىعى، ادەت-عۇرپى، نانىم-سەنىمى تۋراسىندا ناقتى دەرەك، بايىپتى تۇيىندەر.
تۇپتەپ كەلگەندە، پلانو كارپيني مەن بەنەديكت پولون ارقىلى باتىس جۇرتى وزدەرىنە ۇقسامايتىن، بارلىق جاعىنان كەرەعار، جات قانا ەمەس، ايرىقشا قاتەرلى جاڭا ءبىر الەمنىڭ پەردەسىن اشىپتى. جانە مۇنداعى بار ماعلۇمات كەيىنگى تاۋاريحتارعا دەرەكتى ۇيتقى بولىپتى.
ال ءبىز وتكەن تاريحىمىزبەن قاتار، ارىداعى تابيعي بولمىسىمىزدى تانۋعا سەپتەسەتىن ءماندى جادىگەرلەر رەتىندە تانيمىز.
اندرە دە لونجيۋمو. استسەلين. شىعىس تاراپتاعى بەلگىسىز جۇرت، ولاردان كەلەتىن قاۋىپ-قاتەر، پايدا، زيان تۋراسىندا تولىق اقپار الۋعا بەكىنگەن ريم پاپاسى مەن فرانتسۋز كورولى سول 1245 جىلى، پلانو كارپينيدىڭ سوڭىن الا، بىراق تۇستىك-شىعىس تاراپقا تاعى بىرنەشە دۇركىن جاۋشى جاساقتاپتى. بارلاۋ، بايىپتاۋ ماقساتىندا جانە العى ازياعا جەتكەن تاتار امىرلەرىمەن ارادا بايلانىس ورناتۋ ءۇشىن. دومەنيك، اندرە، استسەلين دەگەن كاتوليك موناحتارى باستاعان بۇل وكىلەتتى ساپارلار تاعدىرى ارقيلى شەشىلەدى.
اراگوننان شىققان فرانتسيسكان موناعى دومەنيكتىڭ ميسسياسى تۋراسىندا ەشقانداي دەرەك ساقتالماعان. الدەنەندەي سەبەپپەن بارار جەرىنە جەتپەدى دەگەن جورامال عانا بار. دومينيكان موناعى، لونجيۋمو قالاسىنان شىققان اندرە بولسا، سيريا، يراق ارقىلى ەكە موعۇل ۇلىسىنىڭ بيلىگىندەگى تۇستىك ازىربايجانعا، ءتابريز قالاسىنا جەتەدى. تاتار جۇرتى تۋرالى تام-تۇم دەرەكتەر عانا جيناپ، ارى قاراي اتتانعان جولىندا الدە بوگەسىن، الدە ساپار ازابىنان تايقىپ، ريم پاپاسىنىڭ ۇلى قاعانعا جولداعان حاتىن كولدەنەڭنەن كەزدەسكەن موعۇل اسكەرىنىڭ قولباسشىسىنا تابىستاپ، امان-ەسەن كەرى قايتادى.
دومينيكان موناعى، لومبارديالىق استسەليننىڭ ساپارى ۇزاق ەكى جىلعا سوزىلادى. فرانتسيادان شىعىپ، تەڭىز ارقىلى پالەستيناعا ءوتىپ، ودان ءارى سيريا، يران، گۇرجىستان مەن ارمەنيانى باسىپ، قاسىنداعى سەرىكتەرىمەن بىرگە قازىرگى ناحيچەۆان ايماعىندا تۇرعان، سىرتقى قاپقاز بەن تەرىستىك يرانداعى اسكەردىڭ باس قولباسشىسى بايجۋ-نوياننىڭ ورداسىنا جەتىپتى. الايدا، ەشقانداي كەلىسسوز، ارتىق اڭگىمە بولمايدى. استسەلين تۇتىنمەن الاستايتىن، ەكى وت ورتاسىنان ءوتۋ راسىمىنەن باس تارتادى جانە ءوزىن وتە دورەكى ۇستاپ، ارتىق سوزدەر ايتىپتى. سەندەردىڭ ءبارىڭ ءدىنسىز ءماجۋسي بولاسىڭدار، كەمشىن جاعدايلارىڭدى مويىنداپ، كۇنادان تازارۋ ءۇشىن حريستيان ءدىنىن قابىلداۋدى تالاپ ەتەم دەپتى. اشۋعا مىنگەن بايجۋ-نويان ەلشىنى دە، ونى جىبەرگەن ريم پاپاسىن دا مەيلىنشە بالاعاتتايدى. استسەليننىڭ تەرىسىن تىرىدەي سىپىرىپ، ىشىنە سابان تولتىرىپ، سول كەرەمەتتەي پاپانىڭ وزىنە قايتارماق بولادى. بىراق جاقىندا عانا كەلگەن، ەندى ۇلىس-بەگى سايلانباق ەلجىگەدەي-نوياننىڭ «ءبىزدىڭ سالتتا ەلشىگە ءولىم جوق» – دەگەن سوزىنە توقتاپتى. وسىمەن بار شارۋا بىتەدى. استسەلين باسى ساۋ قالپىندا وتانىنا ورالادى. دەسە دە، تاتار جۇرتىنىڭ كۇش-قۋاتى جانە تۇستىك قاپقازداعى احۋال تۋراسىندا ءبىرشاما ماعلۇمات الىپ قايتقان ەكەن. استسەليننىڭ ساپارلاس سەرىگى سيمون دە سەنت-كۆەنتين قاعازعا تۇسىرگەن ەلشىلىك بايانى، كارپيني كىتابىنان ۇزىندىلەر جانە باسقا دا ۇستەمە دەرەكتەرمەن قوسا، ەكىنشى ءبىر وقىمىستى موناح ۆينسەنت دە بوۆە ء(و.1264) قۇراستىرعان «تاريح ايناسى» اتتى ەنتسيكلوپەديالىق ۇلكەن جيناق قۇرامىندا ساقتالىپ قالىپتى جانە كەيىنگىلەر تارابىنان زەرتتەۋ نىساناسى بولعان.
ال اندرە دە لونجيۋمونىڭ ەكىنشى ساپارى ساتىمەن اياقتالادى. فرانتسۋز كورولى توعىزىنشى ليۋدوۆيك 1249 جىلى اقپاندا كيپردەن اتتاندىرعان ميسسيا قۇرامى تولىمدى – جيىنى جەتى كىسى ەكەن. تەڭىزدەن ءوتىپ، كىشى ازيا، كرەستشىلەر بيلىگىندەگى اكرا، انتيوحيا ارقىلى ءبىرشاما جەڭىل جولدان سوڭ تابريزدەگى ەلجىگەدەي-نوياننىڭ ورداسىنا كەلەدى. اراب، پارسى تىلدەرىنە جەتىك، كوشپەندى قاۋىمنىڭ رايىن دا تانىپ ۇلگەرگەن، ءارى اقىلدى، پاراساتتى لونجيۋمو راسىمنەن اۋىتقىمايدى، ۇلىس-بەگىنىڭ نۇسقاۋى بويىنشا، ودان ءارى ساپار شەگىپتى. حازار تەڭىزىن تۇستىك تارابىنان جاعالاي ءوتىپ، حورەزم، جەتىسۋ ارقىلى، تارباعاتايدا، ەمىل وزەنىنىڭ بويىندا تۇرعان باس ورداعا جەتەدى. بۇل كەزدە كۇيىك قاعان ولگەن، ۋاقىتشا بار بيلىك قاعاننىڭ جەسىرى وگۇل-عايمىشتىڭ قولىنا وتكەن; مارتەبەلى قاتىن الىستان جەتكەن جاۋشىلاردى سالقىن قابىلدايدى جانە باعىنىش تۋرالى بۇرناداعى جارلىقتى قايتالايدى، جىل سايىن كوپ مولشەردە الىم-البان تولەپ تۇرۋ قاجەتىن، ايتپەسە بۇكىل باتىس جۇرتى جازاعا تارتىلاتىنىن ايتىپتى.
اندرە دە لونجيۋمو ەلىنە 1251 جىلى كوكتەمدە ورالىپ، ساپار تۋرالى ءوزىنىڭ كورولىنە تولىق ماعلۇمات بەرەدى جانە، ءسوز جوق، جازبا تۇردەگى ەسەبىن قوسا تاپسىرعان. الايدا، بۇل قۇندى قۇجات كەيىنگى زامانعا جەتپەپتى، ايتكەنمەن، بەلگىلى مولشەردە ءوز كەزىندەگى تانىم، بىلىمگە جانە بۇدان سوڭعى قاتىناسقا سەپتەسكەنى كۇمانسىز. سونىمەن قاتار، لونجيۋمونىڭ ايتۋىندا ساقتالىپ، بىزگە جەتكەن ۇزىك، ساناما دەرەكتەردىڭ ءوزى ايرىقشا ءماندى.
گيلوم دە رۋبرۋك. «شىعىس ەلدەرىنە ساياحات». ۋاقىت وزعان سايىن، ەۋروپاداعى تاتار شاپقىنىنىڭ قاتەرى ازايعانداي كورىنەدى. ليۋدوۆيك IX ۇيتقى بولعان التىنشى كرەست جورىعى 1248 جىلى اۋىر جەڭىلىسكە ۇشىرايدى، اسكەرى قيراپ، ءوزى تۇتقىنعا تۇسكەن فرانتسۋز كورولى ەسەلەگەن قۇن تولەپ، بوستاندىققا ارەڭ شىعىپتى. «ءدىنسىز ساراتسيندەرگە» قارسى بولاشاق كۇرەستە جاڭا ءبىر امالدار ويلاستىرۋ قاجەت ەكەن. ەندى ليۋدوۆيك بارلاۋ ماقساتىمەن قوسا، وداقتاس رەتىندە، مۇسىلمان مايدانىنداعى سوعىسقا تارتۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋ ءۇشىن، ەكە موعۇل ۇلىسىنا ءوز تارابىنان جاڭا ءبىر ميسسيا جاساقتايدى. باسشىلىق مىندەتى فرانتسيسكان-مينوريت موناعى گيلوم دە رۋبرۋكقا جۇكتەلىپتى.
رۋبرۋك فرانتسۋز كورولىنە ەتەنە جاقىن، ونىمەن جورىق جولدارىندا بىرگە بولعان، جىگەرلى، پاراساتتى، ءارى جان-جاقتى ءبىلىمدى كىسى ەكەن. فلاندريالىق، سول كەزدە قىرىق جاس شاماسىندا. دەنەسى اۋىر، مىنەزى كەڭ، قيىندىققا ءتوزىمدى، ايرىقشا سابىرلى جان بولىپتى. بۇكىل ساپار بويى، قىسى، جازى جالاڭاياق جۇرگەن. (قاراقورىمدا، اقىرعان ايازدا باقايىن ۇسىك شالعانى بار). ەلشى دە ەمەس، جاۋشى دا ەمەس، كاتوليك ءدىنىن ۋاعىزداۋشى دەگەن پەردەمەن اتتانادى. قاسىندا كرەموندىق بارتولومەو دەگەن سەرىگى، گيلوم گوسسە دەگەن حاتشىسى، سيريالىق الدەبىر شالاعاي ءتىلماش جانە قىزمەتشى جەتكىن – جيىنى بەس ادام بولعان. رۋبرۋك جانە ونىڭ قوسشىلارى جول ايىرىعى پالەستينادان سوڭ، 1253 جىلدىڭ باسىندا، ۆيزانتيا استاناسى كونستانتينوپولدەن شىعادى. اۋەلى تەڭىز ارقىلى قىرىمعا، سۋداق قالاسىنا كەلىپ تۇسەدى. ودان ءارى ور-قاپىدان ءوتىپ، جايقىن دالانى باسىپ، حانزادا سارتاقتىڭ ورداسىنا بارادى. بۇدان سوڭ ەدىلدىڭ ساعاسى، باتۋ حاننىڭ عۇزىرىنا جەتىپتى. باتۋ قاراقورىمعا، موڭكە قاعانعا نۇسقايدى. رۋبرۋك جىبەك جولىنىڭ التىن ورداعا جالعاس ءبىر تارماعى بويىنشا، اۋەلى سارايشىق تۇسىندا جايىقتان ءوتىپ، شىعىسقا قاراي ەن دالامەن ءجۇرىپ وتىرىپ، قاراتاۋعا جەتىپ، ودان سوڭ تالاس القابىمەن شۋعا كەلەدى، ودان ءارى الاتاۋدى كوبەلەي ءجۇرىپ، ىلەدەن ءوتىپ، جەتىسۋدىڭ شەگىندە، قويلىق قالاسىندا ەكى اپتاداي ايالداپ، تىنىس تابادى دا، قاراشانىڭ سوڭىندا الاكولدى جاعالايدى. بۇدان ءارى جوڭعاردى باسىپ، ۇلى دالانى كولدەنەڭىنەن كەسىپ ءوتىپ، 1253 جىلدىڭ سوڭىندا موڭكە قاعاننىڭ كوك كۇيمەلى كوشپەندى ورداسىنا جەتىپتى. قىس ىشىندە، ءۇش اي بويى قاعان ورداسىمەن قوسا جىلجي قونىپ ءجۇرىپ، كوكەك ايىندا ساۋلەتتى قاراقورىمعا بىرگە كەلەدى. ۇلىس استاناسىندا ەكى ايدان استام بولىپ، 1254 جىلى ماۋسىمدا ەلىنە قايتۋعا رۇقسات الىپتى. اۋەلگى ۇزاق جولدان قاجىعان، دەنساۋلىعىنان قاۋىپتەنگەن بارتولومەو ءوز ىقتيارىمەن جات جۇرتتا قالادى. رۋبرۋك توتە جول – بالقاشتىڭ سىرتىمەن سارى ارقانى كوكتەي ءوتىپ، ەدىلگە، ساراي-باتۋعا جەتەدى. ودان ءارى حازار تەڭىزىنىڭ باتىس جاعالاۋمەن قاپقاز اسىپ، دەربەنت ارقىلى، بوگەسىن، قيىندىقسىز، 1255 جىلدىڭ باسىندا كيپرگە كەلىپ تۇسەدى. كوپ ۇزاماي، پاريجدە كورولدىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، پالەستيناعا قايتىپ ورالادى دا، ءبىر جىل وتىرىپ، ءوزىنىڭ ساياحات كەزىندە كورگەن-بىلگەنى مەن وي، تولعامدارىن تۇتاس ءبىر كىتاپ قىلىپ جازىپ شىعادى، ءراسىم بويىنشا، لاتىن تىلىندە. بۇدان سوڭ، 1257–1267 جىلداردا پاريجدە تۇرادى، ءوز زامانىنىڭ اتاقتى ادامدارىمەن جۇزدەسەدى، ونىڭ ىشىندە فرانتسيسكان موناعى، ايگىلى وقىمىستى رودجەر بەكونمەن كەزدەسىپ، كەڭىنەن سويلەسىپ، ونىڭ كەيىنگى ەڭبەكتەرىنە نەگىز بولعان ءبىرتالاي ماعلۇمات بەرەدى. 1215–1220 جىلدار ارالىعىندا تۋعان رۋبرۋك شاماسى 1270 جىلى قايتىس بولسا كەرەك.
ميسسيانىڭ نەگىزگى ماقساتى – دىنگە تارتۋ جانە وداقتاستىق ماسەلەسى ەشقانداي ناتيجەسىز اياقتالىپتى. ەسەسىنە باسقا تاراپ – جەر تانۋ ءجونى ايرىقشا جەمىستى بولعانىن كورەمىز. پلانو كارپيني جەتكىزگەن، ارقيلى سىپاتتاعى مول دەرەكتىڭ اقيقاتىن ايقىنداپ، كۇماندىسىن اجىراتىپ، باردى ناقتىلاۋ ۇستىنە، بايقامپاز رۋبرۋك قوسىمشا تاعى قانشاما ماعلۇمات جيناقتاپتى. ساياحاتشى تاتار جۇرتىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە ايرىقشا نازار اۋدارادى. قىرىمنان قاراقورىمعا دەيىنگى كەڭبايتاق جەر سىپاتى ءوز الدىنا، وسى ۇلان-اسىر قونىستى مەكەندەگەن حالىقتىڭ بولمىس-ءبىتىمى، وزىندىك ەرەكشەلىگى جاقسى بايىپتالعان. قىسقى، جازعى كوشى-قون، وردالى جۇرت سىپاتى ايرىقشا بەدەرلى. كوك كۇيمەلەر، ياعني اربا ۇستىنە تىگىلگەن، ارقايسىسىن جيىرما، ودان دا كوپ كولىك سۇيرەگەن ورنىقتى اق وتاۋلار مەن ادەپكى كيىز ۇيلەردىڭ بولمىس-ءبىتىمى، سىرتقى سۋرەتى مەن ىشكى كورىنىسى شەبەر كەيىپتەلەدى. ەلدىڭ شارۋاشىلىق ءجونى، مالشىلىق، اڭشىلىق تۋراسىندا كوپ دەرەك بار. حالىقتىڭ تۇرمىس-سالتى، ءىشىپ-جەمى، ەڭ اقىرى، قىمىزدىڭ قالاي دايىندالاتىنى تاپتىشتەپ باياندالعان. كوشپەندىلەردىڭ مىنەز-قۇلقى، نانىم-سەنىمىنەن باستاپ، كيىم كيىسى، وتباسى تىرىشىلىگى، ايەلدەردىڭ قوعامدا الاتىن ورنى – كۇندەلىكتى ءومىردىڭ سان سالاسى قامتىلادى. ايبىندى باتۋ حان مەن ونىڭ نەمەرە ءىنى، قاناتتاس سەرىگى، قۇدىرەتتى موڭكە قاعان، ۇلىستىڭ باسقا دا ۇلىق كىسىلەرى تۋراسىندا بۇرىنعى-سوڭعى ەشبىر جادىگەردە ۇشىراسپايتىن، تاريحي، ناقتى كۋالىكتەر بار. يمپەريا استاناسى قاراقورىم – زامانىندا جارىم دۇنيەنىڭ ورتالىعى، ساۋلەتتى شاھار سىپاتتالعان بىردەن-ءبىر ەڭبەك – وسى رۋبرۋك كىتابى بولادى. ءداشتى-قىپشاقتاعى باتۋ مەن ونىڭ ۇلى سارتاقتىڭ ورداسى، قاراقورىمداعى موڭكە قاعان سارايى بارلىق ءسان-سالتاناتىمەن، دايەكتى، شىنايى بەينەلەنگەن. قاراقورىمداعى قالا ءومىرى، ونداعى ارقيلى ءدىن وكىلدەرى مەن سىرتتان كەلگەن، ءارتۇرلى ۇلت ادامدارى تۋراسىنداعى ماعلۇماتتار ۇلىس استاناسىن، ورتالىقتاعى جۇرتشىلىق ءومىرىن بەدەرلەي تۇسەدى.
تۇتاستاي العاندا، رۋبرۋك ەڭبەگى شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ ىشكى تۇرپاتىن، ءبىزدىڭ كوشپەندى قاۋىمنىڭ وتكەن بولمىسىن بايىپتاۋدا ءبىرىنشى كەزەكتەگى، ماعلۇمات، دەرەگى مول، ايرىقشا ءماندى، ساناۋلى ەسكەرتكىشتەردىڭ قاتارىنا جاتادى.
ريكولدو دە مونتە-كروچە. «قاسيەتتى ولكەگە ساياحات.» كاتوليك موناح ريكولدو ء(و.1309) حريستيان ءدىنىن ۋاعىزداۋ جانە تاراتۋ ماقساتىمەن XIII عاسىردىڭ سوڭعى ون بەس-جيىرما جىلىندا تاقاۋ شىعىس ەلدەرى: پالەستينا، سيريا، يراك، پەرسيانى، سونداي-اق كۇنگەي قاپقازدى ارالاپ، كەيبىرىندە ءبىرشاما ۇزاق ايالداپ، بايتاق ولكەدەگى ارقيلى حالىقتار، ولاردىڭ تۇرمىس-سالتى، ۇعىم-نانىمى تۋراسىندا مول ماعلۇمات جينايدى. ايرىقشا ءدىندار ريكولدو ناقتى دەرەكتەرمەن قاتار، قيسىنسىز داقپىرت، پالە-جالاعا كوپ ورىن بەرگەن، حريستيان دىنىنەن تىس جۇرتتاردىڭ ەشقايسىسىن جاقتىرمايدى، ءبارى دە وڭباعان، ءبارى دە حايۋان كەيىپتى، اسىرەسە ساراتسين – مۇسىلمان قاۋىمى ايرىقشا جەكسۇرىن كورىنەدى. وسى ورايدا «شىعىس حالىقتارىنا قارسى كىتاپ»، «قۇراندى تەرىستەۋ» دەيتىن ارنايى ەڭبەكتەر جازىپتى. ايتكەنمەن، ريكولدو ساپارىنىڭ نەگىزگى ءبىر ماقساتى – وسى ەلدى ايماقتاردى عۇزىرىنا كەلتىرىپ وتىرعان جانە حريستيان الەمى ءۇشىن ايرىقشا قاتەرلى، «عالامات ءارى قورقىنىشتى جۇرت» تۋراسىندا جان-جاقتى ماعلۇمات جيناۋ بولعاندىقتان، ءوزىنىڭ ەڭ باستى شىعارماسى «قاسيەتتى ولكەگە ساياحات» كىتابىندا تاتار تاقىرىبىن ارنايى قامتيدى. مىنەز-قۇلىق، ادەت-عۇرىپ، وزىندىك نانىم مەن جەرلەۋ راسىمدەرى، تاعى باسقاداي ەتنوگرافيالىق دەرەكتەر. تاتارلاردىڭ شىعۋ تەگىنە قاتىستى اڭىز-لاقاپ، شىڭعىس حاننىڭ جانە ونىڭ مۇراگەرلەرىنىڭ جاۋلاۋ سوعىستارى تۋراسىندا باتىس جۇرتتارى ءۇشىن قاجەتتى دەگەن ازدى-كوپتى اقپار. ىلكىدەگى ارىپتەس ءدىن-قارىنداستار: كارپيني، رۋبرۋك، بەنەديكت كىتاپتارىنداعى، كەڭىنەن قامتىعان بايسالدى تۇرعى جوق، ايتكەنمەن، وسى تاقىرىپتاعى ەسكىلىكتى، ساناۋلى ەڭبەكتىڭ ءبىرى، كولەڭكەلى تۇستارىن ءدىني تار ءورىس اسەرى دەپ قاراساق، زامانا تاڭباسى تانىلاتىن بىرقانشا ءماندى سىپاتى بار. جاڭالىعى بولماسا دا، بۇرىنعىعا ۇستەمە ەسەپتى.
ايتا كەتەتىن ءبىر جاعداي، رۋبرۋكتان سوڭ، بىراق ريكولدودان بۇرىن، 1274 جىلى تاڭباعا تۇسكەن، «تاتارلاردىڭ ءىس-جايى» اتالاتىن، وزگەشە ءبىر قۇندى مۇرا بولعان. كونە فرانتسۋز تىلىندە جازىلىپتى. كۇنى كەشە عانا، 1904 جىلعا دەيىن تۋرين كىتاپحاناسىنىڭ قورىندا تۇرعان. ورتكە كەتەدى. باسقا ءبىر قويمادا نەبارى سەگىز بەتتىك شاعىن ءبىر ۇزىگىنىڭ كوشىرمەسى ساقتالىپ قالادى. جانە مازمۇنى. تەرىپ ايتقاندا: ەكىنشى… ءۇشىنشى… التىنشى حاندار تۋرالى – تۇرمىس جاعدايى – مالى – ۇيلەرى – كوشى-قونى – ەلشىلىك ءجونى – سوعىس تاسىلدەرى، ت.ت. ەكىنشى ليون سوبورىنا دايىندالعان جانە باياندالعان انىقتاما ەڭبەك ەكەن. اۆتورى – دومينيكان موناعى، اعىلشىن داۆيد ەشبي. 1261 جىلى يرانداعى قۇلاعۋ حانعا ەۋروپا تارابىنان بارعان العاشقى ەلشى. سول بەتى ەلحان جۇرتىندا قالىپتى. ۇزاق ۋاقىت – ون ءتورت جىل بويى، اۋەلدە قۇلاعۋ، ودان سوڭ اباعا حاندار تۇسىندا كاتوليك ميسسياسىنىڭ تۇراقتى، ماملەگەر وكىلى، ءارى ەلحانداردىڭ باتىس ماسەلەسى بويىنشا كەڭەسشىسى قىزمەتىن اتقارعان. ياعني، جات جۇرتتىڭ بار بولمىسىن كوزبەن كورىپ، تەرەڭىنەن تانىعان ادام. 1274 جىلى اباقا حاننىڭ باتىس ەۋروپاعا شىعارعان ۇلكەن ەلشىلىگىنىڭ قۇرامىندا، ءتىلماش رەتىندە كەلىپ، كاتوليك شىركەۋىنىڭ الەمدىك جيىنى ليون سوبورىندا اتالمىش ەڭبەگىن ءدىندار جاماعات الدىنا تارتقان. بىزگە ماعلۇم تاقىرىپتارىنا قاراعاندا، ءمان-ماڭىزى دا ەرەكشە بولسا كەرەك. ورنى تولماس، وكىنىشتى جاعداي. دەسە دە، كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر بالكىم، الدەبىر قاراڭعى قويمادا الدەنەندەي كوشىرمەسى ساقتالىپ قالعان شىعار… دەگەن ءۇمىت ايتادى. ازىرشە قولدا بارى – كىرىسپە ءسوز بەن كوشى-قون تۋرالى شاعىن ۇزىك قانا.
ماركو پولو. «الەمنىڭ ارقيلى سىپاتى». ايگىلى ەسىم، اتاقتى كىتاپ. ماركو پولو ەلشى دە ەمەس، ساياحاتشى دا ەمەس، ساۋداگەر بولاتىن. 1254 جىل شاماسىندا ۆەنەتسيادا تۋىپتى. باي كوپەستەر اۋلەتىنەن. بۇل كەزدە ۆەنەتسيا رەسپۋبليكاسى جارىم دۇنيەمەن ساۋدا قاتىناسىن ورناتقان. ماركونىڭ اكەسى نيككولو، ءوزىنىڭ ءىنىسى ماتتەومەن بىرگە 1264–1265 جىلدارى كونستانتينوپولدەن قىرىمعا كەلىپ، ودان ەدىلگە ءوتىپ، ءۇستىرت، حورەزم، سىرداريا الابى، جەتىسۋ ارقىلى قىتايعا جەتەدى. ساۋدا جونىمەن باتىس جۇرتىنان كەلگەن العاشقى كوپەستەر رەتىندە قۇبىلاي حاننىڭ قۇرمەت، سەنىمىنە يە بولىپتى. ءتيىمدى ساۋدا، مول تابىستان سوڭ، قۇبىلايدىڭ ريم پاپاسىنا جازعان حاتىن الىپ، 1269 جىلى ەلىنە ورالادى. ارادا ەكى جىل وتكەندە كەرى قايتادى. بۇل جولى نيككولو ەرەسەك ۇلى، الدە ون جەتى، الدە ون توعىز جاستاعى ماركونى الا ءجۇرىپتى. پالەستينا، يراق، يران، اۋعانستان، تاڭعۇتتى باسىپ، يمپەريانىڭ جاڭا استاناسى حانبالىق – پەكين قالاسىنا كەلەدى. سول بەتىندە اعايىندى-بالالى ءۇش پولو قۇبىلايدىڭ قىزمەتىندە ون جەتى جىل بولىپتى. جاس ماركو ۇلكەن مارتەبەگە جەتەدى، مەملەكەتتىك جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارادى، ۇزاعىنان تۇرىپ، ەركىن ارالاپ، ىشكى قىتايدى مەيلىنشە تانيدى، ۇلى دالانىڭ شەكتەس، تۇستىك اتىرابىن كورەدى، ءتىپتى، ۇندىستانعا، ۇندىقىتاي جاعىنا ەلشىلىك شارۋالارىمەن بارادى. اقىرى، اكەسىمەن، اعاسىمەن بىرگە ەۋروپاعا قايتۋعا رۇقسات الىپتى، بىراق جولاي تاعى دا ءبىر ماڭىزدى مىندەتتەر اتقارۋعا ءتيىس بولادى. 1292 جىلدىڭ باسىندا تسيۋانچجوۋ پورتىنان كەمەلەر كەرۋەنىمەن بىرگە اتتانىپ، وڭتۇستىك-قىتاي تەڭىزىن، ءۇندى مۇحيتىن كەسىپ ءوتىپ، پارسى شىعاناعى ارقىلى باسراعا جەتەدى، ودان سوڭ، 1295 جىلى ۆەنەتسياعا امان-ەسەن ورالىپتى. الايدا، بەيمازا جان تىنىش جاتا المايدى. تەڭىزدەگى بيلىككە تالاس، ساۋدا ورىسىنە باقاس ۆەنەتسيا مەن گەنۋيا اراسىنداعى سوعىسقا قاتىناسىپ، تۇتقىنعا تۇسەدى. وسى، گەنۋيا تۇرمەسىندە جاتقان كەزىندە، 1298 جىلى، بۇرنادا باستان وتكەندەرىن ايتقان، قيال-عاجايىپقا ۇقساس اڭگىمەلەرىن، ول دا تۇتقىن، پيزا قالاسىنان شىققان رۋستيچانو دەگەن ساۋاتتى كىسى كونە-فرانتسۋز تىلىندە قاعازعا تۇسىرەدى. كەلەسى جىلى قاماۋدان بوساعان ماركو پولو بۇدان سوڭعى شيرەك عاسىر عۇمىرىندا ءوزىنىڭ جانە اكەسى مەن اعاسىنىڭ باستان كەشكەندەرىن تاعى قانشاما جۇرتقا اڭگىمەلەيدى، اۋەلگى رۋستيچانو نۇسقاسىنان باسقا، قايتالاق ۇستىنە قانشاما ايىرىم، قوسىمشاسى بار، كەمى بىرەر ءجۇز جازبا پايدا بولادى، سونىڭ توقسانعا تاقاۋى بۇگىنگى زامانعا جەتكەن كورىنەدى. ماركو پولو 1324 جىلى اتا جۇرتىنا دۇنيە سالىپتى.
سونشاما اڭگىمە، قيلى حيكايانى جاحانكەزدىڭ ءوز اۋزىنان تىڭداعان، نەمەسە، جازبالاردى وقىعان تۇستاس كىسىلەر وسىنىڭ ءبارى شىلعي وتىرىك دەپ ەسەپتەگەن، ودان سوڭعىلار دا سەنە قويماعان، ءتىپتى، بۇگىنگى زەرتتەۋشىلەردىڭ كەيبىرى ءىشىنارا قوسپا، جالعان اقپارى كوپ، كەرەك دەسەڭىز، ماركو پولو قىتايدا بولماعان، بار اڭگىمەسىن اراب، باسقا دا مۇسىلمان كوپەستەرىنەن ەستىگەن دەپ كۇمان ايتادى. دەسە دە، بايىپتى تالداۋلار ماركو پولو كىتابى ۇساق-تۇيەك كىناراتىنا قاراماستان، باستان-اياق كوزبەن كورگەن شىندىق نەگىزىندە جازىلعان دەپ بىلەدى.
«الەمنىڭ ارقيلى سىپاتى» نەگىزىنەن قۇبىلاي تۇسىنداعى يۋان يمپەرياسىنا قاتىستى. سونىمەن قاتار، كىشى ازيا، تۇستىك قاپقاز ايماعى، يراق، يران، حوراسان، تاڭعۇتقا بايلانىستى، ارىداعى ءۇندىستان، جاپون، يندونەزيا ارالدارى، ۇندىقىتاي جۇرتى تۋراسىندا، سول زامان ءۇشىن مۇلدە بەلگىسىز، بۇگىندە تاريحي دەرەكتى قانشاما ماعلۇمات ايتىلادى. شىنىندا دا، ماركو پولو كىتابى ورتا عاسىرلارداعى ەۋروپانىڭ تانىم كوكجيەگىن كەڭەيتكەن، گەوگرافيالىق جاڭالىقتارعا تولى جانە باتىس جۇرتتارىنىڭ بۇدان سوڭعى داۋىردەگى تەڭىز كەشۋلەرى مەن الەمدىك ەكسپانسياسىنا ىقپال ەتكەن ەرەكشە ەڭبەك بولدى.
ءوز تۇرعىمىزعا كەلسەك، شىڭعىس حان زامانىنا سايكەس دەرەكتەردە جاڭالىق جوق، بىراق باردى بەكىتە تۇسپەك. سونىمەن قاتار، «باتىس تاتارلار»، ەسەبى ءداشتى-قىپشاق شەگىندەگى تۇرىك قاۋىمى، ولاردىڭ تۇرمىس-جايى، باركا (بەركە) مەن الاۋ (قۇلاعۋ), ياعني التىن وردا مەن يران اراسىنداعى سوعىسقا قاتىستى جاعداياتتار نازار اۋدارارلىق. «ۇلكەن تۇركستان» – شاعاتاي ۇلىسى تۋرالى دا ايتىلادى. البەتتە، ماركو پولو جازبالارىنان تاتار جۇرتىنىڭ ادەت، سالت ءراسىمى، شارۋاشىلىعى، تۇرمىسى، سوعىس ونەرى، اڭشىلىق، ساياتشىلىق جونىمەن قاتار، مىنەز-قۇلىق، وزىندىك نانىمى توڭىرەگىندە دە بىرقانشا ماعلۇمات الامىز.
گايتون. «شىعىس جۇرتتارى تاريحىنىڭ گۇلباقشاسى». ارميان پاتشالارىنىڭ ەجەلگى اۋلەتىنەن شىققان گايتون (حەتۋم) جاس كەزىنەن-اق ءدىن جولىن قۋىپ، تۋعان جەرىنەن كەتەدى دە، ءومىرىنىڭ كوپشىلىك بولىگىن «قاسيەتتى ولكە» – پالەستينادا وتكىزەدى، ءدىني ساپار ءارى اۋەستىك جونىمەن تاقاۋ شىعىس ەلدەرىن ارالايدى، بالكىم، يران، تۇركستاننان ءوتىپ، قىتايعا دەيىن بارىپ قايتادى. 1270 جىلدار توڭىرەگىندە ماملۇك بەيبارىس سۇلتانعا قارسى سوعىسقا قاتىسادى، وسى تۇستا، الدە كەيىنىرەك، جاۋىنگەر، ءدىني يواننيت وردەنىنە كىرەدى، اقىرى، مۇسىلمان اسكەرىنەن قيراي جەڭىلىپ، ىعىسا شەگىنگەن باۋىرلاستارىنىڭ سوڭىنان، 1305 جىلى كيپرگە جەتىپتى. بۇل كەزدە جاسى دا ۇلعايعان بولسا كەرەك، ەندى ءبىرجولا ءدىن جولىنا تۇسەدى. 1306 جىلى ەۋروپاعا قونىس اۋدارىپ، فرانتسيا، پۋاتە قالاسىنداعى موناستىرگە تۇراقتايدى. اتالمىش كىتاپتى وسىندا، 1307 جىلى تاڭباعا تۇسىرگەن – ءبىلىمدار موناح نيكولا فالكون دە تۋل. گايتوننىڭ ايتۋىمەن، كونە-فرانتسۋز تىلىندە سوزبە-ءسوز جازىپ الادى دا، لاتىن تىلىنە اۋدارىپ، ريم پاپاسىنىڭ الدىنا تارتادى. جان-پول رۋدىڭ كورسەتۋىنشە، گايتون اتاۋلى ەڭبەگىنەن سوڭ كوپ ۇزاماي دۇنيە سالىپتى. ءتارىزى – 1309 جىل.
«گۇلباقشا» ءوز زامانى ءۇشىن ەرەكشە شىعارما بولىپ شىعادى. كەزىندە ماركو پولو كىتابىمەن قاتار اتالعان جانە كەڭىنەن تاراعان. ءماشھۇر فرانسۋا رابلەنىڭ ءوزى جوعارى باعالاعان ەكەن. اۋقىمى كەڭ، دەرەگى مول، ءارى كوز كورگەن جول-ساپار ۇلگىسىمەن، قىزعىلىقتى جازىلعان گايتون كىتابىنىڭ ەجەلگى فرانتسۋز ادەبيەتى مەن تاريحناماسىندا اتاۋلى ورنى بار. كەيىنگى عىلىمعا بەرەر ماعلۇماتى دا ءبىرشاما.
كولەمدى ەڭبەك ءتورت بولىمنەن تۇرادى. ءبىرىنشى ءبولىم – قىتاي مەن ينديا، تۇركىستان مەن حورەزم، ارمەنيا مەن گرۋزيا – جيىنى شىعىستىڭ ون ءتورت ەلىن قامتيدى. ەكىنشى ءبولىم – تۇركيا جانە ورتا شىعىستاعى مۇسىلمان مەملەكەتتەرىنە ارنالعان. ءتورتىنشى ءبولىم – ەگيپەت–مىسىر پاتشالىعىنىڭ تاريحى مەن جالپى سىپاتى جانە كەزەكتى كرەست جورىعىن قالاي ۇيىمداستىرۋ تۇرعىسىنداعى ۋاعىز بەن كەڭەس. ءبىزدىڭ تاقىرىبىمىزعا قاتىستى – كىتاپتىڭ ءۇشىنشى بولىگى. باستان-اياق تاتار جۇرتىنا ارنالعان. «اتاپ ايتقاندا، بۇلاردىڭ كىم ەكەندىگى، مەكەن-تۇراعى، كوپتەگەن ەلدەردى وزىنە قالاي قاراتقانى جانە العاشقى باسشىلارى تۋراسىندا». وسى ورايدا شىڭعىس حاننىڭ كوتەرىلۋى، بيلىككە جەتۋى، جات جۇرتتارعا اتتانىسى ناقتى تاريحي دەرەكتەر سۇلباسىمەن قاتار، اڭىز، لاقاپ نەگىزىندە قالىپتانعان. جوشى حان، وكەتاي قاعان، بۇلارعا جالعاس كۇيىكتىڭ قاعان كوتەرىلۋى، باتۋ حاننىڭ باتىس جورىعى، موڭكە قاعاننىڭ ارميان پاتشالىعىمەن ارا قاتىناسى، قۇلاعۋدىڭ باعداتتى الۋى – جيناقتاپ ايتقاندا، شىڭعىس حاننىڭ باستاپقى مۇراگەرلەرىنىڭ تاريحى بايىپتالادى، يۋان يمپەرياسى مەن التىن وردا تۋراسىندا ماعلۇمات بار. گايتون شىڭعىس حاننان موڭكە قاعانعا دەيىنگى ارالىق دەرەكتەرىن «تاتار تاريحىنا ارنالعان ءۇش كىتاپتان» ىرىكتەگەنىن، ال ودان بەرگى زامان تۋراسىندا ءوزىنىڭ اعاسى (اكەسىنىڭ باۋىرى), ارميان پاتشاسى گەتۋمنان ەستىگەنىن ايتادى; بۇدان سوڭعى داۋىرگە ءوزىنىڭ تىكەلەي كورگەنى مەن بىلگەنى ارقاۋ بولىپتى. اۋەلگى تاۋاريحتىڭ بۇلدىراپ كەتەتىن تۇستارى بار دەدىك، ال ىلكى زامانداعى تاريحي وقيعالاردىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن گەتۋم ارقىلى جەتكەن جانە اۆتوردىڭ ءوزى كۋاگەر بولعان كەيىنگى كەزەڭ دەرەكتەرى ناقتىراق. سونىمەن قاتار، شىڭعىس حان جۇرتىنىڭ اسكەري ونەرى مەن ادەت-عۇرپى، مىنەز-قۇلقى تۋراسىنداعى ازدى-كوپتى ماعلۇمات تا نازار اۋدارارلىق دارەجەدە.
يوسافات باربارو. «تاناعا ساياحات». XIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمىندا جانە وعان شەكتەس داۋىردە شىعىس تاراپتاعى الىس-بەرىس ساۋدا جانە ديپلوماتيالىق قاتىناستار قالىپتى جاعدايعا اينالادى. ەۋروپا جۇرتىنىڭ كوبىرەك جالعاسقانى – ەلحان ۇلىسى، ياعني قۇلاعۋ اۋلەتىنىڭ يەلىگىندەگى يران بولدى. الىستاعى يۋان يمپەرياسىمەن ارالىقتاعى بايلانىس تا ۇزىلمەيدى. ۆەنەتسيادان، گەنۋيادان، فلورەنتسيا مەن پيزادان شىققان كوپەستەر جىبەك جولى ارقىلى قىتايعا، ودان ءارى ءۇندىستان مەن يندونەزياعا ەركىن قاتىنايدى، كاتوليك ءدىنىن ۋاعىزداۋشى ميسسيونەرلەر دە بۇلاردان قالىسپايدى. وسى قاتارداعى، «حانبالىق ارحيەپيسكوپى جانە بۇكىل شىعىس پاتريارحى» مارتەبەسىنە جەتكەن دجوۆانني مونتە-كورۆينو (1247–1328) پەكيندە قىرىق جىل تۇرىپتى، ول قۇرعان ءدىني ورتالىقتىڭ وكىلدەرى يۋان يمپەرياسىن ەركىن ارالايدى، تەك تۇپكى حاندىق قانا ەمەس، شاعاتاي ۇلىسى مەن التىن وردانىڭ وزىندە حريستيان ءدىنىن ناسيحاتتايدى. مونتە-كورۆينونىڭ جانە ونىڭ سەرىكتەرىنىڭ ۇلكەن جازبالارى بەلگىسىز، تەك جەكەلەگەن حاتتارى عانا ساقتالعان. بۇل شاعىن كولەمدى جازبالاردا باتىس ەۋروپا مەن يۋان يمپەرياسىنىڭ ارا قاتىناسى، ىشكەرىدەگى موڭعول تاريحى مەن مادەنيەتى تۋراسىندا ءماندى ماعلۇماتتار ۇشىراساتىن كورىنەدى. 1316–1330 – ون ءتورت جىل بويى شىعىس ەلدەرىن ارالاعان جيحانكەز موناح ودوريكو دە پوردەنونە، ۆاتيكان ەلشىسى، قىرىم، ەدىل، ءداشتى-قىپشاق، جوڭعار ارقىلى 1338 جىلى قىتايعا جەتىپ، توعان-تەمىردىڭ قابىلداۋىندا بولعان دجوۆاني مارينولي وزدەرىنىڭ جولجازبا كىتاپتارىندا نەگىزىنەن يۋان يمپەرياسىنىڭ شەگىندەگى موڭعولدار جونىندە عانا ايتادى.
وسى زامانداعى كوشپەندىلەر قاۋىمىنا قاتىستى مول دەرەك شىعىس ەۋروپا – التىن ورداعا بايلانىستى. ەسەبى، بۇلار دا ءبىزدىڭ تاقىرىبىمىزعا ەتەنە ەمەس، جالعاس، ساباقتاس سارىندار عانا. ايتسە دە، اتاۋسىز قالدىرۋعا بولمايتىن ءبىر ەرەكشە ەڭبەك بار. «تاناعا ساياحات» اتالادى. اۆتورى – ۆەنەتسيالىق يوسافات باربارو (1413–1494).
ءبىلىمدى، پاراساتتى جانە ءورىسى كەڭ، ىزگى، بەكزات ءبىتىمدى يوسافات باربارو جاس جىگىت كەزىندە، 1436 جىلى ساۋدا ىسىمەن التىن وردا شەگىندەگى تانا (ازاۋ) قالاسىنا كەلەدى. تانا-ازاۋ – گەنۋيا رەسپۋبليكاسىنىڭ قىرىمداعى العى ساۋدا ورتالىقتارى سولدايا (سۋداق) پەن كاففا (فەودوسيا) سياقتى، ۆەنەتسيا رەسپۋبليكاسىنىڭ التىن وردامەن كەلىسىم نەگىزىندە ورنىعىپ وتىرعان اشىق وتار-بەكەتى بولاتىن. باتىس پەن شىعىستىڭ كەڭ كولەمدى، ەركىن ساۋدا اينالىمى وسى تىرەك قالالار ارقىلى جۇزەگە اسىپ جاتقان. كەلگىنشى ەۋروپالىقتار مەن جەرگىلىكتى – سىرتقى جۇرت ءالى دە «تاتار» اتايتىن تۇرىك-قىپشاق قاۋىمى قاناتتاس، ارالاس ءومىر كەشىپ، ەركىن قاتىناسىپ جاتقان بەيبىت قالادا يوسافات باربارو از، كەم ەمەس، تۋرا ون التى جىل تۇرادى. ەلدىڭ ءتىلىن ەركىن يگەرىپ، ادەت-سالتىنا ابدەن قانىعادى، قاسيەتىن تانىپ، قالتقىسىز ارالاسىپ، ۇلكەن قۇرمەت، سەنىمگە جەتەدى، يوسافات ەسىمى جۇسىپكە اينالىپ، قاراشىدان حان اۋلەتىنە دەيىنگى ارالىقتا قانشاما دوس-جار تابادى. البەتتە، ءجۇسىپ-يوسافات سونشاما جىل بويى تانا-ازاۋدا بايلانىپ وتىرماعان، ساۋدا، كاسىپ ىسىمەن، كەيدە اۋەستىك، بىلۋگە قۇمارلىق جونىمەن كوشپەندىلەر جايلاعان كەڭ دالاعا شىعادى، ءداشتى-قىپشاقتىڭ ءبىرتالاي ءوڭىرى – قارا تەڭىزدى جاعالاپ، ۇزە – دنەپر وزەنىنە دەيىن، قىرىمعا بويلاپ، ازاۋ تەڭىزىن توڭىرەكتەپ تاڭ – دوننان ءوتىپ، تەرىستىك قاپقاز بەن ەدىل بويىنا دەيىن بارىپ قايتادى جانە بۇل جەرلەردىڭ كوبىنە ءبىر ەمەس، الدەنەشە مارتە قاتىناعان سياقتى.
قانشاما زاماننان سوڭ، 1452 جىلى ەتەنە جۇرتپەن قوشتاسىپ، وتانىنا ورالعان يوسافات باربارو بيىك مارتەبەگە جەتىپ، ۆەنەتسيا رەسپۋبليكاسىنىڭ جۇرت ۇستاعان ۇلكەن تۇلعالارىنىڭ بىرىنە اينالادى، كانىگى ساياساتكەر، تاجىريبەلى ديپلومات رەتىندە ەلدىڭ ىشكى، سىرتقى ىستەرىنە بەلسەنە ارالاسادى، ال 1473–1479 جىلدارى پەرسيادا ەلشىلىك قىزمەت اتقارادى. بارار جانە قايتار جولدارىندا تاعى دا ازاۋ، ءداشتى-قىپشاق ارقىلى ءوتىپ، بۇرىنعىسىن ەسكە تۇسىرەدى، ەجەلگى تانىستارىن سۇراستىرادى، تاعى قانشاما قيماس اسەرمەن ورالادى. جاسى جەتپىستى يەكتەگەن باربارو بۇدان سوڭعى جىلداردا دوج سارايىندا مانساپتى، ۇلىق قىزمەتتەر اتقارادى. ءداشتى-قىپشاق تۋراسىنداعى ەستەلىك كىتابىن قارتايعان شاعىندا، 1489–1492 جىلدار ارالىعىندا تاڭباعا ءتۇسىرىپتى. ساياحاتناما ەستەلىكتىڭ قولجازبا نۇسقاسى كۇنى بۇگىندە ۆەنەتسياداعى ۇلتتىق اۋليە مارك كىتاپحاناسىندا ساقتالىپ تۇرعان كورىنەدى.
يوسافات-ءجۇسىپ دالالىق تۇرىك-قىپشاق ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىن قامتىعان. مال شارۋاشىلىعى، اڭشىلىق، اسكەري احۋال، ساۋدا-ساتتىق، ەگىنشىلىك، قولونەر كاسىبى. تۇرمىس-جايى، باسپاناسى، كوشى-قونى. كيىمى، اس-سۋى، سوعىس ونەرى، قارۋ-جاراعى. مىنەز-قۇلقى، جاۋجۇرەك ءبىتىمى، ادامگەرشىلىك قاسيەتى، وزىندىك ەرەكشەلىگى. ناقتى ءارى سونشاما مول ماعلۇمات. كوشپەندى ءتۇز جۇرتىنىڭ جان الەمىن قالتقىسىز ۇققان، رۋحاني، ىشكى كەيپىن جەتە تانىعان ەۋروپالىق جالعىز ەڭبەك دەر ەدىك.
يوسافات باربارونىڭ «تاناعا ساياحاتى» – بۇدان بۇرىنعى كارپيني، بەنەديكت، رۋبرۋك دەرەكتەرىن ناقتىلاي تۇسەدى جانە تەرەڭدەتىپ، كەڭەيتىپ، تولىقتىرادى. ارادا ەكى عاسىر وتسە دە، كوشپەندىلەر قاۋىمىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگى، بولمىس-ءبىتىسى وزگەرە قويماپتى. التىن وردا قۇرامىنداعى جۇرت – كەشەگى شىڭعىس حان زامانى، تاتار دالاسىنداعى رۋ-تايپالاردىڭ تىكەلەي جالعاسى ەكەن. سونىمەن قاتار، بۇدان سوڭعى زامانداردا قازاق اتانىپ، بۇكىل شىعىس ءداشتى-قىپشاقتى باۋىرىنا باسقان ءبىزدىڭ جۇرتتان ايىرىم بەلگىلەرى بايقالمايدى. عاسىردان عاسىرعا ۇلاسقان قالىپتى تىرشىلىك كەبى، وزىندىك ءداستۇر-سالت، تۇرمىس پەن بولمىس. باتىس جيحانكەزدەرىنىڭ ورتا عاسىرلار شەگىندەگى ايگىلى ەڭبەكتەرىنىڭ ىشىندە وقشاۋ تۇرعان، ىقىلاس، تۇسىنىسپەن عانا ەمەس، ءسۇيىنىش، ريزاشىلىقپەن جازىلعان «تاناعا ساياحات» كىتابىن تولقىماي وقۋ مۇمكىن ەمەس. ءتۇز پەرزەنتىنىڭ ءوز قولىنان شىققانداي بۇل وزگەشە تۋىندى كەزىندە ءبىزدىڭ «الاساپىران» اتتى ۇلكەن كىتابىمىزعا كۇش-قۋات قوسقان ارنالى بۇلاقتاردىڭ ءبىرى بولىپ ەدى.
دالالىق كوشپەندىلەر تىرشىلىگىنە قاتىستى تاعى ءبىراز تانىمدىق ماعلۇمات يوسافات باربارونىڭ جاسى كىشى وتانداسى ءھام ارىپتەسى امبرودجو كونتاريني جازبالارىنان ۇشىراسادى. 1474–1477 جىلداردا پەرسيادا ارنايى ەلشى قىزمەتىن اتقارعان كونتاريني بارار جانە قايتار جولدارىندا ۇزە-داريا (دنەپر), قارا تەڭىزدىڭ تەرىستىك جاعالاۋى، قىرىم تۇبەگى جانە ەدىل القابىمەن ءجۇرىپتى، ەسەبى، باتىس ءداشتىنى وڭدى-سولدى كەسىپ وتكەن. ەلىنە ورالعاننان سوڭ، جول-ساپار كۇندەلىگى نەگىزىندە «پەرسياعا ساياحات» اتتى شاعىن كىتابىن جازادى. بۇل ەسكىلىكتى ەڭبەكتەگى دالا جۇرتىنىڭ تۇرمىس-سالتىنا، ادەت-عۇرپىنا قاتىستى ازدى-كوپتى اقپار ىلكىدەگى باربارو، باعزىداعى كارپيني، رۋبرۋك دەرەكتەرىن ايعاقتاي، تولىقتىرا تۇسپەك.
ارميان دەرەكتەرى. ارميان شەجىرەشىلەرىنىڭ تاريحي جازبالارى ءبىرشاما ەرتە ءداۋىر – 1220 جىلعى كۇنگەي قاپقاز وقيعالارى، جەبە-نويان مەن ءسۇبىتاي-باحادۇردىڭ جويقىن شاپقىنىنان باستالادى. كوبىنە-كوپ، سول وقيعالاردىڭ تىكەلەي كۋاسى بولعان زامانداستار قالدىرعان دەرەكتەر. ارادا شيرەك عاسىر وتپەي-اق ارميان پاتشالىعى بەيبىت جاعدايدا ەكە موعۇل ۇلىسىنىڭ بوداندىعىن قابىلدايدى، الىس، جاقىن ەلشىلىكتەر ءوز الدىنا، ارميان پاتشاسى، ساياساتىنا پاراساتى ساي ءبىرىنشى گەتۋم قاراقورىمداعى كۇيىك قاعاننىڭ ورداسىنا اۋەلدە تۋىسقان اعاسى، اسكەرباسى سمبات سپاراپەتتى جىبەرەدى، بۇدان سوڭ ءوزى دە، كەبىن اۋىستىرىپ، كوپ قيىندىقپەن، ۇزاق جول ءجۇرىپ، كەلەسى قاعان موڭكەنىڭ عۇزىرىنا بارىپ قايتادى. ارمياندار ەكە موعۇل ۇلىسىنىڭ قۇرامداس ءبىر بولىگى رەتىندە العى ازيا مەن ورتا شىعىستاعى جورىقتارعا قاتىناسادى، كۇنگەي قاپقازداعى موعۇل امىرشىلەرىمەن ەركىن ارالاسادى، كورشى جۇرتتارمەن اراداعى ارقيلى ەلشىلىككە جۇرەدى. ياعني، ءوز زامانىنداعى ەلەۋلى وقيعالاردىڭ بەل ورتاسىندا بولعان.
تاتار شاپقىنى، تاتار بيلىگىنە قاتىستى ارميان دەرەكتەرى اسىرەسىز ناقتىلىعىمەن، بۇرماسىز شىنايىلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. وسى ورايداعى ەڭ باستى مۇرالار رەتىندە قاراقورىمعا دەيىن بارىپ قايتقان سمبات سپاراپەت پەن ءبىرىنشى گەتۋمنىڭ جازبالارى، بۇلاردان بۇرىنعى جانە كەيىنگى كيراكوس گاندزاكەتسي، سەباستاتسي، گريگور اكنەرتسي، ۆاردان، ستەپانوس وربەليان، محيتار ايريۆانەتسي ەڭبەكتەرى كەڭىنەن تانىلعان جانە جوعارى باعالانادى.
ورىس دەرەكتەرى. رەسەي تاريحىنىڭ تۇتاس ءبىر ءداۋىرى – ەكى جارىم عاسىرلىق كەزەڭ كەيىنگى ۇعىمدا «تاتار تەپكىسىنىڭ زامانى» دەپ اتالاتىنى ءمالىم. وسى ورايداعى، اڭىز، لاقابى ارالاس مول دەرەك نەگىزىنەن باتۋ حاننىڭ شاپقىنى، ودان سوڭعى التىن وردا يمپەرياسىنا قاتىستى. ەكە ۇلىستىڭ العاشقى كەزەڭى، شىڭعىس حان تۋراسىنداعى تام-تۇم ماعلۇمات ءداستۇرلى لاۆرەنتي، يپاتي جانە نوۆگورود جىلنامالارىنان ۇشىراسادى. جاڭالىعى جوق، بەلگىلى دەرەكتەردىڭ ارقيلى جاڭعىرىعى. تەك جەبە-نويان مەن ءسۇبىتاي-باحادۇردىڭ اتاقتى جورىعى، قالقاداعى سوعىس تۋراسىندا تىڭ اقپارات بار. تۇتاستاي العاندا، ورىس ءتىلدى نۇسقالاردىڭ ءبىرازى – رەسەي يمپەرياسىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە قولدان قۇرالعان ميستيفيكاتسيا، ال ەسكىلىكتى نەگىزى بار مۇرالاردىڭ وزىندە كەيىنگى زامان قوسپاسى – ءدىني توزىمسىزدىك، ناسىلدىك وشپەندىلىك نەگىزىندە قالىپتاسقان، اسىرەسى مەن اسىراسى تۇرىپتى، بىرجاقتى، تەرىس، ءتىپتى، ويدان شىعارىلعان، قيسىنسىز ماعلۇماتتار كوپتەپ ۇشىراسادى. كەي-كەيدە ءوزارا شەندەستىرىپ، نەمەسە باسقا تاراپتاعى دەرەكتەرمەن سالعاستىرىپ وتىرىپ قانا شىندىعىن ايقىنداۋعا مۇمكىن. ءبىر ەسكەرتە كەتەتىن جاعداي – ەجەلگى ورىس جىلنامالارىنىڭ ەشقايسىسىندا «موڭعول» اتاۋى ۇشىراسپايدى، بارلىق جەردە، تەك قانا «تاتار».
دالالىق شەجىرەلەر
شىڭعىس حان جانە ونىڭ زامانىنا قاتىستى، ءوز كەزىندە اراب، پارسى لۇعاتىندا، قىتاي جۇرتىنىڭ، ەۋروپا حالىقتارىنىڭ تىلدەرىندە تاڭباعا تۇسكەن مۇرا اتاۋلى، اۋقىمى كەڭ، ماعلۇماتى مول، تالداۋى ءدال، دەرەگى مەن كۋالىگى سەنىمدى، ناقتى دەگەن كۇننىڭ وزىندە، مۇنىڭ ءبارى سىرتتان، جات جۇرت كوزقاراسى تۇرعىسىنان بايىپتالعان تاۋاريح ەكەندىگىن ەسكەرمەۋ – شالاعايلىق بولار ەدى. وسى ورايدا شىڭعىس حاننىڭ ءوزى شىققان ورتا – دالالىق مۇراعاتتىڭ ءمان-ماڭىزى ايرىقشا. باردى بەكەمدەيدى، جوقتى تۇگەندەيدى، كۇماندى تۇيتكىلدەردىڭ كىلتىن اشىپ، تۇماندى ايعاقتاي تۇسەدى. تەك بۇل رەتتە قولدا بار نۇسقالاردى وتكەندەگى كوپ دۇنيەنىڭ كەزدەيسوقتا ساقتالىپ قالعان الدەنەندەي ءبىر عانا بولشەگى دەپ تانۋعا ءتيىسپىز. قۇبىلاي تۇسىندا، بۇكىل يۋان زامانىندا قىتاي يمپەرياسىنىڭ ورتالىق قازىناسىندا جيناقتالعان، ءتىپتى، جەكەلەگەن تۇلعالار ساقتاپ ۇستاعان «تاتار ءتىلدى» كىتاپ اتاۋلى ميڭ اۋلەتى، ودان سوڭعى پاتشالىقتار زامانىندا جوسپارلى تۇردە تاركىلەنىپ، ورتەلىپ، جىرتىلىپ، ءبىرجولا جويىلىپ وتىرعانى ءمالىم. ال جاۋگەرشىلىك ۇستىندەگى قيلى زامان، اسىرەسە كوشپەندى تۇرمىس جاعدايىندا ەسكىلىكتى مۇرالاردىڭ عاسىرلاردان وزىپ، ساقتالىپ قالۋى قيىن بولاتىن. ماسەلەن، XVII عاسىردا جاساعان ابىلعازى باحادۇر-حان ءوزىنىڭ اتاقتى «شەجىرە-ي تۇرىك» كىتابىن جازۋ ءۇشىن ءراشيد-ءاد-ديننەن باسقا تاعى ون جەتى عۇلامانىڭ ەڭبەك-نۇسقالارىن پايدالانعانىن ەسكەرتەدى. قايدا سول تاۋاريحتار – ءبارى دە ءىز-ءتۇزسىز جوعالدى. ايتتىق، بۇدان كوپ بۇرىن باستالعان كەساپات. زاماننىڭ تالقىسى دا، ادامنىڭ كىناسى دە بار. كولدەنەڭ تۇرعاي، حان سارايىنىڭ ءوزى پانا بولماپتى. وسى ورايداعى ەڭ ۇلكەن قازا – زادى، شىڭعىس حاننىڭ كوزى تىرىسىندە قاعازعا تۇسكەن «التىن داپتەر» بولسا كەرەك. ۇلى قاعاننىڭ اتا-تەگى، تۋمىسىنان باستاپ، بۇكىل كۇرەس جولىن، جيحانگەرلىك عۇمىرىن جانە ەكە ۇلىسقا قاتىستى تاعى قانشاما ماعلۇمات-دەرەكتەردى قامتىعان، شىن مانىسىندەگى جازبا تاريح ەكەن. بۇل «التىن داپتەردىڭ» ارنايى كوشىرمە نۇسقالارى شىڭعىس اۋلەتى بيلەگەن ۇلىستاردىڭ حان سارايلارىندا، اسپەتتى، قۇندى ميراس رەتىندە ساقتالادى. تورەلەر ءناسىلىنىڭ وتكەن اتا-بابا شەجىرەسىن تانىپ-بىلۋىندە ءhام جاڭا تاۋاريح كىتاپتارعا نەگىز، جەتەكشى رەتىندە ۇنەمى قولدانىستا بولعان. ءراشيد-ءاد-دين قالىپتاعان “جيناقتى تاريحتا” ارا-تۇرا ۇشىراساتىن ناقتى سىلتەمە – جەكە سوزدەر مەن ۇعىم، تىركەستەرگە زەر سالساق، “التىن داپتەر” ، ەشقانداي كۇمانسىز، تۇرىك تىلىندە جازىلعاندىعى كورىنەدى. وكىنىشكە قاراي، شىڭعىس حانعا قاتىستى ەڭ قۇندى تاريحي جادىگەر دەپ تانىلۋعا ءتيىس «التىن داپتەردىڭ” ەلەسى عانا قالعان، ءوزى جوق. بۇل تەك اتالمىش ءبىر عانا ەڭبەككە قاتىستى جاعداي ەمەس. باسقاسىن ايتپاعاندا، اتى دا، زاتى دا بەلگىلى “كوك داپتەر” دەگەن تاعى بولعان. “التىن داپتەر» – وتكەن شەجىرە، كەڭ كولەمدى تاريحي ەڭبەك دەسەك، “كوك داپتەر” – شىڭعىس حاننىڭ ادەپكى ءىس-ارەكەتى، ءسوز، جارلىقتارى تىركەلىپ وتىرعان كۇندەلىكتى جازبالار جيناعى ەكەن. توبە بي (باس جارعىشى) قىزمەتىن اتقارعان شيگى-قۇتۇقى جۇرگىزىپ وتىرعان. بۇگىندە جۇرناعى دا جوق.
دەسە دە، زامانا تەزىنەن وتكەن، كەيىنگە جەتكەن مۇرانىڭ ءوزى تولىمدى. بۇلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ باستىسى – تۇرپاتى وزگەشە «قاستەرلى شەجىرە” كىتابى. جانە سوعان جالعاس “التىن توپشى” ءhام تاعى ءبىراز جادىگەر بار. الدىن الا ەسكەرتە كەتەتىن ءبىر جاعداي – دالالىق ەسكەرتكىشتەردى كوپ رەتتە وسى ءسوزدىڭ ءبىرشاما تولىق ماعىناسىنداعى تاۋاريح دەپ قابىلداۋ قيىن. ەجەلگى ەپوس پەن دەرەكتى بايان ارالىعىنداعى وزگەشە ۇلگى. ياعني، تيەسىلى تۇستاردا ناقتى شىندىق پەن اسىرە اڭىزدىڭ ارالىق شەكاراسىن اجىراتا ءبىلۋ قاجەت. كوپ رەتتەردە مۇمكىن ەمەس، ايتسە دە، دايەكسىز اڭىز بولمايدى دەسەك، سول اسەرلى ءاپسانا، تولعامالى جىردىڭ ءوزى ءبىراز اقيقات جاعدايدىڭ بەتىن اشىپ بەرسە كەرەك.
“قاستەرلى شەجىرە” – “يۋان-چاو بي-شي”، “مان-حو-لۋن نيۋچا تو-چا-ان” (“مونگولۋن نيعۋچا توبچيان”), “سوكروۆەننوە سكازانيە”. شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى، ەجەلگى تاتار دالاسىنا قوسا، بۇرنادا باعىنعان تەرىستىك قىتاي – شىڭ مەن جاڭادان جاۋلانعان تۇستىك قىتاي – ماشىنعا تۇتاستاي حۇكىم ەتكەن، ماڭگىلىك، الىپ يمپەريانى ەڭ سوڭعى رەت جانە ءبىرجولا بىرىكتىرگەن، اسپانحاق تاريحىنداعى داڭقتى جاڭا ءبىر كەزەڭ – يۋان ءداۋىرىن نەگىزدەگەن قۇبىلاي حان ءوز بيلىگىنىڭ العاشقى جىلدارىندا داڭقتى اتاسىنا، ارعى بابالارىنا قاتىستى، ەجەلدەن قالىپتانعان دەرەك، شەجىرە، اڭىز-ءاپسانالاردى جيناقتاۋعا جارلىق بەرەدى جانە كوپ ۇزاماي، بۇلاردىڭ كەيبىرەۋىن قىتاي تىلىنە اۋدارۋعا نۇسقايدى. بۇل يگى شارۋانىڭ ءبىزدىڭ زامانعا جەتكەن وقشاۋ ءبىر كورىنىسى – جوعارىدا اتالعان، قىتاي ءتىلدى دەرەكتەر توبىنداعى «اۋليە-جيحانگەردىڭ جەكە جورىقتارىنىڭ سىپاتتاماسى» بولسا كەرەك. شىڭعىس حاننىڭ اتا-بابالارى، وزىندىك عۇمىر كەشۋى جانە ەكە ۇلىس تاريحىنا قاتىستى ەڭ سوقتالى ءارى ايرىقشا ماڭىزدى، ەجەلگى جادىگەر «قاستەرلى شەجىرەنىڭ» ماعلۇم نۇسقاسى سول زاماندا ناقتى تاڭباعا تۇسپەگەن جاعدايدىڭ وزىندە، وسى قۇبىلاي باستاپ نەگىزدەگەن ءداستۇر ناتيجەسىندە قالىپتانىپ، ساقتالىپ قالدى دەپ بىلسەك كەرەك.
«قاستەرلى شەجىرەنىڭ» كولەمى زور، اۋقىمى كەڭ. حالىق شەجىرەسى مەن ەجەلگى ەپوس جانە دەرەكتى تاريحي بايان ارالىعىنداعى وزگەشە شىعارمانى مازمۇنى مەن قۇرىلىمى تۇرعىسىنان ءۇش بولىمگە جىكتەۋگە بولار ەدى. مۇنىڭ العاشقىسى – شىڭعىس حاننىڭ اتا-تەگى، اكەسى ەسۋگەي مەن اناسى وگەلىننىڭ تابىسۋى (1–58-باپ). شەجىرە «ماڭگى كوك ءتاڭىرىنىڭ قالاۋىمەن تۋعان» ءتۇپ اتا – بورتە-شەنەدەن باستالادى. بورتە-شەنەنىڭ تۇقىم-جۇراعاتىن تاراتا كەلە، شىڭعىس حاننىڭ ونىنشى اتاسى – «ءتاڭىرىنىڭ نۇرىنان جارالعان» بودانشارعا ايرىقشا توقتالادى. بۇدان سوڭ بودانشار اۋلەتى قۇراعان بورجىگەن قيات رۋىنا قاتىستى ءبىراز جاعداياتتىڭ بەتىن اشىپ، اقىرى بولاشاق ۇلى قاعاننىڭ تۋعان اكەسى ەسۋگەيگە، اناسى وگەلىنگە جەتەدى. ەكەۋىنىڭ تابىسۋى، ۇيلەنۋ حيكاياسى باياندالادى. ءبىر ەسكەرتە كەتەتىن جايىت – شىڭعىس حاننىڭ بۇل رەتكى اتا-تەك شەجىرەسى، ءمانسىز، ءبىردى-ەكىلى ايىرىمىن ايتپاساق، باستان-اياق ءراشيد-ءاد-ءديننىڭ «جيناقتى تاريحىمەن» سايكەسىپ جاتىر. ءتۇيىنى ءبىر، نەگىزى ورتاق دەگەن ءسوز.
«قاستەرلى شەجىرەنىڭ» ەڭ نەگىزگى جانە كولەمدى بولىگى (59–268-باپ) شىڭعىس حاننىڭ تۋعانىنان ولگەنىنە دەيىنگى بۇكىل ءومىر جولى: بالالىق شاق، جەتىمدىك زارى، كورگەن قيىندىقتار، ات جالىن تارتىپ ءمىنۋى، ۇيلەنۋى، اۋەلگى سوعىستار، ەكە ۇلىستىڭ قۇرىلۋى جانە ودان سوڭعى ءارتاراپ جورىقتار – ياعني، ۇلى قاعاننىڭ عۇمىر كەشۋى عانا ەمەس، تۇتاس ءبىر تاريحي ءداۋىر قامتىلادى، سونىمەن قاتار، ەكە ۇلىستىڭ ىشكى قۇرىلىمى، اسكەري جۇيەسى جانە تۇرمىس، سالتقا بايلانىستى قۇندى دەرەكتەر بار; تەك بۇل عانا ەمەس، ۇلى دالاداعى رۋ، تايپالار، ولاردىڭ ءوزارا قاتىناسى، شىڭعىس حان جاعىنداعى جانە وعان قارسى توپتاعى اتاقتى تۇلعالار جونىندە مول ماعلۇمات الامىز; شەجىرە-باياندا ەجەلگى ەپوسقا ءتان كوتەرىڭكى اۋەز، ادەبي اسىرەلەۋ ۇشىراسقانىمەن، جالپى تاۋاريح شىنايى سىپاتتا، ءراشيد-ءاد-دينمەن، باسقا دا تاريحي مۇرالارمەن سالىستىرا باجايلاساق، ورايسىز قىستىرما، جاڭساق دەرەكتەر ۇشىراسا قويمايدى، ءتىپتى، شىڭعىس حاننىڭ جەكە باسى ارتىق ماداق، جالپىلاما قىزىل سوزدەن تىس، الىپ رەتىندە، بىراق كادىمگى ادامدىق كەيىپتە كورىنەدى. «قاستەرلى شەجىرە» تەك بەينەلەۋ عانا ەمەس، بايانداۋ، سىپاتتاۋ ۇردىسىندە، بۇكىل قۇرىلىم، ءسوز ساپتاۋ ورايىندا بۇرىنعى-سوڭعى الەمدىك ادەبيەتتىڭ ەڭ بيىك كوركەمدىك ورەسىنەن تابىلاتىنىن اتاپ ايتۋعا ءتيىسپىز. بۇل، ارينە، كەزدەيسوق جاعداي ەمەس. عاسىردان عاسىرعا سوزىلعان ونەگەلى ءداستۇر، قالىپتاسقان ءسوز ونەرىنىڭ جيناقتى ءبىر كورىنىسى.
«قاستەرلى شەجىرەنىڭ» مازمۇندىق تۇرعىداعى ءۇشىنشى ءبولىمى (269–281-باپ) وكەتاي قاعاننىڭ پاتشالىق داۋىرىنە ارنالعان قىسقاشا بايان. وكەتاي ءالى تاقتا وتىر. ايتسە دە، ونىڭ قاعاندىق قىزمەتى، ۇلگىلى ۇلاعاتى مەن كەيبىر عاپىل ىستەرى قورىتىندىلانادى. ءولىمى، جەرلەنۋى تۋرالى ايتىلماۋى – ءالى ۋاقىتى جەتپەگەننەن، نەمەسە ارنايى ايتۋدى قاجەت ەتپەگەننەن. ونسىز دا ءبارى ايقىن. وسىنىڭ الدىندا، مۇراگەرلىك مارتەبە بەرىلگەندە، وكەتاي ءوزىنىڭ ۇرپاقتارىنىڭ پاتشالىقتى لايىعىمەن ۇستاپ تۇرا الارىنا كۇمان بىلدىرگەن. ارينە، بۇل – كۇيىك قاعاننان سوڭ، ەكە ۇلىستاعى ەڭ ۇلكەن بيلىككە تالاس كەزەڭى، ءتىپتى، كەيىنگى موڭكە قاعان، بالكىم، ودان دا سوڭعى زامانداعى قوسپا.
شەجىرە-ەپوستىڭ ءتۇيىنى ەسەپتى، ەڭ سوڭعى، 282-باپتا شىعارمانىڭ جازىلىپ بىتكەن، نەمەسە حاتقا ءبىرجولا تاڭبالانعان ۋاقىتى تۋرالى اقپار بەرىلەدى: «ەكە قۇرىلتايعا جينالعان تىشقان جىلى، قۇران-سارا ايىندا، وردا كەلۇرەننىڭ كودە-ارالى، دولوعان-بولداق پەن شىلكىنشىك اراسىندا تۇرعاندا بىتىككە ءتۇستى».
«قاستەرلى شەجىرەگە» قاتىستى نەگىزگى جۇمباقتىڭ ءبىرى – وسى، سوڭعى سوزدەردەن باستاۋ الادى. عاجايىپ ەڭبەكتىڭ، البەتتە، باستان-اياق جازىلعان ەمەس، جيناقتالىپ، جۇيەلەنىپ، تۇتاس قالپىندا قاعازعا تۇسكەن، نەمەسە كوشىرىلىپ بىتكەن جەرى – كەلۇرەن وزەنىنىڭ بويى كورىنەدى; ناقتى ما، تۇسپال ما، قازىر كودە-ارالدىڭ تۇرعان جەرى دە تابىلعانداي، قايتكەندە دە، بۇرىنعى تاتار دالاسى، بۇگىنگى حالحانىڭ قاق ورتاسى. قۇران سارا – جەتىنشى اي، ياعني تامىلجىعان جاز ورتاسى، شىلدە، ۇلى قۇرىلتاي، ءدۇبىرلى توي، مەرەكەلەر مەزگىلى. ال تىشقان جىلى… قاي تىشقان؟ مۇلدە دەرەكسىز ەمەس، ەكە قۇرىلتاي، ياعني ۇلىستىڭ ۇلكەن، ۇلى قۇرىلتايى وتكەرىلگەن تىشقان.
اۋەلگى زەرتتەۋشىلەر بۇل – 1240 جىل دەپ كەسىپ ايتقان. ءسوز ورايىنان كورىنىپ تۇرعانداي، بۇل كەزدە شىڭعىس حان ولگەن، تاقتا كەيىنىرەك، 1241 جىلى جەلتوقساندا عانا وپات تاپقان وكەتاي قاعان وتىر. بىراق ءدال وسى 1240 جىلى ۇلى قۇرىلتاي وتكىزىلمەگەن، بولۋى دا قيسىنسىز، بۇكىل ءداشتى-قىپشاق جۇرتىنىڭ ءامىرشىسى باتۋ حان باتىس ەۋروپا جورىعىندا ءجۇر، جالعىز ءوزى ەمەس، شىڭعىس حان اۋلەتىنىڭ تاڭداۋلى ون حانزاداسى جانە ءسۇبىتاي-باحادۇر باستاعان تاعى قانشاما اتاقتى قولباسىمەن بىرگە. كەيىندە ۇمىتىلعان، جاي، قاتارداعى قۇرىلتاي دەگەن ءۋاج ايتىلادى بۇل كۇمانگە وراي. بىراق «قاستەرلى شەجىرەدە» اتاپ، نىقتاپ كورسەتىلگەن: ەكە قۇرىلتاي!
ۋاقىت وزا كەلە، باسقا ءبىر تىشقان جىلدارى العا شىعادى. ءار كەزدە، ءار تاراپتاعى ارقيلى زەرتتەۋشىلەردىڭ تۇپنۇسقا ءماتىن نەگىزىندەگى بايىپ، دالەلى بويىنشا 1252, 1264, 1276 جىلدار اتالىپتى. ءتىپتى، 1324 تىشقان جىلىنا سىلتەمە جاسالادى. بۇرىنىراق ايتىلسا دا، سوڭعى كەزدەگى، ءبىراز جۇرت توقتاعان مەزگىل – 1228 جىل. جاي عانا تىشقان ەمەس، ۇلى قۇرىلتاي وتكىزىلگەن تىشقان. ال شەجىرەنىڭ اقىرى – وكەتاي قاعان تۋرالى بولىك كەيىننەن قوسىلعان دەپ تابىلادى، سوڭعى زامان كولەڭكەسى بار باسقا ءبىر تۇستار دا بەرىدەگى كوشىرمەشىلەر تارابىنان ۇستەلگەن، نەمەسە بۇرمالانعان دەسەدى. ءبىز وسى پىكىرگە بەيىلمىز. قايتكەندە دە، «قاستەرلى شەجىرە» شىڭعىس حان داۋىرىندە قالىپتانىپ، سوعان تىكەلەي جالعاس كەزەڭدە ءبىرجولا ءتامام بولىپ، قاعازعا تۇسكەن، ناعىز ەسكىلىكتى مۇرا، كونە زامان كۋاگەرى ەكەندىگى انىق.
ەكىنشى ءبىر شىشىلمەگەن ماسەلە – وزگەشە تۋىندىنىڭ ناقتى اۆتورىنا قاتىستى. بۇل رەتتە دە ارقيلى تۇسپال ايتىلعان. تاتار شيگى-قۇتۇقى، ۇيعىر-نايمان تاتا-توڭعا، كەرەي شىڭقاي، ۇراڭقاي حارقاسۇن… قاي-قايسىسى دا ىقتيمال. سونىمەن قاتار، «قاستەرلى شەجىرەنىڭ» مازمۇنى مەن سارىنىنا قاراعاندا، بىتىكشىمىز شىڭعىس حاننىڭ بالالىق شاعى بولماسا دا، ات جالىنا قونعان شەشىمتال كۇرەس كۇندەرى مەن ىشكى سوعىستارىنا تىكەلەي كۋا، سول زاماننىڭ قىر-سىرىن جەتە تانىعان، زاماننىڭ ساياسات-سارابىنا جۇيرىك جانە ۇنەمى دەرلىك ۇلى قاعاننىڭ قاسىندا بولعان كىسى ەكەندىگى بايقالادى. سونىمەن قاتار، اسكەري ادام ەمەس جانە سارتاۋىل جورىعىنا تىكەلەي قاتىناسپاعان. اتالمىش تۇلعالار ىشىندە بۇل شارتقا تولىعىمەن سايكەس كەلەتىنى – اۋەل باستان-اق بار قيىندىقتى بىرگە بولىسكەن، ەڭ اۋىر، سىن كەزەڭدەر، ونىڭ ىشىندە تارازى باسى تەرىس اۋىپ تۇرعان بالجىنكول بوسقىنى كۇندەرىندە دە شىڭعىس حاننىڭ قاسىندا بولعان، ەكە ۇلىس قۇرىلعاننان سوڭعى جىلداردا ۇلكەن مەملەكەتتىك قىزمەتتەر اتقارعان، وكەتاي قاعان تۇسىندا باس ءۋازىر بولعان شىڭقاي. تۋمىسى دا، عۇمىر كەشۋى، بىلىگى مەن ءبىلىمى، ماراپاتى مەن مانسابى دا شىڭعىس حاننىڭ جەكە باسىن عانا ەمەس، ول وسكەن، قالىپتاسقان، ارپالىسا الىسقان جانە اقىر سوڭىندا تولىق وكىمىنە كەلتىرگەن كوشپەندى قاۋىمدى تانىپ-بىلۋگە، كۇردەلى، قيلى زاماننىڭ سىر-سىپاتىن جەتە بايىپتاۋعا تولىق مۇمكىندىك بەرسە كەرەك. شىڭقاي. دەسە دە، «قاستەرلى شەجىرە» سياقتى قات-قابات، اسا كۇردەلى تۋىندى، تۇتاستاي العاندا، ءبىر عانا كىسىنىڭ قولىنان شىقپاعان. العاشقى ءبولىم – ەجەلدەن-اق ەل اۋزىندا، اعايىن-تۋىس اراسىندا تارالعان اتا-تەك بايانى، بار جۇمىس – جۇيەلەپ، ىجداعاتپەن قاعازعا ءتۇسىرۋ عانا. ال نەگىزگى ءبولىم – شىڭعىس حاننىڭ تاريحى، ارينە، ۇلى قاعاننىڭ كوزى تىرىسىندە قالىپتاسا باستاعان ناقتى حيكايالار مەن جىر، تولعاۋلاردىڭ جيناقتى كورىنىسى، بۇرىننان بارعا كەيىنگى اۆتورلىق ۇستەمەلەر، از با، كوپ پە، قايتكەندە دە بىلگىرلىكپەن جىمداسىپ، شەبەر جۇيەلەنگەن، ءبىرتۇتاس شەجىرە-ەپوس. تەك سوڭعى، وكەتاي قاعاننىڭ بايانى عانا تۇگەلىمەن «قاستەرلى شەجىرەنىڭ» نەگىزگى اۆتورىنىڭ قولىنان شىقتى دەپ ايتىلۋعا مۇمكىن. ەۋروپا زەرتتەۋشىلەرى مۇنداي كەمەل شىعارما – وزىندىك، دەربەس ۇلىسى بولىپ، ساياسي تانىم، ۇعىمى ەرتەدەن قالىپتاسقان، حالىقارالىق ءورىسى كەڭ، ءوز تۇرعىلاستارىنان بىلىگى دە، مادەنيەتى دە جوعارى، بۇرىننان-اق ۇيرەنشىكتى قولدانىستا بولعان جازۋ-سىزۋى بار نايمان، نەمەسە كەرەي تايپاسىنىڭ وكىلى قالىپتاعان تۋىندى دەپ ساناۋى كەزدەيسوق ەمەس. بۇعان قوسا ايتارىمىز، اۋەلدە كىم شىعارىپ، اقىرىندا كىم جۇيەلەسە دە، “قاستەرلى شەجىرە” – ءحىىى عاسىرداعى كوشپەندى قاۋىمنىڭ اقىل-پاراساتىنىڭ ايعاعى، تاريحي زەردەسى، قوعامدىق، الەۋمەتتىك ساناسى، كوركەمدىك تانىمى مەن ءسوز ونەرىنىڭ بيىك دەڭگەيىنىڭ كورىنىسى، تۇپتەپ كەلگەندە، دالالىق قانا ەمەس، بۇكىل الەمدىك ادەبيەتتىڭ ۇزدىك ۇلگىسى بولىپ ەسەپتەلەدى.
“قاستەرلى شەجىرەنىڭ” ءتىلى تۋرالى ماسەلە ازىرگە ناقتى شەشىمىن تاپقان جوق. تۋراسىن ايتساق، مۇلدە قايتا قاراۋدى قاجەت ەتەدى. بۇگىندە قالىپتاسقان پىكىر – “ورتالىق موڭعول” تىلىندە جازىلىپتى-مىس. بۇرىنىراقتا كەرەيلەردىڭ تىلىندە، نايمانداردىڭ تىلىندە دەگەن تۇسپال ايتىلعان. بۇل اراداعى نەگىزگى كىلتيپان – بۇلاي دەۋشىلەر كەرەي مەن نايماندى تۇرىككە جاتقىزا ما، موڭعولعا جاتقىزا ما دەگەن دۇدامالعا تىرەلەدى. كەرەي مەن نايمانننىڭ ارىدا جانە بەرىدە عانا ەمەس، شىڭعىس حان زامانىندا دا تۇرىك نەگىزدى تايپالار بولعانى قازىر جاپون، قىتايدان باستاپ، اعىلشىن، فرانتسۋز، نەمىسكە دەيىن جالپى جۇرت مويىنداعان اقيقات. “قاستەرلى شەجىرە” تۇرىك، ارينە، قازىرگى ەمەس، كونە تۇرىك تىلىندە جازىلعان بولىپ شىعادى. ەگەر كەرىسiنشە، شىنىندا دا ماناعى وقىمىستىلارىمىز، ەجەلدەن-اق تۇرىك ەكەندىگى بەلگىلى كەرەي مەن نايمان شىڭعىس حان زامانى قارساڭىندا موڭعولدانىپ كەتكەن دەپ قيسىنسىز قياعا تارتسا، وندا «قاستەرلى شەجىرە” نايمان-موڭعول، كەرەي-موڭعول تىلدەرىنىڭ بىرىندە قالىپتانعان بولىپ شىعادى. ال داۋلى دەمەيىك، دارا مۇرانىڭ قولداعى ءالىپ-نۇسقاسىنا قاراساق، ونىڭ ءتىلى قازىرگى سىرتقى، حالحا-موڭعولعا دا، ىشكى اتانعان ارعى، قىتايلىق موڭعولعا دا مۇلدە تۇسىنىكسىز. حح عاسىردىڭ 40-جىلدارىنان باستاپ، ەكى تاراپتا دا ارنايى اۋدارمالار جاسالعان. البەتتە، كەز كەلگەن ءتىلدىڭ كونە نۇسقاسى مەن بۇگىنگى قالپى سايكەس كەلمەيدى. بۇل ورايدا، “قاستەرلى شەجىرەدە” مولىنان ۇشىراساتىن، ارعى دا، بەرگى دە موڭعولدا تۇبىرىمەن جوق ءسوز، تىركەستەر تەگىسىمەن ارحايزمدەر دەپ تانىلعان. شىن مانىسىندە، بۇلاردىڭ بارلىعى دا تۇرىك تەكتى لەپەس. مۇنداي جاعداي امالسىز مويىندالعان ساتتەردىڭ وزىندە، كورشىلىك، قونىستىق ىڭعايىمەن سىرتتان ەنگەن، كەزدەيسوق كىرىككەن دەپ سانالادى. شىن مانىسىندە، «قاستەرلى شەجىرەنىڭ” لەكسيكالىق قۇرامىن سارالاي كەلسەك، ءماتىننىڭ تەڭ جارىم، بالكىم، ودان الدەقايدا كوبىرەك بولىگى تازا تۇرىكتىك نەگىزدە، ياعني تۇرىك تىلىندە (البەتتە، كونە تۇرىك جانە قازىردە جالپىعا بەلگىلى ورحۇن ەسكەرتكىشتەرىنەن ازدى-كوپتى ايىرىمى بار، بىراق تۋىستاس، باسقا ءبىر ديالەكتىدە) قۇرىلعانىن كورەمىز. بۇل – جەكەلەگەن سوزدەرمەن قاتار، تۇتاس تىركەستەر تابيعاتىنان تانىلادى. موڭعول عانا ەمەس، باتىس پەن شىعىستىڭ اتاقتى بىلگىرلەرى ءتۇيىنىن تاپپاي، ماعناسىن ۇقپاعان، جوبالاپ، نەمەسە بۇرمالاپ اۋدارعان مىسالدار اسا كوپ. ماسەلەن، “ اسىق” – كادىمگى، بار قازاققا بەلگىلى، بالالار وينايتىن اسىق. نەمەسە “شىرالعى” – قازاقتا “باتىردان ساۋعا، مەرگەننەن (اڭشىدان) شىرالعى» دەيدى عوي، كەيدە “سىرالعى”. “قاستەرلى شەجىرەدە” اڭشىدان شىرالعى سۇرايتىن كورىنىس بار. نە ەكەنىن بىلمەي، قانشاما عۇلامانىڭ باسى قاتقان. ادەتتە، كەز كەلگەن تىلدە تۇراقتى تىركەس – يديومالار تەك قانا وزىندىك سىپاتقا يە، قانداي دا بوتەن تىلگە قاز-قالپىندا اۋدارۋعا كونبەيدى، قاز-قالپىندا اۋدارىلسا، ماعناسىز بىردەڭە بولىپ شىعادى. شىڭعىس حاننىڭ ءبىر اتاسى دۇشپانمەن كەكتەسەر الدىندا «ات كەكىلىن كەسەدى”، وسى ءسوزدىڭ تۋرا ماعناسىندا، مۇنداي ەجەلگى سالتتان شىققان تىركەس – “ات كەكىلىن كەسۋ” – قازاق تىلىندە ءبىرجولا كەتىسۋ، بىتىسپەس جاۋلىق ماعناسىندا قولدانىلاتىنى بەلگىلى. ىزدەسەك، بۇدان دا وڭايىن تابامىز. شىڭعىس حاننىڭ ءوزى اۋەلگى ءبىر قيىن سوعىستا جارالانىپ، تىعىرىققا قامالعاندا “قانى كەۋىپ” شولدەيدى، مايداندا ەرلىكپەن قازا تاپقان باتىرلار “جاستىعىن الا جاتادى”، شىڭعىس حان اندا، ياعني انتتاس دوسى جامۇقا ەكەۋىنىڭ “توسەكتە باسى، توسكەيدە مالى قوسىلادى”. مۇنداي مىسالداردى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. سونداي-اق، موڭعول تىلىندە بالاماسى بولا تۇرا، جەكەلەگەن سوزدەر كەي رەتتەردە تۇرىك نۇسقاسىندا قولدانىلادى، ماسەلەن، “بي” ەمەس، “مەن”. قاستەرلى شەجىرەنىڭ” تىلدىك قۇرىلىمىن ناقتى زەرتتەۋ نىساناسىنا اينالدىرعان تۇركولوگ جوق. ال موڭعول تارابىنداعى اعايىندار عانا ەمەس، ەجەلگى ەسكەرتكىشكە ارنايى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن باتىس پەن شىعىستىڭ بارلىق بىلگىرى “موڭعول” اتاۋىنىڭ كولەڭكەسىنەن شىعا الماي ءجۇر. بۇل رەتتەگى بارلىق بايىبىمىزدىڭ قورىتىندى ءتۇيىنىن ايتساق، “قاستەرلى شەجىرە” اۋەل باستا سول زامانداعى، نايمان با، كەرەي مە، الدە باسقا ما، ايتەۋىر كونە تۇرىك تىلىندە جازىلعان. الەمدىك عىلىمعا تانىس، جالپى جۇرتشىلىققا ءمالىم، قىتاي يمپەراتورلارىنىڭ قويماسىندا ساقتالىپ قالعان بىردەن-ءبىر نۇسقا، ۋاقىت وزا كەلە، ارقيلى كوشىرمەلەر ناتيجەسى، تاقاۋداعى ارالاس، ءبىلىس موڭعول ءتىلىنىڭ ىڭعايىمەن ءىشىنارا تارجىماعا ۇشىراپ، كەيىنگى قالپىنا جەتكەن. ەندىگى ءبىر ماسەلە، “قاستەرلى شەجىرەنى” زەرتتەۋشىلەر، بۇگىنگى تاڭباعا تۇسىرۋشىلەر كادىمگى موڭعول ءتىلىن ۇلگى-نۇسقا رەتىندە ۇستانادى، ياعني ەكى تىلگە اۋەلدەن ورتاق، تەك فونەتيكالىق ايىرىمى بار سوزدەر عانا ەمەس، ارىداعى تۇرىك ءتىلدى ادەبي جانە تاريحي ەڭبەكتەر لەكسيكاسى، بۇگىنگى موڭعول ءتىلىنىڭ سوزدىك قورى مەن تابيعاتىنا جات ءسوز اتاۋلى موڭعول تەكتى دىبىستار ورايىمەن بۇرمالانىپ، كەرەك دەسەڭىز، جوندەلىپ، الماستىرىلىپ بەرىلەدى. سونىڭ وزىندە ءماتىن الا-قۇلا، جارىم-جارتىلاي تۇركي بولىپ تۇرعانىن كورەمىز. وسى ورايدا ورىس وقىمىستىسى ۆ.راسسادين بۇگىنگى جۇرتتىڭ ويىنا كەلمەگەن، وزگەشە ءبىر تولعام ايتقان ەدى: “مەزگىلدىك تۇرعىدان الساق، “قاستەرلى شەجىرەنىڭ” ءتىلى قازىرگى موڭعول تىلدەرىمەن سالىستىرعاندا، ەجەلگى جانە ورتاعاسىرلىق تۇرىكتەر تىلىنە الدەقايدا جاقىن”، – دەگەن. “قاستەرلى شەجىرەنىڭ” ناقتى ءوز بولمىسىنا قاتىستى، تۇرىك حالىقتارىنىڭ ءتىلى مەن تاريحىنا تىكەلەي بايلانىستى بۇل ماسەلە، ۋاقىت وزا كەلە، ۇلى مۇرانىڭ تۇپنۇسقا ءماتىنىن تىكەلەي زەرتتەۋشى تۇركولوگ، سونىمەن قاتار، سينولوگ ءارى موڭعولتانۋشى الدەبىر زەردەلى عالىمدار تارابىنان وڭ شەشىمىن تابارىنا كۇمان جوق.
وسى ورايدا ەسكەرتە كەتەتىن ءبىر جاعداي، ۇلى شىعارمالار قاشاندا ءوز زامانىنىڭ جەمىسى عانا ەمەس، وتكەندەگى وزىق ءداستۇر، قالىپتاسقان بيىك ورەلى ادەبيەتتىڭ ناتيجەسى بولىپ تابىلادى. موڭعول تارابىندا “قاستەرلى شەجىرەگە” دەيىن مۇنداي ۇلگى، مۇنداي ءداستۇر بولعاندىعى جونىندە ەشقانداي ماعلۇمات جوق. ءتىپتى، شىڭعىس حاننان كەيىنگى، بەرگى زامان، ءحىV–حVى عاسىرلاردىڭ وزىندە موڭعول تىلىندە جازىلعان ەشقانداي ەسكەرتكىش تابىلماعان. موڭعول ءتىلدى جازبا، تاريحي نۇسقالار تەك بۋدديزم كەڭىنەن ءورىس العان ءحVىى عاسىردان باستاپ قانا بوي كورسەتەدى. ال تۇرىك ءتىلدى ادەبيەتتىڭ وزىق نۇسقالارى، جازبا تۇردەگى عاقىليا كىتاپ، ليريكالىق، ازاماتتىق ولەڭ-جىرلاردى ايتپاعاندا، ۇلكەن ەپيكانىڭ ءVىى–Vىىى عاسىردىڭ وزىندە تاڭباعا تۇسكەن ۇلگى، ۇزىكتەرى الەمگە ايگى. دەسە دە، ءتىل تاريحى، مادەنيەت تاريحىنا قاتىستى بايلام، بولجال اتاۋلىنى كەيىنگە شەگەرە تۇرىپ، تازا زاماني دەرەكتىلىك، شىڭعىس حان ءداۋىرىنىڭ شىنايى شەجىرەسى تۇرعىسىنان قاراساق، بۇل عالامات كىتاپ اۋەلدە قاي تىلدە جازىلدى دەگەن ساۋال – ەكىنشى، ءۇشىنشى كەزەكتەگى ماسەلە بولىپ قالار ەدى. «قاستەرلى شەجىرەنىڭ» ەڭ باستى قۇندىلىعى – ۇلان-اسىر مول دەرەك، ءداۋىر سۋرەتى، ادامدار كەيپى، حالىقتار تاعدىرى، الەمدى قايتا جاساعان قىم-قۋىت وقيعالار تىزبەگى عانا ەمەس، شىڭعىس حان جانە ونىڭ زامانى تۋراسىندا ۇلى قاعاننىڭ ءوز جۇرتى – كوشپەندىلەر كوزقاراسى تۇرعىسىنان جانە كەيىندە ەمەس، سول كەزدىڭ وزىندە تاڭباعا بەكىگەن وزگەشە تالايىندا جاتىر.
ەندى «قاستەرلى شەجىرەنىڭ» ساقتالۋى جانە تانىلۋى جونىندە بىرەر ءسوز. ايتتىق، قولداعى كوشىرمە العاش رەت قۇبىلاي تۇسىندا، ەجەلگى تۇپنۇسقا جازبالار نەگىزىندە تاڭباعا تۇسسە كەرەك دەپ. قايتكەندە دە يۋان داۋىرىندە. كەيىنگى ميڭ پاتشالىعى وتكەن اۋلەتتىڭ ءوزى قاجەتسىمەگەن مۇرانى ىزدەپ تاپتى دەۋ قيسىنعا كەلمەيدى. البەتتە، اۋەلگى نۇسقا، نەمەسە ونىڭ ەسكىلىكتى ناقتى كوشىرمەلەرى ەجەنحاندار سارايىندا ساقتالدى. سول كونە، ايرىقشا ءماندى مۇرا ەندى ميڭ زامانىندا قايىرا قارالىپ، 1289 جىلى ەجەلگى زاماننان قالىپتاسقان كسيلوگرافيالىق تاسىلمەن كىتاپ بولىپ شىعادى. بۇل اۋەلگى باسىلىم، جەكەلەگەن ۇزىك، تاراۋلارى بولماسا، تۇتاستاي ساقتالماعان، بىراق ارەدىك كوشىرمەلەر ارقىلى كەيىنگى عاسىرلارعا جەتىپتى. وسى رەتتەگى ەڭ باستى، نەگىزگى نۇسقا – 1403–1425 جىلدار ارالىعىندا، ادەبيەت، تاريح، فيلوسوفيا جانە ونەر تارابىنداعى تاڭداۋلى ۇلگىلەر جيناقتالعان «يۋن-لە داديان» اتتى ارنايى توپتاما قۇرامىنداعى تولىمدى كوشىرمە. بۇدان سوڭعى زامانداعى سەنىمدى، ءماندى نۇسقالار – تسيان داسين (1728–1804), گۋ گۋانتسى (1770–1839) كوشىرمەلەرى دەپ سانالادى جانە اۋەلگى، ميڭ باسىلىمىنىڭ ارقيلى جاعدايدا ساقتالىپ قالعان ۇزىك-بولىكتەرىمەن سالعاستىرا وتىرىپ قالىپتانعان باو تينبو (1728–1814), كەيىنگى كوشىرمەلەرمەن شەندەستىرىلە جاسالعان چجان مۋ (1805–1849) ماتىندەرى عىلىمي دايەكتى سانالادى. ال عۇلاما ۆان گوۆان 1848 جىلى ەجەلگى مۇرانىڭ ەسكى نەگىزدەگى جاڭا اۋدارماسىن جۇزەگە اسىرىپتى. ياعني، «قاستەرلى شەجىرە» اۋەل باستان-اق قىتاي وقىمىستىلارىنا كەڭىنەن ماعلۇم بولعان. جاڭاعى باو تينبو كوشىرمەسىن ورىس سينولوگى، ءدىني قىزمەت ىڭعايىمەن پەكيندە تۇراتىن ارحيماندريت پاللادي (پ.ي.كافاروۆ) 1872 جىلى ساتىپ الادى دا، سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتى كىتاپحاناسىنىڭ شىعىس بولىمىنە جەتكىزدىرەدى. پ.ي.كافاروۆ وسىنىڭ الدىندا عانا، 1866 جىلى «قاستەرلى شەجىرەنى» چجان مۋ نۇسقاسىنىڭ 1841 جىلعى، ىقشامدالعان، قىتايشا ءماتىنى نەگىزىندە ورىس تىلىنە اۋدارىپ، جارىققا شىعارعان ەدى. ەجەلگى مۇرانىڭ باتىس عىلىمىنا تانىلۋى دا وسى ەڭبەكتەن باستاۋ الادى.
بۇدان سوڭعى زاماندا، اسىرەسە XX عاسىر ىشىندە «قاستەرلى شەجىرە» قىتاي تارابىندا تۇبەگەيلى تەكسەرىلىپ، الدەنەشە مارتە جاريالانادى، باتىس عىلىمىنا دا كەڭىنەن تانىلىپ، نەمىس، وسمان-تۇرىك، فرانتسۋز، اعىلشىن، چەح، ماجار، پولياك تىلدەرىنە اۋدارىلادى، بەلگىلى وقىمىستىلار جاعىنان عىلىمي زەرتتەۋ نىساناسى بولادى، سونىمەن قاتار، ارعى شىعىستا بۇلاردىڭ بارىنەن بۇرىن، 1889, 1907 جىلدارى جاپون تىلىنە اۋدارىلعانى، ودان كەيىنگى زاماندا دا ۇلكەن نازاردا بولىپ، جاڭا تارجىمالارمەن قاتار سونى زەرتتەۋلەر جاسالعانى اتاپ ايتىلۋعا كەرەك. ءوز ورتامىزعا كەلسەك، بۇگىنگى موڭعول ۇلىسىندا تۇراتىن اقىن، ادەبيەتشى ماعاۋيا سولتانياۇلى 1979 جىلى ەجەلگى مۇرانى باستان-اياق توگىلگەن جىر، شەشەندىك ءسوز ۇلگىسىمەن قازاقشاعا اۋداردى. كەيىنگى كەزدەگى ۇلكەن جۇمىس – موڭعولتانۋشى ءناپىل بازىلحان جۇزەگە اسىرعان، تۇپنۇسقا ءماتىن مەن قازاقشا ناقپا-ناق قوتارما شەندەستىرە بەرىلگەن، عىلىمي دايەكتى، اكادەميالىق باسىلىم (2006).
ايتپاقشى، «قاستەرلى شەجىرەنىڭ» الەمگە تانىلۋى رەسەيدەن باستالىپ ەدى عوي. ورىس لۇعاتى مەن ورىس عىلىمى ءالى دە الدىڭعى قاتاردا. بۇل رەتتە بۇرىنعى-سوڭعى ۇلكەندى-كىشىلى زەرتتەۋلەر مەن 1962 جىلعى ب.ي.پانكراتوۆ باسىلىمى (ارحيمانريت پاللادي تاپقان نۇسقانىڭ تولىق فوتوكوشىرمەسى) جانە وسى اۆتوردىڭ ءبۇتىن اياقتالماعان، بىراق عىلىمي تۇرعىدان دايەكتى ءتارجىماسى ءوز الدىنا، اكادەميك س.ا.كوزيننىڭ ءوز زامانى ءۇشىن ۇزدىك، ءالى دە ءمان-ماڭىزىن جويماعان، 1941 جىلى جارياعا شىققان اتاقتى اۋدارماسىن ايتۋدىڭ ءوزى جەتكىلىكتى.
تاعى ءبىر ماڭىزدى نۇسقالار بار. قازىرگى موڭعول تىلىنە… اۋدارما تۇرىندەگى. 1940 جىلدان باستاپ جۇزەگە اسىرىلعان. بەرگى حالحادا. ارعى، İشكى موڭعوليادا. ءتارجىما عانا ەمەس، تۇپنۇسقانىڭ ترانسكريپتسياسى. جانە زەرتتەۋلەر. ءبىزدىڭ قازاق اۋدارماشىلارى مەن عالىمدارىنا جانە بۋريات پەن قالماققا ەتەنە بولىپ تۇرعانى – بۇگىنگى موڭعول ۇلىسىندا اتاققا شىققان عالىم، اكادەميك دامدينسۋرەن ءتارجىماسى. ناقتى عىلىمي قوتارما ەمەس، ادەبي-كوركەم اۋدارما. ەسەبى، تۇپنۇسقا ءماتىننىڭ كولەڭكەسى.
«قاستەرلى شەجىرەنى» تانىپ-ءبىلۋدىڭ قيىندىق، كىلتيپانى تىم تەرەڭدە. ەجەلگى ءماتىننىڭ كەيىنگى زامانعا جەتكەن كوشىرمەلەرى قىتاي يەروگليفتەرىمەن تاڭبالانعان. ياعني، شىڭعىس حان جانە وعان جالعاس داۋىرلەردە كەڭىنەن قولدانىستا بولعان ۇيعىر-تۇرىك بىتىگىنەن تىس، كادىمگى قىتاي، بۇگىنگى دە ەمەس، ورتاعاسىرلىق قىتاي جازۋىمەن بەرىلگەن. البەتتە، بوتەن ءتىلدىڭ وزىندىك تاڭباسى بوگدە جۇرتتىڭ ءتول سوزدەرىنىڭ فونەتيكالىق سىپاتىن قاز-قالپىندا جەتكىزە المايدى. سوعان وراي ءبىر جەڭىلدىك – ءاربىر ءسوزدىڭ تۇسىنا ونىڭ قىتايشا، ناقتى، نەمەسە ماعنالىق اۋدارماسى قوسا جازىلىپ وتىرىپتى، ال ەتنونيم، توپونيم سوزدەرگە ادام اتى، جەر اتى، رۋ، نەمەسە حالىق اتى دەگەن سياقتى انىقتامالار كەلتىرىلگەن. ءاربىر باپتان سوڭ ونىڭ ءتارجىما نۇسقاسى قىتاي تىلىندە تۇيىندەلىپ وتىرعان ەكەن. سوعان وراي ەجەلگى مۇرانىڭ جالپاق مازمۇنى بەلگىلى، انىق بولعانىمەن، كوپتەگەن ءسوز، جەكەلەگەن تىركەستەردىڭ دالمە-ءدال ماعناسىن ايعاقتاۋ عانا ەمەس، تۇتاستاي العاندا بۇكىل «قاستەرلى شەجىرەنىڭ» تىلدىك قۇرىلىمىن، فونولوگيالىق سىن-سىپاتىن ناقپا-ناق تانۋ ايرىقشا كۇردەلى قيىندىق تۋعىزادى.
ءبىز ەجەلگى مۇرانى اكادەميك س.ا.كوزين قالىپتاعان «سوكروۆەننوە سكازانيە» اتاۋىنىڭ نەگىزىندە «قاستەرلى شەجىرە» دەپ وتىرمىز. شىن مانىسىندە، ەسكەرتكىشتىڭ كەيىنگى زامانعا جەتكەن نۇسقالارىنىڭ شىنايى، وزىندىك اتاۋى ساقتالماعان. قىتاي تىلىندە «يۋان-چاو بي-شي»، ياعني «ءيۋاننىڭ جابىق تاريحى» دەپ بەلگىلەنىپتى دە، ونىڭ قاسىنا «مان-حولۋن نيۋچا تو-چا-ان»، ياعني «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» دەپ، موڭعولشا تۇسىندىرمە جازىلعان، قازىرگى موڭعول عالىمدارى وزدەرىنىڭ بۇگىنگى تىلىنە ىڭعايلاپ «مونگولىن نۋتس توۆچوو» دەپ ءجۇر. ەجەلگى نۇسقادا بۇكىل يۋان يمپەرياسىنىڭ تاريحى ەمەس، شىڭعىس حاننىڭ تاريحى عانا قامتىلاتىنى ءوز الدىنا، بۇل ەڭبەكتە ەشقانداي قۇپيالىق بولماعان. ارينە، جالپى جۇرتقا ارنايى تاراتىلمايدى، سونىمەن قاتار، مۇلدە جابىق تا ەمەس. شىڭعىس اۋلەتى «التىن ۇرىق» جازبا، تاڭبالى قالپىندا وقىسا، جالپاق جۇرت شىڭعىس حاننىڭ اتا-تەك شەجىرەسىن ونسىز دا جاقسى بىلەدى جانە ۇلى قاعاننىڭ عۇمىر كەشۋى، ەرلىك تۇلعاسى حالىق اراسىندا اڭگىمە، ءاپسانا، جىر رەتىندە كەڭىنەن تاراعان، جاسىراتىن ەشتەڭە جوق. كەرەك دەسەڭىز، شىڭعىس حان تۋرالى، كەيىنگى زامانعا جەتپەگەن اڭىزدىق-فانتاستيكالىق ۇلكەن ەپوس-رومان بولعان. ال اتالمىش شەجىرە-تاۋاريح سول شىڭعىس حان اۋەلگى بيلىك قۇرعان حالحا جەرىندە ارقيلى كوشىرمەلەر تۇرىندە كەڭىنەن تاراعان، مۇنىڭ ناقتى ايعاعى – لۋبسان دانزاننىڭ «التان توبچىسى» جانە سوعان ورايلاس تاعى قانشاما تۋىندى. ياعني «جاسىرىن»، «جابىق» انىقتاماسى – ەجەلگى مۇرا قاپيادا، يمپەراتور سارايىنان تابىلعان سەبەپتى، كەيىنگى، قىتاي بىتىكشىلەرى جاماعان اتاۋ ەكەنى كۇمانسىز. البەتتە، بۇل شەجىرە-ەپوس ءاۋ باستا قالاي اتالدى دەگەن ساۋال تۋماعى زاڭدى. وسى ورايدا بىرنەشە جورامال بار. سونىڭ ىشىندەگى ەڭ وڭدىسى – «التىن توپشى» – «التىن شەجىرە» دەگەن تۇسپال. بەرىرەك زاماندا حاتقا تۇسكەن، نەگىزگى بولىمىندە باعزىداعى ۇلان-عايىر شەجىرە-تاۋاريحتى ناقپا-ناق دەرلىك قايتالاپ شىعاتىن لۋبسان دانزان كىتابىنىڭ، ۇيرەنشىكتى ۇلگىدەگى تاعى ءبىر انونيم ەڭبەكتىڭ ءداپ سولاي اتالۋى كەزدەيسوق ەمەس. سونىمەن قاتار، بىزگە جەتپەدى دەپ سانالاتىن، ايتسە دە زاتى ماعلۇم، زامانىنداعى بار تاريحتىڭ ءتۇيىندى مايەگى بولعان «التىن داپتەر» دەپ جۇرگەنىمىز – وسى «قاستەرلى شەجىرەنىڭ» ناق ءوزى ەمەس پە دەگەن دە پىكىر تۋادى. بىراق «جيناقتى تاريحپەن» سالعاستىرا قاراعاندا، «التىن داپتەر» ءسال باسقاشاراق بولعانى اڭدالادى. قايتكەندە دە ەڭ باستى ماسەلە شىعارمانىڭ اتاۋىندا ەمەس، ءبىتىس-بولمىسى، ءمان-ماعناسى، باي مازمۇن، وزگەشە تۇرپاتىندا.
وسى تۇرعىدان العاندا، «قاستەرلى شەجىرە» الەمدىك ادەبيەت ورەسىندەگى عاجايىپ شىعارما بولۋمەن قاتار، شىڭعىس حان تۋراسىنداعى تولىمدى تاۋاريح، كوشپەندى تۇرىك-موڭعول حالىقتارىنىڭ XII–XIII عاسىرلار ورايىنداعى كەشۋ-جولىن ناقتى ايعاقتايتىن باعا جەتپەس كۋالىك بولىپ تابىلادى. تازا عىلىمي تۇرعىدان العاندا، «قاستەرلى شەجىرە» ءراشيد-ءاد-دين جانە ءجۋۆايني ەڭبەكتەرىمەن قوسا، شىڭعىس حان جانە ونىڭ زامانىن تۇبەگەيلى دەرەكتەگەن ەڭ ماڭىزدى ءۇش كىتاپتىڭ ءبىرى دەپ سانالادى.
قوسىمشا ءبىر دايەكتەمە – ماعلۇم تۇپكى نۇسقادا «قاستەرلى شەجىرە» ءماتىنىنىڭ باستان-اياق قىتاي يەروگليفتەرىمەن تاڭبالانۋى، ءاربىر ءسوزدى باس-باسىنا جانە تيەسىلى ۇزىكتەردى جالپىلاي، تۇگەلىمەن اۋدارىپ شىعۋ، ياعني ەجەلگى مۇرانىڭ بىزگە جەتكەن نۇسقاسى – ميڭ زامانىنداعى سىرتقى ساياساتقا وراي، موڭعول ءتىلىن مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتەرگە ۇيرەتۋ قاجەتتىلىگىنەن تۋعان دەپ سانالادى. ەسەبى، قىتايلاردىڭ شەت تىلگە ماشىقتاناتىن وقۋ قۇرالى رەتىندە اۋدارىلىپ، قالىپتانعان. شىنىندا سولاي بولسا، بۇل – ءتىل ۇيرەنۋدىڭ ەڭ قيىن ءارى قيسىنسىز ءتاسىلى. مەملەكەتتىك قىزمەت سوڭىنداعى شەنەۋنىككە سونشاما كۇردەلى قۇرىلىم، بەينەلى ولەڭ-جىر، بىتىسقان اتا-تەك شەجىرەسىنىڭ قانشالىق قاجەتى بار. جەڭىل ءماتىن، كۇندەلىكتى قولدانىسقا، شارۋا، قىزمەت ورايىنا كەرەكتى سوزدەر تابىلماپ پا. ونىڭ ۇستىنە، يۋان ءداۋىرىن ايتپاعاندا، ميڭ پاتشالىعىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە كەشە عانا بيلەۋشى بولعان قاۋىمنىڭ تىلىنە جەتىك قىتاي شەنەۋنىكتەرى كوپتەپ تابىلار ەدى. قىتايشا سايراپ تۇرعان كوشپەندى جۇرت وكىلدەرىن ايتپاعاندا. بالكىم، «قاستەرلى شەجىرە» وسى تۇرعان قالپىندا كەيىنگى زامانداردا ءتىل سىندىرۋ ماقساتىندا الدەنەندەي قولدانىستا بولعان دا شىعار، بىراق ءاۋ باستان ەمەس. تاريحتان بەلگىلى ءبىر دەرەك – 1282 جىلى قۇبىلاي حان «موڭعول» تىلىندەگى الدەبىر نۇسقالاردى قىتاي تىلىنە اۋدارۋ جونىندە پارمەن بەرىپتى. سول رەتتە ەڭ الدىمەن قولعا الىنعان – «قاستەرلى شەجىرە» بولسا نەسى بار. قۇدىرەتتى قىتاي يمپەراتورى ءوزىنىڭ اسىل تەگىن، ارعى بابالارىنىڭ الىمىن، بەرگى اتاسىنىڭ اۋليە-جيحانگەرلىك تۇرپاتىن ايگىلەيدى. ۇلى مەملەكەت شەگىندەگى بايىرعى، قىتاي ءتىلدى قاۋىم، جالپى جۇرت ەمەس، ساراي ۇلىقتارىنان باستاپ، قاتارداعى قىزمەتكەر، وقىمىستى عۇلاماعا دەيىن، جات ءتىلدى ۇيرەنەر، ۇيرەنبەس – شىڭعىس حاننىڭ شىنايى تاريحىن تانىماق. جۇيەلى قيسىنى سولاي. «قاستەرلى شەجىرەنىڭ» بىزگە بەلگىلى، قىتايلانعان كەيىپتە قاعاز بەتىنە ءتۇسۋى دە، سونشاما ىجداعاتى اۋدارما تۇرىندە قالىپتانۋى دا، ءسوز جوق، قۇبىلاي ەسىمىمەن بايلانىستى. وسى، قىتايشا تاڭبالانۋىنىڭ ارقاسىندا قانشاما زامان تەزىنەن ءوتىپ، ساقتالىپ قالدى. ەڭ باستىسى – قاجەتتىلىك ناتيجەسى دەۋگە ءتيىسپىز. ءتىل ۇيرەنۋ ءۇشىن ەمەس. ناقتىلاساق، تەك ءتىل ءۇشىن عانا ەمەس. بۇرىندا وكتەم، كەيىندە قوڭسى، بولاشاقتا بودان كوشپەندى جۇرتتىڭ تابيعاتىن، بولمىسىن تانۋ، وزىندىك تاريحىن اڭداپ، مىنەز-قۇلقىن، دۇنيەگە كوزقاراسىن تەرەڭىرەك بايىپتاۋ ءۇشىن، ياعني ۇلكەن ساياساتقا قىزمەت ەتۋگە ءتيىس كورنەكى، ۇلگىلى قۇرال رەتىندە ساقتادى، كىتاپ قىلدى، زەرتتەدى، زەردەلەدى، اقىرى بۇگىنگى كۇنگە جەتكىزدى. ال ۇيعىر-تۇرىك بىتىگىمەن جازىلعان تۇپنۇسقالار، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، يۋان اۋلەتىنەن سوڭعى تاركىلەۋ جانە قۇرتۋ كەزەڭىندە جويىلىپ كەتتى. تالايى زور يەروگليفتى ءماتىن بۇدان سوڭعى زامانداعى، جالعاس، تىزبەكتەس كوشىرمەلەر كەزىندە اۋەلگى ءنارى مەن مانىنەن ايرىلماسا دا، تاعى قانشاما بۇرالاڭ جولدان وتكەنى انىق. «قاستەرلى شەجىرەنىڭ» قولدا تۇرعان تۇپنۇسقا ءماتىنىنىڭ ترانسكريپتسياسىن زەردەلەي تەكسەرگەن قىتاي وقىمىستىلارى تيەسىلى يەروگليفتەر تابيعاتى ارعى زامان ەمەس، كەيىنگى ميڭ داۋىرىندەگى ۇلگىگە سايكەس كەلەدى دەپ شەشكەن.
دۋبسان دانزان. «التان توبچي» – «التىن شەجىرە». ەسكەرتكىش اتاۋىنىڭ ناقتى ۇعىمى بەلگىسىز، «التىن ءتۇيىن»، «التىن جيناق» دەۋگە دە بولادى. اتاقتى جادىگەردىڭ ۇيعىر-تۇرىك بىتىگىمەن تاڭبالانعان جالعىز دانا قولجازبا نۇسقاسى 1926 جىلى شىعىس حالحادان تابىلعان، اۋەلگى توركىنى ىشكى موڭعول ولكەسى، شاقار ايماعىنان بولسا كەرەك. قولجازبانىڭ ءوزى XVIII عاسىر كوشىرمەسى سانالادى. تۇپنۇسقا 1655–1660 جىلدار ارالىعىندا جۇيەگە تۇسكەن. قۇراستىرىپ جازۋشى لۋبسان دانزان تۋرالى دايەكتى دەرەك جوق. انىعى – ءوز زامانىنىڭ وقىمىستى كىسىسى، سارى ءدىن جولىندا سوپى – لاما بولسا كەرەك.
«التان توبچى» تۇپنۇسقا قالپىندا دا، باتىس تىلدەرىنە اۋدارما تۇرىندە دە كەڭىنەن تانىلعان، ءبىرشاما زەرتتەلگەن. شىڭعىس حانعا قاتىستى، ارىداعى جانە كەيىنىرەكتە تۋعان جازبا مۇرالار، حالىق اراسىنا تاراعان فولكلورلىق، ەپوستىق نۇسقالار اۋقىمىندا قۇراستىرىلعان شىعارما. ءماتىن – ارا-تۇرا ارقيلى مازمۇنداعى ولەڭ، تولعاۋ ارالاس، نەگىزىنەن قارا ءسوز تۇرىندە.
«التان توبچى» ءۇشىن ەڭ باستى ۇلگى – «قاستەرلى شەجىرە» بولىپتى. وسى ەجەلگى مۇراداعى 282 باپتىڭ 233-ءى قايتالانادى ەكەن. كولەمدى كىتاپتىڭ ۇشتەن ەكى بولىگىنەن استام. سونىمەن قاتار، «التان توبچىدا» «قاستەرلى شەجىرەدە» ءىزى جوق، بىراق ءراشيد-ءاد-دين تاريحىمەن ۇندەس جەكەلەگەن وقيعا، كورىنىستەر ۇشىراسادى. سوعان قاراپ كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر لۋبسان دانزاننىڭ قولىندا «قاستەرلى شەجىرەنىڭ» ءبىزدىڭ زامانعا جەتپەگەن، بالكىم، تولىعىراق باسقا ءبىر نۇسقاسى بولدى دەپ سانايدى. مۇنداي تۇجىرىمعا تاعى ءبىر سەبەپ – «التان توبچى» مەن بۇگىندە بەلگىلى «قاستەرلى شەجىرەنىڭ» سايكەس تۇستارىنىڭ ءوزى ماعنالىق ايىرىمسىز، بىردەي مازمۇندا بولعانىمەن، سوزبە-ءسوز، ناقپا-ناق ۇيلەسە بەرمەيدى. تيەسىلى باپتار كەيدە ىقشامدالىپ، باسقا ءبىر سوزدەرمەن بەرىلسە، دالمە-ءدال دەگەن تۇستاردىڭ وزىندە ازدى-كەم قىسقارتىلىپ، كەيدە ۇستەمەلەنىپ، بىلگىلى سوزدەر ورايلاس باسقا ءبىر تىركەستەرمەن الماستىرىلىپ، جاڭا سوزدەر قوسىلىپ، ايتەۋىر باسقاشا كەيىپتە كورىنىس بەرەدى. بۇل جەردە بار كىلتيپان اۋەلگى مۇرانىڭ تىم كونە، كەيىنگى نۇسقانىڭ ودان بەرگى زاماندا جاسالعان مەزگىلدىك سىپاتىندا تۇرماعانى اڭدالادى. «التان توبچىنىڭ» ءتىلى دە ەسكىلىكتى، بۇگىنگى موڭعولعا تەك اۋدارما ارقىلى عانا تۇسىنىكتى جاعدايى بار. ەندەشە، قايتكەندە دە باعزىداعى «قاستەرلى شەجىرەدەن» باستاۋ الاتىن «التان توبچىنىڭ» سايكەس تۇستاردا بىزگە بەلگىلى نۇسقامەن ماعنا، مازمۇن جاعىنان بىردەي بولا تۇرا، سوزدىك قۇرىلىم تۇرعىسىنان باسقاشا جاسالۋى قالاي؟ بۇل ارادا جالعىز-اق قورىتىندى شىعادى. اۋەلگى، ياعني بىزگە ماعلۇم «قاستەرلى شەجىرە» مەن وعان ۇندەس «التان توبچى» ەكەۋىنە ورتاق، ەسكىلىكتى، باسقا ءبىر ۇلگى بولعان! ياعني، ەكەۋى دە، تۇرىك – نايمان دەڭىز، كەرەي دەڭىز، تۇرىك نەگىزدى تىلدە جازىلعان ەڭ العاشقى، باستاپقى «قاستەرلى شەجىرەدەن» تارالادى، ءبىرى – بۇرىندا، ەكىنشىسى كەيىندە جاسالعان اۋدارما ەڭبەكتەر. بەلگىلى ءبىر شىعارمانى، ەكى ءداۋىر ەمەس، ءبىر زامانداعى ەكى ادام اۋدارسا قالاي بولىپ شىعار ەدى – مازمۇنى بىردەي، بايانداۋى، سول جاڭا تىلگە ءتان ورتاق سوزدەرى بولا تۇرا، ەكى ءتۇرلى نۇسقادا كورىنەر ەدى. كەيىنگى كىتاپتا، العاشقىمەن سالىستىرعاندا، تۇركيزمدەر تىم كوپ ەمەس، الايدا، اۋەلگى تۇپنۇسقادان جاڭاشا كەيىپتەۋ كەزىندە تۇسىنىلمەي قالعان، جاڭساق اۋدارىلعان، كەيدە سول ءدۇدامال قالپىندا الىنعان سوزدەر مەن تىركەستەر مولىنان ۇشىراسادى، بۇل ۇعىمدار بۇگىنگى موڭعول جانە ەۋروپالىق زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن دە شەشىلمەگەن ءتۇيىن بولىپ وتىر.
ماسەلەن، «قاستەرلى شەجىرەدە» جوق ءبىر كورىنىس – كۇدەي شەشەننىڭ اعايىن جۇرتتى بىرلىككە، ىنتىماققا شاقىرىپ، قامباعاي حاننىڭ ون ۇلىنا قاراتا ايتقان تولعاۋىندا: «ادارۋن بۋدۋرۋن» جەردە اۋعا شىعاسىڭدار، «ارعالى ۇعۇلجين» اتاسىڭدار دەگەن تىركەس بار. مۇنىڭ سوڭعىسى – «ارقاردىڭ قۇلجاسى»، بۇگىنگى اۋدارماشىلار وسى تىركەستى ەكىگە ءبولىپ، «ارقاردىڭ ۇرعاشىسى جانە ەركەگى» (ورىسشا «ساموك ي سامتسوۆ ارحاروۆ») دەپ بەرەدى، جارار، جالپى ماعناسىن تاپقان، ايتەۋىر ارقار عوي، ال ەندى «ادارۋن بۋدۋرۋن» شەشىلمەس جۇمباق بولىپ شىققان، موڭعول ءتىلىنىڭ ەشبىر سوزدىگىندە جوق، ايتەۋىر كونتەكستەگى ماعناسى بويىنشا شامالاپ «جارى بار، سايى بار تاۋدا» دەپ جوبالاعان، شىندىعىندا «ادارۋن بۋدۋرۋن» – كادىمگى «ادىرلى، بۇدىرلى” عوي، تاۋ بولار، قىرات، قىرقا بولار، ايتەۋىر قولايسىز جەر، ءسوز ماعناسى – ىستەگەن ءىس، جۇرگەن ءجۇرىستىڭ قاتەرلى، بەرەكەسىز ەكەندىگىن تۇسپالداپ ايتۋ. تاعى دا. وسى “التان توبچى” مەن “قاستەرلى شەجىرەدە” قامباعاي حاننىڭ جەسىرلەرى اس بەرەدى عوي. بالالارى جاس، ەرى جاقىندا عانا قايتقان وگەلىندى شەتكە قاعاتىن كورىنىس. اس ءراسىمى “يەكە يراعۋ” اتالادى. بۇل ەسكى سالتتىڭ تىپە-تىك اۋدارماسى قالاي بولۋى مۇمكىن؟ موستارت باستاعان باتىس عالىمدارى “ۇلى ساز”، ياعني “ اۋەن، مەلوديا” دەپ شامالايدى; ال دامدينسۋرەن باستاعان موڭعول وقىمىستىلارى تىركەستى ءبىرجولا وزگەرتىپ، “يح اۋراح” – اتا-بابالار سۇيەگى جاتقان جەر، كەيىندە “اۋراح” ءسوزى ەسكىرىپ، قازىرگىشە “اۆارگا” بولىپ شىققان دەيدى. بۇل ەكى تۇسپالدىڭ اۋەلگىسى عانا جوباعا كەلەدى وندا دا ناقپا-ناق ەمەس: راس، “ەكە” – ۇلكەن، ۇلى دەگەن ءسوز، قازىرگى قازاق تىلىندە ۇلىقتاۋشى جۇرناققا اينالعان، ماسەلەن، پالەنشە-ەكە، تۇگەنشە-ەكە دەمەك، ال “يراعۋ” – يىراعۋ – ماحمۇد قاشعاري سوزدىگىندە “ولەڭ شىعارۋشى، سازگەر” ماعناسىندا بەرىلەدى، كەيىنگى قازاقشا “جىراۋ”، سوندا قامباعاي حانعا اس بەرۋ ءراسىمى – “جىر ايتۋ”، ياعني “جوقتاۋ” بولىپ شىعار ەدى.
ىلكىدەگى “قاستەرلى شەجىرە” عانا ەمەس، كەيىنگى، ەسكىلىكتى بولسا دا انىق موڭعول تىلىندەگى “التان توبچىنىڭ” وزىندە بۇگىنگى تىلدەرگە جاڭساق اۋدارىلعان، نەمەسە تۇسىنىلمەي، اۋدارماسىز قالعان ءسوز، تىركەستەر ءبىرشاما. سونىڭ ءبارىنىڭ بولماسا دا، كوبىنىڭ ناقپا-ناق قالپىن ارعى-بەرگى تۇرىك نەگىزدى، ونىڭ ىشىندە قازىرگى قازاق تىلىنەن تابۋعا بولار ەدى. ماسەلەن: “قوس” – “كيىز ءۇي” ەمەس، كۇركە، لاشىق; “قۇبا” – “جورعا”، ياعني اتتىڭ سىپاتى ەمەس، ءتۇسى; “ساۋعا” – “سىيلىق” ەمەس، ولجادان بەرىلەتىن ءراسىمدى ۇلەس-سىباعا; “شيلەم” – سۋداعى تولقىن ەمەس، سوراپ، بەلگى – سىلەم (“سۋدا سىلەمى، اۋادا ءىزى جوق،” – دەيدى تۇتقىننان قاشىپ كەتكەن تەمۋجىن بالا تۋراسىندا سورقان-شيرا); “سارقىت” – “ىشىمدىك” ەمەس، ۇلكەن داستارقاننان الىنعان ءدام; “ينجە” – “سىيعا تارتىلعان قىزمەتشى، قولاڭ” ەمەس، ەنشى – بالانىڭ، جاسى كىشى تۋىستىڭ ارنايى بولىنگەن ۇلەسى، باسىرە مال-مۇلكى; سونداي-اق: «تۇرىمتاي» – «قارشىعا» ەمەس; «شاقشاق» – «قاراتورعاي» ەمەس; «يتەلكۋ» – دامدينسۋرەن ۇعىمىنداعى ايتەۋىر ءبىر «جىرتقىش قۇس» ەمەس، شاعدار شامالاعان جاي عانا «باتىل قۇس» ەمەس، كادىمگى يتەلگى – سۇڭقاردىڭ تەكتى ءبىر ءتۇرى; تاعىسىن تاعىلار… ءبىز اۋدارىلماي قالعان، نەمەسە جاڭساق تۇسىنىلگەن اتاۋلاردىڭ كەيبىرىن عانا كەلتىرىپ وتىرمىز، ايتپەسە «التان توبچىدا» بۇگىنگى موڭعولدا جوق، بىلگىر وقىمىستىلاردىڭ ءوزى وي-جوتامەن اۋدارعان، نەمەسە ماعناسىن تۇسپالمەن عانا تانىعان تۇركي سوزدەر وتە كوپ، سونىڭ ءبارى اۋەلگى، ءبىزدىڭ زامانعا جەتپەگەن قادىمي تۇپنۇسقادان باستاۋ الاتىنى كۇمان تۋدىرماسا كەرەك.
لۋبسان دانزان «التىن توبچىنى» تۇزگەن كەزدە نەگىزىنەن اۋەلگى «قاستەرلى شەجىرەگە» جۇگىنگەنىمەن، بايانداۋ بارىسىندا باسقا دا ولەڭ، جىرلاردى پايدالانا وتىرادى. كەيبىر تۇستا ەجەلگى ەپيكالىق نۇسقالار ءىزى بايقالادى. سونىمەن قاتار، ەڭبەكتىڭ ۇزىنا بويىندا بۇل كەزدە موڭعول تايپالارى ءبىرجولا قابىلداعان بۋددا ءدىنىنىڭ اسەرى ايقىن تانىلادى. ءتىپتى، شىڭعىس حاننىڭ بورتە-شەنەدەن بۇرىنعى ءتۇپ اتالارىن ەجەلگى ءۇندى امىرشىلەرىنىڭ اۋلەتىنەن شىعارىپ قويادى. سونداي-اق كەيبىر رەتتە شىڭعىس حاننان كەيىنگى زاماننىڭ ۇعىم-تۇسىنىگى كورىنىس بەرەتىنى بار. مۇنداي قوسپالار انداعايلاپ تۇر، ايتسە دە، ەجەلگى مۇرانىڭ ءمان-ماڭىزى، دەرەك، ماعلۇماتىنا كولەڭكەسى جوق.
«التان توبچىنىڭ» سوڭعى بولىگى شىڭعىس حاننان كەيىنگى وكەتاي قاعاننان باستالىپ، كۇيىك، موڭكە قاعانداردى جولشىباي قامتىپ، قۇبىلاي حانعا توقتالادى، ونىڭ قىتايدا وكىم قۇرعان ۇرپاقتارىن تۇگەندەي كەلە، ەڭ سوڭعى يۋان يمپەراتورى توعان-تەمىردىڭ جايىن ءبىراز تاپتىشتەيدى، بۇدان سوڭعى ۇلى دالاداعى تاق تالاسى، موڭعول مەن ويرات جاعدايىندا ازعانا ماعلۇمات بەرىپ، اقىرى دايان حاننىڭ ۇرپاقتارى، ونىڭ ىشىندە حالحادا ورنىققان ليگدەن حانمەن ءتامامدايدى. كەيىنگى موڭعول تاريحى ءۇشىن ايرىقشا قۇندى دەرەكتەر.
ال «التان توبچىنىڭ» شىڭعىس حانعا تىكەلەي قاتىستى نەگىزگى بولىگى – «قاستەرلى شەجىرە» مەن «جيناقتى تاريحتى» جاي عانا قايتالاۋشى ەمەس، ولاردى ايعاقتاي تۇسەتىن، كەيبىر رەتتەردە تولىقتىراتىن، قوسىمشا قانشاما دەرەك، اڭگىمەسى بار، شىڭعىس حاننىڭ باسقا ەشبىر ادەبيەتتە ۇشىراسپايتىن بىلىك سوزدەرى بار، تۇتاستاي العاندا كونە زاماننان قالعان ءماندى، قۇندى كۋالىك دەپ بىلۋگە ءتيىسپىز.
«تاۋاريح-ي گۋزيدا-ي نۋسرات-نامە» – «جەڭىس-نامادان ىرىكتەلگەن تاۋاريح»، نەمەسە «سارالانعان تاۋاريح ء(ھام) جەڭىس-ناما». كىتاپتىڭ اتاۋى – پارىسشا، ال ءتىلى – ءداستۇرلى شاعاتايدان بولەگىرەك، قىپشاق نەگىزدى، ورتاعاسىرلىق تۇركي; بىلگىر، زەردەلى تاريحشى ۆ.يۋدين ەسكەرتكىش كونە-قازاق تىلىندە [«ستاروكازاحسكي يازىك»] جازىلعان دەيدى. ناقتى اۆتورى بەلگىسىز. ءار كەزدە ارقيلى تۇسپال ايتىلعان، سونىڭ ەڭ قيسىندىسى – ءشايباني حان ەسىمىمەن بايلانىستى. باستان-اياق ءشايباني جازباعان كۇننىڭ وزىندە سونىڭ بۇيرىعىمەن جانە تىكەلەي ارالاسۋىمەن قالىپتانعان دەگەن پىكىرگە زەرتتەۋشىلەردىڭ بارلىعى دا توقتايدى. تاۋاريحتىڭ تاڭباعا تۇسكەن ۋاقىتى بەلگىلى – 1502–1504 جىلدار. بۇرىنعى كوك وردا، ەندىگى قازاق ورداسىنداعى، ەكەۋى دە جوشىدان تارالاتىن شيبان–ابىلقايىر اۋلەتى مەن توقاي-تەمىر–ورىس اۋلەتى اراسىنداعى تاققا تالاس ناتيجەسىندە جەڭىلىسكە ۇشىراپ، ورتا ازياعا ىعىسقان مۇحامەد-ءشايباني حاننىڭ بۇحارا مەن سامارقاندى الىپ، ماۋرەنناحر اتىرابىن ءبىرجولا باۋراعان ۋاقىتى.
تۇرىك ءتىلدى جازبا مۇرالار تىم ءارى – VI–VII عاسىردان باستاپ بەلگىلى، ال X–XV عاسىرلاردا ولەڭ، جىر، عاقىليا، داستان – قانشاما كىتاپ جازىلدى دەسەك تە، وتكەن تاريحتى زەردەلەگەن ارنايى ەڭبەكتەر ۇشىراسا قويمايتىن. تۇرىك تەكتى عۇلامالاردىڭ ءوزى، قالىپتاسقان ءراسىم بويىنشا، اراب، پارسىعا بەيىل بەرەتىن. ءداشتى-قىپشاق حاندارىنىڭ ۇرپاعى، دالا پەرزەنتى مۇحامەد ءشايباني اتالار تاريحىن، ءوزىنىڭ جاۋىنگەرلىك جولىن بولاشاق ۇرپاق جادىندا قالدىرۋ ءۇشىن تەك فارسي عانا ەمەس، تۇركي ۇلگىدەگى جاڭا داستۇرگە جول اشادى. ءشايباني حان تاريحىن كامالاتدين بيناي پارسى تىلىندە قاعازعا تۇسىرسە، مۇحامەد ساليح شاعاتاي نۇسقالى جىرعا جۇگىنەدى. ال «سارالانعان تاۋاريح» قىپشاق نەگىزدى، دالالىق كوشپەندىلەر تىلىندەگى بىرەگەي ەسكەرتكىش بولىپ شىققان. بۇل ەرەكشە جاعدايعا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءبىزدىڭ ءتىل ماماندارى مەن ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرى مۇلدە نازار اۋدارماۋى – قازاق گۋمانيتاريا عىلىمىنىڭ ەڭ ارتتا قالعان، مۇشكىل جاعدايىن عانا ايگىلەسە كەرەك.
«تاۋاريح-ي گۋزيدا-ي نۋسرات-ناما» كىتابىنىڭ زامانا تەزىنەن ءوتىپ، بۇگىنگى كۇنگە جەتكەن كوشىرمە قالىبى ەكەۋ، مۇنىڭ ءبىرىنشىسى – پەتەربۋرگ نۇسقاسى، بۇرىنعى سسرو، قازىرگى رەسەي عىلىم اكادەمياسى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ سانكت-پەتەربۋرگ بولىمىندە ساقتالعان، ەكىنشىسى – لوندون نۇسقاسى، بريتان مۋزەيىندە تۇر. ەكى قولجازبانىڭ دا كەمىس، كەتىگى بار، تولىعىراعى – لوندون نۇسقاسى ەكەن. وزبەك عالىمى ا.اكراموۆ وسى ەكى قولجازبانى ءوزارا سالعاستىرا كەلە، تۇتاسىمەن، تۇپنۇسقا ماتىندەگى فاكسيميلەسىن ءتۇسىرىپ جانە تيەسىلى تاراۋلار بويىنشا ورىس ءتىلدى مازمۇنداما جاساپ، ارنايى زەرتتەۋىمەن بىرگە، 1967 جىلى تاشكەنتتە باستىرىپ شىعارعان.
ايتا كەتەرلىك ءبىر جاعداي – كولەمدى ەڭبەكتىڭ سوڭعى، ءشايباني حانعا قاتىستى بولىگى دەربەس شىعارما رەتىندە، ازدى-كوپتى ايىرىمى بار ارقيلى نۇسقادا ساقتالىپتى (س.– پەتەربۋرگ، تاشكەنت). سونىمەن قاتار، «سارالانعان تاۋاريحتىڭ» ىقشامدالعان نۇسقاسى دا كەڭىنەن تارالعان سياقتى. سولاردىڭ ءبىرىن تۇپنۇسقا قالىبى جانە وزىندىك اۋدارماسىمەن قوسا، «شەيبانيادا» دەگەن اتپەن ي.بەرەزين 1849 جىلى قازاندا، «بيبليوتەكا ۆوستوچنىح يستوريكوۆ» سەرياسىنىڭ I تومى رەتىندە جارىققا جەتكىزگەن. (بۇل بەرەزين باسىلىمى كەيىنگى كوشىرمەشىلەر تارابىنان قوسىلعان ۇستەمە – ءشايباني حاننىڭ قازاسىمەن اياقتالادى.)
«سارالانعان تاۋاريح» كىرىسپە تاراۋ جانە نەگىزگى ءۇش بولىمنەن تۇرادى. ءبىرىنشى – بۇكىل دالا جۇرتىنىڭ ارعى باباسى وعىز حان جانە ونىڭ اۋلەتى تۋراسىنداعى اڭىز-ءاپسانا، وعان جالعاس تۇرىك، موڭعول رۋ، تايپالارى تۋراسىندا اقپار بەرىلەدى. ەكىنشى، ەڭ كولەمدى بولىك – شىڭعىس حاننىڭ تاريحى، ونىڭ تۇپكى جۇرتتا، ءداشتى-قىپشاق، ورتا ازيا مەن يراندا بيلىك قۇرعان ۇرپاقتارىنىڭ شەجىرەسى، تيەسىلى ۇلىستاردىڭ، ولاردىڭ سوڭىن الا ءامىر تەمىر پاتشالىعىنىڭ جاي-جاپسارى. ءۇشىنشى، اتالمىش ەڭبەكتىڭ جازىلۋىنا ۇيتقى، سەبەپ بولعان تۇستاس وقيعالار – شاحباحىت ءشايبانيدىڭ ءوز تاريحى: حاننىڭ تۋعانىنان باستاپ، بۇكىل جاۋىنگەرلىك جولى قامتىلىپ، 1504 جىلى سامارقاندا تاققا وتىرۋىنا دەيىنگى بۇكىل عۇمىربايان.
كەڭ اۋقىمدى ەڭبەك ەكەنى بىردەن بايقالادى. زەرتتەۋشىلەردىڭ بايىبىنشا، اۆتور شىڭعىس حان تاريحىن جازۋدا وزىنەن بۇرىنعى ءراشيد-ءال-دين، جۋۆاينيلەرمەن قاتار، كەيىنگى زامانعا جەتپەگەن پارسى ءتىلدى، ۇيعىر جازۋ–تۇرىك ءتىلدى باسقا دا ءبىر ەڭبەكتەردى پايدالانعان، ءتىپتى، «قاستەرلى شەجىرەمەن» دە تانىس بولعان سياقتى. ال تىكەلەي ءشايباني حانعا قاتىستى ءۇشىنشى ءبولىم – مۇلدە سونى سىپاتتا، مۇندا XV–XVI عاسىرلار شەگىندەگى ءداشتى-قىپشاق پەن تۇركستان ولكەسى، ونىڭ ىشىندە قازاق تاريحىنا بايلانىستى قانشاما تىڭ ماعلۇمات بار.
شىڭعىس حان تارابىنا قالام تارتىپ وتىرعان ءبىز ءۇشىن وسى ورايداعى ەڭ ءماندى ماسەلە – «نۋسرات-نامانىڭ» ەجەلگى ۇلى دالا تاريحىن ءوزىنىڭ اتا-بابا تاريحى دەپ ساناعان، ال شىڭعىس حاندى اڭىزدىق وعىز حان زامانىنان جالعاسىپ كەلە جاتقان تۋما شەجىرەنىڭ ەڭ ۇلكەن ءبىر بەلەسى، ايرىقشا كۇش-قۇدىرەتكە جەتكەن كەيىنگى ءداۋىردىڭ باستاۋى رەتىندە قاراستىرعان جانە بۇرىنعى-سوڭعى بارلىق تاۋاريحتى تۇرىك تەكتى جۇرت كوزىمەن بايىپتاعان ءبىتىمى مەن وي تۇرعىسىندا. تۇتاستاي العاندا، «سارالانعان تاۋاريح» – كەيىنگى ورتا عاسىرلاردا تۋعان تۇركي نۇسقالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ تولىمدىسى، ەڭ ۇزدىگى. سايكەسىنشە باعالانباي جاتۋى – ۇزاق ۋاقىت جابىق بولىپ، كەيىندە عانا تانىلعان جاعدايىنا بايلانىستى. جانە، ايتتىق، قازاق فيلولوگياسى مەن تاريحتانۋ عىلىمدارىنىڭ كەم-كەتىك، مەشەۋ احۋالىنىڭ ناتيجەسى.
وتەمىش قاجى. «چىنعىز-ءناما». – «شىڭعىس-ناما». XVI عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا جازىلعان. ءتىلى – قىپشاق نەگىزدى دالالىق تۇركي. اۆتورى وتەمىش قاجى حيۋا حاندىعىندا بيلىك قۇرعان شايباني–جادىگەر اۋلەتىنىڭ عۇزىرىندا بولىپتى. ءوز زامانىنىڭ ءبىلىمدار ادامى. مەكەگە بارعان قاجى. ارقيلى جول-ساپارلارمەن ماۋرەنناحر – قوس وزەن بويىن، حورەزمدى جاقسى تانيدى، ەجەلگى التىن وردانىڭ تۇستىك تارابىن، ەدىلدىڭ ەتەگىن ەركىن ارالايدى. ات ۇستىندەگى تورەلەرمەن قاتار، بۇقارا جۇرت، كوپكە بەلگىلى شەجىرەشى قاريالاردان ەل ەسىندە ساقتالعان اڭىز-ءاپسانا، شەجىرە بايان، تاريحي حيكايالاردى جيناستىرىپ، سارالايدى. وتەمىش قاجى، البەتتە، زامانىندا تانىمال، ارعى-بەرگى جازبا ەڭبەكتەرمەن دە جاقسى تانىس، ايتسە دە، الدىنا قويعان شەكتەۋلى، ناقتى ماقسات ورايىمەن، ءوز كىتابىن باستان-اياق حالىق جادىنداعى ەسكىلىكتى اڭگىمەلەر – اۋىزشا تاۋاريح نەگىزىندە قۇراستىرادى. سوندىقتان دا «شىڭعىس-نامادا» ءداستۇرلى، بەلگىلى ەڭبەكتەردە ۇشىراسا قويمايتىن كوپتەگەن سونى دەرەكتەر بار. كولەمى شاعىن بولعانىمەن، مازمۇنى قورابالى، XIII–XV عاسىرلار شەگىن قامتيدى. حيكايات شىڭعىس حاننان باستالادى دا، نەگىزىنەن ونىڭ ۇرپاقتارى جانە تيەسىلى ۇلىستار، سونىڭ ىشىندە التىن وردا تۋراسىندا باياندايدى. جوشى، باتۋ، شيبان، بەركە، وزبەك، جانىبەك حاندارعا ارنايى توقتالادى. بىزگە ماعلۇم نۇسقا توقتامىس حاننىڭ استانا سارايدا تاققا وتىرۋىمەن شەكتەلىپتى.
ورىس عىلىمىنا XIX عاسىردىڭ باس كەزىنەن-اق بەلگىلى بولعان «شىڭعىس-ناما» كىتابىنىڭ تاشكەنتتە ساقتالعان تۇپنۇسقا ءماتىنىن، ورىسشا اۋدارما، تۇسىنىكتەمە، بايىپتى زەرتتەۋىمەن قوسا عىلىمي اينالىمعا ەنگىزگەن – قازاقستاندىق تاريحشى ۆ.يۋدين. ەڭبەكتىڭ ەكىنشى ءبىر، تولىعىراق نۇسقاسىن باشقۇرت عالىمى، كەيىندە تۇركياعا ءوتىپ، ۇلكەن اتاققا جەتكەن زاكي ءۋاليدي توعان 1913 جىلى ورىنبوردان تاپقان ەكەن، بۇگىندە عالىمنىڭ ستامبۇلداعى ارحيۆىندە; تۇرىك وقىمىستىلارى تارابىنان زەرتتەۋ نىساناسى بولعان، بىراق نەگىزگى ءماتىن ازىرشە باسپا بەتىندە شىقپاسا كەرەك.
قادىرعالي جالايىر. «جاميع ات-تاۋاريح». – «جيناقتى تاريح». كىتاپ اتاۋى شارتتى، كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر قويعان. رەسەيدەگى تاتار تەكتى العاشقى تۇركولوگ يبراھيم حالفين 1819 جىلى ءوزىنىڭ جەكە قورىنان الىپ، قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كىتاپحاناسىنا تاپسىرعان قولجازبا نۇسقانىڭ باستاپقى بەتى جوق ەكەن. اتاۋسىز ەڭبەكتى بەلگىلى ورىس عالىمى ي.بەرەزين 1854 جىلى، ساباقتاس «بيبليوتەكا ۆوستوچنىح يستوريكوۆ» باسىلىمدارىنىڭ كەزەكتى كىتابى رەتىندە جارىققا شىعارادى. ي.بەرەزيننىڭ بايىبىنشا، ەڭبەكتىڭ نەگىزگى بولىگى ءراشيد-ءاد-دين تاريحىن قايتالاعاندىقتان، تيىسىنشە، «جاميع ات-تاۋاريح» دەگەن، تىم ءساتسىز تاقىرىپ قويىلادى. اتالمىش باسىلىمدى ارنايى زەرتتەپ، عىلىمي تۇسىنىكتەر جازعان شوقان ءۋاليحانوۆ بۇل ەڭبەك قازاق جۇرتىنا تيەسىلى دەپ كورسەتكەن. XX عاسىردىڭ باس كەزىندە تاتار وقىمىستىسى عالي راحيم قازانداعى شىعىس كىتاپحاناسىنان قادىرعالي ەڭبەگىنىڭ تولىعىراق، جاڭا ءبىر نۇسقاسىن ۇشىراتادى، بۇدان سوڭعى كەزەڭدە تاعى ءبىر ۇزىك كوشىرمە تابىلىپتى. عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمىندا جاڭا باسىلىمدار جۇزەگە اسادى، ناقتى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلەدى، بىراق اۋەلگى، شارتتى اتاۋ وزگەرمەپتى. قازاق عىلىمىنىڭ «جيناقتى تاريح»، نەمەسە «تاريحي شەجىرە» كىتابىن قايىرا تانۋى – شوقاننان سوڭ ءجۇز جىل وتكەندە، 1960 جىلداردان عانا باستالىپتى. تىلدىك تۇرعىدان العاش زەرتتەۋشى – ت.قورداباەۆ بولدى (1965). عاسىر سوڭىنا تامان تۇپنۇسقا ءماتىننىڭ ترانسكريپتسياسى جاريالاندى، شالاعاي اۋدارما شىقتى، ازدى-كوپتى تاعى ءبىر زەرتتەۋلەر جاسالدى. قايتكەندە دە تولىق تانىلدى، شىنايى باعاسىن الدى دەپ ايتۋ قيىن.
كىتاپ اۆتورى – قازاق قۇرامىنداعى جالايىر تايپاسىنان شىققان قادىرعالي بەك. قيسىنىنا قاراعاندا، وتكەندەگى شىعاي حاننىڭ نەمەرەسى، تۇسىنداعى تاۋەكەل حاننىڭ اعادان تۋعان ءىنىسى وراز-مۇحامەد سۇلتان 1588 جىلى توبولسك قامالىندا، الدامشى ايارلىق ناتيجەسىندە ورىس تۇتقىنىنا تۇسكەن كەزدە، ءسىبىر شەگىندە جۇرگەن قادىرعالي بەك تە ۇستالعان. قادىرعاليدىڭ ءوزى: «وراز-مۇحامەد حان حازىرەتلەرىنىڭ اتا-انالارىنا قىزمەت قىلىپ كەلدىم»، – دەيتىنى بار. ياعني، 1572 جىلى تۋعان سۇلتاننان كوپ ۇلكەن، ءسىرا، حان نەمەرەسىنىڭ تالىمگەر اتالىعى بولعان. قۇرمەتتى تۇتقىن رەتىندە اق پاتشانىڭ دارگەيىنە جىبەرىلگەن وراز-مۇحامەدپەن ءبىر مەزگىلدە بولماسا دا، كوپ ۇزاماي-اق ول دا رەسەي شەگىنە ايدالعان. پاتشا سارايىندا ۇلكەن قۇرمەتكە جەتكەن، ورىس ۆوەۆوداسى رەتىندە اسكەر باستاعان وراز-مۇحامەد 1600 جىلى رەسەي قۇرامى، ريازان ايماعىنداعى اۆتونوميالىق قاسىم جۇرتىنا حان بولىپ سايلانعاندا، قادىرعالي ەل بيلەۋشى ءتورت قاراشى بەكتىڭ ءبىرى رەتىندە تاعى دا وراز-مۇحامەدتىڭ قاسىنان تابىلادى. بىزگە جەتكەن تاريح كىتابى 1602 جىلى جازىلىپتى. وراز-مۇحامەدتىڭ حان سايلانعان بيىك مارتەبەسىنە العىس، ريزاشىلىق رەتىندە رۋسيا پاتشاسى بوريس گودۋنوۆتىڭ عۇزىرىنا ارنايدى جانە نەگىزگى ءبىر داناسىن پاتشا سارايىنا تارتۋ ەتەدى. ءوز تۇسىنداعى ورىس تاريحىندا ەلەۋلى ءىز قالدىرعان وراز-مۇحامەد سمۋتا – بۇلعاق سوڭىندا، 1610 جىلى قاپيا قازاعا ۇشىراعان كەزدە قادىرعالي تىرشىلىكتە بولماسا كەرەك. اتالمىش كىتاپتى العاش جاريالاپ، اۋەلگى ءتۇيىندى تارقاتقان ي.بەرەزين قادىرعالي بەك بۇلعاقتان بۇرىن، ياعني 1605 جىلعا دەيىن دۇنيە سالعان دەپ شامالايدى، ايتپەسە، كىتابىنىڭ سوڭىندا وسىنداي الاپات وقيعا تۋراسىندا قوسىمشا ماعلۇماتتار بەرەر ەدى دەيدى. قايتكەندە دە ءبىرشاما جاساپ، كۇنى ەڭكەيگەن ۋاقىتىندا كەتكەنى اڭدالادى.
عۇلاما تاريحشى ءسوز ورايىندا ءوزىنىڭ اتا-بابالارى تۋرالى ناقتى دەرەك كەلتىرەدى. شىڭعىس حاننىڭ زامانىندا سارتاق-نويان بولدى دەيدى. ونىڭ ۇلى جالايىر سىبا، ونىڭ ءناسىلى جالايىر تەبرە بەك، ونىڭ ءناسىلى شەيح-سوفى بەك، ونىڭ ءناسىلى ايتولە بەك، بۇل ايتولە ورىس حاننىڭ تۇسىندا باس قولباسى ءھام ۇلۇع ءامىر بولىپتى; ايتولە بەكتەن قامبار مىرزا، ودان قۇباي، ودان قاراش بەك پەن ادام-شەيح مىرزا، ادام-شەيح مىرزادان ەرەنشى-باحادۇر، ودان تەمەجەك-باحادۇر، ودان قوسىم بەك – قادىرعاليدىڭ تۋعان اكەسى. شىڭعىس حان زامانىنا دەيىن ون اتا بولىپ شىعادى. قادىرعالي بار باباسىن تۇگەندەمەگەن، اتاقتىلارىن عانا ايتقان سياقتى كورىنەدى. شىندىعىندا، سارتاق-نويان – شىڭعىس حاننان كوپ كەيىن جاساعان ادام، ومىردە بولۋى انىق جانە ىرىلىگى دە كۇمانسىز: ءراشيد-ءاد-ءديننىڭ «جيناقتى تاريحىندا» الدەنەشە مارتە اتالادى، شىڭعىس حاننىڭ شوبەرەسى، يران ەلحانى ارعۇننىڭ (1284–1291) بالا كەزىندە حوراسان مەن مازاندەراندى بيلەگەن ۇلۇع ءامىر، بۇل كەزدە، ارينە، كەمەل جاستاعى تۇلعا. ءراشيد-ءاد-دين سارتاقتىڭ ءبىر بالاسىنىڭ عانا اتىن اتايدى – قاچار، ول دا ءوز زامانىنىڭ بەلگىلى ادامى بولسا كەرەك. جاڭاعى سىبامەن اعايىندى، بالكىم، ۇمىت قالعان ءبىر بۋناق. كەرىسىنشە، سارتاق-نوياننىڭ ۇلكەن اكەسىنىڭ اتى ماعلۇم – سابا. سىبا ەمەس، ەل شەجىرەسىنە جەتىك قادىرعالي ءوزىنىڭ اينالدىرعان ون اتاسىنىڭ ورنىن شاتىستىرماسا كەرەك. بۇل سابا شىنىندا دا شىڭعىس حاننىڭ تۇستاسى، جاي عانا تۇستاس ەمەس، ايرىقشا جاۋاپتى ىستەرگە جۇمسايتىن ەڭ سەنىمدى نوكەرلەرىنىڭ ءبىرى. قادىرعالي بەكتىڭ ون ەكىنشى اتاسى بولىپ شىعادى. اۋلەت شەجىرەسىن تۇيىندەپ ايتساق، اسىل تەگى تۋرا ون ءۇشىنشى بۋناقتا شىڭعىس حانعا بارىپ تىرەلەتىن وراز-مۇحامەد سۇلتاننىڭ تاربيەشى اتالىعى، كەيىنگى كەڭەسشى تىرەگى قادىرعالي شىنىندا دا ارعى بابالارىنان باستاپ، شىڭعىس–سابا ءناسىلى، قيات–جالايىر بولىپ، بىرگە جاساپ كەلەدى ەكەن.
ءوز زامانىنداعى عۇلاما وقىمىستى، تۋعان، وسكەن ورتاسىنىڭ رۋحاني قازىناسى مەن مادەنيەتىن بويىنا ءسىڭىرىپ، ءسوز ونەرىن، جازبا جانە اۋىزەكى تاريحى مەن شەجىرەسىن تانىپ وسكەن قادىرعالي كىتابي-تۇركي شاعاتاي تىلىنە قوسا، ءداستۇر بويىنشا عىلىم مەن ادەبيەت لۇعاتى سانالاتىن پارسى ءتىلىن اسا جەتىك جانە، سىڭايىنا قاراعاندا، ءدىن مەن قۇران ءتىلى ارابتى دا وتە جاقسى بىلگەنى كورىنەدى. سونىمەن قاتار، قىپشاق نەگىزدى انا ءتىلىنىڭ دە بار بايلىعىن يگەرىپتى. اتاۋلى كىتابىنىڭ باستاپقى، جالپىلاما بولىگى شاعاتاي تىلىندە جازىلعان، قالىپتى ولشەممەن سالىستىرعاندا، پارسى، عاراب سوزدەرى كوبىرەك، كەيدە ءتىپتى تۇتاس تىركەستەر ۇشىراسادى. ال ەكىنشى جارىمى – دالالىق تۇركي، ءسىرا، ءوز تۇسىنداعى قازاق تىلىنە تىم جاقىن، بۇگىنگى قازاققا دا جات ەمەس; ءسوز ساپتاۋ ۇلگىسى باز ءبىر تۇستا ساقارا بيلەرىنىڭ شەشەندىك ۇلگىسىندەگى تولعامدار ورايلاس، بەينەلى، بەدەرلى; قالىپتاسقان ءتىل مادەنيەتى، ورنىقتى جازبا ءداستۇر تاڭباسى ايقىن اڭدالادى.
قادىرعالي تاريحى جالپى كولەمى تەپە-تەڭ بولماعانىمەن، نەگىزگى ەكى بولىكتەن تۇراتىنىن كورەمىز. ەڭبەكتىڭ باستاپقى، سوقتالى تاراۋلارى – تىكەلەي شىڭعىس حان ەسىمىنە، ونىڭ تاقاۋ ۇرپاقتارى مەن بەلگىلى ۇلىستار تاريحىنا بايلانىستى. وزىنە دەيىنگى ءراشيد-ءاد-دين شەجىرەسىنىڭ نەگىزىندە، ورتا عاسىرلارداعى قالىپتى تاريحي ادەبيەت داستۇرىندە جازىلعان. كىتاپتىڭ جاڭالىقتى دەرەكتەرگە تولى ەكىنشى بولىگىندە شىعىس ءداشتى-قىپشاقتىڭ تاريحى، اتاپ ايتقاندا، التىن وردا مەملەكەتىنىڭ سوڭعى كەزەڭى – ورىس، توقتامىس، باراق حاندار، ەدىگە بي تۋراسىندا ايتىلادى. نوعاي ورداسى، ءابىلحايىر حاندىعىنا قاتىستى ءبىرشاما ماعلۇمات بار. قازاق حاندارىنىڭ اۋلەت شەجىرەسى نەگىزدەلەدى. كىتاپتىڭ جازىلۋىنا سەبەپ بولعان ءتۇيىندى وقيعالار بايانى «داستان وراز-مۇحامەد حان» دەپ بەلگىلەنگەن. اتىنان كورىنىپ تۇرعانداي، بۇل رەتتە قادىرعالي ءوزىنىڭ قامقور ءامىرشىسى، ايرىقشا تۋعان، ەرەكشە تاعدىرلى وراز-مۇحامەدتىڭ بەرگى اتالارىنان باستاپ، ونىڭ حان-كەرمەنگە حان سايلانۋى، وسى ورايداعى وقيعالار جانە اتاۋلى ۇلىس تۋراسىندا مول ماعلۇمات بەرگەن.
تۇتاستاي العاندا، قادىرعالي جالايىر كەيىنگى قازاق تاريحىن ەجەلگى دالا تاريحىنىڭ جالعاسى، ال قازاق ورداسىن شىڭعىس حان قۇرعان ەكە ۇلىس، ودان سوڭعى التان وردا مەملەكەتتەرىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرى دەپ بىلگەنىن كورەمىز. بۇدان ءتورت عاسىر بۇرىن جازىلعان بىرەگەي ەڭبەكتىڭ ءبىزدىڭ تاقىرىپقا تىكەلەي قاتىستى ەڭ ۇلكەن ۇلاعاتى دا وسىندا.
«شارا تۋدجي» – «سارى تاۋاريح». XVII عاسىردىڭ ورتا شەنىندە جازىلعان. اۆتورى بەلگىسىز سانالادى.
XIII عاسىردىڭ سوڭىنان XVII عاسىردىڭ ورتا شەنىنە دەيىنگى ءتورت عاسىرعا جۋىق ۇزاق زامان موڭعول تاريحىندا «قاراڭعى ءداۋىر» اتالادى. الدەنەندەي جازبا، ادەبي، تاريحي مۇرا بەلگىسىز، قيلى كەزەڭدە جويىلىپ كەتتى، ساقتالمادى دەسەدى، بالكىم، مۇلدە بولمادى; انىعى – تۇرمىس تومەن، ساۋاتتىلىق جوققا ءتان، مادەني، رۋحاني ءومىر وتە جۇتاڭ بولۋى عانا. XVI–XVII عاسىرلار شەگىندە موڭعول تەكتى جۇرت اراسىنداعى ءوزارا اتىس-شابىس توقتالىپ، ەل ءىشى ءبىرشاما تىنشىعادى، بۋدديزم كەڭىنەن تاراپ، بەرىك ورنىعا باستايدى، ناتيجەسىندە بۇعان دەيىن ءبىرلى-جارىم كىسى عانا بىلگەن ەجەلگى ۇيعىر-تۇرىك بىتىگى قايتا جاندانىپ، ءدىني ورتالىقتاردا جاپپاي قولدانىسقا ەنەدى، تيبەتتە ارنايى ءبىلىم العان سوپى-لامالار بۋدداشىل ادەبيەتتىڭ تاڭداما ۇلگىلەرىن موڭعول تىلىنە كوشىرۋدى مىندەتتى داستۇرگە اينالدىرادى، ءدىني تانىممەن جالعاسا، تاريحي ادەبيەت تە قالىپتاسا باستايدى. مۇنىڭ ايقىن ءبىر كورىنىسى – باعزىداعى «قاستەرلى شەجىرەنى» قايتادان قالىپتاعان «التىن توپشى» بولسا، ىلگەرىندى-كەيىندى جەكەلەگەن جاڭا تاريحي شىعارمالار دا دۇنيەگە كەلەدى. زەرتتەۋشىلەر بۇل رەتتە تاعى دا سول ەسكىنىڭ جاڭعىرىعى، ءانونيمدى «التىن توپشى» مەن «تساعان تۋحە» («اق تاۋاريح»), ارىدان تارتىپ، ءوز زامانىن قوسا قامتيتىن «ەردەنين توبچي» («اسىل شەجىرە»), «ەردەنين ەريحە» («اسىل تاسپيق»), «اساراگچي نەرتين ءتۇۇح» («اساراگچي جازعان تاۋاريح») سياقتى كىتاپتاردى اتاپ كورسەتەدى. اۋىزەكى شەجىرە ورايىنداعى ءداستۇرلى جالعاستىقپەن قاتار، بۇل ەڭبەكتەردەن شىڭعىس حانعا قاتىستى كەيىنگى قىتاي دەرەكتەرىنىڭ ىقپالى دا اڭدالادى، ال رۋحاني باعىت-باعدار بۋددا-لامايزم ارناسىنا قاراي ويىسقانىن كورەمىز. ايتكەنمەن دە، وزىندىك، ۇلتتىق سىن-سىپات باسىم.
«شارا تۋدجي» – وسى قاتارداعى بىرەگەي ءھام ەلەۋلى جادىگەر بولىپ ەسەپتەلەدى. العاشقى ءبىر قولجازبا نۇسقاسىن ۆ.رادلوۆ 1891 جىلى حالحادان ۇشىراتقان. بۇدان سوڭعى كەزەڭدە موڭعولتانۋشى ا.پوزدنەەۆ سول تاراپتان جانە ەكى كوشىرمەسىن تابادى. ءتۇپ نەگىزى ورتاق بۇل ءۇش نۇسقا دا رەسەيگە كەلىپ تۇسكەن، بۇگىندە اۋەلگى ەكەۋى سانكت-پەتەربۋرگ، بۇرىنعى سسرو، قازىرگى روسسيا عىلىم اكادەمياسى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ قولجازبالار قورىندا، ال ءۇشىنشىسى س.-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتى شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ كىتاپحاناسىندا تۇر. ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ (1957, ن.شاستينا), عىلىمي اينالىمعا تۇسكەن. رادلوۆ نۇسقاسىنىڭ سىرتقى بەتىندە قولجازبا يەسىنىڭ اتى تاڭبالانعان ەكەن: توبا–تايجى. بۇل كىسى ءبىرتۇتاس موڭعول ۇلىسىنىڭ ەڭ سوڭعى حانى داياننىڭ بەسىنشى ۇرپاعى ەكەن. ياعني، شىڭعىس حان – تولە – قۇبىلاي اۋلەتى. ءوز تۇسىنداعى حالحا-موڭعول احۋالىمەن قاتار، وتكەندەگى تاريحي شەجىرەلەردى دە جاقسى بىلگەنى كۇمانسىز. بىزگە جەتكەن اتاۋلى قولجازبانىڭ يەسى عانا ەمەس، ەڭبەكتىڭ ءوزىنىڭ دە نەگىزگى اۆتورى بولۋعا مۇمكىن دەگەن تۇسپال ايتىلادى. («شارا ءتۋدجيدىڭ» كەيىنىرەك تابىلعان، «شىڭعىس قاعاننىڭ تاريحى» دەپ اتالاتىن ءتورتىنشى ءبىر كوشىرمە نۇسقاسى ۋلان-باتورداعى مەملەكەتتىك كىتاپحانا قورىندا ساقتالىپ تۇرعان كورىنەدى.)
«سارى تاۋاريح» بۋددا ءدىنىنىڭ الەمنىڭ پايدا بولۋى تۋراسىنداعى تۇسىنىكتەرىن بايانداۋدان باستالادى. دۇنيەمەن جالعاس جارالعان ءۇندى، تيبەت پاتشالارىنىڭ شەجىرەسىن تارقاتا كەلە، ولارعا شىڭعىس حاننىڭ ارعى ءبىر اتاسى بورتە-شەنەنى تىركەستىرىپتى. بۇدان ارى تاۋاريح «قاستەرلى شەجىرە» ىزىمەن جۇرەدى. بىراق اتا-بابا بۋناقتارىن تۇگەندەمەي، «كوكتىڭ ۇلى بودانشارعا» اتتاپ تۇسەدى. ودان تىكەلەي شىڭعىس حانعا. ەندى شىڭعىس حان ءومىرىنىڭ بەلگىلى بەلەستەرىن سانامالاپ، جەكەلەگەن وقيعالارعا عانا توقتالادى. باستاپقى شەجىرە-تاۋاريحتى قىسقاشا مازمۇنداعانىمەن، ايىرىم سىپاتتارى دا بايقالىپ تۇر. ماسەلەن، شىڭعىس حاننىڭ سوڭعى، تاڭعۇت جورىعى جانە ءولىمى تۋراسىندا بايانداعاندا، دەرەكتى-دەرەكسىز اڭىز، ەرتەگىگە ويىسىپ كەتەتىنى بار. «سارى تاۋاريحتىڭ» عىلىم ءۇشىن ەڭ قۇندى بولىگى – شىڭعىس حاننان سوڭعى زامانعا قاتىستى. اتاپ ايتقاندا، XV عاسىرداعى ويرات پەن موڭعولدىڭ ارا قاتىناسى، XVI–XVII عاسىرلارداعى حالحانىڭ جايى. شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ ۇيتقى-وشاعى بولعان ۇلى دالانىڭ ازىپ-توزعان، بوجىراعان قالپىن تانىپ بىلەمىز. اقىرى، كوپ ۇزاماي-اق، ىلكىدەگى İشكى موڭعوليانىڭ كەبىن كيگەن سىرتقى موڭعوليا دا تۇتاسىمەن تسين يمپەرياسىنىڭ بودانىنا تۇسكەنى بەلگىلى. ءبىزدىڭ تاقىرىبىمىزعا تىكەلەي تىرەلمەسە دە، ارىدا زور بولعان، كەيىندە قور بولعان كيىز تۋىرلىقتى كوشپەندى جۇرتىمىزدىڭ ءار تاراپتاعى تاعدىر-تالايىن بايىپتاۋعا سەپتەسەر كورنەكى ءدارىس.
ابىلعازى باحادۇر-حان. «شەجىرە-ي تۇرىك» – «تۇرىك شەجىرەسى». ەڭبەكتىڭ تاعدىرى تالايلى بولدى، اۆتورى تۋراسىندا دە جەتكىلىكتى ماعلۇمات قالعان. شەجىرە اتالعان كولەمدى تاريحي شىعارما 1663–1664 جىلداردا جازىلادى. كوشىرمە كىتاپ تۇرىندە ورتا ازيا، قازاقستان جانە ونىمەن شەكتەس تۇرىك حالىقتارىنىڭ اراسىنا كەڭىنەن تاراپتى. سونداي نۇسقالاردىڭ ءبىرى سولتۇستىك سوعىس كەزىندە تۇتقىنعا الىنىپ، ورىس قىزمەتىنە جەگىلگەن شۆەد وفيتسەرى سترالەنبەرگتىڭ قولىنا تۇسەدى. 1720 جىلى، باتىس سىبىردەگى توبولسك قالاسىندا. ازيا تارابىن تانۋدا باسقا دا ىستەرىمەن ماعلۇم سترالەنبەرگ (1676–1747) سونى دەرەكتى، بەيمالىم ەڭبەكتىڭ ءمان-ماڭىزىن بىردەن اڭداپ، تەزىنەن ورىس تىلىنە اۋدارتىپ الادى، بۇدان سوڭ وزىمەن تاعدىرلاس شەنسترەم دەگەن شۆەدكە ورىستان نەمىس تىلىنە ءتارجىما جاساتادى. ىزىنشە «شەجىرە» وسى نەمىس ءتىلدى نۇسقادان فرانتسۋز تىلىنە اۋدارىلادى جانە كىتاپ رەتىندە اۋەلگى نەمىسشەدەن بۇرىن، 1726 جىلى لەيدەندە جارياعا شىعادى. فرانتسۋز نۇسقاسىنان قايتا قوتارىلىپ، 1770 جىلى ورىس تىلىندە باسىلادى. ال اۋەلگى، نەمىس ءتىلدى قالىبى سودان سوڭ، 1780 جىلى عانا جارىققا جەتىپتى. كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر بۇل العاشقى اۋدارمالاردان قانشاما كەمشىلىك تاپقانىمەن، ابىلعازى-باحادۇر-حان XVIII عاسىردىڭ وزىندە ارعى-بەرگى مۇسىلمان تاريحشىلارىنىڭ الدىڭعى قاتارىندا ەۋروپا عىلىمىنا ءبىرشاما تانىلعانىن كورەمىز.
بۇدان سوڭعى كەزەڭدە «شەجىرە-ي تۇرىك» باسقا ءبىر كوشىرمەلەر نەگىزىندە، تۇپنۇسقادا 1825 جىلى قازاندا (ي.حالفين، ح.فرەن), 1871 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتا (پ.دەمەزون) جارىققا شىعادى، 1854 جىلى گ.سابلۋكوۆ اۋدارماسىندا، ي.بەرەزين ۇيىمداستىرعان «بيبيليوتەكا ۆوستوچنىح يستوريكوۆ» – «شىعىس تاريحشىلارىنىڭ كىتاپحاناسى» سەرياسىنىڭ III تومى رەتىندە ورىسشا جاريالانادى (قايىرا باسىلىمى – 1906 ج.).
«شەجىرەنىڭ» ەڭ اۋەلگى، ماعلۇم نۇسقاسى توبىلدان ۇشىراسسا، بۇدان سوڭعى كەزەڭدە ورىنبوردان، ۋفادان جاڭا كوشىرمەلەر تابىلادى جانە تيەسىلى عىلىمي ورتالىقتارعا تۇسەدى. بۇگىندە عىلىمعا «شەجىرە-ي تۇرىكتىڭ»، ساقتالىپ تۇرعان ورىندارىنا قاراي اتىققان، پەتەربۋرگ، موسكۆا، بەرلين، گەتتينگەن، پاريج، تاشكەنت تۇپنۇسقا-كوشىرمەلەرى بەلگىلى. بىزگە ماعلۇم كەڭىستىكتە تۇرىك، ورىس، تاتار، قازاق، وزبەك عالىمدارى تارابىنان جاڭا زەرتتەۋلەر جاسالعان.
ابىلعازى باحادۇر-حان ارتىنا سوقتالى ەڭبەك قالدىرعان ايگىلى تاريحشى عانا ەمەس، وزگەشە تاعدىرلى، عاجايىپ تۇلعا. شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي ون بەسىنشى ۇرپاعى، ۇلكەن ۇل جوشىدان تارايتىن شيبان اۋلەتىنەن (دەمەزون باسىلىمىندا شيبان ءتۇسىپ قالعان، جوشى مەن ونىڭ نەمەرەسى جوشى-بۇقا ءبىر-اق كىسى رەتىندە بەرىلەدى، تولىعى: شىڭعىس حان – جوشى – شيبان – جوشى-بۇقا – باداقۇل…) اكەسى اراب-مۇحامەد حيۋانىڭ حانى بولعان. 1603 جىلى تامىز ايىندا، سول تۇستا ەل استاناسى بولىپ تۇرعان ۇرگەنىش شاھارىندا تۋادى. ەرجەتكەن شاعىندا اعالارىنىڭ اراسىندا جانە اكەگە قارسى تاق تالاسىنان شىققان بۇلعاق ناتيجەسىندە جۇرتى بۇزىلىپ، قۋعىنعا ۇشىراعان ابىلعازى جان ساۋعالاپ قازاققا – تۇركستانداعى ەسىم حاننىڭ دارگەيىنە كەلەدى، ودان سوڭ ەكى جىلداي تاشكەنتتە، ول دا قازاق تۇرسىن حاننىڭ پاناسىندا بولادى. قازاق ورداسىنداعى 1627 جىلعى ازامات سوعىسى جانە تۇرسىن حاننىڭ قازاسىنان سوڭ بۇحار حانى يمامقۇلىنىڭ قولىنا كوشىپ، كوپ ۇزاماي حيۋا تۇركمەندەرىنە كەتەدى، ودان ءارى ءامۋدىڭ ەتەگى، ارال بويىنداعى كوشپەندى وزبەكتەرگە ارقا سۇيەيدى. تۋعان اعاسى، تاق يەسى اسپانديار حانمەن ءبىتىسىپ، ودان كوپ ۇزاماي قايتادان ارازداسىپ، عيراق-عاجامعا (پارسى-عيراق) جەر اۋدارىلادى. ون جىلدان استام جات ەلدە بايلاۋسىز تۇتقىندا ءجۇرىپ، اقىرى قاسىنداعى ءۇش نوكەرىمەن بىرگە يسفاحاننان قاشىپ شىعادى، تۇركمەن جۇرتىنا جەتەدى، ودان ماڭعىشلاققا وتەدى. بۇل زاماندا وسى ايماقتى باعىنىشقا كەلتىرىپ وتىرعان تورعاۋىت قالماق حو-ورلىك تايشىنىڭ ورداسىندا قۇرمەتتى مەيمان بولىپ، ءبىر جىلدان سوڭ كوشپەندى وزبەكتەردىڭ قالاۋىمەن تۋعان جەرىنە قايتا ورالىپتى; ارادا جارىم جىل وتكەندە، اعاسى اسپانديار حان ولگەننەن سوڭ، اق كيىزگە كوتەرىلەدى. 1644 جىلدان – ءومىرىنىڭ ءتۇيىندى تۇسى – 1663 جىلعا دەيىن، جيىرما جىل وكىم قۇرعان. حاندىق زامانىندا دا بۇحارعا قارسى، تۇرىكپەنگە، قالماققا قارسى ۇلكەندى-كىشىلى ۇرىس-سوعىستار تىيىلمايدى. ناتيجەسىندە حيۋا ۇلىسىنىڭ ىرگەسى بەكىپ، كۇش-قۋاتى ارتا ءتۇسىپتى. ابىلعازىنىڭ اسكەري بىلىگى مەن ۇتىرلى ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە. اقىرى، الپىسقا كەلىپ، پايعامبار جاسىنا اتتاعاندا تىنىشتىق تىلەپ، ءتاۋبا جاساپ، پاتشالىق بيلىگىن ۇلدارىنا تاپسىرادى. كوپ ۇزاماي، 1664 جىلى ساۋىردە دۇنيەدەن كوشىپتى.
ءوز زامانىنىڭ عۇلاماسى، ءورىسى كەڭ ابىلعازى قۋعىن-سۇرگىن، مازاسىز تىرشىلىكتەن سوڭ، حاندىققا ءبىرجولا جايلانعان كەزىندە اۋەلى «تۇركمەن شەجىرەسى» – «شەجىرە-ي تاراكيما» اتتى كىتاپ جازادى، «شەجىرە-ي تۇرىككە» عۇمىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە عانا بەيىل بەرىپتى. نەگىزگى بولىمدەرىن تياناقتاپ بىتكەنىمەن، ءبىرجولا ءتامامداپ ۇلگەرمەيدى. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، سىرقات جەڭە باستاعان كەزدە مەجەلى كولەمنىڭ جارتىسىنا عانا جەتىپتى. كىتاپتى تولىعىمەن اياقتاۋدى كوزى تىرىسىندە ءوز ورنىنا تاققا وتىرعىزعان ۇلى انۋش-مۇحامەدكە تاپسىرادى. الايدا، كەيىننەن قوسىلعان ءماتىن نەبارى ونشاقتى بەت، ناقتىلاپ كورسەتىلگەن جانە ورايىنا قاراي، بۇرىنعىشا ابىلعازى اتىنان، ءبىرىنشى جاقتان ەمەس، سىرتقى كۋا – ءۇشىنشى جاقتان باياندالادى.
اراب، پارسى، قالماق، شاعاتاي تىلدەرىن جەتىك بىلگەن، وزىنە دەيىنگى تاريحي ادەبيەتتى زەردەلەي تانىعان ابىلعازى اتاۋلى كىتابىنىڭ ءتىلى تازا تۇركي ەكەندىگىن، پارسى، اراب لۇعاتىنان ەشبىر ءسوز قوسپاي، ءتىپتى، تۇركي-شاعاتاي تىلىنەن دە اۋلاقتانىپ، «بەس جاسار بالاعا دەيىن، بارشاعا تۇسىنىكتى» ەتىپ جازعانىن ارنايى ەسكەرتەدى. بۇل جەردە ءسوز – ورتا عاسىرلار ادەبيەتىندە داستۇرگە ەنگەن ءتىل شۇبارلىعى تۋراسىندا. دەسە دە، ابىلعازى ايتىپ وتىرعان «تازا تۇركي» – قاي ءتىل؟ زەرتتەۋشىلەر ابىلعازى ءتىلىن بۇرىنعى شاعاتايدان الىس، كەيىنگى وزبەكتەن باسقا، قىپشاق نەگىزدى سويلەۋ تىلىنە جاتقىزادى، ياعني قازاق، نوعاي، ءسىبىر-تاتار، قاراقالپاق كەيىپتى، كىتابي داستۇردەن تىس، ناعىز حالىقتىق ءتىل. ءمانىسى، سىرى نەدە دەسەڭىز، سول زامانداعى تاريحقا باجايلاپ ءۇڭىلۋ كەرەك بولادى.
ءجۇز رۋىنان شىققان، XVIII–XIX عاسىرلار شەگىندە جاساعان بەلگىلى حيۋا تاريحشىسى ءمۇنيس شاعاتاي تىلىندە جازىلعان «فيرداۋس ءال-يقبال» – «ۇجماقتىڭ باقىت باعى» كىتابىندا قالىپتى ءراسىم بويىنشا، ادام-اتادان باستاپ، ورتا ازيا–حورەزم تاريحىن بايانداي كەلە، ابىلعازى باحادۇر-حانعا ارنايى توقتالادى. حيۋا حانىنىڭ ءومىر جولى مەن كۇرەسىن بايىپتاي وتىرا، ونىڭ عۇزىرىنداعى نەگىزگى جۇرت تۋرالى دەرەك كەلتىرىپتى. حان وزبەكتەردى (ياعني كوشپەندى وزبەكتەردى) ءتورت توبەگە (توپقا) ءبولدى دەيدى. «ءبىرىنشى توبە – نايمان مەن ۇيعىر; ەكىنشى توبە – قوڭىرات پەن قيات; ءۇشىنشى توبە – نۇكۇز بەن ماڭعىت; ءتورتىنشى توبە – قاڭلى مەن قىپشاق». جالپى سانى شەكتەۋلى دۇرمەن، ءجۇز، مىڭ، جالايىر، قوجا، كەنەگەس جانە باسقا دا ۇساق رۋلار قيسىنىنا قاراي وسى ۇلكەن توپتاردىڭ ىشىنە ەنگەنىن اتاپ ايتادى. ياعني، حيۋا حاندىعىنىڭ ابىلعازى جيىن ورتاسىنان شىققان جانە بارلىق ۋاقىتتا ارقا سۇيەگەن نەگىزگى حالقى – كۇنى كەشە عانا قازاق دالاسىنان اۋىپ، ءشايباني حانمەن بىرگە ورتا ازيانى جاۋلاعان جانە ودان بۇرىندا، شاعاتاي ۇلىسى كەزىندە كەلىپ ورنىققان، ءتۇپ توركىنىن ايتساق، تۇگەلگە جۋىق شىڭعىس حان زامانىندا تاتار دالاسىندا جاساعان بايىرعى تۇرىك رۋلارىنىڭ اۋلەتى ەكەندىگىن كورەمىز. سوندىقتان دا ابىلعازىنىڭ «تازا تۇرىك ءتىلى» – ورتاعاسىرلىق تۇركي – بۇگىنگى قازاق تىلىنە تىم جاقىن بولىپ شىققان.
ورايى كەلگەن سوڭ، كورنەكى مىسال رەتىندە ابىلعازى «شەجىرەسىنىڭ» قازاق تاريحىنا تىكەلەي قاتىستى شاعىن ءبىر ءۇزىندىسىن پىسىقتاي كەتەيىك. البەتتە، كونە اراب جازۋىندا باس ءارىپ، كىشى ءارىپ بولمايدى، ءۇتىر، نۇكتە اتىمەن جوق. بىراق تاريحي تانىم-دەرەك ءوز الدىنا، سويلەم قۇرىلىمى، ءسوز ىڭعايى دەگەن بار، ءتىل تابيعاتى، بايانداۋ ءداستۇرى ءوز الدىنا. ەسكەرتىپ وتىرعانىمىز، ءبىز كەلتىرمەك ۇزىكتە شالاعاي قازاق زەرتتەۋشىلەرى تۇرىپتى، ورىس ءتىلدى، بىلگىر مامانداردىڭ ءوزى جاڭساق تۇسىنگەن جەرى بار. سونىمەن، ابىلعازى باحادۇر-حان ايتادى:
«… مەن قازاقعا كەتدىم. تۇركستاندا ەشىم حان قاتىندا ءۇچ اي تۇردۇم. ول ۋاقىتدا قازاقنىڭ حانى تۇرسۇن حان ەردى تاشكەنددە. ول تۇركستانعا كەلدى. ەشىم حان كورە باردى. مەنى ەشىكدە قويدى. ءوزى بارىب، تۇرسۇن حانعا كورىنىش قىلىب قايتىب كەلىب، مەنىڭ قولىمدىن تۇتۇب اكەتىب بارىب كورىنىش قىلدۇرۇب ايتدى: «بۇ يادكار حان ۇعلى ابۋلعازى تۇرۇر. ھەچ قاچان بىزكە كەلىب بۇ جاماعاتدىن كىشى قوناق بولعانى يوق ەردى، بىزدەن بارعان كوپ تۇرۇر. بۇ ءسىزنىڭ حىزمەتىڭىزدە بولعانى ياحشى”، – تەدى. تۇرسۇن حان: “ياحشى ايتاسىن، انداق بولسۇن”، – تەب، مەنى ءوزى ءبىرلان بىركە تاشكەند الىب كەتدى. تاشكەنددە تۇرسۇن حان قاتىندا ەكى يىل تۇردۇم. ەكى يىلدان سوڭ ەشىم حان تۇرسۇن حاننى ءولتۇردى، قاتاعاننى قىردى. ەشىم حانعا ايتدىم: ء“سىز ەكى حاندىن فايدا تىكەي مەكەن تەب كەلىب ەردىم، ءسىزنىڭ ءىشىڭىز مۇنداق بولدى. ەمدى رۇحسات بولسا، يمامقۇلى حان قاتىعا كەتەيىن”، – تەدىم. “ياحشى ايتاسىن، انداق قىل”، – تەدى. كەلىب يمامقۇلى حاننى كوردىم…”
بايىپتاپ قاراساق، بۇدان ءۇش ءجۇز جىل بۇرىنعى كونە زامان، ءحۇىى عاسىرعا ءتان وزگەشەلىك، ودان دا ەلەۋلىسى – اراب تاڭبالى جازبا ءداستۇر ورايى دەمەسەك، بۇگىنگى قازاق تىلىنەن ايىرىم بەلگىسى شامالى. ەندى جاڭا ايتىلعان، جاي عانا جاڭساق ەمەس، ورەسكەل قاتە تۋرالى ەسكەرتە كەتەيىك. “ول ۋاقىتدا قازاقنىڭ حانى تۇرسۇن حان ەردى تاشكەنددە. ول تۇركستانعا كەلدى…” العاشقى سويلەم قالىپتى ينۆەرسيا نەگىزىندە قۇرىلعان. اراگىدىك قازىر دە سولاي جازامىز. جابايى تىلگە، بۇگىنگى باسپاسوزگە كوشىرسەك: “ول ۋاقىتتا تاشكەنتتە قازاقتىڭ حانى تۇرسىن ەدى. ول تۇركستانعا كەلدى”، – بولىپ شىعار ەدى. الايدا، ءسوز ىڭعايىن اڭداماعان بۇگىنگى قازاق ءتىلىنىڭ مامانى: “ول ۋاقىتتا قازاقتىڭ حانى تۇرسىن حان ەدى، ول تاشكەنتتە تۇراتىن ەدى، تۇركستانعا كەلدى” دەپ اۋدارادى. ءسويتىپ، “تاشكەنتتەگى قازاقتىڭ حانىن” بارشا قازاققا حان قىلىپ قويادى، اراسىنا كولدەنەڭ ءسوز قىستىرىپ، قازاق ورداسىنىڭ استاناسىن تۇركستاننان تاشكەنتكە كوشىرىپ جىبەرەدى. جاي عانا بىلمەستىك ەمەس، ورىس ءتىلدى قاتە اۋدارمانىڭ دا اسەر-ىقپالى سياقتى. بۇگىندە ءبىزدىڭ قولىمىز جەتىپ تۇرعان ءبىر بەلگىلى تاريحي ەڭبەكتە ءداپ وسىلاي ەكەن: “ۆ تو ۆرەميا [ستارشيم] حانوم كازاحوۆ بىل تۋرسۋن-حان. ون پريەحال ۆ تۋركەستان يز تاشكەنتا…” اراعا وزىنەن ءوزى سۇرانىپ تۇرعانداي بوگدە ءسوز قوسىلىپ، ءحۇىى عاسىردىڭ العاشقى ۇشەگىندەگى بۇكىل قازاق تاريحى وزگەرىپ شىعا بەردى… حوش. رەتى كەلگەن سوڭ، ءبىر زاماندا پايداعا اسار دەپ، ارتىق-اۋىس لەپەسىمىزدى ىرىكپەدىك، تاقىرىبىمىزدان تىس كورىنسە دە، قازاققا جانە تاريحناماعا قاتىستى بولعاننان سوڭ.
ەندى “شەجىرە-ي تۇرىكتىڭ” مازمۇنى، قۇرىلىمى جونىندە ازعانا ماعلۇمات. كىتاپتى شارتتى تۇردە ءتورت بولىمگە جىكتەۋگە بولار ەدى. ءالحامدى ادام-اتادان تارتىپ، نۇق پايعامباردان ءوتىپ، وعىز حان جانە ونىڭ ۇلدارى مەن ۇرپاعى تۋراسىنداعى ەجەلگى تۇرىك اڭىز-ءاپسانالارى باياندالاتىن تارامدار – كىرىسپە ءبولىم ىسپەتتەس. قيان مەن نۇكۇزدەن باستاپ، شىڭعىس حاننىڭ تۋعانىنا دەيىنگى بايان، سول زامانداعى بەلگىلى رۋ، تايپالارعا قاتىستى ازدى-كوپتى دەرەك – ەكىنشى ءبولىم، ادەپكى اتا-بابا شەجىرەسى تۇرىندە بەرىلەدى. ءۇشىنشى ءبولىم – شىڭعىس حان، ونىڭ سوعىستارى، ۇلدارى مەن تاقاۋ ۇرپاقتارىنىڭ تاريحى كىتاپتىڭ اتاۋلى ءۇشىنشى-جەتىنشى باپتارىن قامتيدى. ءتورتىنشى، ەڭ سوقتالى بولىك – جوشى حاننىڭ تۇراندا بيلىك قۇرعان اۋلەتىنىڭ، وسى ءوڭىردىڭ شىڭعىس حاننان سوڭعى زامانداعى تاريحىنىڭ بايانى. مۇندا نەگىزىنەن ابىلعازىنىڭ ارعى اتاسى – جوشى حاننىڭ بەسىنشى ۇلى شيبان ۇرپاقتارىنىڭ ماۋرەنناحرداعى بيلىگى، حورەزم تاريحى كەڭىنەن قامتىلادى، ابىلعازىنىڭ ءوزىنىڭ عۇمىر جولى، ماشاقاتى مەن كۇرەسى، اقىر تۇبىندە جەڭىپ العان پاتشالىعىنىڭ جاي-جاپسارى ايتىلادى. شىڭعىس حانعا تىكەلەي قاتىستى، ءبىز مەجەلەپ وتىرعان ەكىنشى، ءۇشىنشى بولىمدەر ادەتتە ءراشيد-ءاد-دين شەجىرەسىنىڭ نەگىزىندە جازىلعان دەپ ەسەپتەلەدى. بىراق ناقپا-ناق اۋدارما ەمەس. ابىلعازىنىڭ ءوزى «جاميع ات-تاۋاريحپەن» قوسا، شىڭعىس حان تۋراسىنداعى تاعى ون جەتى كىتاپ الدىمدا جاتىر دەپ اتاپ كورسەتكەنى بار. جانە ايگىلى تۇلعامەن «ارادا وتكەن ءۇش ءجۇز جەتپىس ەكى جىل» سىلەمىندە كوشىرمەدەن كوشىرمەگە تۇسكەن ەجەلگى تاۋاريح ءبىرتالاي بۇزىلعانىن، ارقيلى سىپاتتاعى قاتەلەر كىرىككەنىن ەسكەرتەدى. سونىڭ ءبارىن تۇزەتۋگە، وڭداۋعا تۋرا كەلدى دەيدى. بۇعان قوسا، ابىلعازى شەجىرەسى كەي ءبىر رەتتەردە ءراشيد-ءاد ديننەن وزگەشەرەك كەتەتىنى بار. ال شىڭعىس حان–شاعاتاي اۋلەتىنەن سوڭعى حورەزم جانە شەكتەس ايماقتارعا قاتىستى ازدى-كوپتى دەرەكتەر – «شەجىرە-ي تۇرىكتى» XVI–XVII عاسىرلارداعى ورتا ازيا تاريحىن تانىتۋداعى باعا جەتپەس ەسكەرتكىشتەر قاتارىنا قوسادى. ءبىر وكىنىشتى جاعداي، بۇل تۋرالى بىزدەن بۇرىنعى زەرتتەۋشىلەر دە ايتقان، ابىلعازىنىڭ جەتىك بىلە تۇرا، ءوز كەزىندەگى قازاق ورداسى جايىندا قالدىرعان ماعلۇماتىنىڭ تىم سىرداڭدىعى. الدە كىتاپتىڭ جازىلىپ ۇلگەرمەگەن ەكىنشى جارىمىنا لايىقتادى ما ەكەن. (وسى ورايدا ەسكەرتە كەتەتىن ءبىر كىلتيپان – ءبىزدىڭ زامانعا داناگوي قارت قازانعاپ بايبولۇلى ارقىلى جەتكەن “ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم” تاريحي جىرىندا ابىلعازى اسا ۇنامسىز كەيىپتە، ەسىم حان مەن تۇرسىن حاننىڭ اراسىن اشقان، قازاق ورداسىنا تەرىس نيەتتەگى، ەكىجۇزدى ادام رەتىندە بەينەلەنەدى.)
ابىلعازى «شەجىرەسىنىڭ» ەڭ باستى ۇلاعاتى – XIV–XVII عاسىرلار شەگىندەگى تۇران تاريحى – ۇلى دالا، شىڭعىس حان تاريحىنىڭ ساباقتاس جالعاسى رەتىندە قاراستىرىلۋى دەر ەدىك. جازۋشىنىڭ ءوزى اتاپ ايتپاعانىمەن، ءبىز ءداپ وسىنداي قورىتىندى شىعارۋعا ءتيىسپىز. انىق اقيقاتى دا سول.
اڭىز، ءاپسانا، تاريحي اڭگىمەلەر. شىڭعىس حانعا قاتىستى، ارقيلى سىپاتتاعى اڭگىمە، حيكايات، جىر، تولعاۋلار ۇلى قاعاننىڭ كوزى تىرىسىندە-اق ەل اراسىنا كەڭىنەن تاراعانى كورىنەدى. ناقتى تاريحي وقيعالار اۋقىمىنداعى مۇنداي نۇسقالاردىڭ جيىنتىق ءبىر كورىنىسى – كوپ كەشىكپەي جازباعا ءتۇسىپ ۇلگەرگەن «قاستەرلى شەجىرە» بولىپ تابىلادى. دەسە دە، سول زاماننىڭ وزىندە بەلگىلى شىندىقتىڭ اسىرەگە ۇلاسقانىن جانە ۋاقىت وزعان سايىن اڭىز، اپساناعا اينالا باستاعانىن اڭدايمىز. شىڭعىس حان جانە ونىڭ شىققان ورتاسى، ەل-جۇرتى تۋراسىندا باتىس حالىقتارىنا تاراعان قورقىنىشتى، جيرەنىشتى، قيسىنسىز حيكايالار تۇرىپتى، ىرگەلەس، جاۋلاس حورەزمنىڭ وزىندە اقيقات اقپاردان گورى لاقاپ اڭگىمەلەر كوبىرەك ايتىلىپتى. كەرىسىنشە، شىڭعىس حاننىڭ ءوز جۇرتى، كوپ ۇزاماي تۇرىك تايپالارىنىڭ عۇزىرىنا كوشكەن بۇكىل ەۋرازيا دالاسىندا ۇلى جيحانگەر بىرەگەي تاريحي تۇلعا عانا ەمەس، وزگەشە تۇرپاتتى بابا، ەرلىگى ەرەن، اقىلى داريا، جاۋعا قاتال، دوسقا مەيىربان، دۇشپانىنىڭ وزىنە ءادىل، جالپى جۇرتقا قامقور عاجايىپ جان رەتىندە كوپشىلىك ساناسىنا ورنىعادى. جانە سونىمەن قاتار، ەپيكالىق قاھارمان، ەرتەگىلىك پەرىشتە ەمەس، نانىمدى، شىنايى ادامدىق كەيىپتە كورىنىپتى. ەل اۋزىنداعى اتا-تەك بايانىنان باستالىپ، اۋقىمدى تاريحي ەپوسقا اينالعان «قاستەرلى شەجىرە» كىتابىنان شىعاتىن قورىتىندى وسىنداي. سونىمەن قاتار، حالىق اراسىندا ءوز كەزىندە قاعازعا ءتۇسىپ ۇلگەرمەگەن تاعى قانشاما اڭگىمە قالعانى كۇمانسىز. بۇلاردىڭ ۋاقىت تەزىنەن ءوتىپ، سوڭعى زامانعا جەتكەن جەكەلەگەن نۇسقالارى عانا بەلگىلى. «قاستەرلى شەجىرە» نەگىزىندە، بىراق ودان ءتورت عاسىر كەيىن تاڭبالانعان «التىن توپشىنىڭ» اۋەلگى تۇبىردەن ايىرىم حيكايالارىنىڭ ءبىرازى وسى، ەل اۋزىنداعى اڭىزدارعا بايلانىستى. كەيبىرى باردىڭ باسقاشاراق ءتۇرى، ەندى بىرەۋلەرى ءتىپتى سوڭعى كەز مۇراسى، حالحا مەن ىشكى موڭعولياعا XVI–XVII عاسىرلار شەگىندە عانا شىنداپ ەنە باستاعان بۋددا-تيبەت ءدىنىنىڭ اسەرى ەكەنىن كورەمىز. شىڭعىس حاننىڭ ارعى تەگى ميفتىك ءۇندى پاتشاسى ماحاسامماتادان تاراتىلادى، ناتيجەسىندە ۇلى قاعان ءدىن ەگەسى بۋددا شاكيامۋني اۋلەتىنەن بولىپ شىقپاق. موڭعول اتىرابىندا كەيىندە جازىلعان تاريحي شەجىرە كىتاپتاردىڭ بارلىعى دا سول سوراپپەن كەتىپتى. ارينە، ءبارى دە باستان-اياق بۇرما، لاقاپقا قۇرىلماعان. ءانونيمدى «شارا تۋدجي» – «سارى تاۋاريح» (XVII ع. ورتاسى), ساعان-سەتسەن جازعان «ەردەنين توبچي» – «اسىل شەجىرە» (1662) جانە باسقا دا ەڭبەكتەردەن تۇستاس جانە ارعى تاريحقا قاتىستى دەرەك، اڭگىمەلەرمەن قاتار، شىڭعىس حان ءومىرىنىڭ كەيبىر وتكەلدەرى، جەكەلەگەن توتەن وقيعالار، ۇلى قاعاننىڭ سوڭعى جورىعى جانە ءولىمى تۋرالى، اۋىزەكى تامىرى ايقىن اڭدالىپ تۇرعان ارقيلى اڭىزدار كورىنىس تاپقان. سونداي-اق، كەيبىر مىسال اڭگىمەلەر ەسكى زاماننىڭ ادەت-عۇرپىنان ەلەس بەرەدى. ال كۇنى كەشە عانا، سوڭعى بىرەر عاسىردا حالحادا، وردوستا ەل اۋزىنان جازىلىپ الىنعان، شىڭعىس حان ەسىمىنە قاتىستى اڭگىمەلەر فولكلورلىق سىپاتتاعى شاعىن ءاپسانا تۇرىندە كەلەدى، كوبىنەكي تاۋ، وزەن، كول اتاۋلارىنا، جەر بەدەرىنە قاتىستى. مۇندا شىڭعىس حان ەرتەگىلىك الىپ رەتىندە كورىنەدى: توقتاپ، قازان اسقان جەروشاعىنىڭ ورنى توعوو – قازان دەگەن كول بولىپ قالعان; اتى ولگەندە تاستاپ كەتكەن التىن ەرى التىن-ەمەل دەگەن تاۋ بولىپ شىققان; پالەن جەردەگى قاق ايرىلىپ تۇرعان جارتاستاعى تەرەڭ ويىق – شىڭعىس حان تارتقان جەبەنىڭ ءىزى; پالەن دەگەن، تۇگەن دەگەن شۇڭعىل، تەرەڭ كولدەر – شىڭعىس حاننىڭ سۋ ىشكەن قۇدىعى… البەتتە، اڭىز – تاريحي دايەك ەمەس. دەسە دە، بۇل تاراپتاعى موڭعول نۇسقالارىنىڭ ناقتى تەتىك، تۇرلاۋلى تياناعى جوق، بۇرناعى، جالعاس زامان ەمەس، ودان كوپ كەيىن، داقپىرت پەن دابىرادان تۋعانى ايقىن اڭدالادى. شىڭعىس حان ەسىمى قانشاما نىسان ارقىلى كۋاعا تارتىلعانىمەن، ۇلى قاعاننىڭ عۇمىر كەشۋىندە ايرىقشا ورنى بولعان مەكەن-جايلار: تۋعان قونىسى، الاپات سوعىستار، ۇلى قۇرىلتايلار وتكەرىلگەن جەرلەر تۋراسىندا ەشقانداي دەرەك ايتىلمايدى، ەڭ ءبىر عاجابى – سول زاماندا قاستەرلى، قاسيەتتى سانالعان، ايگىلى بۇرقان-قالدۇن تاۋىنىڭ ءوزىنىڭ ەلەسى جوق. كەيىنگى حالحا-موڭعول سونداي اتاۋلى اۋليە-تاۋدىڭ بولعانىن بىلمەپتى. (ۇمىتىلعان ەمەس، باسىنان-اق بەيمالىم جاعداي. ۇلى دالا توسىنەن تىس، شالعاي مانچجۋريا شەگىندە قالىپتاسقان موڭعول قاۋىمى شىڭعىس حان مەن ونىڭ تۋعان جۇرتىنىڭ سونداي ءبىر تاۋعا تابىنعانىن قايدان ءبىلسىن. قۇبىلاي زامانىنداعى ازامات سوعىسى – قىرىق جىلدىق قىرعىن مەن سۇرگىن ناتيجەسىندە بايىرعى تۇرىك رۋ-تايپالارىنىڭ بارلىعى دا التىن وردا مەن شاعاتاي ۇلىسىنىڭ شەگىنە قونىس اۋدارىپ، مۇلدە قاڭىراپ قالعان تاتان دالاسىنا ارادا ەكى ءجۇز ەلۋ جىل وتكەن سوڭ عانا كەلىپ ورنىققان حالحاعا كىنا جوق. شىڭعىس حان ەسىمىنە بايلانىستى ەڭ ۇلكەن، ەڭ ءماندى نىسان جايىنان مۇلدە بايحابار بولۋى – تابيعي جاعداي. ەندى بۇگىندە، بۇكىل الەم شىڭعىس حاندى موڭعول قىلىپ شىعارعاننان سوڭ، وعان پانا بولعان، كۇش بەرگەن اۋليە تاۋ مۇلدە بەلگىسىز قالماۋعا ءتيىس ەكەن. سوعان وراي، قازىرگى موڭعول وقىمىستىلارى ءدارىپتى بۇرقان-قالدۇن – ەجەلگى ەستەلىكتە اتالمايتىن، كەيىننەن عانا ماعلۇم كەنتەي تاۋ تىزبەگىنىڭ الدە ءبىر تۇسى بولسا كەرەك دەپ شامالايدى. تاريحي جازبالاردا ۇشىراساتىن باسقا دا توپونيمدەر ورنىن تۇسپالداپ جاتىر.)
قازاق دالاسىنداعى، شىڭعىس حان ەسىمىمەن تىكەلەي بايلانىستى جەر – شىڭعىستاۋ. حالىق جادىندا بەرىك ورنىققان جانە قانشاما زامان ەستە ساقتالىپ كەلگەن وقيعاعا ۇلى ابايدىڭ ءوزى نازار اۋدارعانى بەلگىلى. بۇل تاريحي اڭگىمە بويىنشا، شىڭعىس حان كور-حاندى جەڭگەننەن سوڭ، بار اسكەرىمەن وسى وڭىرگە كەلىپتى. حان تاۋىندا حان كوتەرىلگەن، وردا تاۋىندا وردا تىگىپ جاتىپتى. بۇكىل اتىراپتىڭ شىڭعىس اتانۋى سول سەبەپتى دەيدى. بۇل ءاپسانانىڭ ءتۇپ نەگىزگى تاريحي شىندىقتان الىس ەمەس. بۇرىن بولماعان، ۇلى قاعان ەسىمىمەن بايلانىستى شىققان شىڭعىس اتاۋى ءوز الدىنا، ناقتى دەرەكتەر بويىنشا، الدىمەن اتتانعان جەبە-نويان قازىرگى شىعىس قازاقستان، جەتىسۋ ولكەسىندە ورناعان قاتاقىتاي-گورحان ۇلىسىن قيراتقاننان سوڭ، سارتاۋىل جورىعىنا ۇدەرە قوزعالعان شىڭعىس حان 1919 جىلدىڭ جازىن ەرتىس بويىندا وتكىزەدى. اسكەردىڭ الدى-ارتىن جيناقتاعان، ۇلى مايدانعا ەڭ سوڭعى ازىرلىگىن جاساپ، وڭى مەن سولىن بايىپتاعان. ناقتى قاي تۇس – اتاپ ايتىلمايدى، قايتكەندە دە ەرتىس وزەنى مەن شىڭعىس القابىنىڭ اراسى جاي جۇرگەندە ءبىر-اق قوناق، ال شابۋىلداعان اسكەر ءۇشىن ءتۇن جارىمدىق قانا جەر.
شىڭعىس حان تۋراسىندا قازاق اراسىندا ساقتالعان اڭىزدار مەن تاريحي اڭگىمەلەردىڭ جوسىنى ءبىر بولەك. ءماندى جانە مازمۇندى. كەيىندە قازاق حالقىن قۇراعان رۋ، تايپالاردىڭ تەڭ جارىمى دەرلىك الميساقتان ۇلى دالادا جاساپ، اقىرى شىڭعىس حان تۋىنىڭ استىنا توپتالعانىن، كوپ ۇزاماي بۇكىل ءداشتى-قىپشاق، ياعني كەيىنگى بار قازاق توڭىرەك، تۋىسىمەن ەكە ۇلىس قۇرامىنا ەنگەندىگىن ەسكە الساق، داۋرەنى جۇرگەن التىن وردانى، وعان جالعاس، ءوزىمىزدىڭ قازاق ورداسىن بيلەگەن ەل ۇيتقىسى حان، سۇلتاندار تۇگەلدەي شىڭعىس اۋلەتى بولعانىن تاعى ايتساق، شىڭعىس حان ەسىمى حالىق جادىندا ارۋاقتى بابا، ۇلى ءامىرشى رەتىندە قالاي ورنىققانىنا تاڭىرقاماۋ كەرەك. تاڭ قالارلىق جاعداي – سونداي تاريحي اڭگىمە، اڭىزداردىڭ ۇزاق جەتى عاسىر – جەتى ءجۇز جىل بويى ەل ەسىنەن شىقپاۋى.
وسىنداي وزگەشە حيكايانىڭ ءبىرى – «اقساق قۇلان – جوشى حان». اڭىزدىڭ ايتۋىنشا، شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشى حان اڭ اۋلاپ جۇرگەندە تۇتاس ءبىر قۇلان ۇيىرىنە كەز بولادى دا، ارتقى سانىنا وق تيگەن قۇلان ايعىرىن قۋىپ، نوكەرلەرىنەن قارا ءۇزىپ كەتەدى. اقىرى، بار ۇيىرىنەن ايرىلىپ، ءوزى دە ولىمگە بايلانعان قۇلان حانعا قارسى شاۋىپ، ات ۇستىنەن الىپ ءتۇسىپتى. وسى جوشىنىڭ قازاسىن قاھارلى حانعا ەستىرتۋ – تۇتاس ءبىر حيكايا. قارالى حابار ايتۋشى ولىمگە كەسىلمەك ەكەن. ەشكىم باتپايدى. اقىرى، ەل-جۇرت ابدەن داعدارعاندا كەت-بۇعا دەگەن كۇيشى ارنايى كۇيمەن ەستىرتىپتى. «اقساق قۇلان – جوشى حان» كۇيىنىڭ ەڭ سوڭعى، ءتۇيىندى تاراۋى جالپى قازاقتا ماعلۇم، ۇلتتىق مۋزىكانىڭ التىن قورىنا ەنگەن، كۇنى بۇگىنگە دەيىن تارتىلادى. (اۋەل باستا بۇل تاقىرىپتى كۇي – اڭىزىمەن، اۋەزىمەن، ۇزاق بىرنەشە بولىمنەن قۇرالعان. حاننىڭ ءسان-سالتاناتپەن اۋعا شىعۋى، كەڭ دالا، جايىلعان قۇلان ءۇيىرى، قورشالاۋ، جاپپاي، جۋساتا اتۋ، ەڭ سوڭىندا – اقساق قۇلاننىڭ جايى، حاننىڭ قازاسى. ەپوس-كۇيدىڭ جۇرناق-جۇقاناسى كۇنى كەشەگە جەتتى، ءبىز ءوزىمىز ەڭ سوڭعى رەت ماڭعىستاۋ وڭىرىنەن شىققان دەگدار قارت مۇرات وسكىنبايۇلىنىڭ تارتۋىندا، ءتورت ءبولىمدى كۇي-داستان رەتىندە تىڭداپ ەدىك، 1970 جىلدىڭ شاماسى، الىستان كەلگەن اقساقالدىڭ ارنايى كۇي كەشى وتكىزىلگەن مۇحتار اۋەزوۆ مۋزەي-ءۇيىنىڭ قورىندا ساقتالۋى مۇمكىن، ايتپەسە مۇلدە جوعالدى.)
كۇي – اسەرلى اڭىز اڭگىمەسىمەن قوسا ءبىرتۇتاس، وزگەشە تۇرپاتتى ۇلگى بولىپ شىققان. كۇي مازمۇنى كەيبىر تۇستا جىر ارقىلى انىقتالىپ، دايەكتەلىپ وتىرادى. كۇيدىڭ ءوزى دە، وعان سايكەس حيكايات تا تىم ەرتەدە تۋعانى كورىنەدى. جانە ناقتى تاريحي شىندىققا نەگىزدەلگەن. ماسەلەن، وتەمىش-قاجىنىڭ XVI عاسىردىڭ باس كەزىندە تاڭباعا تۇسكەن «شىڭعىس-ناما» كىتابىندا جوشى حان اڭ اۋلاپ جۇرگەندە قازاعا ۇشىرادى دەپ جازىلعان. قازاق اڭگىمەسى بويىنشا، مەرت بولعان حاننىڭ ءبىر قولى عانا تابىلىپتى. اتاقتى الكەي مارعۇلان جيحان سوعىسى جىلدارىندا ۇلىتاۋداعى جوشى-حان كۇمبەزىنە قازبا جاساعاندا، ورتالىق قابىردەگى ەر كىسىنىڭ ءبىر قولى جوق بولىپ شىققان. ياعني اڭىزداعى اسىرە – اقيقات شىندىقتىڭ ءوڭى اينالعان قالپى. (مەن ءوزىم جوشى قۇلاننان ەمەس، تارپاڭنان اجال تاپتى دەپ ويلايمىن. XVII عاسىردىڭ وزىندە جويىلىپ كەتكەن، كوزدەن ۇشقان تارپاڭ كەيىندە كوپكە بەلگىلى قۇلانمەن الماسقان.)
جوشىنىڭ ءولىمى جانە ونى شىڭعىس حانعا ەستىرتۋ تۋرالى حيكايا XV عاسىردىڭ ورتا شەنىندە قاعازعا تۇسكەن، اۆتورى بەيمالىم، پارسى ءتىلدى «تۇرىك شەجىرەسى» («شادجارات ءال-اتراك») كىتابىندا ءجۇر. كۇي تۋرالى ءسوز جوق، اڭشىلىق ءجونى دە ايتىلمايدى، بىراق مۇندا دا شىڭعىس حانعا «بار پەرزەنتىنەن ارتىق كورەتىن سۇيىكتى ۇلىنىڭ» ءولىمىن ەستىرتۋگە ەشكىم باتپايدى، سوندا اۋىر مىندەت «الپاۋىت امىرلەردىڭ ءبىرىنىڭ جاقىنى» ۇلۇع-جىرشى دەگەن كىسىگە جۇكتەلگەن ەكەن. شىڭعىس حان ورايلى وتىرىستا، ادەپكىدەي جىر تولعاۋعا جارلىق بەرگەندە، ۇلۇع-جىرشى رەتىن تاۋىپ، تۇرىك تىلىندە، ءداستۇرلى ەستىرتۋ ۇلگىسى، ەپپەن، تۇسپالمەن قارالى حاباردى جەتكىزەدى. پارسى ءتىلدى كىتاپتا جىردىڭ تۇپكى نۇسقاسى كەلتىرىلەدى دە، ىزىنشە مازمۇنداما تۇسىنىك بەرىلىپ وتىرادى. جىر ءماتىنى – دالالىق تۇركي، دەسەك تە، قازاق اۋزىندا ساقتالعان ولەڭ شۋماقتارىمەن سايكەس كەلمەيدى، بىراق ماعنا، ءتۇيىنى ورتاق. ء(بىز بۇل اڭىزدىڭ ادەبيلەنگەن، قۇراما نۇسقاسىن 1965 جىلى جازىلعان «قوبىز سارىنى» كىتابىمىزدا قالىپتاعان ەدىك.)
شىڭعىس حان تۋراسىنداعى ارقيلى تاريحي اڭگىمەلەر تىم كوپ بولعان سياقتى. بىزگە سونىڭ ءبىر ۇشىعى عانا جەتتى. XIX عاسىردا شوقان جازىپ العان، ءوز زامانىنداعى ويلى، ءبىلىمدار قازاقتىڭ ءبىرى ءدىن-مۇحامەد سۇلتانعازين جازىپ العان، تاعى ءبىر نۇسقاسىن XX عاسىردىڭ باسىندا ءاليحان بوكەيحان تاڭبالاعان، وكتيابار توڭكەرىسىنە دەيىنگى كەزەڭدە اتاقتى پوتانين جارياعا شىعارعان، البەتتە، ءوز كەزىندە قازاق اراسىنا كەڭىنەن تاراعان، سوۆەت زامانىندا، ءتىپتى بۇگىندە مۇلدە دەرلىك ۇمىتىلعان، ەشقاشان عىلىمي، نە فولكلورلىق تالداۋ نىساناسىنا جاتپاعان كەرەمەت اڭگىمەلەر.
جيناقتاپ، تۇيىندەپ ايتساق، ءبىر حاننىڭ كورگەن كىسى ەسىنەن تانارداي عاجايىپ سۇلۋ قىزى بولادى. حان جان ادام جۇعىسپاسىن دەپ، بۇل قىزىن وڭاشا، التىن سارايدا (ەندى ءبىر نۇسقادا جەل مەن كۇن تيمەسىن دەپ، «ءتۇن تەڭىزىنىڭ» ورتاسىنداعى ارالدا) باعىپ-قاعادى. قىز كۇتۋشى ايەلدەن (ارنايى بولىنگەن قىرىق قىزدان) باسقا ەشكىمدى بىلمەيدى، سىرتقى الەم تۋراسىندا حابارسىز وسەدى. اقىرى، بوي جەتكەن كەزىندە، التىن ساراي ىشىندە قامسىز جاتقاندا، تەرەزەدەن كۇن ساۋلەسى ءتۇسىپ (كەشكىلىكتە، سۇرانىپ تىسقا شىققاندا اي ساۋلەسى ءتۇسىپ; كۇندىز، اسپان استىندا، ءتاڭىرىنىڭ كوزى ءتۇسىپ) جۇكتى بولادى. قولايسىز جاعداي بىلىنگەننەن سوڭ حان قاتتى اشۋلانىپ، بىراق قىزىن قولدان ولتىرۋگە قيماي، التىن ساندىققا (بىتەۋ، التىن قايىققا) سالىپ، دارياعا جىبەرەدى. وزەننىڭ (تەڭىزدىڭ) تومەنگى جاعىندا ءوز ەلىنەن بەزگەن دومباۋىل (دومداعۇل) دەگەن مەرگەن تۇرادى ەكەن، قاسىندا ءشابى-سوقىر (توقتاعۇل) دەگەن سەرىگى بار. ءشابى سوقىردىڭ (جالعىز) كوزى قىرىق شاقىرىم جەردەن كورەدى ەكەن. تولقىندا ءجۇزىپ كەلە جاتقان التىن ساندىقتى (بىتەۋ، التىن قايىقتى) الىستان اڭدايدى دا، دومباۋىلعا ايتادى، سىرتىن مەن الام، ءىشىن سەن الاسىڭ دەپ كەلىسەدى. ساندىق (قايىق) تاقاپ كەلگەندە دومباۋىل-مەرگەن ساداق وعىنا شىجىم بايلاپ اتادى دا، ەكەۋلەي تارتىپ، جاعاعا شىعارىپ الادى. ساندىقتى (قايىقتى) اشسا، ايداي سۇلۋ قىز جاتىر، كەلىسىم بويىنشا دومباۋىلعا تيەسىلى، ال اسىل ساندىقتى (التىن قايىقتى) ءشابى-سوقىر ولجالايدى. سۇلۋ قىز دومباۋىلعا ءوز جايىن ايتىپ، اياعى جەڭىلەيگەنشە كەڭشىلىك سۇراپتى جانە ءتۇسىنىس تاۋىپتى. سونداي ەرەكشە جاعدايدا دۇنيەگە كەلگەن، ياعني ءتاڭىرىنىڭ كوزى ءتۇسىپ، كۇن نۇرىنان (اي ساۋلەسىنەن) جارالعان پەرزەنت – بولاشاق شىڭعىس حان ەكەن. (ەكىنشى ءبىر نۇسقادا – تاڭىربەرگەن، ودان بارىپ شىڭعىس حان تۋادى.)
اڭىز ارى قاراي جالعاسادى. حان قىزى دومباۋىلعا شىققاننان سوڭ تاعى ەكى ء(تورت) ۇل تابادى. وسە كەلە، دومباۋىل بالالارى شىڭعىستى شەتكە قاعا باستايدى. اقىرى شىڭعىس شەشەسىنە ايتىپ، ۇيدەن كەتەدى دە، الدەبىر وزەننىڭ باس جاعىنا بارىپ ورنىعادى، ساياتپەن تاماعىن اسىرايدى، بارلىعىن، اماندىعىن اناسىنا بىلدىرمەك ءۇشىن العان قۇستارىنىڭ مامىعىن وزەنگە اعىزىپ وتىرادى. كۇندەردىڭ كۇنىندە ەل ىشىنە ارەكە كىرەدى، جۇرت ازىپ-توزا باستايدى، اقىرى يگى جاقسىلار حالىققا حان كەرەك دەپ شەشەدى. حاندىققا ءناسىلى تازا شىڭعىستى قالايدى. ىزدەپ كەلسە، ۇيىندە جوق. بىراق شەشەسى شىڭعىستى قالاي تابۋدىڭ ءجونىن ايتادى. سول بويىنشا، ەلدەگى ەڭ اتاقتى ون ەكى بي سۋىندا مامىق جۇزگەن وزەندى ورلەي كەلە، الدەبىر كۇركەگە ۇشىراسادى. شىڭعىستىڭ لاشىعى ەكەن، بىراق ءوزى جوق، ساياتتا ءجۇر. بيلەر بوي تاسالاپ، اڭدىپ جاتادى. اقىرى شىڭعىس تا كەلەدى. اتتان تۇسە بەرە: “ەي، نوكەرلەر، حاننىڭ اتىن بايلاڭدار!” – دەيدى. ەشكىم جوق، ءوزى بايلايدى. “حانعا قازان كوتەرىڭدەر، ەت اسىڭدار!” – دەيدى. ءوزى اسادى. ەسەبى، حان رەتىندە جارلىق بەرىپ، بار شارۋاسىن ءوزى جاسايدى. ەندى ون ەكى بي شىڭعىستىڭ راسىندا دا تۋما حان ەكەنىن تانىپ، تاسادان شىعىپ، قۇلدىق ۇرادى. حان بول، بىزبەن بىرگە ءجۇر دەيدى. شىڭعىس ءۇش مارتە وتىنىشتەن سوڭ عانا كەلىسىپتى. “ەندى مەنى قالاي الىپ جۇرەسىڭدەر؟” – دەپ سۇرايدى. سوندا ون ەكى بي شىڭعىستى ارباعا وتىرعىزىپ، وزدەرى كولىك بولىپ جەگىلىپ، ەل-جۇرتىنا اپارىپ، اق كيگىزگە كوتەرىپ، حان سايلاعان ەكەن دەيدى.
ايتپاقشى، وزگەشە دايەك – سول ون ەكى ءبيدىڭ ءبىرى مايقى دەگەن كىسى، اياعى اقساق، اربانى تارتا المايدى، ءتىپتى، جاي ءجۇرىپ-تۇرۋىنىڭ ءوزى قيىن. شىڭعىس حان ءوزىنىڭ قاسىنا، ارباعا وتىرعىزادى. حان كوتەرۋدەن سوڭ، بيلەردىڭ ەڭ ۇلكەنى كىم دەگەندە مايقى باسقا بيلەرگە: “سەندەر ارباعا جەگىلىپ كەلدىڭدەر، مەن حاننىڭ قاسىندا وتىرىپ، ايداپ كەلدىم، سوندا كىم ۇلكەن؟!” – دەپتى. ءسويتىپ، شىڭعىس حاننىڭ باس ءۋازىرى بولعان ەكەن. “قازاقتىڭ: “تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر، – ءتۇپ اتاسى مايقى بي” دەگەنى وسى كىسى”، – دەيدى اباي، وسى تاراپتاعى ەسكىلىكتى اڭىزدىڭ تاعى ءبىر نۇسقاسىن ىقشام بايانداي وتىرىپ.
ەكىنشى ءبىر كىلتيپان – شىڭعىس تۋعان جۇرتىنا حان سايلاناردا ەمشەكتەس دومباۋىل ۇلدارى داۋ كوتەرەدى. سوندا انالارى جۇرتشىلىق كوڭىلىندە ەشقانداي كۇمان قالدىرماۋ ءۇشىن ءوز قۇرساعىنان شىققان بالالارىنا: «كيىز ءۇيدىڭ شاڭىراعىنان (جابىعىنان) ءتۇسىپ تۇرعان كۇن ساۋلەسىنە ساداقتارىڭدى ىلىڭدەر!” – دەگەن شارت قويادى. الدىمەن دومباۋىلدىڭ ۇلكەن ۇلى ساداعىن ساۋلەگە ىلمەك بولادى، – قۇلاپ تۇسەدى. كەيىنگىلەر دە كۇن ساۋلەسىنەن تياناق تاپپايدى. اقىرى، شىڭعىس ءوز ساداعىن ساۋلەگە توسقاندا، اۋادا اسىلىپ تۇرىپ قالىپتى دەيدى. كۇن-اتا، ياعني ءتاڭىرى ءوزىنىڭ ۇلىن ءدۇيىم جۇرت الدىندا ايعاقتاپ، ونىڭ اسىل تۋمىسىن كوزگە كورسەتىپتى. قازاق ىشىندەگى: ”ساداعىن ساعىمعا ىلدىرگەن شىڭعىس حان” دەگەن انىقتاما ءسوزدىڭ ءتۇپ توركىنى وسى اڭىزدا جاتىر. “اتا سويىن سۇراساڭ، – كۇن شۋاقتان پايدا بولعان ەمەس پە، – حان شىڭعىستىڭ اسىلى!” – دەيدى جانۇزاق جىراۋ بوكەيلىك جاڭگىر حانعا ارناعان ءبىر تولعاۋىندا. ء“دۇيىن-بايان شىڭعىس حان، – اسىلىڭ نۇردان جارالعان!” – دەيدى ەجەلگى اڭىزدا. تەرە بەرسەك، مۇنداي ناقىل ءسوز، ولەڭ-جىر كوپ.
كۇن نۇرىنا ىلىنگەن ساداق تۋرالى ءاپسانا اۋەلدە قازاقتان شىققان دەمەيىك، الايدا، قازاق اراسىندا عانا ساقتالعان. ال شىڭعىس حان تۋرالى ءبىز قىسقاشا بايانداعان اڭىز اڭگىمەلەردىڭ ءتۇپ توركىنىن تانۋ قيىن ەمەس. باعزىداعى “قاستەرلى شەجىرەمەن” تۋىستىعى انداعايلاپ تۇر. تەك شىڭعىس حان ارىداعى ءبىر باباسىمەن ورىن الماسقان. نۇرلى ساۋلەدەن جاراتىلعان – ونىنشى اتا بودانشار ەمەس، شىڭعىس حاننىڭ ءوزى بولىپ شىعادى. ەمشەكتەس باۋىرلارىنان قاعاجۋ كورىپ، تۋعان وشاعىنان كەتۋ، ساياتپەن تاماق اسىراۋ، العان قۇسىنىڭ مامىعى ارقىلى (تەك جەلگە ۇشىرىپ ەمەس، سۋعا اعىزىپ) اناسىنا تىرشىلىك حابارىن ايتۋ – ءبارى دە «قاستەرلى شەجىرە» ىزىمەن. ەلدىڭ بۇزىلىپ، حان ىزدەۋىنە دەيىن ناقپا-ناق. ءشابى-سوقىر – «شەجىرەدەگى» دۇۋبا-سوقىر. مۇنىڭ ءبارى الماسۋ، اۋىسۋ ناتيجەسى ەمەس. اۋەلگى، شىڭعىس حان تۋراسىنداعى ايدىك ەپوستىڭ ءار تاراپتان جەتكەن وزىندىك كورىنىسى. «قاستەرلى شەجىرەمەن» تۇبىرلەس، تۇرعىلاس، ول دا ءوز زامانىندا تاڭباعا تۇسكەن، نەمەسە ەل اراسىنا اۋىزشا تاراعان باسقا دا نۇسقالار بولدى دەگەن ءسوز. قازاق اڭىزىندا جاپان تۇزدە ساياتشى بولىپ جۇرگەن شىڭعىس حان بەينەسى بەلگىلى مۇراداعى بودانشاردان بولەك، ءارى بەدەرلى. مۇنىڭ ءبىر ايعاعى – بولاشاق حاننىڭ توڭىرەگىندە جوق نوكەرلەرگە جارلىق بەرىپ، ارتىقشا ءناسىلىن تانىتاتىن كورىنىس. عاجايىپ سۇلۋ حان قىزى، ونىڭ جەل، كۇن تيمەي، وڭاشا تاربيەلەنۋى، وزگەشە تالايى، تەڭىزگە ءتۇسۋى، دومباۋىل-مەرگەن مەن ءشابى-سوقىر جايى – ەرتەگى اۋەندەس بولعانىمەن، وزگەشە قۇرىلىم، كوركەم دە اسەرلى بايان.
ن.پوتانين جارياعا شىعارعان ءبىر نۇسقانى ءدىن-مۇحامەد سۇلتانعازين بالقاشتىڭ سىرتى، توقىراۋىن وزەنىنىڭ بويىندا تۇراتىن حانقوجا سۇلتاننان ەستىگەن ەكەن. باستاۋى ءسال وزگەشەرەك. ءدۇيىن-باياننىڭ بۇدانشار، قاعىنشار جانە سالجۋىت دەگەن ءۇش ۇلى بولادى. العاشقى ايەلىنەن. انالارى اتاۋسىز تاعى ءتورت ۇلدىڭ ەسىمى بار. ءدۇيىن-بايان بۇدان سوڭ الاڭعۋ دەگەن قىزعا ۇيلەنەدى، بىراق كوپ ۇزاماي دۇنيەدەن وتەدى. ولەرىندە جاس كەلىنشەگىنە ايتىپتى: مەن ساعان نۇر بولىپ كەلىپ تۇرام، كەتەرىمدە ءبورى كەبىن كيەمىن، دەيدى. ءسويتىپ، البەتتە، ءتۇن ىشىندە، نۇر بولىپ كەلىپ جۇرەدى، كەتەرىندە ءبورى كەيپىنە ەنىپ، “شىڭعىس! شىڭعىس!” دەپ ءۇن تاستايدى ەكەن. الاڭعۋ وسىنداي ەرەكشە جاعدايدا تۋعان ءسابيدىڭ اتىن شىڭعىس قويادى. ءدۇيىن-باياننىڭ العاشقى ايەل(دەر)ىنەن تاراعان ۇلدار كەيىنگى بالا كولدەنەڭنەن تۋدى دەگەن كۇمان ايتادى.ءتىپتى، ولتىرمەك بولادى. اقىرى، جاس-ءوسپىرىم شىڭعىس كۇرلەن وزەنىن ورلەي قاشىپ كەتەدى. بۇدان سوڭ ءدۇيىن-باياننىڭ ەل بيلەگەن ۇلكەن ۇلىنا حالىقتىڭ نارازىلىعى، ون ەكى ءبيدىڭ شىڭعىستى ىزدەپ شىعۋى، جانە ەلگە قايتارىپ، حان سايلاۋى باياندالادى.تەك ساداقتى ساۋلەگە ىلگىزۋ جوق.
بۇل، قازاقتىق ءۇشىنشى نۇسقانىڭ باستاۋى بەلگىلى مولشەردە “قاستەرلى شەجىرەمەن” تامىرلاس تۋىستىق تانىتادى. تىكەلەي اتا-انا رەتىندە كورىنگەن ءدۇيىن-بايان مەن الاڭعۋ – ارىداعى بابا مەن اجە دوبۇن-بايان، الان-قۇبا، العاشقى ايەلدەن تۋعان ءۇش ۇلدىڭ ءبىرى بۇدانشار – شىڭعىستىڭ ونىنشى اتاسى بودانشار، قالعان ۇلداردىڭ ەسىم توركىنىن دە انىقتاۋ قيىن ەمەس،ءبارى دە شىڭعىس حاننىڭ اتا-تەك شەجىرەسىنەن تابىلادى. وسىدان-اق سۇلتانعازين–حانقوجا ءاپساناسىنىڭ شىعۋ تەگى قازاقي باسقا نۇسقالاردان بولەك ەكەنى بايقالسا كەرەك. ەسەبى، بۇرناعى كوشپەندى جۇرت اراسىندا شىڭعىس حان جانە ونىڭ وزگەشە تۋمىسى، حالىقتىڭ قالاۋىمەن ەل بيلىگىنە جەتۋى تۋراسىندا ارقيلى اڭىز، تاريحي اڭگىمەلەردىڭ، ءوزارا ايىرىمى بار، بىراق وزەگى ورتاق بىرنەشە تارماعى جايىلىپ تاراعان. قازىرگى ماعلۇم “قاستەرلى شەجىرە” تەكتەس، ونىمەن ۇقساستىعى، ۇيلەستىگى بار، بىراق ءبىتىمى وزگەشە، دالالىق ۇلكەن ەپوس. زاماننان زامان وزىپ، ىدىراي، توزا كەلە، بىزگە جۇپىنى مازمۇنى عانا جەتكەن. وندا دا تۇگەل ەمەس. بالكىم، باستاپقى عانا بولىگى. بىراق وسى تۇرعان قالپىنىڭ وزىندە قۇندى مۇرا بولىپ سانالۋعا ءتيىس.
ءداشتى-قىپشاق – جوشى ۇلىسىنىڭ شەگىندە «قاستەرلى شەجىرە» كەيىپتەس، اۋىزشا، بالكىم، ءتىپتى، جازبا نۇسقادا كەڭىنەن تارالعان دالالىق ەپوستىڭ بولعانىنا تاعى ءبىر ناقتى ايعاق – XVII–XVIII عاسىرلار شەگىندە تاڭباعا تۇسكەن «دافتار-ي چىڭعىز-نامە». التىن وردا زامانىنىڭ بىلگىرى ميرقاسىم ۋسمانوۆ بۇل ەڭبەكتى، قادىرعالي شەجىرەسىمەن بىرگە، تاتار حالقىنىڭ مۇراسى رەتىندە قاراستىرعان. تاريحي دەرەكتىلىگى شامالى، نەگىزىنەن فولكلورلىق اڭىز-ءاپسانالاردىڭ ادەبي تۇرعىدا قالىپتانعان جازباسى دەپ باعالايدى.
«دافتار-ي چىڭعىز-نامە» كىتابىندا ءدۇيىن-باياننىڭ ءوزى نۇردان جارالادى. ءيا. وڭاشا سارايدا تۇرىپ جاتقان حان قىزىنا اڭداۋسىزدا كۇن ساۋلەسى ءتۇسىپ. بۇدان سوڭ ىلكىدە ءبىز تالداعان سۇلتانعازين نۇسقاسىمەن ۇيلەستىك تانىلادى. مەزگىلسىز دۇنيەدەن وتكەن ءدۇيىن-بايان جەسىر كەلىنشەگى الاڭعۋدىڭ شاتىرىنا جارىق نۇر بولىپ ءتۇسىپ، سودان سوڭ «چىڭعىز! چىڭعىز!» دەپ دىبىستاپ، بورىگە اينالىپ شىعىپ كەتەدى. شىڭعىس حان وسىلاي دۇنيەگە كەلىپتى. ەرەكشە جاراتىلعان شىڭعىس اكەسىنىڭ ورنىنا حان بولۋعا ءتيىس ەكەن، بىراق بودانشار، قاعىنشار، سالجۋت دەگەن اعالارى كۇندەپ، ولتىرمەك بولعان سوڭ قاشىپ، تەكەلىك وزەنىنىڭ بويىندا جان ساقتاپ جۇرەدى. بۇدان ءارى ەل ۇستاعان بەلگىلى ون بەك جۇرتىمىزعا ءادىل حان كەرەك دەپ، اناسىنىڭ سىلتەۋىمەن شىڭعىستى ىزدەپ تاۋىپ، حان كوتەرگەنى ايتىلادى.
«چىڭعىز-نامەنى» كەيىندە تەكسەرگەن ماجار وقىمىستىسى ماريا يۆانيچ بۇل ون بەكتىڭ ارقايسىسىنىڭ ەسىم-ءجونىن ارنايى تالداپتى. كوپشىلىگى – التىن وردا قۇرامىندا بولعان رۋ اتاۋلارىن قايتالايدى، ال كەيبىرى – ءار زاماندا جاساعان بەلگىلى تۇلعالار ەكەن. بۇل ارادا ءبىزدىڭ نازار اۋدارماعىمىز – «دافتار-ي چىڭعىز-نامە» مەن سۇلتانعازين نۇسقاسىنىڭ ۇقساس سىپاتتارى. ەكى ەسكەرتكىشتىڭ ءتۇپ تامىرى ورتاق. بىراق كەيىندە تاڭباعا تۇسكەن قازاق ءاپساناسى – ىلكىدەگى جازبانىڭ جاڭعىرىعى ەمەس، دەربەس دۇنيە. شىڭعىس حاننىڭ وزگەشە تۋمىسى جونىندەگى قازاق اڭىزدارى تىم ارادا قالىپتاسقان ءتولتۋما مۇرا بولسا، ول دا حالىقتىق نەگىزدەگى «چىڭعىز-نامە» بەلگىلى ءبىر كەزەڭدە جازبا تاۋاريحتاردىڭ، ماسەلەن، ءراشيد-ءاد-دين شەجىرەسىنىڭ اسەر-ىقپالىنا تۇسكەنى بايقالادى. ونىڭ ايقىن مىسالى – سوڭعى بولىمدەگى ۇران، تامعا ۇلەستىرۋ كورىنىسى. قايتكەندە دە، «اسىلى نۇردان جارالعان» شىڭعىس حان تۋراسىنداعى ارقيلى اڭىزدار مەن ولەڭ-جىرلار ءداشتى-قىپشاق – جوشى ۇلىسىندا كەڭىنەن تاراعانى كۇمانسىز.
دالا كوشپەندىلەرىنىڭ تىكەلەي جالعاسى جانە ەڭ باستى مۇراگەرى قازاق ءۇشىن شىڭعىس حان ەسىمى قاشاندا ايرىقشا قاستەرلى بولدى. وتكەندەگى داڭقتى ءداۋىردىڭ ايعاعى عانا ەمەس، بۇگىنگى ۇستىن-تىرەگى سانالدى. ەۋرازيالىق ۇلى مەملەكەت التىن وردانى نەگىزدەگەن شىڭعىس حان–جوشى حان اۋلەتى قازاق ورداسىنىڭ دا شاڭىراعىن كوتەردى جانە بارلىق ۋاقىتتا ەلدىڭ تىرەك، ۇيتقىسى، قىلىشتىڭ ءجۇزى، نايزانىڭ ۇشى بولدى. كەرەي مەن ءاز-جانىبەك، تاۋەكەل مەن ەسىم، سالقام جاڭگىر مەن ابىلايدان تارتىپ، قازاقتىڭ ەڭ سوڭعى حانى كەنەسارىعا دەيىن «التىن ۇرىق» – شىڭعىس حاننىڭ تۇقىمى ەكەن. جاڭا زامان، XX عاسىردىڭ باسىنداعى الاش كوسەمى، 1917 جىلى جاڭا قازاق ۇلىسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ايگىلەگەن ءاليحان بوكەيحان دا شىڭعىس حان ءناسىلى بولاتىن.
ەجەلگى قازاق ورداسىن ساقتاپ قالۋ جولىندا كۇرەسكەن كەنەسارى حان 1847 جىلى ءشايىت بولىپ، الاش تۋى قۇلاعاننان سوڭعى زاماندا شىڭعىس حان ەسىمى اڭىز-ارمانعا اينالدى. ازاتكەر حاننىڭ قازاسىنان ءۇش-اق جىل بۇرىن دۇنيەگە كەلگەن، رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلىق تىكەنەك كەبىنىن جان جۇيەسى، بار دەنەسىمەن سەزىنگەن مۇرات اقىن ءوزىنىڭ وتكەندى جوقتاعان مۇڭدى تولعاۋلارىنىڭ بىرىندە: «كاۋىردەن تەڭدىك الۋعا، – قايتىپ تا كەلەر دەيمىسىڭ، – مۇسىلماننىڭ بالاسى، – شىڭعىستان تۋعان حاندار-اي!..» – دەپ زار شەگەدى. XX عاسىردىڭ باسىندا ەل-جۇرتىن سەرپىلىسكە شاقىرعان ۇلتشىل اقىن عۇمار قاراش: «شىڭعىس، باتۋ حاندىق قۇرىپ تۇرعان ەل، – ەمەس پە ەدىڭ، جۇرتىم، ساعان نە بولدى؟!» – دەپ ۇراندايدى. ارىداعى اباي شىڭعىس حان ەسىمىن كەمەڭگەر دانالىق پەن قايتپاس ەرلىكتىڭ ۇلگىسى رەتىندە اتاعان. بەرىدەگى شاكەرىم، سۇلتانماحمۇت پەن ماعجان شىڭعىس حاندى ءپىر تۇتقان. تەك قازاقتى ەلدىگىنەن عانا ايىرىپ قويماي، ۇلتتىق تانىمىن جانىشتاپ، ءبىرجولا توزدىرۋعا اينالعان رەسەي وتارشىلدىعى، ونىڭ ىشىندە سوۆەتتىك ورىس قىسپاعى تۇسىندا عانا ءبىزدىڭ ۇلىستىق ەجەلگى سانامىزعا جارىقشاق ءتۇستى. ەندى، تاۋەلسىزدىككە جەتتىك دەپ وتىرعاندا، وتكەن داۋرەن قايتىپ ورالماسا دا، ءتول تاريحىمىز قالپىنا كەلۋگە ءتيىس. وسى رەتتە، سول ەجەلگى، داڭقتى تاريحتىڭ بەل ورتاسىنداعى التىن دىڭگەك – سايىپقىران شىڭعىس حان بولعانى بۇكىل الاش جۇرتىنىڭ ساناسىندا ورنىعۋعا ءتيىس ەڭ باستى، تۇبەگەيلى، ەلدىك ۇعىمداردىڭ ءبىرى دەپ بىلەمىز.
زەرتتەۋ جانە تانىم
شىڭعىس حان جانە ونىڭ وردا تىككەن جۇرتى تۋراسىنداعى ەڭ العاشقى دەرەك، تولعامدار قىتاي جانە مۇسىلمان ساياساتكەرلەرى مەن تاريحشىلارىنىڭ ۇلەسىنە ءتيدى دەسەك تە، كوپ ۇزاماي-اق كومەسكىنى اشىپ، باردى تانۋعا باتىس جۇرتشىلىعى دا دەن قويعانىن كورەمىز. بۇل رەتتە مۇسىلمان قاۋىمىندا، اسىرەسە حريستيان الەمىندە قورقىنىش، ۇرەيمەن قاتار، ارقيلى لاقاپ، جاساندى جالا مەن پاسىق جيرەنىش ورىن الىپتى. وسى ورايدا، جەر-دۇنيەنى دۇرلىكتىرگەن بەلگىسىز جۇرت تۋراسىندا ەڭ اۋەلگى عىلىمي، بايىپتى ءسوز يەسى – اعىلشىننىڭ ۇلى ويشىلى رودجەر بەكون (1220–1292) بولدى. ەركىن ءىلىمى ءۇشىن ريم پاپاسىنىڭ قاھارىنا ۇشىراپ، وتانىنان قۋىلىپ، پاريجگە مىرزا-قاماققا ايدالعان بەكون شىعىس ساپارىنان جاڭا عانا ورالعان رۋبرۋكپەن كەزدەسىپ، اۋىزبا-اۋىز سويلەسەدى ءھام بۇدان بۇرىنعى كارپينيمەن دە ۇشىراسقان سياقتى. قايتكەندە دە، اتاقتى ەكى جيحانكەزدىڭ بارلىق جازبالارىمەن جاقسى تانىس بولعان. قيىرداعى جات جۇرتتىڭ بولمىس-ءبىتىمى، تىنىس تىرشىلىگىن بىردەن اڭداپ، كارپيني مەن رۋبرۋكتىڭ كەيبىر رەتتەگى جالالى-جاڭساق، بالاڭقى-شالاعاي، ەرتەگىلىك-لاقاپتى اقپاراتىن تارىك ەتىپ، شىن اقيقاتتىڭ بەتىن اشادى. ءوزىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سىپاتتاعى «ۇلكەن شىعارما» («Opus Majus») اتتى ەڭبەگىندە جەر-دۇنيە، ونى مەكەندەگەن ارقيلى حالىقتار تۋراسىندا بايانداي كەلە، ءداشتى-قىپشاق – ورتالىق ازياعا ارنايى توقتالادى، بايتاق ولكەنى جايلاعان كوشپەندى تايپالار، ونىڭ ىشىندە «الەمدى تابانىنا سالىپ وتىرعان تاتار قاۋىمىنا» سىپاتتاما جاسايدى. تاتارلاردىڭ اسكەري ۇجىمىمەن قاتار، مەملەكەتتىك قۇرىلىمى، تانىم-بىلىمىنە جوعارى باعا بەرەدى. تاتار جۇرتى ءوزىنىڭ دامۋ دەڭگەيى تۇرعىسىنان العاندا، ەۋروپالىق حالىقتاردان ءبىر دە كەم ەمەس، ال كەيبىر تۇستا ولاردان اسىپ تا جاتادى دەپ تۇيىندەيدى. 1265 جىلى ايتىلعان بۇل مايەكتى ءسوزدىڭ دەڭگەيىنە ەۋروپانىڭ ەڭ بىلگىر وقىمىستىلارىنىڭ ءوزى ارادا التى ءجۇز، جەتى ءجۇز جىل وتكەندە ەرەڭ جەتىپتى، كوپشىلىگى XX عاسىردىڭ وزىندە جەتە الماي كەتتى.
بار ءومىرىن قاپاس بايلاۋ، شاراسىز تۇتقىندا وتكىزگەن دانىشپان بەكوننىڭ بۇل پىكىرى – الاۋلى شىندىقتىڭ جارق ەتكەن ءبىر ۇشقىنى عانا. شىن مانىسىندە شىڭعىس حاندى، ونىڭ زامانى مەن وردالى جۇرتىن عىلىمي تۇرعىدان تانۋ، ناقتىلاپ ايتساق، تانۋعا تىرىسۋ تىم بەرىدە، XVIII عاسىردان باستالادى. اۋەلگى قوزعاۋشى كۇش – فرانتسۋز وقىمىستىلارى بولىپتى. وسى ورايداعى ەڭ ەلەۋلى ءارى ەڭ العاشقى كولەمدى ەڭبەك – «ۇلى شىڭعىس حاننىڭ تاريحى» دەپ اتالادى، 1710 جىلى پاريجدە باسىلعان، اۆتورى – پەتي دە لا كرۋا; اراب جانە پارسى دەرەكتەمەلەرى نەگىزىندە جازىلىپتى. ال بۇكىل تۇرىك، موڭعول حالىقتارىنىڭ بۇرىنعى-سوڭعى تاريحىن تولايىمەن قامتيتىن العاشقى سوقتالى ەڭبەك يەسى – دەگين (جوزەف دە گين) بولدى. «عۇن، تۇرىك، موڭعول جانە باسقا دا باتىس تاتار حالىقتارىنىڭ يسۋس حريستوس زامانىنان بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى جالپى تاريحى» اتالاتىن، اسا كولەمدى، جان-جاقتى تاريحي زەرتتەۋ بەس كىتاپتان تۇرادى: العاشقى ەكى تومى – ەجەلگى عۇن، تۇرىك تاريحى، ءۇشىنشى توم – شىڭعىس حان، ءتورتىنشى توم – ءامىر تەمىر، بۇل ءتورت كىتاپ 1756–1758 جىلدارى پاريجدە شىققان; التىن وردادان سوڭعى كەزەڭگە ارنالعان بەسىنشى توم اۆتوردان كەيىن، 1824 جىلى جارىققا جەتكەن ەكەن (بۇل بەس كىتاپ تا ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ، 1924 جىلى ستامبۇلدا باسىلعان). دەگين تاريحىنىڭ ايرىقشا قۇندى ءبىر سىپاتى – ول زاماندا مۇلدە بەلگىسىز قىتاي دەرەكتەرىنىڭ نەگىزىندە جازىلۋى. بۇگىندە ءبىرشاما ەسكىرسە دە، ءوز كەزىندە تانىمدى كەڭەيتكەن، عىلىمعا قوزعاۋ سالعان كەزەڭدىك جۇمىس. دەگين ەڭبەگىنىڭ ءوز زامانى ءۇشىن جاڭالىقتى عانا ەمەس، توسىن، جات بولعانى سونداي، عۇلاما وقىمىستىعا تاريحى جوق حالىقتاردىڭ تاريحىن جاسادى دەگەن كىنا تاعىلىپتى.
دەگين كوبىنە قىتاي مۇراعاتىنا يەك ارتسا، ەۋروپا عىلىمىندا مۇسىلمان تاۋاريحتارىن العاش رەت كەڭىنەن اينالىسقا تۇسىرگەن – د’وسسون بولدى. ءناسىلى تۇركيادان شىققان ارمەن، شۆەتسيا ازاماتى، فرانتسيادا تۇرعان جانە فرانتسۋزشا جازعان د’وسسون عىلىمي زەردەسى، ەۋروپا تىلدەرىمەن قوسا شىعىس جانە قاپقاز تىلدەرىن دە جەتىك ءبىلۋ ناتيجەسىندە ءوز زامانى ءۇشىن جاڭالىقتى، ماعىنالى ەڭبەك جازىپ قالدىردى. «شىڭعىس حاننان تەمىرلانعا دەيىنگى موڭعول تاريحى» اتالادى، ءتورت كىتاپ، العاش رەت پاريجدە 1824 جىلى جارىق كورگەن، تولىقتانىپ، تۇزەتىلىپ، ەكىنشى قايتارا 1834–1835 جىلدارى گااگا–امستەردامدا باسىلىپتى، تىكەلەي شىڭعىس حان تۋراسىنداعى العاشقى تومى ورىس تىلىنە اۋدارىلعان (1937). د’وسسون ءالى باسپاعا شىقپاعان، عىلىمعا مۇلدە دەرلىك بەلگىسىز ءجۋۆايني، ءراشيد-ءاد-دين، يبن ءال-اسيردين باستاپ، ابىلعازى-باحادۇر-حانعا دەيىنگى پارسى، اراب، تۇرىك ءتىلدى تاريحي جازبالارمەن قوسا، ارميان، گرۋزين جانە نەمىس، پولون تىلدەرىندەگى اتاۋلى ادەبيەتتى تۇگەل ءارى جان-جاقتى قاراستىرادى. ۇلى دالانى جايلاعان كوشپەندى تايپالار سىپاتىنان باستاپ، ەكە ۇلىستىڭ قۇرالۋى، سىرتقى سوعىستار – ءبىر سوزبەن ايتقاندا، شىڭعىس حاننىڭ تاريحى تۇگەل قامتىلعان. ءوز زامانى ءۇشىن ايرىقشا قۇندى، بۇگىن دە ءمان-ماڭىزىن جويماعان ايگىلى ەڭبەكتىڭ ەڭ باستى كەمشىلىگى – ناسىلدىك استامشىلىق دەۋگە كەرەك. د’وسسون كوشپەندى جۇرتقا تىم جوعارىدان قارايدى، سىرتقى سوعىستار – ولجا ىزدەگەن، قان تىلەگەن قاراقشىلىق رەتىندە كورسەتىلىپ، تۇرمىس-سالت، مىنەز-قۇلىق تەك قانا تەرىس، جاعىمسىز تۇرعىدا سىپاتتالادى. ءتىپتى، شىڭعىس حاننىڭ ۇلى جەڭىستەرىنىڭ ءوزى قۋلىق پەن سۇمدىق، وپاسىزدىق پەن زۇلىمدىق ناتيجەسى دەپ باعالانعان.
وسى تۇرعىدان قاراساق، XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمىندا ەۋروپا عىلىمى تانىمنىڭ جاڭا ءبىر دەڭگەيىنە ۇمتىلعانىن كورەمىز. شىڭعىس حاننىڭ ەكە ۇلىستى قۇرۋ جولىنداعى كۇرەسى تاريحي تۇرعىدا ۇنامدى باعالانادى، سىرتقى سوعىستاردىڭ سەبەپ-سالدارى تالدانادى، جاۋلاۋشىلىق – تەك قانا قيراتۋمەن شەكتەلمەگەنى، قيلى كەزەڭنەن سوڭ ۇلكەن ۇلىستار ورناعان ايماقتارداعى جەرگىلىكتى جۇرت جاعدايى باسقاشا بايىپتالىپ، مەملەكەتتىك قۇرىلىم، جاڭا جۇيەنىڭ وزىق سىپاتتارى ايقىندالادى. كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر بۇل رەتتە نەمىس فرانتس فون ەردمان، اعىلشىن گەنري حوۆورس، فرانتسۋز لەون كاەن ەسىمدەرىن اتايدى. ەردمان ءوزىنىڭ «قايتپاس-قايسار شىڭعىس حان» اتتى سوقتالى مونوگرافياسىندا (1862) ۇلى دالانىڭ كەڭ كولەمدى گەوگرافيالىق جانە ەتنوگرافيالىق سىپاتتاماسىنان سوڭ شىڭعىس حاننىڭ بۇتكىل ءومىر جولىن ەگجەي-تەگجەيلى باياندايدى; شىڭعىس حان ۇلى قولباسى، دانا ساياساتكەر رەتىندە باعالانىپتى. گەنري حوۆورس «موڭعول تاريحى، IX–XIX عاسىرلار» اتتى ءۇش تومدىق جان-جاقتى زەرتتەۋىنىڭ ءبىرىنشى كىتابىندا (1876) شىڭعىس حاننىڭ قارساڭىندا ۇلى دالانى جايلاعان رۋ-تايپالار تۇگەلدەي تۇرىك تەكتى بولاتىن دەپ كورسەتەدى جانە شىڭعىس حاننىڭ جارىم الەمدى قايتا قۇرعان جاسامپازدىق قىزمەتىن ايرىقشا باعالايدى. لەون كاەن «ازيا تاريحىنا كىرىسپە. تۇرىكتەر مەن موڭعولدار قادىم زاماننان 1405 جىلعا دەيىن» اتتى كولەمدى كىتابىندا (1896) زەرتتەۋ جىپتىگىن ارىداعى عۇن، تۇرىك، قيدان داۋىرلەرىنەن تارتا كەلە، ۇلى دالاداعى كوشپەندى تايپالار سول ەجەلگى جۇرتتىڭ تىكەلەي جالعاسى رەتىندە قاراستىرىلادى. شىڭعىس حان جانە ونىڭ زامانى كەڭىنەن قامتىلىپ، بۇدان سوڭعى ۇلىستار تاريحى ءامىر تەمىرمەن تۇيىندەلىپتى. شىڭعىس حاننىڭ جەكە باسى عانا ەمەس، ۇلى يمپەرياعا ۇيتقى بولعان تۇرىك تەكتى كوشپەندى رۋ-تايپالاردىڭ بولمىسى مەن تاريحي قىزمەتى وتە جوعارى باعالانادى. كەيىندە شوۆينيستىك ساناداعى ورىس-سوۆەت عىلىمى كاەندى جانە حوۆورستى پانتۇركيزمگە جەل بەرگەن، شالاعاي، بۋرجۋازياشىل تاريحشىلار دەپ جاريالاعان بولاتىن. جانە بۇرنادا شىڭعىس حاندى ورىنسىز دارىپتەۋشى كۇناكارلار قاتارىندا اعىلشىن ر.دۋگلاس («شىڭعىس حاننىڭ عۇمىربايانى»، 1877), امەريكان ج.ەببوت («شىڭعىس حان»، 1900) اتالادى.
بۇل زاماندا رەسەي يمپەرياسىنداعى تۇركولوگيا جانە موڭعولتانۋ عىلىمدارى قالىپتاسىپ قانا قويعان جوق، ەۋروپالىق بيىك دەڭگەيگە كوتەرىلدى. دەرەكتانۋ سالاسىندا ن.بيچۋرين مەن پ.كافاروۆ قىتاي ءتىلدى قادىم مۇرالاردى ايعاقتاپ، ورىس تىلىنە اۋدارىپ، سول ارقىلى ەۋروپالىق عىلىمي اينالىمعا جەتەلەسە، ۆ.تيزەنگاۋزەن شىڭعىس حان جانە التىن ورداعا قاتىستى اراب، پارسى دەرەكتەرىن جيناقتاپ، ءتارجىمالاپ، عىلىمي تۇسىنىكتەر جاسادى. ي.بەرەزين باسپاگەرلىك قىزمەتپەن قوسا، ارنايى زەرتتەۋلەر جۇرگىزدى. ۆ.ۆاسيلەۆ ەجەلگى قىتاي مۇراعاتىن جاڭاشا بايىپتاسا، م.يۆانين شىڭعىس حان زامانىنداعى كوشپەندىلەردىڭ اسكەري ۇجىمى تۋرالى مونوگرافيا جازدى. شىڭعىس حاندى جانە ونىڭ زامانىن تانۋداعى كەزەڭدىك تۇلعا رەتىندە ۆ.بارتولد ەسىمىن اتاۋعا ءتيىسپىز. بارتولد اۋەلگى، ءدارىس تۇرىندەگى «شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ قۇرىلۋى» (1896), كەيىندە، «يسلام ەنتسيكلوپەدياسىنا» ارناپ جازعان «شىڭعىس حان» (1912) اتتى، ءبىرشاما كولەمدى ماقالالارىندا تاقىرىبىنا وراي جيناقتى، ءتۇيىندى تولعامدارمەن شەكتەلسە، «تۇركستان موڭعول شاپقىنشىلىعى داۋىرىندە» اتتى سوقتالى مونوگرافياسىندا (1900) تۇتاس ءبىر زاماننىڭ تۇبەگەيلى تاريحىن قالىپتايدى. كولەمدى زەرتتەۋ ەڭبەكتىڭ نەگىزگى بولىگى اتالعان تاقىرىپ اياسىندا بولعانىمەن، بارتولد ورتا ازيا-تۇركستان ولكەسىنىڭ تاريحىن تىم ارى – VIII عاسىر، اراب جاۋلاۋشىلىعى كەزەڭىنەن باستايدى. حورەزم پاتشالىعى قالىپتاسقان زامانعا دەيىنگى تۇتاس ءتورت عاسىر. ءوز الدىنا جەكە كىتاپ دەرلىك، تولىمدى تاريح. بۇدان سوڭ حورەزم ۇلىسى جانە ونىمەن شەكتەس ەلدەر مەن حالىقتار ءجونى. قۋاتتى، جاڭا مەملەكەتتىڭ ىشكى، سىرتقى جاعدايى. شىڭعىس حان شاپقىنى قارساڭىنداعى احۋال. مونوگرافيانىڭ سوڭعى، ءتورتىنشى تاراۋى عانا تىكەلەي شىڭعىس حانعا قاتىستى، ناقتىلاپ ايتساق، حورەزم مەملەكەتىنىڭ كۇيرەۋى تۋراسىندا. تاقىرىپ تۇبەگەيلى تالدانادى. قايشىلىقتىڭ سەبەپ، سالدارى عانا ەمەس، كەڭ كولەمدى قىرعىن سوعىستىڭ ناقتى شەجىرەسى جانە اقىرعى ناتيجە. قوسىمشا، اۆتور ىركىپ قالعان، كەيىندە جاريالانعان بەسىنشى تاراۋ – شاعاتاي ۇلىسى تۋراسىندا، 1227–1269 جىلداردى قامتيدى. ءوز كەزىندە عانا ەمەس، كەيىنگى زاماندا دا اسا جوعارى باعالانعان ەڭبەك سوۆەت تۇسىندا وتارشىل-ورىستىق سانا تۇرعىسىنان كىناعا ۇشىراپ، شىڭعىس حاندى اسىرەلەيدى، ونىڭ جاۋلاۋشىلىق سوعىسىنىڭ تەرىس زارداپتارىن جەتكىلىكتى اشپاعان دەگەن ايىپقا دا قالعان ەدى. ال شىن مانىسىندە «ادام اتاۋلىنىڭ تابيعاتى ورتاق، ايىرىم سىپاتتار – جاساعان ورتا مەن تاريحي جاعدايلارعا عانا بايلانىستى»، سوندىقتان جات جۇرتتارعا جوعارىدان قاراۋ – تار ءورىستى بىرجاقتىلىق بولادى دەپ بىلگەن بارتولد شىڭعىس حان زامانىنداعى تۇرىك، موڭعول حالىقتارىنىڭ ناقتى دەرەكتەردەن باستاۋ الاتىن شىنايى تاريحىن جاساعانىن كورەمىز. ارينە، بۇگىنگى دامىعان عىلىم، تاۋەلسىز، ەركىن وي بيىگىنەن قاراعاندا، جەكەلەگەن بايىپ-باعام، اسىرەسە كوشپەندى حالىقتاردىڭ ەجەلگى تاريحتاعى ورنى مەن وزىندىك ۇلەسى تۇرعىسىندا ءبىراز ءمىن تابۋعا بولار ەدى. بىراق ەڭ باستىسى – اۋقىمدى ەڭبەكتىڭ دەرەكتىك نەگىزى، تاريحي تياناعى مەن تۇبەگەيلى بولمىس-بىتىسىندە. ەشقاشان ەسكىرمەس، قۇندى زەرتتەۋ.
تۇتاستاي العاندا، XIX–XX عاسىر شەگىندەگى ورىس عىلىمىنىڭ ناسىلدىك استامشىلىقتان تىس، ءادىل عانا ەمەس، ادامگەرشىل، ىزگى سىپاتى انداعايلاپ تۇرادى. مۇنىڭ ايقىن ءبىر كورىنىسى – ن.اريستوۆ ەڭبەكتەرى بولدى. ن.اريستوۆ شىڭعىس حان تاقىرىبىنا تىكەلەي قالام تارتپاعان. الايدا، ونىڭ تۇرىك حالىقتارىنىڭ ەتنوگەنەزىنە قاتىستى زەرتتەۋلەرى («تۇرىك تايپالارى مەن جۇرتتارىنىڭ ەتنيكالىق قۇرامى تۋرالى جازبالار» – 1896; «ۇلى ءجۇز قازاقتارى مەن قارا قىرعىزداردىڭ ەتنيكالىق قۇرامىن ايقىنداۋ ماسەلەسى» – 1895) قادىم ءداۋىر مەن كەيىنگى زاماندى جالعاستىرعان بولات ارقاۋ ىسپەتتەس. ويشىل، عۇلاما وقىمىستى ەسكىلىكتى تاريحي دەرەكتەر نەگىزىندە قازىرگى تۇركستان شەگىندەگى تۋىستاس حالىقتار قۇرامىنداعى نەگىزگى رۋ، تايپالاردىڭ تۇپكى نەگىز، شىعۋ تەگىن ايعاقتايدى. ونىڭ ىشىندە دالالىق قازاق قاۋىمىنا باسا نازار اۋدارىپتى. قازاق ۇلىسىنداعى ىرگەلى قوڭىرات، نايمان، كەرەي، جالايىر تايپالارى عانا ەمەس، وسى جانە باسقا دا ۇلكەن قۇرىلىمدارعا قوسىلعان، نەمەسە دەربەس اتالاتىن: شانىشقىلى، قورالاس، قيات، كۇرلەۋىت، بايىس، ماڭعىت، بايجىگىت، توقا، تاز، تەلەۋ، تۇما، تولەڭگىت، ۇلكەندى-كىشىلى تاعى قانشاما رۋ – ارىدا شىڭعىس حان زامانىندا وردا تىگىپ، تۋ كوتەرگەن، ۇلى دالانى دۇبىرلەتكەن، اتتاس، ەجەلگى رۋ-تايپالاردىڭ ۇرپاعى، تىكەلەي ميراسقورى ەكەندىگىن كۋالاندىرعان. ياعني، كەيىنگى قازاق تاريحى ارىداعى شىڭعىس حان تاريحىنىڭ مۇراگەرى، زاڭدى جالعاسى بولىپ شىعادى.
XX عاسىردىڭ باسى، وكتيابر توڭكەرىسى قارساڭىندا جازىلىپ، 20-جىلداردا جارىققا شىققان گ.گرۋمم-گرجيمايلو ەڭبەكتەرى دەرەگىنىڭ مولدىعى، اۋقىمىنىڭ كەڭدىگىمەن كوزگە تۇسەدى. «باتىس موڭعوليا جانە ۇراڭقاي ولكەسى» اتالاتىن ءتورت تومدىق بايتاق زەرتتەۋدىڭ ەكىنشى كىتابى (1917, جاريالانۋى – 1926) ۇلى دالانى جايلاعان تۇرىك-موڭعول حالىقتارىنىڭ ورتا ازيامەن بايلانىستا قاراستىرىلعان ەكى مىڭ جىلدىق جالپى تاريحى ەسەپتى. تىكەلەي شىڭعىس حانعا قاتىستى VII, VIII تاراۋلار «موڭعول ءداۋىرى» دەپ اتالادى، XIII عاسىردىڭ ورتاسى، شىڭعىس حان دۇنيەگە كەلگەن زاماننان باستالىپ، 1370 جىل، ياعني يۋان اۋلەتى قۇلاپ، شاعاتاي ۇلىسىنىڭ ىدىراۋىنا دەيىنگى ەكى عاسىردان استام كۇردەلى زامان قامتىلعان. كولەمى دە اجەپتاۋىر، ءوز الدىنا جەكە مونوگرافيا دەرلىكتەي. مازمۇندى، دايەكتى. تانىمدىق ءمانىن دە جويماعان، بايسالدى زەرتتەۋ. دەسە دە، ءبىر ءبولىم، ءبىر كىتاپقا عانا ەمەس، ۇلانعايىر ءتورت كىتاپقا، جالپى گرۋمم-گرجيمايلو ەڭبەكتەرىنە قاتىستى ەڭ ۇلكەن كىنارات – اۆتوردىڭ اق جۇزدىلەردىڭ ارتىقشىلىعىن ايعاقتاماق ناسىلدىك دولبار، بايلامدارى. ءتىپتى، شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ ارعى تەگىن اتا جۇرتىنان الىستاتىپ قويادى.
ايتكەنمەن، ورىس عىلىمىنىڭ وزىق سىپاتتارى XX عاسىردا ءبىرجولا ۇزىلمەپتى. بۇل رەتتە ەڭ الدىمەن ۆ.ۆلاديميرتسوۆ ەسىمىن اتاعان ءجون. تاريحشى، ەتنوگراف، ءارى لينگۆيست، موڭعول ءتىلى مەن جازۋىن ەركىن يگەرگەن، تەرەڭ، جان-جاقتى ءبىلىمدى ۆ.ۆلاديميرتسوۆ اۋەلگى، «شىڭعىس حان» اتتى، ءبىرشاما كولەمدى تاريحي وچەركىندە (1922) ۇلى قاعاننىڭ تۋعانىنان ولگەنىنە دەيىنگى ءومىر جولى مەن كۇرەس مايدانىن تۇگەل قامتيدى. شىڭعىس حان ساياسي جانە اسكەري ۇلى تۇلعا رەتىندە باعالانعان. سوۆەتتىك دۇلەي يدەولوگيا، بالشابەك-ورىستىق دۇمشە قىسىم تولىق كۇشىنە ەنىپ ۇلگەرمەي تۇرعان كىرىسپە كەزەڭدە جازىلىپ قالعان (1930–1931) جانە اۆتورى ولگەننەن سوڭ تىم كوپ ۇزاماي (1934) جارىققا شىققان كولەمدى، تۇبەگەيلى زەرتتەۋ – «موڭعولداردىڭ قوعامدىق قۇرىلىمى. كوشپەندى موڭعول فەوداليزمى» دەپ اتالادى. مونوگرافيادا شىڭعىس حان ۇلىسىن قۇراعان دالالىق تايپالاردىڭ يمپەريادان بۇرىنعى، تۇستاس جانە كەيىنگى زامانداعى قوعامدىق-ساياسي قۇرىلىمى، ەتنيكالىق ەرەكشەلىك پەن مەملەكەتتىك جۇيە تۇبەگەيلى زەرتتەلەدى. ەڭبەكتىڭ تاريحي تۇرعىداعى ەڭ ۇلكەن كەمشىلىگى – ۇلى دالانى جايلاعان اتاقتى تايپالاردىڭ بارلىعىن دا موڭعول ءناسىلى دەپ قاراستىرۋى.
بۇل زاماندا سوۆەت شەڭگەلىنەن تىسقارى ايماق، باتىس ەلدەرىنە ءوتىپ ۇلگەرگەن ورىس تاريحشىلارى شىڭعىس حان تاقىرىبىن ودان ارمەن تەرەڭدەتە تۇسكەنىن كورەمىز. وسى رەتتە گ.ۆەرنادسكي، ن.ترۋبەتسكوي، ۆ.مينورسكي، ە.حارا-داۆان قاتارلى وقىمىستىلاردىڭ ەركىن ويدىڭ ناتيجەسىندە دۇنيەگە كەلگەن، ارقيلى سىپاتتاعى ەڭبەكتەرىن ءبولىپ اتاۋعا كەرەك. ن.ترۋبەتسكوي «شىڭعىس حاننىڭ مۇراسى» (1925, بەرلين) جانە باسقا دا شىعارمالارىندا ۇلى قاعاننىڭ تاريحي قىزمەتىن جاسامپاز قۇبىلىس رەتىندە باعالاپ، ەۋرازياشىل يدەيالاردى نەگىزدەپ، رەسەي مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسقان بۇكىل رەسمي تاريحىن قايتا قاراۋعا ۇندەسە، قالماق تەكتى ءا.حارا-داۆان سونى دەرەكتەرىمەن قاتار، تىڭ پىكىر، تولعامدارعا قۇرىلعان «شىڭعىس حان» كىتابىندا (1929, بەلگراد) ۇلى قاعاندى جەڭىمپاز قولباسى عانا ەمەس، كەمەل ساياساتكەر، داناگوي مەملەكەت قايراتكەرى رەتىندە تۇلعالايدى، ەكە ۇلىستىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمى، اسكەري ۇجىمى، ۇلگى-ونەگەسى جانە تاريحتاعى ورنى بايىپتالعان. گ.ۆەرنادسكي شىڭعىس حان تاقىرىبىنا العاش رەت «ورىس تاريحىنىڭ سۇلباسى» اتتى كىتابىندا (1927, پراگا) قالام تارتادى. يمپەريانىڭ ۇيىسۋى جانە ساياسي-اكىمشىلىك جۇيەسى مەن سوعىس ونەرى جونىندە قىسقاشا اقپاردان سوڭ قالقاداعى ۇرىسقا ارنايى توقتالادى. باتۋ حاننىڭ بۇلعار، قىپشاق، رەسەيدى جاۋلاۋى، وعان جالعاس باتىس جورىعى سىپاتتالادى. بۇدان سوڭعى التىن وردا مەن باعىنىشقا تۇسكەن ورىس ەلى، ولاردىڭ ءوزارا قاتىناسى ءبىرشاما تالدانعان. ۇزاق جاساپ، مولىنان جانە ءونىمدى ەڭبەك ەتكەن گ.ۆەرنادسكي شىڭعىس حان جانە ونىڭ مۇراسىنا قاتىستى الدەنەشە جىلدارعى زەرتتەۋىن اعىلشىن تىلىندە جازىلعان كوپ تومدىق روسسيا تاريحىنىڭ ءبىر كىتابى رەتىندە جيناقتاپ، قالىپتايدى (1953, لوندون). «موڭعولدار جانە رۋس» اتانعانىمەن، بۇل – شىن مانىسىندە شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ جانە سوعان جالعاس التىن وردانىڭ تولىمدى تاريحى ەكەنىن كورەمىز. ادەپكى ازاماتتىق تاريح قانا ەمەس، ناقتى ايعاق، دالەل-دەرەك نەگىزىندەگى ويلى تولعام. گ.ۆەرنادسكي شىڭعىس حاننىڭ جاۋلاۋ سوعىستارىن، سونىڭ ناتيجەسىندە قۇرىلعان ەۋرازيالىق ۇلى يمپەريا، اۋەلدە ەكە ۇلىستىڭ ءبىر بولشەگى بولعان، ۋاقىت وزا كەلە مۇلدە دەربەس قۇرىلىمعا اينالعان التىن وردانىڭ تاريحىن كولەڭكەسىنەن كۇنگەيى مول، تۇتاستاي العاندا، ادامزات دامۋى، ونىڭ ىشىندە ورىس مەملەكەتىنىڭ ۇيىسىپ، ورنىعۋى جولىندا يگىلىكتى قىزمەت اتقارعان وزگەشە قۇبىلىس رەتىندە باعالايدى.
بۇل كەزدە جاڭا، سوۆەتتىك گۋمانيتاريا عىلىمىندا، باعزىدا باتىستان جەلەۋ العان، كەيىندە جەكەلەگەن، گرۋمم-گرجيمايلو قاتارلى كىسىلەر عانا ۇستانعان، اق جۇزدىلەردىڭ ولشەۋسىز ارتىقشىلىعىن ايگىلەيتىن، دىمكاس-تايعاق راسيستىك تەوريا اشىق، تاڭبالاپ ايتىلماعانىمەن دە، جالپىلىق ەمەس، دارالىق سىپات الىپ، ورىستىق ناسىلشىلدىك كەيپىندە تاريح عىلىمىنا بەرىك ورنىققان ەدى. عىلىمدا عانا ەمەس، بۇكىل رۋحانيات، مەملەكەتتىك يدەولوگيادا، كوپشىلىككە تارالىمدى ادەبيەتتەن باستاپ، مەكتەپ وقۋلىعىنا دەيىن. ورتا عاسىرلاردا بۇكىل ازيا جابايى بولدى، كوشپەندىلەر – تاعىنىڭ ىشىندەگى ەڭ تۇرپايىسى بولدى، ال شىڭعىس حان – قانىشەر، جاۋىز، جىرتقىش، ماقۇلىق، ول زاماندا، ءتىپتى ودان بۇرىن دا ورىستىڭ مادەنيەتى دە، باسقاسى دا ولشەۋسىز ارتىق بولدى دەگەن تۇرعىداعى قيسىنسىز ساندىراق جاس ۇرپاقتان باستاپ، جالپى جۇرتتىڭ ساناسىنا قۇيىلدى (جانە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءبىزدىڭ قازاق قاۋىمىنىڭ باسىن شىرماپ وتىر). قازاق، تاتار جانە باسقا دا تۇرىك حالىقتارىنىڭ ەسكىلىكتى تاريحى تار قاپاسقا جابىلدى، شىڭعىس حان تۇرىپتى، وتكەن زاماندارعا قاتىستى كەز كەلگەن ەڭبەك ورىس وتارشىلدىعىنىڭ مۇرات-ماقساتى، ورىس-سوۆەت كوزقاراسى تۇرعىسىنان جازىلۋعا ءتيىس ەدى. بۇل قىساستان ءبىر كەزدە ەۋروپانىڭ الدىندا بولعان ورىس تاريح عىلىمىنىڭ ءوزى عالامات جاپا شەككەنىن كورەمىز. تانىم توقىرادى، زەرتتەۋ جوققا سايدى. ۇلى دالا، ورتالىق ازيا تاريحى تەك قانا ورىس مۇددەسىمەن بايلانىستا قاراستىرىلدى. وسى ورايدا اۋىزعا الارلىق ءبىرلى-جارىم ەڭبەكتەردىڭ ءوزى، ماسەلەن، ب.گرەكوۆ پەن ا.ياكۋبوۆسكي جازعان، ارىدان تارتاتىن التىن وردا تاريحى (1950) تاقىرىپقا قاتىستى دەرەگىنىڭ مولدىعى، اۋقىمىنىڭ كەڭ، باياننىڭ تولىقتىعىنا قاراماستان، وتكەندى باعالاۋ، بولعاندى بايىپتاۋ تۇرعىسىندا بىرجاقتى ساۋاتسىزدىق تانىتادى: تۇپتەپ كەلگەندە، دۇلەي جابايىلىق، قانسورعىش جىرتقىشتىق تۋرالى ۇيرەنشىكتى دالباي.
سوۆەتتىك توتاليتاريزم جىلدارى، ءتىپتى، ودان سوڭعى، «دامىعان سوتسياليزم» كەزەڭىندە دە ورىس ەمەس كوشپەندى «بۇراتانا» حالىقتاردىڭ وتكەنىن زەرتتەۋ سىزىلعان تار شەڭبەر اياسىنان ۇزاي الماسا، XX عاسىرداعى شەكتەۋسىز، ەركىن باتىستا شىڭعىس حاندى، ونىڭ ۇلى يمپەرياسى مەن دالا جۇرتىن تانۋ تارابى ءبىرشاما ورگە باسادى. ەكى الەمدىك سوعىس ارالىعىندا فرانتسيادا پ.پەلليو جانە ودان كەيىن ر.گرۋسسە، گەرمانيادا ە.حەنيش پەن ب.شپۋلەر ايرىقشا ءونىمدى ەڭبەك ەتەدى.
باتىس ەۋروپا تىلدەرىمەن قاتار اراب، پارسى، تۇرىك، قىتاي جانە كورەي تىلدەرىن ەركىن يگەرگەن، جان-جاقتى ءبىلىمدار پول پەلليو (1868–1945) «قاستەرلى شەجىرەنى» تۇبەگەيلى زەرتتەيدى جانە ەجەلگى مۇرانى اۋەلگى، تۇپنۇسقا قالپىندا ناقتى تاڭبالاۋ تارابىندا كوپ ەڭبەك ەتەدى. كەيىندەگى «يۋان تاريحىنا»، «اۋليە جيحانگەردىڭ جەكە جورىقتارىنىڭ سىپاتتاماسىنا» قاتىستى بايىپ-بايلامدارمەن قاتار، شىڭعىس حان زامانى جانە وعان جالعاس كەزەڭدەگى قىتاي ديپلوماتتارىنىڭ جازبالارىن، ءدىندار ويشىل چاڭ ءچۋنننىڭ ساپارناما بايانىن تالداپ، تەكسەرەدى، كۇيىك حاننىڭ ريم پاپاسىنا جولداعان جارلىق-حاتىن ايگىلەيدى. اتاقتى وقىمىستىنىڭ زەرتتەۋشىلىك قىزمەتىندەگى تانىمعا بايلانىستى باستى كىلتيپانى – شىڭعىس حان يمپەرياسىن ناعىز موڭعول مەملەكەتى، ۇلى دالانى جايلاعان نەگىزگى رۋلار تۇگەلدەي موڭعول دەپ قاراستىرۋى. ەكە ۇلىستىڭ مەملەكەتتىك مورىندەگى بىتىك كونە تۇرىك تىلىندە جازىلعانىن ناقتى ايعاقتاعان، قىپشاق ۇلىسى التىن وردانىڭ تاريحىنا تۇتاس مونوگرافيا (جارىققا شىعۋى – 1949) ارناعان پەلليو «قاستەرلى شەجىرە» ءماتىنىن تۇپنۇسقادا قالىپتاۋدا XVII–XVIII عاسىرلارداعى «ورتا موڭعول» ءتىلىن ۇلگى رەتىندە ۇستانادى، يەروگليف تاڭبالاردى ەسكىشە دىبىستاۋدا بۇرا تارتقانى ءوز الدىنا، كۇڭگىرت، كەيدە مۇلدە تۇسىنىكسىز سوزدەر مەن تىركەستەردىڭ ناقتى ماعناسىن ايقىنداۋدا تىم قۇرسا ورتالىق ازياداعى تۇرىك حالىقتارىنىڭ تىلىنە نازار اۋدارماۋى تاڭ قالارلىق جاعداي. ازىرشە ۇلكەن عىلىمدا ەسكەرتىلمەي جاتقان مۇنداي كىناراتىنا قاراماستان، پەلليو ەڭبەكتەرى شىڭعىس حان زامانىنا قاتىستى ەجەلگى مۇرالاردى تەرەڭدەي تانۋدا ەلەۋلى قىزمەت اتقاردى.
ەريح حەنيش (1880–1966) پارسى، تۇرىك، موڭعول، قىتاي، ءمانجۇر، تيبەت ءتىلدى كونە دەرەكتەرمەن جۇمىس جاسايدى. «قاستەرلى شەجىرەنى» ءوز تارابىنان تۇپنۇسقادا قالىپتاۋمەن قاتار (1935), تۇتاسىمەن نەمىس تىلىنە اۋدارادى جانە ارنايى زەرتتەۋ جاريالايدى (1941). ءدال وسى كەزدە باسىلعان س.كوزيننىڭ ورىسشا نۇسقاسى ايتپاساق، حەنيش ءتارجىماسى ۇزاق ۋاقىت بويى – 1970–80 جىلدارداعى ي. دە راچەۆيلتستىڭ، 1982 جىلعى ف.ۆ.كليۆزدىڭ اعىلشىن قوتارمالارىنا دەيىن بىردەن-ءبىر ۇلگى رەتىندە وسى تاراپتاعى جالپى تانىم جانە ارنايى ەڭبەكتەرگە نەگىز بولىپتى. سونىمەن قاتار حەنيش شىڭعىس حان يمپەرياسىنا تىكەلەي قاتىستى «شىڭعىس حاننىڭ سوڭعى جورىعى جانە ءولىمى» (1933), «موڭعول يمپەرياسىنىڭ مادەنيەت ساياساتى» (1943), «موڭعول يمپەرياسى. دەرەكتەر مەن زەرتتەۋلەر» (1943) اتتى تۇبەگەيلى، تولىمدى كىتاپتار قالدىرعان.
ەكىنشى جيحان سوعىسىنان بۇرىن، 1939 جىلى «يرانداعى موڭعول: ەلحاندار زامانىنداعى ساياسات، اكىمشىلىك جانە مادەنيەت – 1220–1350 جىلدار» دەيتىن زەرتتەۋ ەڭبەگىن جارىققا شىعارىپ ۇلگەرگەن ب.شپۋلەر دۇربەلەڭ زاماندا دا عىلىمنان قول ۇزبەيدى. 1948 جىلى «التىن وردا: موڭعولدار روسسيادا، 1223–1502 جىلدار» اتتى، ارىداعى شىڭعىس حاننان تارتىپ، التىن وردانىڭ ءبىرجولا قۇلاۋىنا دەيىنگى ءۇش عاسىردان استام ۇزاق زاماندى قامتىعان، دەرەگى مول، وي-تۇرعىسى ورىس-سوۆەتتىك قيسىق-قىڭىر ۇعىمنان باسقاشا، شىڭعىس حاندى دانا قولباسى، ۇلى ساياساتكەر رەتىندە، التىن وردانى الۋەتتى عانا ەمەس، مادەنيەتى جوعارى، ىرگەلى، ورەلى ۇلىس رەتىندە بايىپتاعان كولەمدى مونوگرافياسىن جاريالايدى. بۇدان سوڭعى كەزەڭدە تانىمدىق تۇرعىداعى، عىلىمي-كوپشىلىك سىپاتتى «تاريحتاعى موڭعولدار» (1961) جانە ەسكىلىكتى جادىگەرلەر نەگىزىندە تۇزىلگەن «موڭعول تاريحى، XIII–XIV عاسىرلارداعى شىعىس جانە ەۋروپا دەرەكتەرى بويىنشا» (1968) دەگەن كىتاپتار جازىپ شىعارىپتى.
وسى قاتاردا، شىڭعىس حاننىڭ قايراتكەرلىك جانە قولباسىلىق ۇلى تۇلعاسىن تاريحي ناقتى دەرەكتەر نەگىزىندە اقيقات قالىپتاعان، سوعان وراي سوۆەتتىك ورىس تاريحناماسى تىكسىنە جامانداعان امەريكاندىق شىعىستانۋشى-سينولوگ ح.دەسموند ءمارتيننىڭ ەڭ باستى، «شىڭعىس حاننىڭ كوتەرىلۋى ءھام سولتۇستىك قىتايدى جاۋلاۋ» اتتى كىتابى (1950) ءوز ۋاقىتى ءۇشىن ەلەۋلى وقيعا بولىپتى.
بۇل كەزدە ەۋروپا عىلىمىندا ورتالىق جانە شىعىس ازيانى جايلاعان كوشپەندى تايپالاردىڭ ەسكىلىكتى ءداۋىرىن جالپى ادامزات تاريحىنىڭ ءبىر تارماعى رەتىندە قاراستىرۋ قالىپقا ەنگەن ەدى. فرانتسۋز عالىمى رەنە گرۋسسە وسى تاراپتاعى، وزىنە دەيىنگى تاريحنامانىڭ بارلىق جەتىستىك سىپاتتارىن، ماعلۇم بولعان مۇسىلمان جانە قىتاي دەرەكتەرىن كەڭىنەن پايدالانا وتىرىپ، ورتالىق ازيانىڭ جيناقتى، جالپى تاريحى ەسەپتى «دالالىق يمپەريالار، اتتيلا، شىڭعىس حان، تەمىرلان» دەگەن، وقۋلىق سىپاتتى، كولەمدى ەڭبەگىن جازادى. تاقىرىبىن كەڭىنەن قامتىعان ر.گرۋسسە ساق، عۇن زامانىنان باستاپ، اتتيلادان ءوتىپ، تۇرىك قاعاناتىنىڭ تاريحىنا توقتالادى. شىعىس ازياداعى قيدان، شۇرجەن، جەتىسۋ، ماۋرەنناحرداعى تۇرىك ۇلىستارى، ەۋروپا شەگىندەگى بۇلعار، حازار، قىپشاقتاردان سوڭ شىڭعىس حانعا تۇسەدى. ۇلى قاعاننىڭ ءومىر جولى، ەكە ۇلىستىڭ قۇرىلۋى جانە سىرتقى سوعىستار. وكەتاي قاعان زامانى، باتۋ حاننىڭ باتىسقا جورىعى، موڭكە قاعان، سۇڭ يمپەرياسىن جاۋلاۋ. بۇدان سوڭ ءتورت ۇلىستىڭ تاريحى جەكە-جەكە باياندالعان. مونوگرافيانىڭ تەمىرلانعا جالعاس سوڭعى بولىگى – شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ ىدىراۋ، توزعىنداۋ زامانى تۋراسىندا. دالا جۇرتىنىڭ وسىنداي، بۇكىل ورتا عاسىرلاردى قامتىعان جالپى تاريحىنان سوڭ گرۋسسە اۋەلگى كىتابىنداعى تيەسىلى تاراۋلار كەڭىتىلە باياندالعان «موڭعول يمپەرياسى» (1941) جانە ۇلى قاعاننىڭ جەكە وزىنە ارنالعان، عىلىمي-تارامدى سىپاتتاعى «شىڭعىس حان» (1944) دەيتىن كىتاپتار جازادى. مۇنىڭ سوڭعىسى باتىستا شىڭعىس حاننىڭ ەڭ تولىمدى جانە ەڭ ءتاۋىر عۇمىربايانى سانالادى. دەگەنمەن، رەنە گرۋسسە ەڭبەكتەرى، دەرەگىنىڭ مولدىعى جانە ناقتىلىعى، اۋقىمىنىڭ كەڭدىگى جانە جالپى عىلىمي ورەسىنىڭ بيىكتىگىنە قاراماستان، ەۋروپادا العاش د’وسسون جازبالارىندا شاڭ بەرگەن، بۇدان سوڭ دا ءجيى ۇشىراسقان، ەندى، ىلكىدە عانا ارنولد توينبي نەگىزدەگەن ناسىلدىك الالاۋ، استامشىلىق دەرتىنەن قۇتىلا الماپتى. بۇل جاعداي، اسىرەسە، وتىرىقشى جانە كوشپەندى حالىقتاردىڭ ارا قاتىناسى، كوشپەندىلەر قاۋىمى مەن ۇلىستارىنىڭ ادامزات شەرۋىندەگى تاريحي ورنىنا قاتىستى. سونىمەن قاتار، ءبىلىمدار عالىمنىڭ دالالىق جۇرتتىڭ مەنتاليتەتى، مورالدىق-كىسىلىك تۇرپاتى، وزىندىك ادەت-عۇرپىنان مۇلدە بەيحابار، ءبارىن باتىستىق ۇلگىمەن كەسىپ-پىشكەن سولەكەت، تار ءورىسى ايقىن اڭعارىلىپ تۇرادى.
بۇل زاماندا باتىستا شىڭعىس حان تۋراسىندا، كوپشىلىككە ارناپ، ماعلۇم بولعان، بەلگىلى دەرەك، قالىپتى تانىم ورايىندا، تاريحي بايان تۇرعىسىنداعى كىتاپتار جازۋ ۇيرەنشىكتى جاعدايعا اينالىپتى. وسى رەتتە، كەيبىرى سوڭعى جىلداردا ورىس تىلىنە دە اۋدارىلىپ، جالپى قازاققا جەتكەن گارولد لەمب (1928), فەرنان گرەنار (1935), رالف فوكس (1936), ك.ۋولكەر (1939), ميحايل چەرول (1940), تەيلور كولدۋەلل (1942) كىتاپتارىن اتاۋعا بولادى. تىزبەلەي ساناپ وتىرعانىمىز – شىڭعىس حان تاقىرىبى، انىقتاپ ايتقاندا، ۇلى قاعاندى كادىمگىدەي، ادامدىق كەيىپتە كورسەتۋ – سوۆەتتەن تىس ايماقتاردىڭ بارىندە دە تيىمسىز، ۇيرەنشىكتى جاعداي بولعان ەكەن. بىراق سول تۇستاعى جانە كەيىنگى سوۆەتتىك يدەولوگيا بۇل بەيكۇنا، باعامى ارقيلى، كوبىنە ورتاقولدى، جۇپىنى ەڭبەكتەردىڭ ءوزىن جات كورگەن، جاۋلىق نيەت ەسەپتى باعالاعان.
XX عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمىندا ۇلى دالا، شىڭعىس حان تاقىرىبىن تانۋدا ورىس عىلىمى باياعى بارتولد، ۆلاديميرتسوۆ كەزىندەگى ورەسىنە ۇمتىلىپ، تىڭ سەرپىلىس جاسادى. ەركىن ويلى، زەردەلى وقىمىستىلار قىسىلا-قامتىرىلا وتىرىپ، «جاڭبىر-جاڭبىردىڭ اراسىمەن» مەجەلى جەرىنە وتە باستايدى. بۇل ءسوز ستالينيزمنەن سوڭعى، قۇرساۋ كەڭىمەسە دە، از-ماز بوساڭسىعان، ەركىن ءسوز ورايىنداعى شىنايى تاريح سەبەزدەي باستاعان 60–80-جىلدارعا قاتىستى. وسى ورايداعى العاشقى ءبىر ۇلگى – تاتار عالىمى م.سافارعاليەۆتىڭ «التىن وردانىڭ ىدىراۋى» اتتى مونوگرافياسى (سارانسك، 1960) بولدى. بۇدان سوڭ ە.كىچانوۆتىڭ شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ تاريحىنا قاتىستى زەرتتەۋ ماقالالارىن، «تاڭعۇت مەملەكەتى تاريحىنىڭ وچەركتەرى» دەيتىن كولەمدى مونوگرافياسىن (1968), ءبىز ءۇشىن ەڭ باستىسى – شىڭعىس حاننىڭ بۇكىل عۇمىرى، كۇرەس جولى قامتىلعان، «الەمدى باعىندىرۋدى ويلاعان تەمۋچجيننىڭ ءومىرى» اتتى كىتابىن (1973) اتاپ كورسەتۋ ءلازىم. شىڭعىس حاننىڭ حورەزم جورىعى جانە بۇدان سوڭعى وقيعالارعا قاتىستى تاريحتى تۇگەندەۋدە ءازىربايجان عالىمى ز.بۋنياتوۆتىڭ ەڭبەگى ايرىقشا بولدى. ز.بۋنياتوۆ 1973 جىلى ءناساۋيدىڭ «جالەل-ءاد-ءديننىڭ عۇمىربايانى» كىتابىن ارابتان ورىس تىلىنە اۋدارىپ، عىلىمي العىسوز جانە تەرەڭ، جان-جاقتى تۇسىنىكتەرىمەن بىرگە جارىققا شىعاردى. ال 1986 جىلى كوپ زامانعى زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ جيناقتى قورىتىندىسى – «حورەزمشاحتار مەملەكەتى. 1097–1231» اتتى مونوگرافياسىن جاريالادى. كوبىنە عىلىمعا بەيمالىم، ناقتى دەرەكتەر نەگىزىندە شىڭعىس حان زامانىنداعى تۇركستان، ماۋرەنناحر، يران، ءازىربايجان جانە شەكتەس ەلدەر تاريحى شىنايى تاڭبالانىپتى. ارينە، بۇل قاتاردا بۇلدىردى سەيىلتىپ، جالپاق جۇرتتىڭ كوزىن اشۋدا، شىڭعىس حان جانە ونىڭ زامانىن ءبىرشاما شىنايى كەيىپتە تانىتۋدا ل.گۋميلەۆتىڭ قىزمەتى تانىم-تاعلىمدى بولدى. دەسە دە، بىلگىر تاريحشىنىڭ ەكى كىتابىن ءبولىپ اتاۋ كەرەك: «قيالداعى پاتشالىقتى ىزدەستىرۋ» (1970) ءھام قوس تومدىق «ەجەلگى رۋس جانە ۇلى دالا» (1969 ج. العاش جاريالانعان). ە.كىچانوۆتىڭ اكادەميالىق، ل.گۋميلەۆتىڭ عىلىمي-تارالىمدى زەرتتەۋلەرىنە ءتان، شىنىن ايتقاندا، حح عاسىرداعى، ورىس قانا ەمەس، بۇكىل باتىس عىلىمىنا ورتاق ەڭ ۇلكەن كىنارات – شىڭعىس حان قارساڭىنداعى ۇلى دالانى جايلاعان رۋ-تايپالاردىڭ بارلىعى دەرلىك موڭعول ءناسىلى، ال ەكە ۇلىس – موڭعول مەملەكەتى دەپ بىلۋىندە. بiز ەرەكشە iش تارتاتىن، ورىس اتاۋلىعا جالپوش وكىمەتىمىز ۇلى شوقانعا تيەسىلى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىن اتىنا تەلىپ بەرگەن ل.گۋميلەۆتىڭ ءوزى سولاي ساناعان. ءتىپتى: «قازاقتىڭ نايمان رۋى XII عاسىرداعى نايماندارمەن اتتاس، بىراق ەكەۋى ەكى باسقا»، – دەيتىنى بار. مۇنداي اتتاس – جالعىز نايمان ەمەس، بىزدە شىڭعىس حان زامانىنان ماعلۇم قوڭىرات، جالايىر، كەرەي، مەركىت، قيات، قورالاس، كۇرلەۋىت جانە تاعى قانشاما رۋ-تايپا بارىن ل.گۋميلەۆ بىلمەگەن، نەمەسە ەلەمەگەن، قازاقتى كەمشىن كورسە، ىرگەلەس، تۋىستاس باسقا تۇرىك حالىقتارى تاعى تۇر، تىم قۇرسا ن.اريستوۆتى وقىماعان با دەپ پۇشايمان بولاسىڭ.
بۇل زاماندا بۇكىل تۇرىك دۇنيەسىندەگى تاۋەلسىز جالعىز ەل – ەركىن تۇركيادا بابالاردىڭ وتكەن تاريحىن تانۋ جانە زەرتتەۋ جۇمىسى جان-جاقتى ءارى تياناقتى تۇردە جۇزەگە اسىرىلا باستايدى. ەجەلگى عۇن زامانى، ەسكىلىكتى تۇرىك ءداۋىرى ايرىقشا زەرتتەۋلەر نىساناسى بولدى. وسمان تاريحىمەن بىرگە، تۇستاس كەزەڭدەگى ەلحان ۇلىسى، تۇركىستان، التىن وردا، قىرىم تاريحتارىنا كوڭىل بولىنەدى. ءبىر تاڭ قالارلىق جاعداي، وتكەندەگى ىرىلەر تۇرىپتى، كەيىنگى قازان حاندىعى، نوعاي ورداسى ءوز الدىنا، رەسەي شەگىندەگى اۆتونوميالىق قاسىم حاندىعى، بوركەمىك ءسىبىر حاندىعى، اتى بار، زاتى جوق استراحان حاندىعىنا دەيىن ءسوز بولعاندا، بۇل كەزدەگى بايتاق ءارى قۋاتتى قازاق ۇلىسى مۇلدە اۋىزعا الىنبايدى. كۇنى كەشەگە دەيىنگى تۇرىك تاريحناماسىندا قازاق دەگەن حالىق جوق. بۇل بەيقام ساۋاتسىزدىقتىڭ ءبىر ۇشىعى قۇدىرەتتى شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ ءمان-ماعناسىن ءتۇسىنىپ-بايىپتاماۋدا جاتىر.
راس، تۇرىك تاريحشىلارى شىڭعىس حاننىڭ اتىن ەستىگەن، ايدىك تۇلعا ەكەنىن دە بىلەدى، بىراق شىڭعىس حان تاقىرىبىنا ەشكىم دە ارنايى زەر سالماپتى. اتاۋلى ەڭبەكتەر مۇلدە جوق. ءسوز اراسىندا، ءجۇردىم-باردىم عانا ايتىلادى. تەك زاكي ءۋاليدي توعان عانا شىڭعىس حاننىڭ ناقتى باعاسىن تانىپ، تاريحتاعى شىنايى ورنىن ايعاقتايدى. «جالپى تۇرىك تاريحىنا كىرىسپە («ۋمۋمي تۇرك تاريھىنە گىرىش» – ىستامبۇل، 1946; ەكىنشى باسىلىم – 1970) اتتى كولەمدى ەڭبەگىندە ەجەلگى تۇرىك، اتاۋلى قاعاناتتار زامانىنان سوڭعى كەزەڭدەگى شىڭعىس حان داۋىرىنە ارنايى توقتالادى. جان-جاقتى، تۇبەگەيلى زەرتتەۋ ەمەس، قاجەتتى اقپار، ءتۇيىندى پىكىرلەر، شىڭعىس حان قۇرعان الىپ يمپەرياعا، وعان جالعاس ءتورت ۇلىس تاريحىنا قىسقاشا سىپاتتاما بەرىپتى. وسى داڭقتى كەزەڭدى جالپى تۇرىك تاريحىنىڭ ءبىر بولشەگى رەتىندە قاراستىرادى.
بۇل – بۇگىندە تۇركيانىڭ تاريح عىلىمىندا ورنىققان، جاپپاي قابىلدانعان تۇجىرىم. ماسەلەن، 1976 جىلى جارىققا شىققان (ەكىنشى باسىلىمى – 1992), تۋىسقان تۇرىك حالىقتارىنىڭ امبەسىنىڭ (البەتتە، قازاقتان باسقا) وتكەن تاريحىن، مادەنيەتىن، ادەبيەتىن، كەيىنگى بولمىسىن تۇگەل قامتيتىن، ءۇش تومدىق، ەنتسيكلوپەديالىق «تۇرىك دۇنيەسى ەل كىتابىندا» ناقتىلاپ، تاراتىپ ايتىلادى. «شىڭعىس حان قۇرعان مەملەكەتتى «تۇرىك-موعول» حاقانلىعى دەپ اتاۋ دۇرىس بولادى. بۇل داۋىردە ءبۇتىن تۇرىك ولكەلەرى تەك ءبىر عانا يمپەراتورلىق قۇرامىندا بىرلەستى»، – دەيدى. «تالاسسىز، انىق اقيقاتى – شىڭعىس حان قۇرعان حاقانلىق جالپى تۇرىك تاريحىنىڭ ايرىلماس ءبىر قيسىمى»، – دەپ تۇيىندەپتى وسى، تيەسىلى تاراۋدى جازعان احمەت تەمىر. وسىعان دا ءتاۋبا ايتامىز.
قانداي دا ءبىر «باسقاشا» تاريح، كولدەنەڭ وي-پىكىرگە قاتاڭ شەكتەۋ قويىلعان كوممۋنيستىك رەجيم تۇسىندا، سىرتقى قىساس جانە ىشكى قىسىمعا قاراماستان، شىڭعىس حاندى تانۋ جانە باعالاۋ تۇرعىسىندا ۇلى قاعاننىڭ قارا ورنى موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسىندا ءبىرتالاي يگىلىكتى شارۋالار اتقارىلدى. الدىمەن، رەسمي تۇجىرىم نەگىزىندە، شىڭعىس حاننىڭ بۇكىل قوعامدىق، ساياسي جانە اسكەري قىزمەتى ەكى كەزەڭگە بولىنەدى. ءبىرىنشى – شىڭعىس حاننىڭ موڭعول مەملەكەتىن قۇرۋ جولىنداعى كۇرەسى مەن تىندىرعان ءىسى. كوپتەگەن كىناراتى، قايشىلىعى، كەمشىلىگىنە قاراماستان، نەگىزىنەن العاندا ۇنامدى دەپ باعالانادى. ەكىنشى – شىڭعىس حاننىڭ سىرتقى، جاۋلاۋ سوعىستارى جانە وسى ورايداعى بارلىق شارۋاسى. تۇتاسىمەن تەرىس سانالادى. ناتيجەسىندە، جارتىلاي اقتالعان شىڭعىس حان ەسىمى قايتا جاڭعىرادى جانە ونىڭ اۋەلگى زامانىن زەرتتەۋگە، ول تاراپتا اشىق جازۋعا مۇمكىندىك جاسالادى. شىڭعىس حان اتىنا قاتىستى «قاستەرلى شەجىرەدەن» باستاپ، كەيىنگى تاۋاريحتار تۇگەلىمەن زەردەلەنىپ، ەپتەپ-سەپتەپ جارىققا شىعا باستايدى. ءبۇل رەتتە، ەرتەلى-كەش جاسالعان دامدينسۋرەن، سەر-ودجاۆ، پەرلەە، مايدار، بيرا، دالاي جانە باسقا دا تاريحشىلاردىڭ ءارتاراپ ەڭبەكتەرىن اتاۋ كەرەك. ال قىتاي بيلىگىندەگى اۆتونوميالىق ىشكى موڭعوليادا بىلگىر عالىم سايشيال مۇسىلمان جانە باتىس دەرەكتەرىمەن قوسا، قىتاي دەرەكتەرى مەن زەرتتەۋلەرىن كەڭىنەن كادەگە جاراتا وتىرىپ، شىڭعىس حاننىڭ تولىمدى تاريحىن جازىپ باستىردى (1985).
شىڭعىس حان تاقىرىبى كوممۋنيستىك ءتارتىپ اياسىنداعى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىندا تيىمسىز بولاتىن. شىڭعىس حان اۋلەتى بيلىك قۇرعان يۋان ءداۋىرى ماڭگىلىك اسپانحاق يمپەرياسى تاريحىنىڭ بولىنبەس بولشەگى، ەڭ داڭقتى داۋىرلەرىنىڭ ءبىرى دەپ جاريالانعان. 1962 جىلى شىڭعىس حاننىڭ 800 جىلدىق مەرەكەسى مەملەكەتتىك تۇرعىدا، كەڭ كولەمدە اتالىپ وتەدى. (وسى ورايدا سوۆەت كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى نارازىلىققا تولى ايىپتاۋ حات جولداعاندا، قىتاي ۇكىمەتى «بۇل – دەربەس، تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ ىشكى ىستەرىنە قول سۇقپاق ەجەلگى وتارشىلدىق سانانىڭ كورىنىسى» دەگەن تۇرعىدا ءزىلدى جاۋاپ قايتارىپتى.) بۇدان بۇرىن، الدەنەشە عاسىر بويى شىڭعىس حان جانە ونىڭ زامانىنا قاتىستى ەسكىلىكتى تاۋاريح پەن ناقتى دەرەكتەردى قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىسىمەن تىنباي اينالىسقان قىتاي وقىمىستىلارى وسى تاراپتاعى بۇرىنعى-سوڭعى ادەبيەتتى قايتادان جاڭعىرتادى، كونە مۇرالاردى جارىققا شىعارىپ، جاڭا زەرتتەۋلەر جازادى. بۇكىل ەۋرازيالىق الىپ يمپەريانىڭ قۇرىلۋى، يۋان تاريحى ءوز الدىنا، شىڭعىس حاننىڭ جەكە باسىنا ارنالعان ونداعان عىلىمي مونوگرافيالار مەن تارالىمدى، حيكايالى قانشاما كىتاپ دۇنيەگە كەلىپتى. وكىنىشكە قاراي، قىتاي عالىمدارىنىڭ شىڭعىس حان تاقىرىبىنداعى سونى ەڭبەكتەرى ەۋروپا تىلدەرىنە اۋدارىلماعان، ارالىق اقپارات ارقىلى بىزگە كەيبىر جاڭعىرىقتارى عانا جەتتى.
XX عاسىردا شىڭعىس حان تاقىرىبىندا جاپون عالىمدارى دا ءونىمدى جۇمىس جاسادى. «قاستەرلى شەجىرە» جاپون تىلىنە اۋدارىلادى جانە تاريحي تۇرعىدا جان-جاقتى زەرتتەلەدى. جەكەلەگەن ماسەلەلەر توڭىرەگى جانە كەڭىنەن قامتىعان، تۇبەگەيلى عىلىمي ەڭبەكتەر ۇستىنە، تەك قانا «شىڭعىس حان» اتالاتىن بەلگىلى تاريحي بايانداردىڭ ءوزىنىڭ ءتىزىمى اجەپتاۋىر. جيناقتاپ ايتقاندا، جاپون وقىمىستىلارى شىڭعىس حاندى الەمدىك يمپەريا قۇرعان دانا ساياساتكەر، ءوز زامانىنداعى سوعىس ونەرىن بيىك دەڭگەيگە جەتكىزگەن جەڭىمپاز قولباسى، ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ۇلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى دەپ باعالايدى. ال شىڭعىس حان زامانىنداعى ۇلى دالانى جايلاعان ەڭ ىرگەلى كەرەي، نايمان، مەركىت، تاتار جانە باسقا دا رۋ-تايپالاردىڭ تۇرىك تەكتى ەكەندىگىن ناقتى ايعاقتايدى. قوڭىلتاق ءبىر جاعداي، قىتاي زەرتتەۋلەرى سياقتى، جاپون تاريح عىلىمىنىڭ جەتىستىك، جاڭالىقتارى دا كەڭىنەن تارالماي وتىر. ەۋروپا تىلدەرىنە جەكەلەگەن ۇلگىلەرى عانا اۋدارىلعان، ايتكەنمەن، تۇپنۇسقادان وقيتىن باتىس عالىمدارى تيىسىنشە پايدالانىپ، سىلتەمە جاساپ جاتادى.
تەمىر پەردە سىرتىنداعى باتىستا ۋاقىت وزعان سايىن تاريحي ادەبيەتتىڭ تانىم ءورىسى ۇزارىپ، شىڭعىس حان جانە دالا جۇرتىنىڭ ادامزات شەرۋىندەگى وزگەشە ورنى ايقىندالا تۇسكەنىن كورەمىز. XX عاسىردىڭ سوڭعى بولىگى مەن جاڭا عاسىر شەگىندە جازىلعان ەڭ ەلەۋلى ەڭبەكتەر – نەمىس پاۋل راچنەۆسكي، امەريكان توماس بارفيلد پەن دجەك ۋەزەرفورد، گولاند لەو دە حارتوگ، فرانتسۋز جان-پول رۋ كىتاپتارىنىڭ وي-تولعامى وسىنداي قورىتىندى جاساۋعا نەگىز بەرەدى.
تەك وتار حالىقتار عانا ەمەس، ەل يەسى ورىستىڭ ءوزىن رۋحاني قۇلدىق جاعدايىندا ۇستاپ وتىرعان سوۆەتتىك-كوممۋنيستىك يمپەريا ىدىراعاننان سوڭعى كەزەڭدە بارلىق سالادا ەركىندىككە جول اشىلدى دەسەك، بۇل ءسوز ەڭ الدىمەن تاريح عىلىمىنا قاتىستى. ونىڭ ىشىندە ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ ەجەلگى داۋىرىنە. ەسكىلىكتى مۇرالار جاڭادان، قايتادان جانە كەڭىنەن جاريالانا باستايدى. مازمۇنى دا، تۇرعىسى دا باسقاشا، سونى زەرتتەۋلەر جازىلادى. بۇرنادا قالاۋسىز، نەمەسە تيىم سالىنعان نۇسقالارعا جول اشىلادى. ورىس قانا ەمەس، تاتاردىڭ، بۋرياتتىڭ تاريح عىلىمدارى كەڭ ءورىس تابادى. تاتارلار ەجەلگى بۇلعار، قازان حاندىقتارىمەن قاتار، التىن وردانىڭ تاريحىن قايتادان قالىپتاۋعا بەت بۇرادى. بۋرياتتار شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ اۋەلگى كەزەڭىنە، تاريحي جاعداياتتار عانا ەمەس، ساياسي، الەۋمەتتىك جانە ەتنيكالىق ماسەلەلەرگە نازار اۋدارادى، كەڭ كولەمدى عىلىمي كەڭەستەر وتكىزىپ، ماعنالى، ءماندى زەرتتەۋلەرگە قۇرىلعان توپتامالار شىعارادى، شىڭعىس حان تۋرالى ءتول كىتاپتارىمەن قاتار، بەرگى جانە ارعى موڭعول ۇلىستارىندا جازىلعان ەڭبەكتەردى بۋريات جانە ورىس تىلدەرىنە اۋدارىپ، جالپىلاما عىلىمي اينالىمعا تۇسىرەدى.
سوۆەت زامانىندا قانشا تۇسالسا دا، بيىككە ۇمتىلعان، ال ەكى عاسىر شەگىندە قارىشتاپ العا باسقان ورىس عىلىمى سونىعا ءتۇسىپتى، تەرەڭگە تارتىپتى. جالپىدان ءوتىپ، جالقىعا بويلايدى، شىڭعىس حان تاريحىنا قاتىستى ءماندى، ماڭىزدى جاعداياتتاردى تۇبەگەيلى تەكسەرەدى. ساياسي قۇرىلىم، الەۋمەتتىك احۋال، اسكەري ۇجىم، شارۋاشىلىق جاعداي، ۇلىستىق يدەولوگيا – ءبىر سوزبەن ايتقاندا، شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ بارلىق بولمىسى. بۇل رەتتە ىلكى زامانداعى، ءبىز ارنايى توقتالماعان گ.فەدوروۆ-داۆىدوۆ، ن.شاستينا، ن.مۋنكۋەۆ، ە.كىچانوۆ، ل.ۆيكتوروۆا ەڭبەكتەرىن، سوڭعى كەزەڭدەگى ۆ.ترەپاۆلوۆ، ا.يۋرچەنكو، ر.حراپاچەۆسكي، ا.دومانين، ت.سكرىننيكوۆا، ن.كرادين مونوگرافيالارىن، ا.بۋشكوۆتىڭ ەركىن ويلى، تانىمدىق كىتابىن جانە تاعى قانشاما ۇلكەندى-كىشىلى تاريحشى ەسىمىن اتاۋعا بولار ەدى.
ال سوۆەت زامانىنىڭ وزىندە ۇلتتىق گيمنى «ءبىز قازاق، ەجەلدەن ەركىندىك اڭساعان» دەپ باستالاتىن قازاق… تىم-تىرىس. ىلكىدەگى تۇرسىن سۇلتانوۆ، الەكساندر قادىرباەۆ زەرتتەۋلەرىن ايتپاساق، تەك پروفەسسور مەرۋەرت ابۋسەيىتوۆا باسقارعان شىعىستانۋ ينستيتۋتى عانا ۇلكەن سەرپىلىس جاساپ، شىڭعىس حان يمپەرياسى جانە التىن وردا، قازاق ورداسىنا قاتىستى پارسى، اراب، قىتاي، موڭعول، تۇرىك ءتىلدى ەجەلگى مۇرالاردى ورىسشا بەلگىلى نۇسقا، قازاقشا جاڭا اۋدارمالار بويىنشا، توم-تومىمەن شىعارىپ جاتىر. ياعني، بولاشاققا باسپالداق. ازىرشە بىزدە زەرتتەۋ جوق، تانىم مەن بىلىك جۇتاڭ. ايتپاقشى، كەرى باعىتتاعى، ايقاي-سۇرەڭدى تىپىر-ءدۇبىر قوزعالىس بولىپتى. «شىڭعىس حاندى قايتادان تىرىلتپەك نە سۇمدىق، ول دەگەن قانىشەر، ول دەگەن جاۋىز، ادام ەمەس، قۇبىجىق، ال بۇل دەگەن، ياعني شىڭعىس حاندى اۋىزعا الۋ – تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىن قۇلاتىپ، حاندىق وكىمەت ورناتپاق تالاپ، نيەتتىڭ كورىنىسى!..» دەگەن. جاي عانا ويباي-اتتانمەن شەكتەلمەي، رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ اتىنا الدەنەشە عارىز جازىلىپتى. سوۆەتتىك فاشيزم زامانىندا قالىپتاسقان سوقىر تۇيسىك، دۇمشە ۇعىم، دۇلەي جالاقورلىقتىڭ ناقتى كورىنىسى. ارسىز، پارىقسىز ايقايدىڭ باستى تىرەك-تۇلعاسى، دەم بەرۋشى كوسەمى ءارى ۇرانشى جازارمانى – ءوز اتى شىڭعىس، ءناسىلى موڭعول تەكتى قىتاي رۋىنان شىققان، ورىس ءتىلدى قىرعىز-تاتار ايتماتوۆ بولىپتى. جاڭا عاسىر باسىندا، بۇرىنعى «ورتالىق» ماسكەۋدەن اسىپ توگىلىپ، قازاق ءباسپاسوزىنىڭ بەتىندە قيسىنسىزدان تۋىنداعان وسپادار اتتانىستىڭ اقىرى «ەشكى جەتەكتەگەن ەكەۋمەن» تۇيىندەلگەنى بەلگىلى. داۋ بىتپەدى دەسەڭىز، اتالى سوزگە توقتاماعان تاسىردى تۇزەيتىن تاعدىردىڭ تەزى بار. ال شىندىق – قاي زاماندا قالاي بۇرساڭىز دا، شىندىق قالپىنان اينىمايدى.
سايىپقىران شىڭعىس حاننىڭ نۇر ءجۇزىن ەشقاشان دا كولەڭكە شالماق ەمەس!
III ت ا ر ا ۋ
شىڭعىس حاننىڭ اتا-تەگى
ەجەلگى اڭىز، ءداستۇرلى شەجىرەنىڭ ايتۋىنشا، اۋەل باستا – ادام-اتا مەن حاۋا-انا. ادام-اتا جەر بەتىنە كىسى وعلىنىڭ وركەنىن سەۋىپ، ءوزىنىڭ قىرىق مىڭ ۇرپاعىن كورىپ، دۇنيەدە مىڭ جىل جاساپ، باقيعا كوشەدى. سودان سوڭ تاعى نەشەمە اۋلەت، نەشە مىڭ جىل ءوتسىن. نۇق پاتشانىڭ زامانى تۋادى. ەكى ءجۇز ەلۋ جىلعى بەيبىت عۇمىردان سوڭ، پايعامبارلىق قونىپتى. از، كەم ەمەس، تۋرا جەتى جىل بويى، جەر بەتىن جايلاعان، ءوز دارگەيىندەگى حالىقتى ىزگىلىككە ۇندەيدى. بىراق ازعان، توزعان، بىلىققا باتقان جۇرت ەشبىر يكەمگە كەلمەيدى، وڭالۋ ورنىنا وڭدى قاسيەت اتاۋلىدان ايرىلىپ، كۇن وزعان سايىن قۇلدىراي تۇسەدى. اقىرى… توپان سۋى. كۇنالى قاۋىم تۇگەلىمەن عارىق بولدى. جەر بەتىندەگى تىرشىلىك جاڭعىرىپ، قايتادان باستالۋى كەرەك ەكەن. ءيا، جىبىرلاعان قۇرت، قىبىرلاعان قۇمىرسقادان – دۇڭكيگەن ءپىل مەن كاۋكيگەن كاركيدەنگە دەيىن. سودان سوڭ، اللا تاعالا نازارىنان تاستاماعان ادام اۋلەتى – جاڭا، ادال ءارى اقيقات عۇمىردىڭ باستاۋى نۇقتىڭ ءۇش ۇلى: سام، حام، يافەس. كوپكە بەلگىلى، سامنان – عاراب، پارسى جۇرتى، حامنان – زاڭگى تەكتى ءناسىل تارايدى. ال يافەس… كەلتەدەن قايىرساق، سەگىز ۇلى بولىپتى، ەڭ ۇلكەنى ءارى مۇراگەر پاتشا – تۇرىك ەكەن. ەدىل-داريانىڭ بويىنا كەلىپ قونىستانادى. ۇرپاعى ءوسىپ-وركەندەيدى، ەدىلدى ەندەپ، التايدان اسىپ توگىلىپ، بۇتكىل ۇشان دالاعا جايىلادى. تۇرىكتىڭ بەسىنشى ۇرپاعى – الىنشا. الىنشا حاننىڭ ەگىز تۋعان ەكى ۇلى بولدى: ءبىرى – تاتار، ءبىرى – موعول. موعولدان – كەيىندە موڭعول اتانعان جۇرت تارايدى، ال تاتاردان بۇكىل تۇرىك ناسىلدەس تايپالار باستاۋ الىپتى.
القيسسا، تاعى نەشەمە ءجۇز، بالكىم، نەشە مىڭ جىلدان سوڭ، تۇرىك-تاتار اۋلەتى الدەبىر كۇشى باسىم ءارى تۇتقيىلدان تيگەن جاۋمەن اراداعى اياۋسىز سوعىستا تۇگەلدەي قىرعىن تاۋىپتى. تەك بولاشاق ءومىر جىپتىگى عانا ۇزىلمەگەن. وسى ارادا ەسكىلىكتى شەجىرە بايىبى ءبىر، بايانداۋى ارقيلى ەكى ءاپسانا ۇسىنادى. ءبىرىنشى ءاپسانا – تۇتاس تۇرىك قاۋىمىنان جالعىز جاس بالا عانا ءتىرى قالىپتى… ەكىنشى ءاپسانا – بۇكىل ۇلىستان ەكى-اق جىگىت امان قۇتىلىپتى…
… ءتىرى قالعان بالا – توعىز جاسار ەكەن، جاۋ اسكەرى باسىن كەسپەي، ەكى اياق، ەكى قولىن قاتارىنان شاۋىپ، قوعالى كول جاعاسىنا تاستاپ كەتەدى. بالانى كورگەن قۇرتقا، ياعني قانشىق ءبورى جالاپ، جاراسىن جازادى، ەت اكەپ بەرىپ، اشتىقتان قۇتقارادى. كوپ ۇزاماي، باياعى بالانىڭ ءتىرى قالعانىن ەستىگەن جاۋ پاتشاسى ەندى ءبىرجولا ولتىرۋگە ارنايى جاساق جىبەرىپتى. بۇل اسكەر ىزدەگەن كىسىسىن وڭاي تابادى، قاسىنداعى قاسقىردى دا كورەدى. ەندى بالا دەپ اياماي، كەسكىلەپ ءولتىرىپتى، ءبورىنى دە ولتىرمەك ەكەن، ول قاشىپ، قۇتىلىپ كەتەدى. قۇرتقا ءبورى سول قاشقاننان قاشىپ، التاي تاۋىنا جەتەدى. وسى تاۋداعى قۇزار شىڭداردىڭ اراسىنداعى، جان جەتپەس، اۋماعى الدەنەشە ءجۇز شاقىرىم، وتى مول، سۋى مول جازاڭ اڭعارعا كەلىپ تۇراقتايدى; قۇرتقا ماناعى بالادان جۇكتى كەتكەن ەكەن، ەندى بەيبىت يەندە، كەڭ، تەرەڭ ۇڭگىردە قاتارىنان ون ۇل تاۋىپتى. بۇل ون ۇل وسەدى، جەتەدى، تۇگەل باتىر بولادى. ءار تاراپتان قالىڭدىق اكەلىپ، ءۇيلى، كۇيلى بولىپ، ءوسىپ، ونە باستايدى. وننىڭ ىشىندەگى ابدان تۋعان بىرەۋىنىڭ اتى – شەنە ەكەن، ياعني ءبورى. بۇل شەنە حان بولىپ، وردا تىگىپ، التىن ايشىق ءبورى باستى تۋ كوتەرەدى. بۇكىل ءبورى اۋلەتى وركەندەپ، تايپالى ەلگە اينالادى. بىرنەشە ۇرپاق وتكەن سوڭ، بۇكىل ۇلىسىمەن، تاس قياداعى ۇڭگىرلى اڭعاردان كەڭ دۇنيەگە قايتا شىعىپتى…
… قىرعىن تاپقان بۇكىل ۇلىستان الدەقالاي امان قالعان ەكى جىگىت ايەلدەرىن ەرتىپ، جاۋدان قاشقان بەتى سەڭگىر تاۋلارعا جەتەدى. تاس قيا، بيىك شىڭ، قالىڭ ورماندى تاۋ ىشىنە قوڭىر اڭ سالعان جالعىزاياق سوقپاقپەن ارەڭ-پارەڭ ءوتىپ، وتى مول، سۋى مول كەڭ اڭعارعا شىعادى. بۇل جەردىڭ اتى – ەرگەنە-قوڭ ەكەن، ماعناسى – ەرنەۋدەگى، ياعني قۇز استىنداعى جازاڭ. ال ەكى جىگىتتىڭ ەسىمدەرى – نۇكۇز جانە قيان ەكەن. نۇكۇز بەن قيان وسى ەرگەنە-قوڭدا ەركىن تىرشىلىك كەشەدى، ۇرپاقتارى ءوسىپ، ونەدى، بىرنەشە اتادان سوڭ تايپالى ەلگە اينالادى، ەندى بايتاق اڭعارعا سىيماي، سىرتتاعى كەڭ دۇنيەگە جول ىزدەيدى. بۇل كەزدە باياعى قۇز – قياداعى سوقىر سوقپاق وشكەن، بىتەلىپ العان، توڭىرەك تەگىس جابىق. اقىرى، امال تابىلعانداي كورىنەدى. جان-جاقتان قورشاعان تاۋدىڭ جۇقالتاڭ ءبىر تۇسى تۇتاستاي تەمىر ەكەن، سول تەمىر تاۋدى ەرىتىپ، اعىزىپ، جول اشۋعا شەشىنەدى. جەتپىس قارا سويىپ، بىتەۋ سىدىرىلعان جەتپىس تەرىدەن جەتپىس كورىك جاسايدى. مولىنان اعاش قۇلاتىپ، كومىر جينايدى. سودان سوڭ ەتەگىنە كومىر مەن اعاشتى كوبىنەن ءۇيىپ، جەتپىس كورىكپەن قاتارىنان ۇرلەپ، الاپات قىزۋمەن تەمىردى بالقىتىپ، ەرىتە باستايدى. اقىرى، قانشاما مەحناتتان سوڭ تەمىر تاۋدى تەسىپ، سىرتقى دۇنيەگە جول اشىپتى…
حوش. ەكى اڭىزدىڭ ءتۇيىنى – بىرەۋ-اق. قىرعانعا ۇشىراعان، تارشىلىقتا قالعان ءبورى اۋلەتى، ياعني تۇرىك قاۋىمىنىڭ جاڭا، ەرلىك، ەلدىك عۇمىرى باستالىپتى. كەڭ دۇنيەگە شىققان قايراتتى، قۋاتتى جۇرت ەندى جارتى الەمگە بيلىك جۇرگىزۋگە ءتيىس!
القيسسا، باستاپقى اڭىزداعى، اسقار التايدىڭ تەرەڭ قويناۋىنان شىققان قاۋىمنىڭ باستى كىسىسى – شەنە ەدى عوي. قىتاي دەرەكتەرى اشينا دەپ جازادى; ا-شەنە، ياعني ىزگى، يگى، ءمارت شەنە – اسىل ءبورى. ەكىنشى اڭىزداعى، ەرگەنە-قوڭنان تەمىر تاۋدى تەسىپ وتكەن جۇرتتىڭ ىشىندەگى وزگەشە ءبىر تۇلعا – بورتە-شەنە، ياعني، بورتە-قاسقىر، كوكشۋلان-ءبورى. ەكەۋى – ءبىر-اق كىسى، بۇكىل تۇرىك ءناسىلىنىڭ ەجەلگى توتەم-ءپىرى – ءبورىنىڭ ءوزى بولماسا دا، سول اتپەن ايگىلى، كەيىنگى زاماندا اڭىزعا كوشكەن، ءسوز جوق، تاريحي تۇلعا. قايتكەندە دە، ۇرانعا، تۋعا اينالعان، ءداستۇرلى، قالىپتى تانىمنىڭ ناقتى تۇرعىسى. سونىمەن، اۋەلدەگى اناسى دەڭىز، كەيىندەگى اتاسى دەڭىز، اڭىز بەن شەجىرە بويىنشا جانە رۋحاني ۇعىمدا بۇكىل تۇرىك ءناسىلى كوك-بورىدەن تارايدى. بۇل كوك – ءتۇس قانا ەمەس، اسپان، ياعني جاراتۋشى قۇدىرەت. كوك-ءبورى – اسپان القاعان بابا.
اڭىز، شەجىرە عانا ەمەس، دەرەكتى سانالاتىن تاۋاريحتا الەمدى تىتىرەتكەن سايىپقىران شىڭعىس حاننىڭ ءتۇپ اتاسى – وسى كوك-ءبورى. بورتە-شەنە. ايتتىق، قىسپاقتاعى تار قونىستان كەڭ دۇنيەگە شىققان جاڭا ۇلىستىڭ كورنەكتى كىسىلەرىنىڭ ءبىرى ەكەن. ءبىرشاما قاۋىمدى بيلەگەن كوسەم. ماناعى ەكى ارىستىڭ ءبىرى – قيان اۋلەتىنەن. ونان وزەنىنىڭ باسى، بۇرقان-قالدۇن تاۋىندا ىرگە تەۋىپتى. سول جەردە ءوسىپ-ونەدى. قۇرمەتى ارتادى، بيلىگى كۇشەيەدى. بىرنەشە قاتىنى، قانشاما بالاسى بار ەكەن. ال اۋەلگى، قىزداي العان قوساعى، باس بايبىشەسىنىڭ اتى – قۇبا-مارال. بورتە-شەنە مەن قۇبا-مارال – ەسىم عانا ەمەس، توتەم، كيە. كەيىنگى ءبىر زاماندا، جارتى الەمدى جاۋلاپ وتىرعان قۇدىرەتتى شىڭعىس حان، ادەپكى قاماجاۋ-اڭشىلىق كەزىندە قورشاۋدا قالعان ءبورى مەن مارال اتاۋلىنى تۇگەل بوساتىپ قويا بەرىپتى دەگەن دەرەك ساقتالعان. وسى بۇعى-انا مەن كوك-بورىدەن تۋعان ۇلكەن ۇل باتاشى بيىك مارتەبەگە جەتەدى، حان اتانادى. باتاشى-حاننىڭ ورنىن باسقان بالاسى تاماشى-حاننىڭ بەس ۇلى بولىپتى، ۇلكەنى ءارى مۇراگەرى – قورىشار-مەرگەن. قورىشار-مەرگەننىڭ ۇلى – قۇجام-بوراعۇل. ونىڭ ورنىن باسقان ۇلى – ەكە-ءنيدۇن. ەكە-نيدۇننەن – سىم-ساۋشى، ودان – قالى-قارشى. قالى-قارشىنىڭ ۇلى – بورجىگەتاي-مەرگەن، ونىڭ ۇلى – تورعولجىن-بايان. بۇل كەزدە بورتە-شەنە اۋلەتى كەڭىنەن جايىلىپ، بۇرقان-قالدۇننان تارالىپ اعاتىن ءۇش سۋ – ونان، كەلۇرەن، تولى وزەندەرىنىڭ بويىن مەكەندەپ جۇرگەن ەكەن. سول تورعولجىن-باياننىڭ اقساۋىر، ازبان كۇلىك ەكى اتى، دۇبا-سوقىر جانە دوبۇن-بايان ەسىمدى ەكى ۇلى بولىپتى. دۇبا-سوقىردىڭ ماڭدايىندا ءۇش كوش جەردەن كورەتىن قاراقتى جالعىز كوزى عانا بار. ەكى جۇيرىككە مىنگەن اعايىندى ەكەۋى كۇندەردىڭ كۇنىندە بۇرقان-قالدۇن تاۋىنىڭ باسىنا شىقتى. دۇبا-سوقىر توڭىرەككە تەسە قاراسا، تۇڭگەلىك قورىعىنا قاراي ءبىر بولەك جۇرت كوشىپ كەلە جاتقانىن كوردى. كوردى دە ايتتى: «كوشكەن جۇرتتىڭ ىشىندە، قاراعاي اربا ۇستىندە، قالباعاي شاتىر استىندا ءبىر ىزگى ءارى بەكزات قىز وتىر، باسى بوس بولسا، ساعان ايتتىرايىق»، – دەيدى دە ءىنىسى دوبۇن-باياندى كورىپ كەلۋگە جىبەرەدى. بارسا، بۇل – قورالاس رۋى، قورى-تۇمەت ايماعىنا سىيىسا الماي، ەندى جەرى جايلى، اڭى مول دەپ ەستىپ، بۇرقان-قالدۇنعا قاراي بەتتەپ كەلە جاتقان قورىلارتاي-مەرگەننىڭ كوشى ەكەن. يباداتتى ارۋ قىزىنىڭ اتى – الان-قۇبا، باسى بوس كورىندى. دوبۇن-بايان سول ارادا قۇدا ءتۇسىپ، كوپ ۇزاماي وسى الان-قۇباعا ۇيلەنىپتى. الان-قۇبا ەكى ۇل تابادى، بەلگۇنوتاي، بوگۇنوتاي دەگەن. كوپ ۇزاماي دۇبا-سوقىر قايتىس بولادى. ارتىندا قالعان ەرەسەك ءتورت ۇل اعالارىن سىيلاماي، بولىنە كوشىپ كەتىپتى.
بىردە دوبۇن-بايان اڭ اۋلاپ، توعۇشاق دەگەن قىرقاعا شىعادى. الدەبىر ۇراڭقاي اتىپ العان قۇنان بۇعىسىن سويىپ، توستىگىن وتقا قاقتاپ جاتىر ەكەن. «نوكەردەن شىرالعى؟!»– دەيدى دوبۇن-بايان. اڭشى «الا عوي» دەپ، بۇعىنىڭ تەرىسى مەن كەۋدە تۇسىن وزىنە قالدىرىپ، قالعانىن دوبۇن-بايانعا بەرەدى. دوبۇن-بايان بۇعىنى بوكتەرىپ الىپ، قايتىپ كەلە جاتقاندا بالا جەتەكتەگەن ءبىر جارلىعا جولىعادى. «سەن كىمسىڭ؟» – دەپ سۇرايدى. «مەن باياۋىت ماعالىق دەگەن بولام. اشتىقتان ارەڭ كەلەم. اناۋ اڭنىڭ ەتىنەن تاتىرساڭ، ساعان مىنا بالامدى بەرەر ەدىم»، – دەيدى. دوبۇن-بايان ماقۇل كورىپ، قۇنان بۇعىنىڭ ءبىر سانىن بۇزىپ بەرەدى دە، بالانى الىپ، ۇيىنە اكەلىپ، جالشى قىلىپ قويادى. سودان، ءبىر ۋاقىتتا جاسى كەلمەگەن دوبۇن-بايان دا ولەدى. الان-قۇبا جەسىر قالىپتى.
ارادا از با، كوپ پە، ۋاقىت وتكەندە تاڭعاجايىپ ءىس بولادى. بىردە ءتۇن ىشىندە، الان-قۇبا ۇيىقتاپ جاتقاندا شاڭىراقتىڭ جابىعىنان اپپاق شاپاق شىعادى دا، ونىڭ نۇرى تۇپا-تۋرا ايەلدىڭ قۇرساعىنا تۇسەدى. ەس پەن ءتۇستىڭ اراسىندا ءبارىن انىق اڭداعان الان-قۇبا تاڭىرقاۋ مەن ۇرەي ارالاس قالىپتا ارەڭ ويانادى، بىراق بولعان جاعدايدى ەشكىمگە ايتپايدى. كوپ ۇزاماي، جەسىر ايەل ءوزىنىڭ جۇكتى بولىپ قالعانىن بىلەدى. ايى، كۇنى جەتىپ تۋعان بالانىڭ اتىن بۇعى-قاتاعى قويىپتى. بىراق عاجايىپ وسىمەن توقتامايدى. قۇرساعىنا تاعى دا نۇر توگىلىپ، تاعى ءبىر ۇل تابادى. ونىڭ اتىن بۇقاتى-سالجى قويىپتى. ءسىرا، ءۇشىنشى مارتەدە، عاجايىپ ساۋلە – ەلەستى كىسى بەينەسىندە كورىنىپتى. نۇرعا شومعان جيرەن شاشتى اقسارى ادام قاسىنا كەلىپ جاتىپ، قۇرساعىن سيپاپ نۇرىن سىڭىرەدى دە، تاڭعا جاقىن سابالاق سارى توبەت كەيپىندە ەسىكتەن شىعىپ كەتەدى. بۇل جولعى تۋعان بالانىڭ اتى – بودانشار ەكەن. ءناسىلى نۇردان جارالعان دەپ اسپەتتەلگەن سايىپقىران شىڭعىس حاننىڭ ونىنشى باباسى. (قازاق اڭىزدارى شىڭعىس حاننىڭ تۇپا-تۋرا ءوزىن نۇردان جاراتادى.) ءسويتىپ، دوبۇن-باياننىڭ شاڭىراعىندا، الان-قۇبادان تۋعان بەس ۇل قاتارىنان ءوسىپ جاتادى.
اقىرى، ناقتى اكەسى بار، ەرەسەك ەكى ۇل بولەكتەنە باستايدى. ءوزارا كۇڭكىل سوزدە: «مىنا سوڭعى ءۇش ۇل قايدان كەلدى؟ اكەمىز ولگەن، تاقاۋ جەردە ونىڭ اعا-ءىنىسى نەمەسە باسقاداي جاقىن تۋىسى جوق. تەك جالشى باياۋىت ماعالىق قانا بار. ءسىرا، مىنا ۇلدار سودان تۋعان شىعار…» – دەپ توپشىلايدى.
بۇل جاعدايدى اڭداعان الان-قۇبا بىردە كوكتەمەدە ۇيتىلگەن قويدىڭ سارى-الا ءسۇرىن مولىنان اسىپ، بەسەۋىنىڭ الدىنا تارتادى. سودان سوڭ، قاتار وتىرعان كەزدەرىندە ارقايسىنا ءبىر-ءبىر ماساق شىبىق بەرىپ، كانە، سىندىرىڭدار دەپتى. ۇلكەنى دە، كىشىسى دە وپ-وڭاي سىندىرادى. سودان سوڭ بەس شىبىقتى بىرىكتىرە بايلاپ، ەندى وسى بىتەۋ بەس ماساقتى سىندىرىڭدار دەيدى. ەشقايسىسى سىندىرا المايدى.
سوندا الان-قۇبا ايتتى دەيدى: «سەندەر، ەكى ۇلكەنىم، بەلگۇنوتاي، بوگۇنوتاي، كوڭىلدەرىڭدە كىرنە بار. مىنا ءۇش ۇل قايدان كەلدى دەگەن كۇمان ورىندى. ەندى ايتايىن…» سودان سوڭ عاجايىپ جاعدايدىڭ سىرىن اشادى. جانە ايتىپتى: «بۇل ۇشەۋى – ءتاڭىرىنىڭ القاۋىمەن نۇردان جاراتىلعان. قايمانا قاراشى جۇرتتان وزگەشە تۋمىسى بار. ەرتەڭ بۇلاردىڭ اۋلەتى ەل يەسى، حانداردىڭ حانى بولادى!» – دەيدى. تاعى دا ايتىپتى: «سەندەر، بەس وعۇل، بەسەۋىڭ دە مەنىڭ قۇرساعىمنان شىقتىڭدار. ەگەر ارقايسىڭ وزىڭشە بەت-بەتىڭمەن جۇرسەڭدەر، جاڭاعى جالعىز شىبىقتاي وپ-وڭاي سىناسىڭدار. بەسەۋىڭ بىرىكسەڭ، بەرىك كۇش تاباسىڭدار!» – دەگەن ۇلگى تارتادى.
كۇندەردىڭ كۇنىندە الان-قۇبا دۇنيەدەن وتەدى. شەشەلەرى ولگەن سوڭ اعايىندى بەسەۋى ەنشى بولىسەدى. بولىسكەندە ۇلكەن تورتەۋى ءبارىن وزدەرى الادى دا، كەنجەسى بودانشارعا ەشتەڭە بەرمەيدى. ارتىق ءسوزى جوق، مومىن ىنىلەرىن تۋما ەسىمىنە قوسا مىڭقي – بودانشار-مىڭقاق اتاندىرعان اعالارى ونى ادام قاتارىنا ساناماپتى.
بودانشار اعالارىم مەنى تۋىس دەپ تانىماي، شەتكە قاقتى، ەندى بۇلارمەن جاناسۋدىڭ قيسىنى جوق دەپ ءبىلىپ، شودىر ارقا، شولتاڭ قۇيرىق شابدار قۇلا اتىنا ءمىنىپ، باسى اۋعان جاققا ءجون تابادى. ونان وزەنىن قۇلداي ءتۇسىپ، بالجۇن-ارال دەگەن جەرگە كەلىپ، ۇستىنە ءشوپ جاپقان بالاعان تىگىپ جاتادى. كەيدە قاسقىردان قورعالاپ، جىقپىلعا تىعىلعان قوڭىر اڭدى اتىپ الادى، كەيدە سول قاسقىردان قالعان جەمتىكتى جالعاجاۋ ەتەدى، ايتەۋىر امالداپ، تىرشىلىگىن جالعاستىرادى. سودان بىردە كوك قارشىعانىڭ قارا قۇردى الىپ جەگەنىن كورەدى دە، شودىر ارقا، شولتاڭ قۇيرىق شابدار قۇلا اتىنىڭ قىلىنان تۇزاق ەسىپ، قارشىعانى ۇستايدى، اسىراپ، باپتاپ، قولعا ۇيرەتە باستايدى. بۇل ەكى ورتادا كۇن سۋىتىپ، قار جاۋادى، بودانشار بۇرىنعى ماشىعىمەن ءايتىپ-ءبۇيتىپ تاماق اسىرايدى، قولداعى قارشىعاسىمەن بىرگە قىستان امان ءوتىپتى. كوكتەم تۋعاندا قاپتاپ قاز-ۇيرەك كەلەدى. بودانشار قارشىعاسىن قايىرىپ، قۇسقا سالادى. ءتۇبىر سايىن ءتوسىن جايىپ، بۇتاق سايىن بۇتىن ءىلىپ، توڭىرەگى قان ساسىعانشا سايات قىلادى.
ءبىر كۇنى قوڭىر تاۋدىڭ ىعى، قارا ورماننىڭ سىرتىنان ءبىر بولەك ەل تۇڭگەلىك قورىعىنا كوشىپ كەلەدى. بودانشار قارشىعاسى ورلەي ۇشقاندا، سولارعا بارىپ، سۋسىن ءىشىپ جۇرەدى. ول جۇرت قۇسىنا قىزىقسا دا، بودانشاردىڭ ءجون-جوسىعىن قازبالامايدى. بودانشار دا سەندەر كىم بولاسىڭدار دەپ سۇرامايدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە ماناعى بۇعى-قاتاعى اعاسى بودانشاردى ىزدەپ شىعادى. بىلگەن جونىمەن ونان وزەنىن قۇلداي ءتۇسىپ، تۇڭگەلىك قورىعىنا جەتەدى، الگى جۇرتتان سونداي دا سونداي كوبەگەن، سونداي اتقا مىنگەن، كورمەدىڭدەر مە دەپ سۇرايدى. ولار ءدال وسىنداي اتى بار، ءوزى دە سەن سۇراعانعا ۇقساس، قارشىعالى ساياتشى كوردىك، كۇن سايىن بىزگە كەلىپ، قىمىز ءىشىپ كەتەدى; تۇندە قايدا قوناتىنىن بىلمەيمىز، ايتەۋىر تەرىسكەي-باتىستان جەل تۇرسا، قارشىعاسى العان قاز-ۇيرەكتىڭ مامىعى قارداي بوراپ، بىزگە جەتىپ جاتادى، ءسىرا، تۇراعى تاقاۋ ءتارىزدى، ەندى مىنە، ءوزىنىڭ كەلەتىن شاعى دا بولىپ قالدى، كۇتە تۇر، دەيدى. ايتقانىنداي، سول ساتىندە تۇڭگەلىك-قورىق باسىنان ءبىر جىگىت كەلە جاتادى. قاراسا، بودانشاردىڭ ناق ءوزى ەكەن. بۇعى-قاتاعى ءىنىسىن تانىعان سوڭ كورىسىپ، ءبىتىسىپ، قاسىنا الىپ، ونان وزەنىن ورلەپ، جەلە شوقىتىپ ءجۇرىپ كەتەدى. سوندا بودانشار بۇعى-قاتاعىعا ىلەسىپ كەلە جاتىپ ايتىپتى: «اعا، اعا، كەۋدەدە باس بولسا، كيىمدە جاعا بولسا جاقسى عوي!» دەيدى. بۇعى-قاتاعى ءسوز ءمانىسىن ۇقپايدى. بودانشار قايتالاپ ايتادى، اعاسى ءبارىبىر تۇسىنبەيدى جانە قايىرىپ جاۋاپ تا قاتپايدى. اقىرى، بودانشار جۇرە كەلە جاڭاعى ءسوزىن تاعى دا قايتالاعاندا اعاسى: «مانادان بەرى نە سويلەپ كەلەسىڭ؟» دەپتى. سوندا بودانشار ايتىپتى: «جاڭاعى تۇڭگەلىك قورىعىنداعى جۇرت يەسىز ەكەن، ۇلكەنى مەن كىشىسى، جاقسىسى مەن جامانى، باسى مەن سيراعى ايىرعىسىز، بىرىڭعاي، بەرەكەسىز، بەيقام توبىر. بودان قىلىپ الايىق!» – دەيدى. «ءجا، الساق الايىق، – دەيدى اعاسى. – بىراق اۋەلى ۇيگە بارىپ، اعا-ءىنى بولىپ اقىلداسىپ، كۇش قوسىپ، سودان سوڭ جاۋلايىق»، – دەيدى. وسىلاي كەلىسەدى. سودان ۇيگە كەلىپ، ماقۇلداسىپ، تىزە قوسىپ اتتانادى، جاڭاعى جۇرتتى باعىندىرىپ الادى، ءبىرىن مالشى، ءبىرىن جالشى قىلىپ، تۇگەلدەي قىزمەتىنە جەتەدى. ءسويتىپ، ءبارىن ءبىر قۇرساقتان جاراتقان الان-قۇبا انانىڭ وسيەتى ورنىنا كەلىپتى; بىرلىكتە بولىپ، بيلىككە جەتكەن بەس ۇلدان تاراعان اۋلەت بەس رۋلى ەل بولادى: بەلگۇنوتايدان – بەلگۇنىت رۋى، بوگۇنوتايدان – بوگۇنىت رۋى، بۇعى-قاتاعىدان – قاتاعان رۋى، بۇقاتى-سالجىدان – سالجىعۇت رۋى تارايدى، ال بودانشاردان – بورجىگەن (بورجىگىت), ياعني ءبورى اۋلەتى باستاۋ الادى.
وسى بودانشاردىڭ بايبىشەدەن تۋعان بەل بالاسى – بۇقا. بۇقانىڭ ۇلى – دۇتۇم-مانەن. دۇتۇم-مانەننىڭ ۇلى – قايدۋ-حان. بۇل دۇتۇم-مانەن – شىڭعىس حاننىڭ جەتىنشى اتاسى ء(راشيد-ءاد-ءديننىڭ «جيناقتى تاريحى» بويىنشا). ەكىنشى ءبىر دەرەك كوزى – ەپوستىق-اڭىزدىق شەجىرەنىڭ ايتۋىنشا، بودانشاردىڭ بايبىشەدەن تۋعان ۇلىنىڭ اتى – قابىشى-باحادۇر، جاڭاعى بۇقانىڭ ورنىندا، ونىڭ ۇلى – مانەن-تۇدىن، ەسىمدە ايىرىم جوق، مانەن-تۋدىننىڭ ءبىر ۇلى – قاشى-كۇلىك; قايدۋ-حان وسى قاشى-كۇلىكتەن تۋادى. ورتادا تۇرعان بۇقا مەن قابىشى ەكەۋىن ءبىر كىسىگە ساناساق، ەسىمنىڭ قيسىنى دا سولاي – قابىشى-بۇقا-باحادۇر، ونىڭ ۇلى دۇتۇم-مانەن، بۇدان سوڭ – قايدۋ حان مەن ارالىقتا، ءسىرا، تاۋاريحتىڭ دەرەك كوزدەرىندە الدەقالاي ءتۇسىپ قالعان قاشى-كۇلىك تۇر. ياعني، بودانشار – قابىشى-بۇقا – دۇتۇم-مانەن – قاشى-كۇلىك – قايدۋ. بۇل جەلى بويىنشا، ءدۇتۇم-مانەن – شىڭعىس حاننىڭ سەگىزىنشى اتاسى بولىپ شىعادى.
بۇل دۇتۇم-مانەننىڭ توعىز ۇلى بار ەكەن. ءوزى ولگەندە جۇرتىنا سول توعىز ۇلدىڭ اناسى مۇنۇلۇن-تورعىن يە بولىپ قالادى. توعىز ۇل ءوسىپ، ارقايسىسى ءار رۋدان ايەل الىپ، وركەندەپ جاتادى. اقىرى كۇندەردىڭ كۇنىندە شۇرشىتتەن ىعىسقان جالايىرمەن قاقتىعىستا شەشەسى باستاعان سەگىز ۇل تۇگەل ولەدى، جۇرتى تالاۋعا تۇسەدى، تەك جولاۋشىلاپ جۇرگەن كەنجەسى ءناشىن مەن جالعىز نەمەرە – قىمىز استاۋدىڭ استىنا جاسىرعان كىشكەنتاي قايدۋ عانا ءتىرى قالىپتى. كەيىن حان اتانعان بۇل قايدۋ – شىڭعىس حاننىڭ التىنشى اتاسى. اپاتتان سوڭ اعاسى ءناشىننىڭ باستاۋىمەن ۇيرەنشىكتى جۇرتىنان قونىس اۋدارىپ، ەل شەتىندەگى بارعۇجىن-توقىم دەگەن جەرگە قونىستانادى، سوندا ەرجەتىپ، كۇش تاۋىپ، اتاققا شىعادى. باتىر بولادى، باي بولادى، اقىرى قانشاما جۇرتتى بيلەگەن حان بولادى. قاتىنى كوپ ەكەن، بايبىشەدەن تۋعان ۇل – ۇشەۋ. ۇلكەنى – بايسۇڭقار-دوقشىن – قىران، تۇيعىن بايسۇڭقار، شىڭعىس حاننىڭ بەسىنشى باباسى; ورتانشىسى – شاراقا-لينگۇم، انىقتاما ماعناسى – قىتاي تىلىندە ۇلۇع ءامىر، شۇرشىتتەر بەرگەن اتاق، بۇل شاراقا – تايجۋىت رۋىنىڭ ءتۇپ اتاسى بولادى; كەنجە ۇل – شاۋجىن-قۇقۇر، ودان ورونار، قونقوتان، ارۋلات، ءسۇنيت، قاپتۇرقاس جانە كەنەگەس اتالاتىن التى رۋ تارايدى.
بايسۇڭقاردىڭ ۇلى – تۇمبينە-شەشەن. تۇمبينە-شەشەننىڭ توعىز ۇلى بولدى، اۋەلگى بەسەۋى – بايبىشەدەن، كەيىنگى تورتەۋى – توقالدان; ۋاقىت وتە كەلە ارقايسىسىنىڭ اۋلەتى رۋلى ەلگە اينالدى. توعىز ۇلدىڭ التىنشىسى – شىڭعىس حاننىڭ باباسى قابۇل حان ەكەن. قابۇل حاننىڭ بايبىشەسى – قوڭىرات قۇبا-كۇلىكتى، جەتى ۇلى بولىپتى، سونىڭ ءۇشىنشىسى – بارتان-باحادۇر. بارتان-باحادۇردىڭ بايبىشەسى سۇنيگۇل – بارعۇت رۋىنان. ءتورت ۇل تابادى: مۇڭگەتۋ-قيان، نەكۇن-تايشى، ەسۋگەي-باحادۇر، ءدارىتاي-وتشىگەن. ءۇشىنشى ۇل ەسۋگەي – سايىپقىران شىڭعىس حاننىڭ تۋعان اكەسى بولادى.
سونىمەن، جيناقتالىپ كەلگەندە، ەجەلگى شەجىرە جانە جازبا تاۋاريحتا تاڭباعا تۇسكەن ناقتى دەرەكتەر بويىنشا شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي اتا-تەگى بىلاي تاراتىلسا كەرەك: بورتە-شەنە – باتاشى-حان – تاماشى-حان – قورىشار-مەرگەن – قوجام-بوراعۇل – ەكە-ءنيدۇن – سىم-ساۋشى – قالى-قارشى – بورجىگەتاي-مەرگەن – تورعولجىن-بايان – دوبۇن-بايان – بودانشار – قابىشى-بۇقا – دۇتۇم-مانەن – قاشى-كۇلىك – قايدۋ-حان – بايسۇڭقار-دوقشىن – تۇمبينە-شەشەن – قابۇل-حان – بارتان-باحادۇر – ەسۋگەي-باحادۇر، ءبارىنىڭ ءتۇيىنى – شىڭعىس حان.
بورتە-شەنەدەن تارتقاندا شىڭعىس حان جيىرما ەكىنشى ۇرپاق بولادى ەكەن… ءيا، ايتپاقشى، ورتا جولدان وتە بەرگەندە ازعانا كىلتيپان بار. كوزى قاراقتى بىلگىرلەر نازار اۋدارعان. بودانشار… دوبۇن-باياننىڭ ءداپ وزىنەن تۋعان جوق قوي… كەيىنگى ءبىزدىڭ اۋىلداعى، وزدەرىنىڭ اسىل بىتىمىنە سەنگەن الدەبىر قىتاي-قىرعىز بەن سارت-ساۋان تۋراسىن ايتادى: بۇل قانىپەزەر شىڭعىس حانىڭىز – اتاسىز، تەكسىز، جولدان تۋعان بىرەۋ دەپ. ال ارعى بەتتەگى، قالاي دەگەنمەن دە، ارنايى ءبىلىمى بار، ەڭ باستىسى – وزدەرىنىڭ ابىرويىن ويلاعان كەيبىر كىسىلەر بۇل – پاتري-جۇيە مەن ماتري-جۇيەنىڭ استاسۋى، ياعني اتا-تەك پەن انا-تەكتىڭ بىرلىك كورىنىسى، نەمەسە تەپە-تەڭ الماسۋى دەپ بىلەدى. بىرلىگى ءجون، ايتسە دە الماسۋى قالاي دەپ باس قاتىرا قويمايدى. ءسىرا، ەسىكتەگى مالشىدان كەلگەن پالە دەسەدى. ال ءبىزدىڭ جۇرت ءۇشىن ءبارى ايدان-انىق بولعان; نۇردان جارالدى! بۇگىنگى تىلگە كوشىرسەك، يسۋس حريستوستىڭ اناسى ءماريامدى ەركەك قۇدايدىڭ ءوزى تىكەلەي ۇرىقتاندارسا، سايىپقىران شىڭعىس حان تۇپا-تۋرا ماڭگى ءتاڭىرىنىڭ شاپاعى – نۇردان جارالعان! قۇدايدان تۋعان، ءوزى دە قۇداي، جاڭاعى ءبىزدىڭ قىتاي-قىرعىز مۇحامەد پايعامباردىڭ الدىنا شىعارعىسى كەلگەن يسۋس حريستوستى نەگە عانا الدەبىر ساناسىز كىسىلەر ازاپتاپ، ۇرىپ ولتىرەدى، ال قايدان، كىمنەن تۋعانى بەلگىسىز شىڭعىس حان قالايشا عانا توڭىرەگىن تۇگەل جايپاپ ءجۇرىپ، جارىم دۇنيەنىڭ پاتشاسى بولادى دەپ، ونسىز دا اشىعان مىيعا سالماق تۇسىرمەي-اق قويايىق. عاجايىپ ءبىر تۇلعالاردىڭ عايىپتان جاراتىلۋى – ەجەلگى اڭىزداردا ءجيى ۇشىراساتىن جاعداي. بۇل تاراپتا، كەرەك دەسەڭىز، ناقتى تاريحي تۇلعالارعا قاتىستى، ەسكىلىكتى جازبالاردا تاڭباعا تۇسكەن قانشاما قيلى حيكايا بار. ءسانبي قاعاناتىن كوتەرگەن تانشيحۋايدىڭ اناسى قاپەلىمدە اۋزىنا ءتۇسىپ كەتكەن مۇز-بۇرشاقتان قۇرساقتانادى; قيدان يمپەرياسىن نەگىزدەگەن ەلۇي امباعان جارىق كۇن ساۋلەسىنەن جارالادى; ءمانجۇر اۋلەتى نۋرحاتسي–اباحاي حانداردىڭ ارعى انالارى ورمانداعى ەرەكشە بۇلدىرگەندى جەپ جۇكتى بولادى; ەجەلگى قىتايدى بىرىكتىرىپ، كۇش-قۇدىرەتكە جەتكىزگەن تسين شي-ءحۋانديدىڭ ميفتىك باباسى الدەبىر بەيكۇنا بويجەتكەن اڭداۋسىزدا جەپ قالعان قارلىعاش جۇمىرتقاسىنان تۋادى… – تولىپ جاتىر. جاڭا اۋلەت قانا ەمەس، جاڭا ۇلىستىڭ دا ىرگەسىن بەكىتكەن عالامات شىڭعىس حاننىڭ تۋمىسى دا تابيعاتتان تىس، وسىنداي عاجايىپ بولۋعا ءتيىس ەدى. بۇل جورا قۇدىرەتتى قاعاننىڭ كوزى تىرىسىندە قالىپقا تۇسكەن سياقتى. تاڭداۋ – ەستەن كەتكەن ەسكى زاماندا جاساعان ونىنشى بابا – بودانشارعا تۇسەدى. اۋەلدە تەك بودانشار عانا. اتا-انادان سوڭ ەنشى ءبولىسۋ كەزىندە ۇلكەن ءتورت اعاسى بودانشارعا ۇلەس بەرمەيدى عوي. ۇرىعى بوتەن، ياعني جات رۋ ساناپ، شەتكە قاعادى. ال تەتەلەس ەكى اعاسى اۋەلگى ەكى اعاعا بوتەن ەمەس ەكەن. ياعني، ءبارى ءبىر رۋ، تورتەۋى دە دوبۇن-بايان اۋلەتى. ياكينف كەلتىرگەن، د’وسسون كۋالاندىرعان قىتاي دەرەكتەرىندە، XVIII عاسىرداعى موڭعول ەسكەرتكىشى «شارا تۋدجي» – «سارى شەجىرەدە» نۇردان جارالۋشى – جالعىز بودانشار عانا بولىپ شىعادى. ياعني تەك كەيىنىرەك، ۇلىستىڭ ۇيىسۋ كەزەڭىندە اعايىن اراسىنداعى بىرلىك ءۇشىن بۇعى-قاتاعى (قاتاعان رۋى) مەن بۇقاتى-سالجى (سالجيۋت رۋى) دا بودانشار اۋلەتى سياقتى نۇردان جارالعان ەسەپتەلىپ، نيرۋن بىرلەستىگىن قۇرايدى. ارينە، بۇل كەزدە ءبىز دە عاجايىپ اۋلەتپىز دەپ، ەشكىم دە شىڭعىس حانمەن بيلىككە تالاسا المايتىن ەدى. سونىمەن قاتار، ۋاقىت وزا كەلە، ءتاڭىرىنىڭ نۇرىنان جارالۋ مارتەبەسى شىڭعىس حاننىڭ جەكە باسى، تەك وزىنە عانا تيەسىلى بولىپ شىققانىن كورەمىز. بۇكىل قىتايدى بيلەگەن يۋان اۋلەتىنىڭ ەڭ سوڭعى حۋاندي-بوعدىحانى توعان-تەمىردىڭ (1332–1368) قۇلاعان پاتشالىعىن جوقتاعان تاريحي جىرىندا شىڭعىس حان – «حان-ءتاڭىرىنىڭ ۇلى» دەپ، ناقتى اتالادى. بۇل رەتتە سول زامانعى ارميان تاريحشىسى كيراكوس گاندزاكەتسي (1201–1272) دەرەكتى كۋالىك قالدىرعان. «تاتارلاردىڭ ۇعىمىنشا، ولاردىڭ پاتشاسى قۇدايدىڭ وزىمەن تەپە-تەڭ كورىنەدى: دالەل رەتىندە شىڭعىس حان ەر ادامنىڭ ۇرقىنان ەمەس، نۇر-ساۋلەدەن جاراتىلعان دەپ ايتادى»، – دەيدى كيراكوس. بۇدان سوڭ بەلگىلى حيكايا باياندالادى. ازدى-كوپتى ايىرىمى دا بار. نۇر بولىپ تۇسكەن عاجايىپ تۇلعا: «ۇل تاباسىڭ جانە ول بۇكىل الەمنىڭ ءامىرشىسى بولادى!» – دەپتى. ايەل العاشقى كۇنى قۇرساقتانسا دا، نۇر-بەينە كەيىن دە الدەنەشە رەت كەلگەن ەكەن. الدەكىمدەر كۇدىكتەنىپ، سىرتتان باقىلاي باستايدى. اقىرى كورىپتى. تۇندە كيىز ءۇيدىڭ جوعارعى تەسىگىنە (ياعني شاڭىراققا) كۇن نۇرىنا ۇقساس جارىق تۇسەدى دە، ىشكە قۇيىلادى. ءبىرازدان سوڭ اۋەلگى نۇرلى جارىق قالپىندا قايتادان سىرتقا شىعىپ كەتىپتى. قازاق اراسىندا ساقتالعان، سوۆەت وكىمەتىنەن بۇرىندا جازباعا، تاڭباعا ىلىنگەن ەجەلگى اڭىزدا دا ءداپ وسىلاي. اۋەلگى اكەدەن تۋعان ءتورت ۇل تۋمىسى كۇماندى ىنىلەرى شىڭعىسقا قىسىم كورسەتە باستايدى. اتاسى بولەك شىڭعىس شەتكە كەتەدى، جان باعىپ، سايات قۇرىپ جۇرەدى، بۇل كەزدە ارتتاعى ەلدىڭ تىنىشى بۇزىلادى، تەكتى اۋلەتتەن حان سايلاۋ كەرەك بولادى. حالىقتىڭ قالاۋىمەن، ارنايى وكىلدەر شىڭعىستى تاۋىپ اكەلەدى. سول كەزدە شىڭعىستىڭ اناسى وكپە، ارىزدىق بولماس ءۇشىن، بىرگە تۋعان بەس ۇلدىڭ قايسىسى تۇندىكتىڭ ساڭىلاۋىنان تۇسكەن ساۋلەگە ساداعىن ىلدىرسە، حان بولۋعا لايىق شىن تەكتى – سول دەپتى. اۋەلگى ءتورت ۇلدىڭ ارەكەتى، ارينە، ءساتسىز اياقتالادى. اقىرى كەنجە ۇل جابىقتان تۇسكەن جىپتىك ساۋلەگە ساداعىن اسىپ قويىپتى. ءسويتىپ، شىڭعىستىڭ ءتاڭىرىنىڭ نۇرىنان جارالعانى ناقتى دالەلدەنگەن كورىنەدى. «ساداعىن ساعىمعا ىلدىرگەن شىڭعىس حان» قازاق اراسىندا وسىلاي دارىپتەلەدى.
ەگەر اڭىزداعى شىڭعىس حان جازبا تاريحتا ناقتى دەرەكتى اكەسى ەسۋگەيدەن ەمەس، عاجايىپ نۇردان جارالسا، ونىڭ ناقتى ونىنشى اتاسى بودانشاردىڭ تۋمىسى دا شەجىرەدەگى دوبۇن-باياننان الىس دەپ ايتۋ قيىن. ارىداعى ورىس-ورمان، بەرىدەگى سارت-ساۋان ۇزدىككەندەي، تۇقىم جالعاستىعى بولماعان كۇننىڭ وزىندە ءناسىل جالعاستىعىن ەشكىم تەرىسكە شىعارا المايدى. اتا قۋعان بۋىن سانى دا سول سياقتى.
بورتە-شەنەدەن تارتقاندا، شىڭعىس حان جيىرما ەكىنشى ۇرپاق بولادى دەدىك. قالىپتاسقان ەسەپ بويىنشا، ءجۇز جىلدا ءۇش-ءتورت اتا اۋىسادى. ورتالاپ العاندا، بورتە-شەنە اۋلەتىنىڭ شىڭعىس حانعا دەيىنگى عۇمىرى VI عاسىردىڭ باسىنا بارىپ تىرەلەدى ەكەن. تۇرىك قاعاندىعىنىڭ باستاۋ كەزەڭى. ال ءبورى اۋلەتى… اتا-باباسىن بورىدەن تاراتاتىن بىردەن-ءبىر حالىق – تۇرىك تەكتى قاۋىم. جانە جاراتۋشى قۇدىرەت – ءتاڭىرى دەپ اۋەل تانىعان دا تۇرىك جۇرتى. بۇل حالىق تۇرىك تىلىندە سويلەگەنى ءمالىم، بۇگىنگى تۇرعىدان ايتقاندا، كونە تۇرىك تىلىندە. ءتاڭىرىنىڭ نۇرىنان جارالعان، كوك-ءبورى تۇقىمداس، سايىپقىران شىڭعىس حاننىڭ اتا-بابالارىنىڭ بارلىعىنىڭ ەسىمى – ەجەلگى تۇركي نەگىزىندە. ال ءوزى… تۋمىسى، بولمىسى، شىققان ورتاسى، ماقسات-مۇددەسى مەن ارپالىس كۇرەسى، ۇيىستىرعان ۇلىسى مەن ونەگە، وسيەتى، جانە ساناپ تاۋىسپاس تاعى قانشاما كەپ – مۇمكىن-قادارىنشا، وسى عۇمىربايان-تاۋاريحتا باياندالماق. ماڭگى كوك ءتاڭىرى دەنىمىزگە قۋات قوسىپ، سانامىزداعى سەبەز ساۋلەنى سامالاعا ۇلاستىرسا، تەك ءوزىمىز تۋعان قازاق قانا ەمەس، قانىمىز ورتاق بۇكىل تۇرىك قاۋىمىنىڭ، قالا بەردى، تامىرىمىز ءبىر، كيىز تۋىرلىقتى كوشپەندى جۇرتتىڭ عاسىرلار بويى بۇرمالانعان كونە تاريحىنىڭ تۇتاس ءبىر كەزەڭى – ۇلان-عايىر، داڭقتى زامانىنىڭ شىنايى شەجىرەسى ءبىرجولا تاڭبالانىپ، ءبىزدىڭ دە ومىرلىك بار مۇراتىمىز ورنىنا كەلەر ەدى!..
(جالعاسى بار)
(“جۇلدىز” جۋرنالىنان)
VII تاراۋ
كوشپەندىلەر بولمىسى
تاتار جۇرتىنا كەلگەن كەزدە مەن مۇلدە باسقا ءبىر الەمگە ەنگەندەي بولدىم، دەيدى رۋبرۋك. شىڭعىس حان زامانى، ول زامانداعى ادام، تۇرمىس-احۋال – بۇگىنگى ءبىز ءۇشىن دە وزگەشە ءبىر دۇنيە، بىراق مۇلدە بوتەن ەمەس، تانىس-بەيتانىس، قايتكەندە دە ەتجاقىن اۋلەت، كەشە عانا باستان وتكەن، ءالى دە تىم الىسقا كەتپەگەن، ۇقساس، ۇيلەس تىرشىلىك كەبى.
وتكەندى تانۋ قاشاندا وتە كۇردەلى قۇبىلىس. الايدا، شىڭعىس حان ءداۋىرىن تانۋ ەۋروپا عىلىمىندا تىم تۇرپايى ءارى وڭاي قالىپقا تۇسكەن. ادەتتە، سوناۋ فرانتسۋز ك. د‘وسسوننان باستاپ، بۇگىنگى ورىس ل.ۆيكتوروۆاعا دەيىنگى ارالىقتاعى، ءتىپتى، ءبىلىمدار، بايىپتى وقىمىستىلاردىڭ ءوزى ارىداعى موعۇل مەن بۇگىنگى موڭعولدىڭ اراسىنا تەپە-تەڭدىك بەلگىسىن قويادى. باعزىداعى، ءتۇپ اتاۋىن بۇزىپ، «موڭعول» دەپ تۇزەتىپ العان موعول (موعۇل) قاۋىمى مەن قازىرگى حالحا ءھام ىشكى-موڭعول جۇرتىن ءبىر حالىق دەپ ەسەپتەيدى، ءدال ءوزى بولماعانىمەن، سوڭعىسى اۋەلگىنىڭ تىكەلەي جانە ناقتى جالعاسى سانالادى. ءسويتىپ، كەيىنگى موڭعول جاماعاتىنا ءتان ادەت-عۇرىپ، تۇرمىس-سالت، مىنەز-قۇلىق ەرەكشەلىكتەرى اۋەلگى موعۇل، ياعني شىڭعىس حان زامانىنا ءتان سىپات رەتىندە كورسەتىلەدى جانە كەرىسىنشە، ارعى موعۇلعا قاتىستى كۇڭگىرت، بەيمالىم جاعداياتتار بۇگىنگى موڭعول تۇرعىسىنان شەشىم تابادى. بۇل رەتتە، ەۋروپانىڭ بۇرىنعى-سوڭعى عۇلاما عالىمدارى باعزىداعى باتىس جانە شىعىس دەرەكتەرىن باجايلاپ وقىماعان، وقىسا دا بايىبىنا تەرەڭ بويلاماعانىن كورەمىز.
ەگەر شىڭعىس حان جۇرتىنىڭ ءوزى بولماسا دا كوزى، گەنەتيكالىق ءھام رۋحاني مۇراگەرى كىم دەسەك، XIII عاسىردا ۇلى دالانى دۇبىرلەتكەن، الەمدىك يمپەريانىڭ باستاپقى ۇيتقىسى بولعان قيات پەن قوڭىرات، جالايىر مەن نايمان، كەرەي مەن مەركىت، شانىشقىلى مەن قورالاس، تاز بەن التىن، كەتە مەن تەلەۋ، كۇرلەۋىت پەن تولەڭگىت، توقا مەن وڭعىت، بايىس پەن بايجىگىت، ماڭعىت پەن قاتاعان، ويماۋىت پەن كەنەگەس، تاما مەن قۇسشى جانە ازدى-كوپتى مولشەردە سول قاتارداعى تاعى باسقا دا رۋلار نەگىزگى بولىگىن قۇرايتىن بۇگىنگى قازاق حالقى دەر ەدىك. شىعۋ تەگى عانا ەمەس، تۇرمىس-تىرشىلىگى، سالت-ءداستۇرى، بار بولمىسى تۇرعىسىنان العاندا. الايدا ءبىز باعزىداعى شىڭعىس حان جۇرتىنىڭ ءبىتىس-تابيعاتىن تۇگەندەۋ ءۇشىن كەيىنگى قازاقتى اراعا تارتپايمىز. بۇل – باسقا ءبىر ورايداعى باسقا ءبىر ەڭبەكتىڭ تۇرعىسى. ايتسە دە، ۇقساستىق، تۋىستىق، جالعاستىق كوزگە شالىنباي تۇرمايدى. ياعني، ءدال وسى رەتتە بۇگىن ارقىلى وتكەن احۋال ەمەس، وتكەن ارقىلى بۇگىنگى كەپ تانىلماق. ايتتىق، بۇل دا ءبىزدىڭ نەگىزگى ماقسات ەمەس. ءبىز نەبارى قادىم زامانداردا تاڭباعا تۇسكەن ناقتى مۇرالار نەگىزىندە شىڭعىس حاننىڭ بايىرعى حالقى تۋراسىنداعى ارقيلى-دەرەك-ماعلۇمات اتاۋلىنى بەلگىلى ءبىر جۇيەگە تۇسىرمەكپىز. ەۋروپالىق جازبالارمەن قوسا، مۇسىلمان جانە قىتاي دەرەكتەرىن دە كەڭىنەن پايدالانا وتىرىپ. البەتتە، ۇلى دالانى جايلاعان وركەۋدە، جاۋىنگەر، ازات جۇرتتىڭ تولىق سىپاتى جاسالمايدى. ساقتالعان، قولدا بار جازبا ەسكەرتكىشتەردىڭ اۋقىم-اۋانى شەكتەۋلى. ايتكەنمەن، تۇگەلدەي دەرلىك جات، ءتىپتى، جاۋلاس جۇرت تارابىنان ايتىلعان جانە ۇزىك-ۇزىك، كوپ جاعدايدا ءۇستىرت بايىپتالعان ازدى-كوپتى اقپار-ماعلۇماتتىڭ ءوزى، جيناقتاي، جۇيەلەي كەلگەندە، ءبىزدىڭ الدىمىزدان بۇگىنگە دەيىن بەلگىسىز دەرلىك، جاڭا ءبىر تاۋاريحتىڭ ەسىگىن اشادى ەكەن. شىڭعىس حان زامانىنداعى ءتۇز تۇرعىندارىنىڭ مەيلىنشە تولىق بولماسا دا، ءبىرشاما شىنايى بولمىسى.
كىسى
الەمدى جاۋلاعان شىڭعىس حاننىڭ تۋىپ-وسكەن حالقى – كەيىندە قالىپتاسقان ناسىلدىك ءبولىنىس اتاۋى بويىنشا «موڭعول تەكتى» دەپ اتالادى. موڭعول ەمەس، موڭعول تەكتى، موڭعولويد. ەجەلگى عۇن مەن ءسانبي، بايىرعى تۇرىك قاۋىمى، قازىرگى موڭعول مەن بۋريات، قازاق پەن قىرعىز جانە تاعى قانشاما قارايلاس جۇرت، ەڭ اقىرى قالىڭ قىتاي، كورەي مەن جاپون، كەرەك دەسەڭىز، بۇكىل وڭتۇستىك-شىعىس ازيا، يندونەزيا حالىقتارىنا دەيىن تۇگەل موڭعول تەكتى سانالادى. ياعني، وسى اتالمىش جۇرتتاردىڭ قادىمنان ارعى، ادامزات كەڭ دۇنيەگە اياق باسقان باعزى داۋىردەگى ءتۇپ تامىرى، شىعۋ تەگى ورتاق دەگەن ءسوز. ونىڭ ىشىندە ءبولىپ ايتساق، تۇرىك، موڭعول حالىقتارىنىڭ تۋىستىق تامىرى ءتىپتى بەرىدە.
سونىمەن، شىڭعىس حاننىڭ جۇرتى – موڭعول تەكتى دەدىك. ارىداعى اتتيلادان كەيىن باتىس ەۋروپاعا اتىنىڭ ءىزى تۇسپەگەن. بەس ءجۇز جىلدان سوڭ وڭتۇستىك-شىعىس ەۋروپانى جايلاعان قىپشاقتار دا ەۋرازيا شەگىنەن شىعا قويماعان. سوندىقتان دا شىڭعىس حان زامانىندا قايتا كوتەرىلگەن كوشپەندى جۇرتتىڭ ءتۇر-تۇلعاسى، بولمىس-ءبىتىمى، ادەت-عۇرپى – بار تۇرپاتى جات، وزگەشە كورىنگەن. جانە ەۋروپالىق ناسىلدەن ايىرىم بەلگىلەرى انداعايلاپ تۇرعان سوڭ، ولاردىڭ سىر-سىپاتى دا بەدەرلى تاڭبالانىپتى.
بۇلاردىڭ مىنەز-قۇلقى دا، ادەت-عۇرپى دا الەمدەگى بارلىق جۇرتتان مۇلدە وزگەشە، دەپ جازعان ريكولدو دە مونتە-كروچە.
ارقيلى تاتار تايپالارىنىڭ تىلدەرى – ءبىر، ءتۇر-تۇلعالارىندا شامالى عانا ايىرىم بار، ماسەلەن، بوگەم، پولون، ورىس (ياعني سلاۆيان تەكتىلەر، – م.م.), نەمەسە ريمدىك، لومبارد، فريۋل (رومان تەكتىلەر، – م.م.), نەمەسە اۋستريالىق، تيۋرينگ، شۆاب (نەمىس-گەرمان تەكتىلەر، – م.م.) سياقتى، بۇل جۇرتتاعى ادامدار دا ءبىر-بىرىنە وتە ۇقساس، دەيدى بەنەديكت پولون. بۇل تايپالاردىڭ تىلدەرى بىردەي، تۇرلەرى وتە ۇقساس دەپ ناقتىلايدى تاعى ءبىر تۇستا.
تۇرعان جەرىنىڭ جاعدايى، اۋا رايىنا بايلانىستى، تۇرىك تايپالارىنىڭ سىرتقى كەيپىندە، سويلەۋ تىلىندە، ازعانا بولسا دا ايىرىم بەلگىلەر ۇشىراسقانىمەن، بۇلاردىڭ تىلدەرى جاقىن، تۇرلەرى ۇقساس، دەپ كۋالاندىرعان ءراشيد-ءاد-دين.
ەسەبى، تاتارلار، ياعني دالا حالقى تۋراسىنداعى باتىس پەن شىعىس دەرەكتەرى جەكەلەگەن ءبىر رۋ، تايپا ەمەس، بۇكىل شىڭعىس حان جۇرتىنا ورتاق ماعلۇمات سانالۋعا ءتيىس.
كەسكىن-كەلبەت. ولاردىڭ سىرتقى ءتۇر-تۇلعاسى باسقا ادامداردان (ياعني ەۋروپالىقتاردان، – م.م.) وزگەشە، دەپ جازادى كارپيني. اتاپ ايتقاندا: كوزدەرىنىڭ اراسى الشاق، بەتتەرى جالپاق، بەت سۇيەكتەرى شىعىڭقى; مۇرىندارى ۇلكەن ەمەس، ءتامپىش; كوزدەرى كىشكەنتاي، كىرپىكتەرى قاباعىمەن استاس. جالپىلاي العاندا، بەلدەرى جىڭىشكە، ءبىرلى-جارىمى بولماسا، ءبارىنىڭ دەرلىك بويلارى بيىك ەمەس. ءبارىنىڭ دەرلىك ساقالدارى شاعىن، كەيبىرىنىڭ ۇستىڭگى ەرنىندە سيرەك مۇرت بار، ولارىن ەشقاشان باستىرمايدى. توبەلەرى بىزدەگى كليريكتەر سياقتى، اشىق قىرقىلعان، جالپى، بۇلاردىڭ ءبارى دە باستارىن ءبىر قۇلاقتان ەكىنشى قۇلاققا دەيىن، ءۇش ەلىدەي ەتىپ قىرىپ تاستايدى; ماڭداي مەن سامايىن دا ەكى ەلى ەتىپ تىقىرلاپ قويادى. قىرۋسىز قالعان ماڭداي شاشىن (باسقا ءبىر ەسكىلىكتى دەرەكتەردە ناقتى اتالادى – «كەكىل»، – م.م.) قاباعىنا دەيىن ءتۇسىرىپ قويادى، ەكى شەكەلىگىن ءوسىرىپ، جارتىلاي قىسقارتادى (بۇل – تۇلىم، – م.م.), قالعان شاشىن ايەلدەر سياقتى ەركىن جىبەرەدى جانە ءورىپ، ەكى جاقتان، ەكى قۇلاقتىڭ تۇسىنا بەكىتىپ قويادى ء(ورىم شاش، ءورىمدى تۇلىم، – م.م.), دەپتى كارپيني.
استسەلين ەلشىلىگى قۇرامىندا بولعان سيمون دە سەنت-كۆەنتيننىڭ تانىمى:
تاتارلاردىڭ ءتۇر-تۇلعاسى سۇمپايى جانە كوبىنە-كوپ بىتىمدەرى شارعى. كوزدەرى ادىرايعان ۇلكەن، قاباقتارى تۇسىڭكى، جارىم جانارىن جاۋىپ تۇرادى. بەتتەرى كەڭ، ماڭدايلارى تومەن، مۇرىندارى ءتامپىش. ساقالدارى جوققا ءتان، يەگىندە عانا، ءارى سيرەك. بەلدەرى جىڭىشكە، كەيبىر تولىقتارىن ايتپاساق. بويلارى دا بيىك ەمەس…
باستارى ۇلكەن، مويىندارى كەلتە، كەۋدەلەرى زور، قولدارى ۇلكەن (ۇزىن), اياقتارى كىشكەنتاي (قىسقا), دەپ جازعان موناح البەريك.
بۇكىل كەسكىن-كەيپى زاھار، ءارى قۇبىجىق. ءتۇر-تۇلعاسى الەمدەگى باسقا جۇرتتارعا ۇقسامايدى: بەتتەرى ۇلكەن ءارى جالپاق، كوزدەرى قىسىڭقى، ساقالدارى شاعىن ءارى سيرەك، كوپشىلىگى مايمىل سياقتى، دەيدى كاتوليك ۋاعىزشىسى ريكولدو دە مونتە-كروچە.
كەۋدەلەرى ءىرى، قۋاتتى، يىقتارى كوتەرىڭكى، بويلارى تىك، بەتتەرى اشاڭ، جۇزدەرى سالقىن، مۇرىندارى كەلتە، ءتامپىش، يەكتەرى ۇشكىل، شىعىڭقى، جاق سۇيەكتەرى كىشىرەك ءارى بۇعىڭقى، تىستەرى ۇزىن ءارى سيرەك، كوز قيىعى ميىقتان كەڭسىرىككە دەيىن، كوزدەرى ويناقى جانە قارا، كوزقاراسى قيعاش ءارى ىزبارلى، قولدارى سۇيەكتى، تارامىستى، بالتىرلارى جۋان، ورتان جىلىكتەرى قىسقا، بىراق كەۋدەلەرى بيىك بولعاندىقتان، بويلارى بىزبەن ءبىر دەڭگەيدە، دەپ تاپتىشتەلگەن مەتيۋ ءپاريستىڭ «ۇلكەن شەجىرەسىندە» (يۆون ناربوننىڭ بوردو ارحيەپيسكوپىنا جانە حريستيان پاتشالارىنا جولداعان دابىل حاتىنان).
بۇل تاتارلار نەگىزىنەن ورتا بويلى جانە قىمىز ىشكەننىڭ ءھام كۇندەلىكتى ەڭبەكتىڭ ناتيجەسىندە كوبىنە-كوپ ءتۇر-تۇلعالارى كەلىستى. بەتتەرى جالپاق. بەت سۇيەكتەرى شىعىڭقى. ونىڭ ۇستىنە، توبەلەرىن ءبىزدىڭ كليريكتەر سياقتى، دوڭگەلەتە قىرىپ تاستايدى جانە توبەدەن قۇلاققا دەيىن تاعى دا ءۇش ەلىدەن تاقىرلاپ قويادى. ماڭدايىندا قاسىنا دەيىن ءتۇسىپ تۇراتىن شوق شاشى (ياعني كەكىل، – م.م.) بار، جاڭا ايعا ۇقساس. ال قالعان شاشىن ەركىن ءوسىرىپ، ساراتسيندەر سياقتى، ءورىپ قويادى، دەيدى بەنەديكت پولون.
ەركەكتەر شاشىن ءورىپ، قۇلاعىنا ءتۇسىرىپ قويادى، دەيدى چاڭ چۋن.
ەڭ جوعارىداعى شىڭعىستان ەڭ تومەنگى قاراشىعا دەيىن توبەلەرىن قىرىپ، ءۇش شوق شاش قالدىرادى. الدىڭعىسىن (ياعني كەكىلدى، – م.م.) از-ماز ۇزارعان كەزىندە قىسقارتىپ وتىرادى، ال ەكى جاعىن (ياعني تۇلىمدى، – م.م.) ءوسىرىپ، ءورىپ، شيىرشىقتاپ، يىعىنا ءتۇسىرىپ قويادى، دەگەن چجاو حۋڭ.
توبەسىن قىرىپ تاستايتىن سالت بار. قالعان شاش شوق-شوق بولىپ تۇرادى. مۇنىڭ الدىڭعىسى «كەكىل» دەپ اتالادى، دەگەن سول زامانداعى كورەي تاريحشىسى چون يندجي.
ولار شاشتارىن ەركىن وسىرەدى، ءورىپ قويادى، دەگەن پەن دا-يا.
ەرلەر مەن بويجەتكەن قىزدار شاشتارىن ءوسىرىپ، بايلاستىرىپ، قۇلاقتارىنان تومەن ءتۇسىرىپ قويادى، دەيدى چاڭ چۋن.
سۇڭ تاريحشىسى چجەن سى-سياو قالدىرعان دەرەك:
ولار توبەسىن دوڭگەلەكتەپ قىرىپ تاستايدى. الدىڭعى جاقتا قالعان شاشىن قىسقا قىرقىپ، جالبىراتىپ قويادى، ال ەكى جاقتاعى شاشتارىن ەكى ءبولىپ ورەدى. بۇلارى كيىمگە (ەسەبى، يىققا، – م.م.) دەيىن جەتىپ تۇرادى جانە «قاسقىرشا جالاقتاما» دەپ اتالادى. ماعناسى – ەكى شەكەدەن بىردەي سالبىراعان ورىمدەر ارتقا قاراۋعا بوگەسىن، ياعني كىسى قاشقان قاسقىرشا الاقتاي المايدى. كەيبىرەۋلەر [ارتقى] بارلىق شاشىن ءورىم جاسايدى، مۇنداي جاعدايدا جۋان بۇرىمى ارقاسىندا، كيىم ۇستىندە ۇزىنىنان سالبىراپ تۇرادى، دەپتى.
ەركەكتەر توبەسىن الدا – قوس سامايعا، ارتتا قاراقۇسقا دەيىن قىرىپ تاستايدى. ماڭدايدا ءبىر شوق قالدىرىپ، ونى قاباققا دەيىن ءتۇسىرىپ قويادى. قاراقۇستىڭ ەكى قاپتالىنداعى شاشىن ءبىرجولا ءوسىرىپ، ءورىپ، شيىرتپاقتاپ، قۇلاق تۇسىنا بەكىتىپ قويادى، دەپ دايەكتەگەن رۋبرۋك كەكىل، تۇلىم جايىن.
ەدىلدىڭ ارعى جاعىندا (ياعني ازيالىق ءداشتى وڭىرىندە، – م.م.) تۇراتىن تاعى ءبىر تاتارلار بار. سولتۇستىك-شىعىس ءھام شىعىس تاراپتا كوشىپ جۇرەدى. شاشتارى ۇزىن، بەلىنە تۇسەدى جانە جابايى تاتار اتانادى. باسقا دا تاتارلار سياقتى، مالىنىڭ وتى مەن سۋىنا قاراي، كوشىپ جۇرەدى، دەگەن دەرەك بەرىپتى كونتاريني. ءسىرا، بۇل قاۋىم شاشتارىن قىرماعان جانە ورمەگەن.
تاتارلار ونشاما بويشاڭ ەمەس، دەگەن چجاو حۋڭ. ەڭ ۇزىندارىنىڭ بويى بەس چي جانە ەكى-ءۇش تسۋننەن اسپايدى (شامامەن 162-169 سم، – م.م.). تولىق جانە جۋان ادامدار كەزدەسپەيدى. بەتتەرى جالپاق، بەت سۇيەكتەرى شىعىڭقى. ۇستىڭگى كىرپىكتەرى جوق (بار، بىراق تۇرىك-موڭعول ناسىلىنە ءتان ەپيكانتۋس، ياعني بىتىك قاباقتان انىق بايقالمايدى، – م.م.). ساقالدارى تىم سيرەك. ءتۇر-تۇلعالارى اسا كورىكسىز، دەيدى چجاو حۋڭ.
ولاردىڭ باستارى وتە ۇلكەن جانە ۇلى دەنەسىمەن سالىستىرعاندا، مۇلدە وعاش، دەگەن مەتيۋ پاريس. ەندى ءبىر تۇستا الدىڭعى سوزدەرىن ودان ءارى دايەكتەيدى. بويلارى بيىك ەمەس، مىعىم، تورتپاق. اياقتارى قىسقا، دەيدى.
اياقتارى قىسقا، كەۋدەلەرى بيىك، دەپ جازعان ەسىمى ساقتالماعان ماجار ەپيسكوپى (مەتيۋ ءپاريستىڭ «ۇلكەن شەجىرەسىنەن»).
اتقىش-تاتارلاردىڭ تۇرلەرى قورقىنىشتى، تۇرپاتى وزگەشە، جىرتقىش اڭعا ۇقساس، دەپ جازعان ارميان ەپيسكوپى ستەپانوس.
بەلگىسىز شەجىرەشىدەن قالعان جانە ءبىر ارميان دەرەگىندە: اتقىشتار حالقىنىڭ ءناسىلى بوتەن، ءتۇر-تۇلعالارى قورقىنىشتى، دەپ ايتىپتى.
بۇل كىسىلەردىڭ بويلارى شاعىن، بىراق كەۋدەلەرى كەڭ. بەتتەرى جالپاق جانە ساقالسىز، مۇرىندارى تۇيتە، ال كىشكەنتاي كوزدەرىنىڭ اراسى الشاق – ءتۇر-تۇلعالارى قورقىنىشتى، جەكسۇرىن، دەگەن سپليت ارحيدياكونى فوما.
ايتتىق، ارعى زاماندا كەز كەلگەن حالىق ءوزىن ادام اتاۋلىنىڭ ۇلگىسى ساناعان جانە كورشىلەس جۇرتتىڭ ءبارى دە سيىقسىز، تۇرپايى، كەمشىن كورىنگەن.
XI عاسىردا جاساعان بەلگىلى اراب تاريحشىسى ۋساما يبن مۋنقىز ەۋروپالىق كرەستشىلەردى ادامدىق سىپاتتان مۇلدە ماقرۇم، ەكى اياقتى حايۋان بەينەسىندە سۋرەتتەيدى. سوعىس احۋالىنان تۋعان وشپەندىلىك قانا ەمەس. بەيبىت جاعدايداعى كولدەنەڭ كوز دە وسى جاتىرقاۋدىڭ ار جاق، بەر جاعىندا. ماسەلەن، وي-ءورىسى كەڭ، اتاقتى يبن باتتۋتانىڭ ءوزى ورىستار تۋراسىندا: بۇلار حريستيان ءدىنىن ۇستانادى، قىزىل شاشتى، كوك كوزدى، ءتۇر-تۇلعاسى سۇمپايى، الدامشى، ايار حالىق، دەپ جازىپتى. قازاق عۇلاماسى ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ كەيىنگى ورىس تۋراسىنداعى جازبالارى دا وسىعان ۇيلەس. يبن باتتۋتا باعامى – ءدىني الالىقتان، ءماشھۇر-ءجۇسىپ جيرەنىشى – وتارشىلدىق زاردابىنان دەپ تانىعاننىڭ وزىندە، بوتەندى جاتىرقاۋ – ەسكىلىككە ءتان، تابيعي قۇبىلىس. ايتسە دە، بارلىق جۇرتتا، بارلىق ۋاقىتتا ءدال وسىنداي، جاپپاي تەرىس كوزقاراس بولماعان. بۇل جاعداي، ءىشىنارا، جوعارىدا كەلتىرىلگەن دەرەكتەردىڭ وزىنەن اڭعارىلسا كەرەك.
ەندى جالپى ەمەس، جەكەلەگەن، ناقتى بەينەلەر. ءار كەزدە ارقيلى، بەلگىلى تۇلعالاردىڭ ءتۇر-سىپاتى ءسوز-سۋرەتپەن تاڭبالانىپ قالعان رەتتەرى بار. ناقتى، باجايلى بولماعانىمەن، ءبىرشاما بەدەرلى، قايتكەندە دە، وسى ناسىلگە ءتان ەرەكشەلىكتەرىمەن.
شىڭعىس حان. «ەڭسەگەي بويلى، ءور تۇرپاتتى، ماڭدايى كەڭ، ساقالى ۇزىن، ەرجۇرەك، قايراتتى تۇلعا» (چجاو حۋڭ). قوسىمشا، ۇستەمە ايعاق: «ءبىتىمى بەرىك، مىسىق كوز…» ء(جۇزجاني).
ۇكىن-بارقاق – قابۇل حاننىڭ ۇلكەن ۇلى. «قاراعان جاننىڭ ءبارى ءتۇرى مەن تۇلعاسىنا تاڭ قالعان. ءجۇزى شىرايلى، بەتى ۇلكەن، دوڭگەلەك، يەگى بالعىن ەكەن» ء(راشيد-ءاد-دين).
مۇقالى-نويان. «ءتۇر-تۇلعاسى كەلىستى. توبەسىن قىرماي، ورامالمەن شالىپ قويادى، تار، قىناما شاپان كيەدى…» (چجاو حۋڭ).
ەسۇڭكە – شىڭعىس حاننىڭ ءىنىسى قاساردىڭ ۇلى. «ۇزىن بويلى، قىزىل شىرايلى، سوپاقشا، ۇلكەن بەتتى، ساقالدى» ء(راشيد-ءاد-دين).
باتۋ حان. «ونىڭ بويى جان دە بومون مىرزا قارايلاس» (فرانتسۋز ادميرالى، ليۋدوۆيك IX-نىڭ دارگەيىندە VII كرەست جورىعىنا قاتىسقان، – م.م.) – ءسىرا، دەنەسى زور، تۇلعاسى كورنەكتى (رۋبرۋك).
بەركە حان. «ەلۋ التى جاستا. سىپاتى: جالپاق بەت، سارعىش ءجۇزدى، ساقالى سيرەك. شاشتارىن ەكى قۇلاعىنان اسىرا تاراپ ء(سىرا، ادەپكىدەي، ءورىپ، شۋماقتاپ، – م.م.) قويعان، ءبىر قۇلاعىندا اسىل تاستى التىن سىرعا…» ء(ال-ءمۇفاددال – تيزەنگاۋزەن بويىنشا).
موڭكە حان. «شولاق مۇرىن، ورتا بويلى، قىرىق بەس جاستار شاماسىنداعى كىسى ەكەن» (رۋبرۋك).
قۇبىلاي حان. «ۇزىن دا، قىسقا دا ەمەس، كەلىستى، ورتا بويلى; تۇرپاتى ءتۇزۋ، تولىقشا عانا; اق ءجۇز، قىزىل شىرايلى; قارا كوزدەرى اشىق-جارقىن، مۇرنى كادىمگىدەي، ادەمى» (ماركو پولو).
ەدىگە بي. «ورتا بويلى، بەرىك ءبىتىمدى، ءوڭى قاراتورى، ءجۇزى ايبىندى، تەرەڭ اقىلدى، جاۋجۇرەك، جومارت» (يبن ارابشاح).
ايشىقتى، ەگجەيلى بولماسا دا، ءبىرشاما ناقتى سۋرەت تانىلاتىن، جەكەلەگەن كىسىلەرگە قاتىستى، ساناۋلى دەرەكتەر وسىنداي. مۇقالى – جالايىر، ەدىگە – ماڭعىت، قالعان جۇرت تۇگەلدەي قيات، شىڭعىس حان ءناسىلى. الايدا، تازا ءبىر تايپانىڭ ءتۇر-تۇلعاسى دەپ ايتۋعا استە بولمايدى. ءتۇپ ناعاشىلارى – قورالاس، ودان سوڭ قوڭىرات، بارعۇت، اقىرى قات-قابات قوڭىراتتان، ال موڭكە مەن قۇبىلايدىڭ انالارى كەرەي. ەسەبى، قاي-قايسىسى دا دالا جۇرتىنىڭ ادەپكى وكىلى، جەكەلىك بەلگىلەرى بولعانىمەن، جالپىعا ورتاق ءتۇر-تۇلعادا. بۇكىل تاتار قاۋىمىنىڭ كەسكىن-كەيپى تۋراسىنداعى باتىس پەن شىعىس دەرەكتەرىن تولىقتىرا، ايعاقتاي تۇسپەك.
قايرات-قارىم. فرانتسۋز كورولى، كرەست جورىقتارىنىڭ قاھارمانى، كەيىندە اۋليە اتانعان ليۋدوۆيك IX ءوزىنىڭ اعىلشىن كورولى گەنريح III-گە جازعان ۇرەيلى جولداماسىندا «الەمنىڭ ارعى شەتىنەن كوتەرىلگەن توزاقى تاتاردىڭ» ءناسىل تەگى تومەن، تۇرمىس كەبى جابايى دەي وتىرا، وسى ءبىر «مەيىرىمسىز حالىقتىڭ» ەۋروپاداعى ادام سەنگىسىز جەڭىستەرىنىڭ سىرى مەن سەبەبىن ايقىنداۋعا تالپىنادى. بۇل تاتارلاردىڭ بويلارى تاپالتاق كەلەدى، بىراق قايراتتى، كەۋدەلى، مىعىم. ءسىڭىرلى، قۋاتتى، جاۋجۇرەك. باسشىلارى بەلگى بەرسە بولدى، قانداي دا قاتەرلى ىسكە تۋرا شابادى. ولىمنەن قورىقپايدى. باسقا جۇرتتارمەن سالىستىرعاندا قارىمى قاتتى. بۇلار تەڭدەسى جوق ساداقشىلار دەيدى.
تاتارلار عاجايىپ ساداقشى، دەيدى مەتيۋ پاريس. قاجىرلى، قايراتتى. قۇدايسىز جانە راقىمسىز. ولشەۋسىز كۇشتى، دەيدى.
كۇش-قايراتى كەنەۋسىز، دەيدى موناح البەريك.
ارميان دەرەكتەرى «اتقىشتار حالقىنىڭ» سانى كوپ ءارى قايتپاس باتىر جانە تاماشا ساداقشى دەپ كورسەتەدى.
قارۋلى، قاجىرلى، تۇلعالى جانە بەرىك حالىق دەپ سىپاتتاعان يبن باتتۋتا.
قيمىلدارى جەدەل ءارى شيراق، دەگەن سيمون دە سەنت-كۆەنتين.
تاتارلار السىزدەن جيرەنەدى، كۇش-قايراتتى قۇرمەتتەيدى، دەگەن چجاو حۋڭ. ياعني، ادامنىڭ دەنساۋلىعى مىقتى، كۇش-قايراتى كەمەل بولۋى اسا ءبىر ءماندى قاسيەت سانالعان.
ولار بىزدەن كۇشتى جانە بىزدەن شيراق جانە قيىندىققا دا توزىمدىرەك; اتتارى مەن مالدارى دا سونداي، دەپتى ورىس ارحيەپيسكوپى پەتر، ليون سوبورىندا، باتىس حريستياندارىنىڭ الدىندا جاساعان مالىمدەمەسىندە (مەتيۋ پاريس، «ۇلكەن شەجىرە»).
بۇلاردا ەشكىم دە جاياۋ جۇرمەيدى، ءبارى دە اتتىلى جانە شاباندوز، دەيدى سيمون دە سەنت-كۆەنتين.
اتتان تۇسە قالسا، اياق الىستارى ميمىرت، جۇرىستەرى ەپەتەيسىز، دەيدى گايتون.
ات ۇستىندە ەرتوقىمعا بىتىسكەندەي، بەرىك وتىرادى، دەگەن يۆون ناربونن (مەتيۋ پاريس بويىنشا).
اتقا مىقتى، دەيدى گايتون.
بۇلاردىڭ تۇلعاسى قورقىنىشتى، تۇرلەرى دۇلەي، كوزدەرى ايبارلى، قولدارى قارپىمدى، دەيدى تيۋرينگ لاندگرافى گەنريح راسپە، برابانت گەرتسوگى گەنريحقا جولداماسىندا. بۇدان ءارى جيناقتى ءتۇيىن جاسايدى. ارىستاننىڭ قىلپۋىنان اڭ اتاۋلىنىڭ بەزەتىنى سياقتى، بۇل جۇرتتى كورگەندە بارلىق حريستيان حالىقتارى دۇركىرەي قاشادى. جاۋىنگەر قۇمانداردىڭ ءوزى ءوز جەرىندە ولارعا قارسى تۇرا المادى. بۇل، تاتار اتالاتىن كىسىلەر بۇكىل رۋسيانى جانە پولشانى، بوگەم كورولدىگىنىڭ شەگىن، ۆەنگر پاتشالىعىنىڭ جارىم جەرىن تولىعىمەن ويراندادى، دەپتى، ءبىرجولا جاننان ءتۇڭىلىپ.
ءبىر كىسىنىڭ ەمەس، جالپى جۇرتتىڭ پىكىرى. بۇكىل ەۋروپانىڭ بۋىنىنا تۇسكەن ورتاق ۇرەي.
ولاردىڭ اتىن الىستان ەستىگەن جۇرتتىڭ ءوزى باس ساۋعالاپ قاشادى، دەگەن موناح يوردان.
البەتتە، سول زامانداردا ايتىلعان، كوبىنە-كوپ ءدىني الالىق جانە دۇشپان وشپەندىلىك ناتيجەسى بولىپ تابىلاتىن، كىسى ەتىن جەيدى، ولەكسەگە، يت ەتىنە، تىشقان ەتىنە قۇمار، ادامزاتقا ءتان ابزال مىنەز اتاۋلىدان تىس دەگەن ءتارىزدى، جالالى، بىلاپىت سوزدەر دە ۇشىراسىپ وتىرادى. بىراق بار شەجىرەنىڭ نەگىزگى ارناسى سول زاماندا جاساعان سانالى تۇلعالاردىڭ كوزبەن كورگەن، ناقتى بىلگەن اقپار، دەرەكتەرىنىڭ توڭىرەگىنەن تابىلادى.
ايتتىق، تۇتاستاي العاندا، ءبىز كەلتىرگەن جانە العا تارتپاق، باسىم كوپشىلىگى XIII عاسىرعا تيەسىلى ماعلۇمات – سول زامانداعى جالايىر مەن قوڭىرات، قيات پەن ماڭعىت، كەرەي مەن التىن، قاتاعان مەن نايمان، مەركىت پەن قورالاس، تولەڭگىت پەن توقا، بايجىگىت پەن بايىس، كۇرلەۋىت پەن شانىشقىلى، قۇسشى مەن تاما، تاز بەن تەلەۋ، كەتە مەن كەنەگەس – جانە باسقا دا رۋ-تايپا وكىلدەرىنىڭ جيىنتىق پورترەتى. بۇگىندە قازاق حالقىنىڭ باسىم بولىگىن قۇراپ وتىرعان جۇرت. البەتتە، مىڭ جىل، ءتىپتى، ودان الدەقايدا ازعانا زاماندا حالىقتىڭ ءتۇر-تۇلعاسى وزگەرمەي تۇرمايدى. دەسە دە، مۇلدە قاراما-قارسى سىپاتتا ەمەس. ماسەلەن، كوك كوز، سارى شاش، اق ءجۇزدىنىڭ قارا كوز، قارا شاش، بيداي وڭدىگە اينالۋى مۇمكىن ەمەس. (ەنيسەي قىرعىزى مەن الاتاۋ قىرعىزىنىڭ تۋىسپايتىن سەبەبى سول.) سانى ازعانا قاۋىم وزىنەن الدەقايدا باسىم جۇرتقا ءبىرجولا ءسىڭىسۋى، ياعني اسسيميلياتسيا ءجونى بولەك، وندا اۋەلگى توپتىڭ مۇلدە باسقا حالىققا اينالعانى. بىراق بەيبىت جاعداي، سوزالاڭ ۋاقىت شەرۋىندە، كورشى حالىقتار اسەرى، اۋا رايى، جەر جاعدايىنا بايلانىستى ازدى-كوپتى وزگەرىس بولماي تۇرمايدى. قايتكەندە دە تۇبەگەيلى ەمەس. وسى تۇرعىدان العاندا، شىڭعىس حان زامانىنداعى جاۋىنگەر، كوشپەندى قاۋىمنىڭ گەنەتيكالىق تىكەلەي مۇراگەرى – قازاق حالقى بولىپ شىعادى. رۋلار ساباقتاستىعىن ايتپاعاندا، سىرتقى ءتۇر-تۇلعا، بەت-ءجۇزى، دەنە بىتىمىنەن ايقىن كورىنىپ تۇر. XIX-XX عاسىر شەگىندە بوكەي ورداسى – الشىندا ا.حارۋزين، شىعىس تۇركستان – كەرەي، نايماندا گ.گرۋمم-گرجيمايلو، ەكەۋى ەكى قيىرداعى قازاقتاردىڭ انتروپولوگيالىق ءبىتىمى تۋراسىندا باعزى، XIII عاسىرداعى شىڭعىس حان جۇرتىمەن ۇيلەس سۋرەت جاساپتى. تەك وسى ەكەۋى جانە ەكى قيىر عانا ەمەس. باسقا دا وقىمىستى، ساياحاتشى، بىلگىر ەۋروپالىقتار ءار تاراپتان كەيىپتەگەن. قازاقتاردىڭ باسى ۇلكەن، كەۋدەسى بيىك، اياعى قىسقا، بەتى جالپاق، اۋزى كىشكەنتاي، ماڭدايى كەڭ، ءجۇزى اشاڭ، مۇرىندارى شولاق، كوزدەرى قارا، ءبىتىسى مىعىم، قولدارى قايراتتى… باجايلاپ تۇرساڭىز، نەبارى ءجۇز جىلدان سوڭعى، بوتەن ءبىر تىرشىلىك كەبىنە تۇسكەن بۇگىنگى قازاقتان ايىرىم بەلگىلەرى بار، بىراق جەتى عاسىر بۇرىنعى ءتۇپ اتاسىنا كوبىرەك ۇقسايتىن، ەتەنە جۇرت. كەيىنگى حالحا-موڭعول مەن ىشكى-موڭعول دا شىڭعىس حاننىڭ بايىرعى حالقىنان الىس ەمەس. بىراق… قازىرگى انتروپولوگتار شىڭعىس حان زامانىنا ولاردان گورى بۋرياتتار جاقىنىراق، «ناعىز موڭعول» وسى بۋرياتتار دەپ بىلەدى. البەتتە، ارالاسقا كوبىنەن تۇسكەن تۇرىك نەگىزدى رۋلار اسەرى. ال شىڭعىس حان جۇرتىنىڭ شىن مۇراگەرى، تىكەلەي جالعاسى قازاقتار ايدالاعا قاشىپ اۋرە…
مىنەز-قۇلىق. شىڭعىس حان جانە وعان جالعاس زامانداعى باتىس پەن شىعىستىڭ بارلىق دەرەكتەرى، تاتار اتاۋلىعا كوپە-كورنەۋ تەرىس پىكىردەگى، ولاردىڭ بويىنان تەك قانا جامانشىلىق ىزدەگەن ەلشى، ساياساتكەر، جيحانكەز، ءدىني قايراتكەر كۋالاردىڭ ءوزى بۇل حالىقتىڭ قايتپاس ەرلىگىنە تاڭ قالعان جانە اتاپ ايتىپ وتىرعان.
ولار قايراتتى جانە جاۋجۇرەك كىسىلەر. ساندارى كوپ ءارى جاقسى قارۋلانعان، دەگەن ماعلۇمات بەرەدى دومينيك جانە فرانتسيسك موناحتارى (مەتيۋ پاريس «شەجىرەسىنەن»).
ارقيلى ارميان دەرەكتەرىنىڭ بارلىعىندا دا «اتقىشتار حالقىنىڭ» قايتپاس ەرلىگى ناقتى مىسالدارمەن كورسەتىلگەن. ۇرىسقا تايسالماي كىرەدى، ءبارى دە جۇرەكجۇتقان باتىر دەيدى. تويىمسىز، جىرتقىش اڭعا ۇقساس، دەيدى.
ۇرىستا شارشاپ-شالدىقپايدى، سوعىستا جەڭىلۋدى بىلمەيدى. ادامزات زاڭىنان تىس. راقىم، مەيىردەن ادا. ارىستان مەن ايۋدان ارمەن دولى، دەگەن مەتيۋ پاريس.
ادام ايتقىسىز قاتال. ولارعا كىسى قانىن شاشۋ – سۋ توككەنمەن بىردەي. وزدەرىنەن باسقا بارلىق جۇرتتى قىرىپ، تۇگەسۋگە قۇمارتىپ وتىر، دەپ مالىمدەيدى كىشى ازياداعى تاتار اسكەرىنىڭ العى شەبىندە بولىپ قايتقان سيمون دە سەنت-كۆەنتين.
تاتارلار قان مايداندا اللا جاراتقان تىرشىلىك يەلەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءتوزىمدىسى; قايتپايدى، تايسالمايدى، دەگەن يبن ءال-اسير. تاتارلار شەگىنىپ، قاشۋدى بىلمەيدى. تاباندى، قايسار، دەگەن جانە ءبىر تولعامىندا.
تاتارلار كوزسىز باتىر دەگەن داڭققا جەتكەن، دەيدى كونتاريني.
بۇل رەتتە يوسافات باربارو ءبىرشاما تولىمدى ايعاق بەرەدى. اسكەري كىسىلەرى ايرىقشا جاۋجۇرەك، قايتپاس قاھارمان، دەيدى. بۇلاردىڭ ىشىندە اسا جوعارى دارەجەدەگى سايىپقىراندارى «دەلى-باحادۇر» – ەسسىز باتىر، ياعني كوزسىز ەر دەگەن اتاققا شىعادى. بۇل باتىرلار نە ىستەسە دە، ءتىپتى، اقىلعا سىيماس ارەكەت جاساسا دا، وسىنىڭ ءبارى ەرلىكتىڭ ەسەبى، باتىرلىق ناتيجەسى دەپ باعالانادى، دەلى-باحادۇردىڭ ۇيرەنشىكتى مىنەزى، وزىندىك كاسىبى دەپ سانالادى. بۇلار سوعىس-مايدان كۇندەرىندە قاتەردەن قايمىقپاي، جانىن اياماي، ۇرىسقا كىرىسىپ كەتەدى جانە ونى كورگەن قورعانشاقتىڭ ءوزى دەمدەنىپ، باتىرعا اينالادى. شىنىندا دا، بۇلارعا دەلى دەگەن اتاق تاۋىپ قويىلعان، ەسسىز بولماسا، جاسانعان توپقا قارسى جالعىز شابۋعا كىمنىڭ جۇرەگى داۋالاماق؟! – دەپ تۇيىندەيدى باربارو بۇل رەتكى لەپەسىن.
مىنە، وسىنشاما جۇرەكجۇتقان باتىرلىعىنا قاراماستان، بۇل حالىقتى مەيىربان، كەڭپەيىل دەپ باعالاعان ەكىنشى ءبىر ورايدا وسى باربارو. تاتار-قىپشاق جۇرتىمەن ۇزاق ون التى جىل بويى قالتقىسىز ارالاسقان، ءتۇز تۇرعىندارىنىڭ بار ءبىتىمىن ناقتى تانىعان، بار ءسوزىن ومىرلىك دەرەكتەر نەگىزىندە بايىپتاعان ءمارت جامپوزدىڭ رياسىز كوڭىلى.
تاتارلار كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە قاراپايىم جانە جۇعىمدى، كوپشىل، سوعىستا شۇعىل جانە قاتقىل، ومىردە كەيىسسىز، تالعاۋسىز، كونپىس جانە دۇنيەدەن قامسىز، دەگەن ۆيزانتيا تاريحشىسى گەورگي پاحيمەر.
جالپى، بۇلاردىڭ مىنەزى قاراپايىم، بار بولمىسىنان كونە زامان رۋحى اڭدالىپ تۇرادى، دەپتى چجاو حۋڭ.
كۇيشىل ەمەس، نارەنجىك ەمەس، بارعا ءمازىر، ءوزارا كومەكشىل، قوعامشىل، بەيباستاقتان تىس، تىرشىلىكتە تالعامسىز، دەگەن تاعى دا سول گەورگي پاحيمەر.
تاتارلار وتە قوناقجاي، بار ءمازىرىن مەيماندارىمەن بىردەي بولىسۋگە ىقىلاستى، سونىمەن قاتار، باسقالاردىڭ دا وزدەرىن ءداپ وسىلاي قابىلداۋىن تىلەيدى، دەگەن گايتون.
باسقا جۇرتتارمەن سالىستىرعاندا قيىندىققا ءتوزىمدى، جوقشىلىققا شىدامدى، اجەت-قاجەتى شەكتەۋلى، دەيدى ماركو پولو.
ون كۇن بويى ات ۇستىندە شابۋىلداسا دا، وت جاعىپ ىستىق تاماق ىشپەي، ارنەنى قورەك ەتىپ، اشقۇرساق جۇرە بەرەدى، دەيدى تاعى بىردە.
ولار الاڭسىز، بارعا ءمازىر قالىپتا كۇن كەشىپ جاتىر الميساقتان بەرى، دەگەن چاڭ چۋن.
جانى جارقىن، جۇرەگى تازا، ايارلىق، وتىرىكتەن تىس; ءوزى قانداي بولسا، ءبىلىس، ارالاس جۇرتتان دا سونى كۇتەدى، دەگەن گەورگي پاحيمەر.
وتىرىكتى جەك كورەدى، شىندىقتى ايرىقشا قۇرمەتتەيدى، دەپتى ريكولدو دە مونتە-كروچە.
تاتارلاردىڭ عۇرپى سونداي، جولدا جاتقان، بىرەۋدىڭ جوعالتقان نارسەسىن المايدى، دەپتى پەن دا-يا.
ىزگى سوپى، ويشىل چاڭ چۋن ايتادى:
تاتارلار بەرگەن سوزىنەن اينىمايدى.
جارلىقتى قالتقىسىز ورىندايدى.
قوناقپەن، جولاۋشىمەن اس-سۋى ورتاق.
جاقسىلىققا بىرگە قۋانىپ، قيىندىق جاعدايدى قاربالاسىپ، بىرگە كوتەرەدى.
بۇلار قادىم زاماننىڭ جاقسى قۇلىق، ۇلگىلى عۇرىپتارىن ساقتاپ قالعان!
تالعامپاز، كىرپياز، دالا جۇرتىنا مۇلدە جات داستۇردە تاربيە العان ءبىلىمدار چاڭ چۋن سولاي دەپتى.
بەنەديكت پولون كوشپەندى جۇرتتىڭ مىنەز-قۇلقى توڭىرەگىندە اجەپتاۋىر ماعلۇمات قالدىرعان.
بۇلار ءوزارا تاتۋ تۇرادى، دەيدى. بىرىنە ءبىرى مەيىرلى، بارىن قىزعانباي بولىسەدى، بۇل – جالپى جۇرتقا ورتاق مىنەز، دەيدى. ءوزارا جانجال، تارتىپسىزدىك جاعداي سيرەك، ويتكەنى بۇزىقتىق اياۋسىز جازالانادى.
ءتوزىمدى، سابىرلى، اشقۇرساق احۋالدىڭ وزىندە تاماعى توق ادامداي، اندەتىپ، ازىلدەپ جۇرە بەرەدى، دەيدى. سونىمەن قاتار، توي تويلاپ، ءىشىپ-جەۋ ۇلكەن قۋانىش دەگەن.
ۇرلىق بولمايدى. ۇيلەرىن بەكىتپەيدى، دۇنيە-مۇلىك اشىق جاتادى. اداسقان مال ۇشىراسسا، ەشكىم يەلەنبەيدى، قويا بەرەدى، نەمەسە ناعىز يەسىنە اپارىپ بەرەدى، دەيدى تاعى دا سول بەنەديكت پولون.
بۇل جۇرتتىڭ دالادا جايىلىپ جاتقان مالىندا نە باقتاشى، نە كۇزەتشى جوق، ويتكەنى ۇرلىق تا جوق، دەگەن يبن باتتۋتا.
باتىس حالىقتارىنا مۇلدە بەلگىسىز، جات جۇرت تۋراسىندا جان-جاقتى، مول دەرەك جيناقتاپ قايتقان كارپيني ءتۇز تۇرعىندارىنىڭ مىنەز-قۇلقىنا ارنايى توقتالادى:
تاتارلار وزدەرىنىڭ باسشىلارىنا رياسىز، قالتقىسىز باعىنادى، ايرىقشا قۇرمەتتەيدى، ولاردىڭ الدىندا جالعان سويلەۋى ەكىتالاي. بۇل رەتتە الەمدەگى باسقا جۇرت، ءدۇنياۋي بولسىن، رۋحاني بولسىن، قانداي دا كىسىلەرمەن سالىستىرعاندا ىجداعاتتى.
جالپى جۇرت ىنتىماقتى، تاتۋ. ءبىرىن ءبىرى قاتتى سىيلايدى. ازعانا تاماعىنىڭ ءوزىن ءبولىسىپ جەيدى.
ءوزارا جاتتىق، جەككورىنىش جوق، ءبىرىن ءبىرى قولداۋعا بەيىم، قادارىنشا قولقابىس، كومەك جاساۋعا تىرىسادى. قىزعانىش، كۇنشىلدىكتەن ادا.
ءوز ارالارىندا داۋ-داماي سيرەك، ءتىپتى، مۇلدە ۇشىراسپايدى. ءدۇرداراز قىربايلىق، جانجالدى شاتاق، توبەلەس، قارۋلى قاقتىعىس، ساباۋ، جارالاۋ، كىسى ءولتىرۋ اتىمەن جوق.
دۇنيەگە تالاسقان داۋ-شار بولمايدى. جولباسار قاراقشى جوق، ۇرلىق-قارلىق جوق. مۇكامال-مۇلىكتەرى جينالعان كيىز ۇيلەر مەن اربالى كۇيمەلەردىڭ ەسىگى بەكىتىلمەيدى، قۇلىپ سالىنبايدى. الدەبىر مال جوعالسا، ونى كورگەن ادام ۇستامايدى، نەمەسە وسىندايعا ارنايى بولىنگەن كىسىلەرگە اپارىپ تاپسىرادى، ال جوقشىسى سول ارادان ەشبىر شىرعالاڭسىز قايتارىپ الادى.
بۇل حالىق وتە ءتوزىمدى. ءبىر كۇن، ەكى كۇن ۇزاعىمەن اشىعىپ، ءنار سىزباسا دا، كىرجيىپ، سابىردان ايرىلمايدى، توق كىسىدەي، ولەڭ ايتىپ، ويناپ-كۇلىپ جۇرە بەرەدى. ات ۇستىندە قاقاعان ايازعا دا، اپتاپ ىستىققا دا توزە بىلەدى، شىنىققان، تاعاتى بەرىك جۇرت، دەيدى.
بۇدان ارى: «تاتارلاردىڭ مىنەز-قۇلقىنداعى جاقسى سىپاتتاردى ايتتىق، ەندى جامانشىلىق جاعىنا كەلەيىك»، – دەيدى كارپيني.
باسقا جۇرتتارمەن سالىستىرعاندا، بۇلار وتە تاكاپپار حالىق. وزدەرىنەن بوتەن ادام اتاۋلىنى جەك كورەدى، كەرەك دەسەڭىز، ۇلىق دەپ، كىشىك دەپ تالعاماي، ءبارىن دە قور، كەمشىن سانايدى.
جات جۇرتتىق كىسىلەرمەن قاتىستا اشۋشاڭ، كىدى. وتىرىكشى، الدامشى. سوزدەرىندە شىندىق از. ايلاكەر، ايار. اشكوز، ساراڭ، سۇرامشاق. ولار ءۇشىن بوگدە حالىقتىڭ كىسىسىن ءولتىرۋ بۇيىم ەمەس، دەپتى كارپيني.
پايدا تۇسەتىن جەردە وتىرىك ايتىپ تا جىبەرەدى، دەپتى گايتون وسى ءبىر ورايدا. ايتكەنمەن، جالعان سويلەمەيتىن ەكى ءتۇرلى جاعدايى بار: ءبىرى – اسكەر ىسىندە ەشكىم دە بولماعان ەرلىگىن ايتىپ ماقتانبايدى جانە قاشقانىن، قورقاقتاعانىن تاعى جاسىرمايدى; ەكىنشى – الدەنەندەي قىلمىس جاساسا، جاۋاپ كەزىندە امىرشىگە، نەمەسە تورەشىگە تەك قانا شىندىعىن ايتادى، ءتىپتى، باسى كەتەتىن ءىس تۋرالى بولسا دا، دەيدى.
شەت جۇرتتىق قانداي دا ءبىر كىسىگە سىيلاستىق كورسەتپەيدى، ىقىلاس تانىتپايدى، دەگەن ريكولدو دە مونتە-كروچە. بىراق وزدەرىنە ايرىقشا قۇرمەت جاسالۋىن تالاپ ەتەدى، دەپتى.
تاتارلار شەكتەن تىس تاكاپپار. الەمدەگى وزدەرىنەن باسقا بارلىق جۇرتتى مال ەسەپتى كورەدى، دەيدى سيمون دە سەنت-كۆەنتين.
بۇل جاعداي، ياعني كوشپەندىلەردىڭ وكتەم، ءوزىمشىل جانە باسقالاردى ادام قاتارىنا ساناماعان كەكىرت مىنەزىنە بەنەديكت پولون دا نازار اۋدارعان.
ولار باسقا حالىق ادامدارىنا جيرەنىشپەن، تىم بيىكتەن قارايدى. ەڭ اقىرى، تومەن تەكتى ءتىلماش، قىزمەتشىلەرىنە دەيىن، وزدەرىنە سەنىپ بەكىتىلگەن ەلشىلەردەن، ءتىپتى، مارتەبەلى پاپانىڭ وكىلى بولسا دا، ىلگەرى وزىپ، الدىن وراپ جۇرەدى، قابىلداۋ كەزدەرىندە ولاردان جوعارىراق جايعاسادى، دەگەن.
شەت جۇرت كىسىلەرىمەن ارالاسۋعا قۇلىقسىز، ءتىپتى، ۇناتپايدى، ويتكەنى ولاردى سويلەسۋگە تاتىمايدى دەپ بىلەدى، دەيدى سەنت-كۆەنتين.
البەتتە، سىرت كىسىلەرمەن ءجۇرىس-تۇرىس، شارۋا ءجونى بويىنشا تىلدەسپەي تۇرا المايدى. ءوزارا جاۋاپتاسۋى تاعى بار. مۇندايدا ادەپكى اۋەزىنە دەيىن جات كورىنگەن.
تاتارلار قىسقا جانە شۇعىل سويلەيدى، ۇندەرى تاماقتان شىعادى، دۇلەي جانە قورقىنىشتى دىبىستار، دەيدى سيمون دە سەنت-كۆەنتين.
جانە بوتەن جۇرتپەن سويلەسكەندە ادالدىق جاعىن جيىپ قويادى، دەپتى بەنەديكت پولون. اۋەلدە جارىلقاپ ۋادە بەرەدى، ارتىنان ارقيلى قاتالدىق جاسايدى. شايان سياقتى، سىرتتاي موماقان كورىنەدى دە، كۇتپەگەن جەردە ۋىتىن شاشادى، دەيدى.
ايتكەنمەن، وزدەرىنە بىردەن باعىنىپ، قۇلدىق تانىتقان جاعدايدا ولار ءبىتىم، كەلىسىم شارتىن جاقسى ساقتايدى، دەگەن ورىس ارحيەپيسكوپى پەتر ليون سوبورىندا، باتىس جۇرتتارىنىڭ الدىندا جاساعان اقپارات-مالىمدەمەسىندە. ياعني، جات بولسا دا، بوداندىق تانىتقان جۇرتقا كوزقاراس، ولارمەن قاتىناس باسقاشا.
ەندى، ءبىر پارا ءسوزىمىزدىڭ ءتۇيىنى رەتىندە، اۋەلدە ەلىن جەبە-نويان مەن ءسۇبىتاي-باحادۇردىڭ جورىقشى جاساعى شاپقان، بۇدان سوڭعى كەزەڭدە قىلىش سۋىرماي، باياندى، قاۋىپسىز بولاشاق ءۇشىن ءوز ەركىمەن ۇزىن ارقان بوداندىق قابىلداعان گرۋزيا تاريحشىسىنىڭ زامانالىق تولعامىن كەلتىرەيىك:
ءتۇر-تۇلعاسى دا، بولمىس-ءبىتىمى دە، تۇرمىس-سالتى، ءتىلى دە بىزگە مۇلدە جات ادامدار. ناننىڭ دەمىن بىلمەيدى، مالدىڭ ەتىمەن، سۇتىمەن عانا تاماقتانادى. بىراق تۇلعالارى كەلىستى، دەنەلەرى تولىمدى، اياقتارى مىعىم; شىرايلارى اشىق، كوزدەرى قىسىڭقى، ۇزىنشاق، قاپ-قارا جانە وتكىر، باستارى ۇلكەن، شاشتارى قالىڭ، قارا، ماڭدايلارى جالپاق، مۇرىندارى ءتامپىش، تاناۋلارى كىشكەنتاي، بەتتەرى شىعىڭقى; ەرىندەرى جۇقا، اۋىزدارى كىشكەنتاي، تىستەرى تەپ-تەگىس، اپپاق; ساقالدارى جوققا ءتان. ايەلدەرىنىڭ دە، ەركەكتەرىنىڭ دە تۇرلەرى [بىزبەن سالىستىرعاندا] تاڭ قالارلىقتاي وزگەشە. سونىمەن قاتار، ەرجۇرەك جانە وزدەرىنىڭ قاتاڭ سەرىپپەلى ساداقتارىنان ەشبىر ساۋىت توقتاتا الماس اۋىر جەبەلەردى ءمىنسىز اتاتىن ساداقشى; اسىرەسە اتقا مىقتى; ات ۇستىندە وسكەن جانە جاي تارتۋعا جاسىنان ماشىقتانعان. بۇل كىسىلەرگە سىرتتاي قاراپ تۇرعاندا ەسسىز، اقىلسىز دەرسىڭ. بىراق بۇلاردىڭ بويىندا ارقيلى دانالىق بار، اقىلعا كەنىش; ءسوزى از، جالعانى جوق. ۇلىق بولار، كىشىك بولار، ءتىپتى، كەلەلى كەڭەس ۇستىندە دە، بۇلاردىڭ اراسىندا ەشكىمگە جاعىنىش، جارەۋكە اتىمەن ۇشىراسپايدى. ايتا بەرسەك، ءسوزىمىز ۇزارىپ كەتەر، دەپتى («كارتليس تسحوبرەۆا» – ءانونيمدى «گۇرجى شەجىرەسىنەن»).
ايەل جانە وتباسى
ءبىز ورايىنا قاراي، جوعارىدا كەلتىرگەن، كوشپەندىلەر بولمىسىن ايعاقتايتىن ناقتى دەرەكتەر، البەتتە، جالپى جۇرتتىڭ ەكىنشى جارىمى – ايەلدەر قاۋىمىنا دا قاتىستى. ايتكەنمەن، ەركەك پەن ايەلدىڭ ءبىتىسى ارقيلى، مىنەز-قۇلقى مەن تىرشىلىك كەبىندە ايىرىم بەلگىلەر ۇشىراسۋى دا تابيعي جاعداي. سونىمەن قاتار، قوعامنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى دە ەكى جىنىستىڭ ارا قاتىناسى، ايەلدەردىڭ وتباسىلىق، الەۋمەتتىك ورنىنا بايلانىستى. ەجەلگى مۇرالاردا بۇل جاعى دا ەسكەرۋسىز قالماعان.
بۇل ولكەدە مەن كورگەن ءبىر كەرەمەت – ايەلدەر ايرىقشا قۇرمەتتە ەكەن. ءتىپتى، ەركەكتەرىنەن ارتىق سىيلى. ال حان مەن ءامىر، ۇلىقتاردىڭ قاتىندارى تۋرالى ايتىپ بولمايدى، دەگەن يبن باتتۋتا. تەك كەيىنگى التىن وردا كەزەڭى عانا ەمەس، كوشپەندىلەر اراسىندا الميساقتان قالىپتاسقان احۋال.
تاتار ايەلدەرى ايرىقشا سىيلى، دەگەن ريكولدو دە مونتە-كروچە. تاتارلار ايەلدەرىن الەمدەگى بارلىق جۇرتتان ارتىق قۇرمەتتەيدى، دەپتى ەكىنشى ءبىر ورايدا.
بۇلاردىڭ ايەلدەرى عاجايىپ. ەرلەرىنە ادال، شارۋاعا ىسپار، دەگەن ماركو پولو.
ايەلدەرى تولىقشا كەلەدى، مۇرنى نەعۇرلىم ءتامپىش بولسا، سوعۇرلىم سۇلۋ سانالادى، دەيدى رۋبرۋك. XVIII عاسىرداعى قازاققا قاتىستى شەت جۇرتتىق دەرەكتەردە ءداپ وسىلاي. ءتىپتى، شەشەلەرى بەسىكتەگى قىز بالالاردىڭ كەڭسىرىگىن مايمەن، باسا سىلاپ، مۇمكىندىگىنشە ءتامپىش جاساۋعا تىرىسادى ەكەن.
ۇيلەنەتىن كىسى ادەتتە باسى بوس قىزدى اتا-اناسىنان وتە قىمباتقا ساتىپ الادى (ياعني، قالىڭمال تولەيدى، – م.م.), دەپتى كارپيني.
ايەلدى تەك قانا ساتىپ الادى. سوندىقتان، قىزداردىڭ اجەپتاۋىر وتىرىپ قالاتىن جاعدايلارى بولادى. ويتكەنى، اتا-اناسى كۇيەۋگە ساتقانعا دەيىن قىزدارىن قيا باستىرماي، ۇستاپ وتىرادى، دەيدى رۋبرۋك.
ەگەر بويجەتكەن قىزدىڭ كولدەنەڭ ءجۇرىسى اشكەرە بولسا، ويناسى مەن ەكەۋى بىردەي ولىمگە كەسىلەدى، دەگەن كارپيني.
رۋبرۋك قىز ۇزاتۋ ءراسىمىن بايىپتايدى. قىزىن بەرۋگە كەلىسكەننەن سوڭ، اكەسى توي جاسايدى، ال قىز جاقىن تۋىستارىنىڭ ءبىرىنىڭ ۇيىنە قاشىپ بارىپ تىعىلادى. سوندا اكەسى: «مىنە، قىزىم سەنىكى، قايدان ىزدەسەڭ دە، تاۋىپ، اكەتە بەر!» – دەيدى. جىگىت جولداستارىمەن بىرگە ىزدەپ، قىزدى تاپقان سوڭ، ءوز ۇيىنە كۇشپەن الىپ كەتكەندەي بولادى، دەپتى.
ۇزاتۋ تويى كەزىندە قىزدىڭ اتا-اناسى، تۋىستارى دابىل قاعىپ، ولەڭ-جىرمەن، جىلاپ-سىقتاپ شىعارىپ سالادى، بەينە ءبىر ولگەن كىسىنى جوقتاعانداي، دەيدى ريكولدو دە مونتە-كروچە.
العان ايەلدەرىن جۇكتى بولعانشا جانە بالا تاپقانشا قاتىن ەسەبىندە سانامايدى. بەدەۋ ايەلدى، كوڭىلىنە جاقپاسا، توركىنىنە قايتارىپ جىبەرەدى، دەيدى ۆينتسەنت دا بوۆە.
ۇيلەنگەندە ءبىرىنشى، ەكىنشى دارەجەلى تۋىستىق ساقتالادى (ياعني، بىرگە تۋعاندار مەن نەمەرەلەس اعايىندار ۇيلەنە المايدى، – م.م.). ايەل جاعىنداعى تۋىستىق (بالدىزدار، نەمەرەلەس قۇداشالار، – م.م.)مۇلدە ەسكەرىلمەيدى، سوندىقتان اپالى-ءسىڭىلىلى قىزدارعا ءبىر ۋاقىتتا، نەمەسە بىرىنەن سوڭ بىرىنە ۇيلەنە بەرەدى، دەيدى رۋبرۋك.
سياپات تولەم (قالىڭمال) قىزدىڭ شەشەسىنە بەرىلەدى، ال قالىڭدىق كۇيەۋىنە ەشتەڭە (جاساۋ، – م.م.) اكەلمەيدى، دەگەن ماركو پولو.
ۇزاتىلعان قىز بارعان جەرىندە بالا كوتەرگەنشە تيەسىلى جاساۋىن الا المايدى، دەپ ايعاقتاعان ۆينتسەنت دە بوۆە.
كۇيەۋى ولگەن جاعدايدا ايەل ءوزىنىڭ توركىن جۇرتىنا قايتىپ بارا المايدى، وعان مارقۇمنىڭ جاقىن تۋىستارىنىڭ ءبىرى ۇيلەنەدى، دەپتى ريكولدو دە مونتە-كروچە.
اعاسى ولسە، ءىنىسى، ءىنىسى بولماسا، باسقا ءبىر جاقىن، قانداس تۋىسى، ءوزىنىڭ ايەلى بار، جوعىنا قاراماستان، جەسىرىنە ۇيلەنۋگە مىندەتتى بولعان. (كارپيني).
اعاسى ولسە، جەسىرىن ءىنىسى، نەمەسە باسقا ءبىر جاقىنى الادى، دەپتى بەنەديكت پولون.
اعاسى ولگەندە ءىنىسى جەسىرىن الادى، دەيدى ماركو پولو.
جەڭگەسىن العان امەنگەرلىك تۋرالى دەرەك ءراشيد-ءاد-دين شەجىرەسىندە دە بار. كوشپەندى، جاۋگەر تىرشىلىك ورايىنان تۋىنداعان قاجەتتىلىك. بالا قامقورسىز، جەتىم قالمايدى، مال-مۇلىك يەسىز شىعىنعا ۇشىرامايدى. قازاقتا كۇنى كەشەگە دەيىن ساقتالىپ كەلگەن ءداستۇر.
تاتارلار وزدەرىنىڭ تۇرمىس-احۋالىنا قاراي، قانشا ايەل العىسى كەلسە، سونشاسىن الادى، دەگەن كارپيني.
ولار ايەلدىڭ قانشاسىن اسىراپ، ساقتاي الاتىن بولسا، سونشاسىنا ۇيلەنەدى، تەكتى اۋلەتتەن شىقپاسا، ءبارى دە كۇيەۋىنىڭ مەنشىگى سانالادى، دەپتى بەنەديكت پولون.
ون ايەل، ءتىپتى، ءجۇز ايەل العاندار ۇشىراسادى، دەگەن كارپيني.
كوپ ايەلدىڭ ىشىندە العاشقى ايەل ەڭ ۇلكەنى جانە ەڭ سۇيىكتىسى سانالادى، دەيدى ماركو پولو.
ەگەر تاتاردىڭ كوپ ايەلى بولسا، ونىڭ ارقايسىسىنىڭ ءوز وتاۋى، ءوز وشاعى بولادى، دەيدى كارپيني. ەرى كەزەكپەنەن، ءار كۇنى ءار ايەلدىڭ ۇيىنەن تاماقتانادى جانە قونىپ جاتادى. ايتسە دە، كوپ ايەلدىڭ ىشىندە بىرەۋى ۇلكەن (ياعني، بايبىشە، – م.م.) سانالادى، سوعان وراي قۇرمەتى دە ارتىق، قاسىندا كوبىرەك بولىپ، شاڭىراعىندا كوبىرەك تۇنەيدى، دەگەن كارپيني.
ءبىر كىسىنىڭ قانشا ايەلى بولسا دا، بۇلاردىڭ اراسىندا اراز-رەنىش ۇشىراسا قويمايدى، دەيدى كارپيني ىلكىدەگى ءسوزىن ۇستەپ.
تاتار ايەلدەرى ارىنىڭ تازالىعىن ساقتايدى، بوتەن قىلىق ۇشىراسپايدى، دەگەن تاعى ءبىر تۇستا.
وسىعان كەرىسىنشە، ەگەر تۇرمىستاعى ايەل مەن الدەبىر ەركەك زيناقورلىق ۇستىندە ۇستالسا، وندا ەكەۋى قاتارىنان ولتىرىلەدى، دەپتى.
ويناس، بىلىق جاعدايى اشكەرە بولسا، ەركەكتى دە ولتىرەدى، دەگەن بەنەديكت پولون.
ەگەر الدەكىم ءوز ايەلى جانە قۇما، كۇڭدەرىنەن باسقا ءبىر ايەلمەن، نەمەسە بوتەن كۇڭمەن اشىنا بولسا، ەشقانداي اياۋسىز، ولىمگە كەسىلەدى، دەپتى اندرە لونجيۋمو.
ايتسە دە، كولدەنەڭ ءجۇرىس – وتە سيرەك وقيعا بولسا كەرەك.
تۇرمىستاعى ايەلدەرى ار تازالىعى جاعىنان باسقا حالىقتاردىڭ بارىنەن جوعارى، دەپ اتاپ ايتقان بەنەديكت پولون.
كۇيەۋلەرىنە مەيلىنشە ادال، دەپ جازادى ريكولدو دە مونتە-كروچە.
تۇرىك ايەلدەرىنىڭ بەتتەرى اشىق، ولار بۇركەنىش تۇتپايدى، دەگەن يبن باتتۋتا. ايەلدىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىستا، ءۇي ىشىندە ەركەكتەرمەن تەڭدىك جاعدايىن ناقتى كورسەتكەن.
توي، مەرەكە، ءماجىلىس ۇستىندە ايەلدەردىڭ ەركەكتەرمەن بىرگە، ارالاس وتىرۋىنا تىيىم جوق، دەگەن چجاو حۋڭ.
بۇل جاعدايدى ماركو پولو دا ايعاقتاپ ايتقان. وردادا وتكەرىلەتىن ءسان-سالتاناتتار كەزىندە ۇلى حاننىڭ باس بايبىشەسى تاقتىڭ سول جاق قاپتالىندا وتىرادى، بۇدان سوڭ حانزادالار مەن ۇلكەن ۇلىقتاردىڭ ايەلدەرى دە، وسىنداعى كۇيەۋلەرىنىڭ اتاق-دارەجەسىنە سايكەس، وزدەرىنە بەكىتىلگەن جەرىنە جايعاسادى دەگەن.
ەركەك شاڭىراق يەسى بولسا، ايەل – وشاق يەسى سانالعان. كاسىپتىك، تۇرمىستىق ايىرىم دا وسى ورايدان تۋىندايدى.
كيىز ءۇي ىشىندەگى ورىن تۋراسىندا از-ماز دەرەك قالدىرعان رۋبرۋك وتاعاسىنىڭ توسەگى تورگە سالىنادى دەپ جازعان. ايەلگە تيەسىلى بولىك – توردەن ەسەپتەگەندە سول جاق (كەيىنگى قازاق ەسىكتەن ساناپ، وڭ جاق دەگەن، – م.م.). بوساعادان كىرە بەرىستە (وسى، ايەل بولىگىندە، – م.م.) ءسۇت (قىمىز), نەمەسە باسقاداي سۋسىن قۇيىلعان تورسىق جانە ىدىس-اياق تۇرادى. توردەن قاراعاندا وڭ جاق (قازاقشا، كىرەبەرىس ەسىكتىڭ سول جاق قاپتالى – م.م.) ەركەككە تيەسىلى. ەر ادام سىرتتان كەلگەندە ايەل جاعىنا قورامساعىن (البەتتە، باسقا دا قارۋ-جاراعىن، – م.م.) ىلمەيدى، دەپ انىقتاعان رۋبرۋك. جەكە شاڭىراق استىنداعى ءبولىنىس ءراسىمى قازاق اراسىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعانىن كورەمىز.
ۇيگە قاجەتتى شارۋانىڭ بارلىعىن ايەلدەرى جاسايدى; ەركەكتەردىڭ ەشقانداي الاڭى جوق: سوعىسادى، سەيىل قۇرادى، قۇس سالىپ، اڭ اۋلايدى، دەپتى ماركو پولو.
ۇيدەگى بارلىق شارۋاشىلىق ايەلدىڭ موينىندا: كيىم-كەشەك تىگەدى، كيىز ۇيلەرىن بۇتىندەيدى، تۇيەگە جۇك تەڭدەيدى، اربا، كۇيمە ايدايدى. ەركەكتەر مال باعادى، وق جونادى، اڭ اۋلايدى، ساداق تارتۋعا ماشىقتانادى، باسقاداي ارتىق جۇمىسى بولمايدى، دەگەن كارپيني.
ءۇي شارۋاسىنىڭ ءبارىن ايەلدەر جاسايدى. ەركەكتەر تەك قانا وق جونادى، ساداق تارتۋعا جاتتىعادى، دەيدى بەنەديكت پولون.
رۋبرۋك ايتادى:
ايەلدەردىڭ مىندەتى – كۇيمەلەردى ايداۋ، ارباعا ءۇي ورناتۋ جانە ءتۇسىرۋ، سيىر ساۋ، ماي ايىرۋ، قۇرت قايناتۋ، تەرى يلەۋ جانە ونى تىگۋ. سونىمەن قاتار، كيىز باسۋ جانە ءۇيدى جابۋ (ياعني، تۋىرلىق، تۇندىك، ۇزىك دايىنداۋ، – م.م.). قوي-ەشكىنى ايەل-ەركەك بىرگە قاراۋىلدايدى، كەيدە ەركەك، كەيدە ايەل ساۋادى. ەركەكتەر جىلقى باعادى، بيە ساۋادى. قىمىز پىسەدى، تورسىق جاسايدى. تۇيەگە قارايدى، وعان جۇك ارتادى. كيىز ءۇيدىڭ سۇيەگىن شىعارادى، اربا جاسايدى. جاق يەدى، وق جونادى، ات ابزەلىن جابدىقتايدى، ەر قوسادى، دەپتى رۋبرۋك.
تاتارلار جورىققا اتتانعان كەزدە كوبىنە-كوپ ايەلدەرىن، بالا-شاعاسىن الا جۇرەدى، دەگەن چجاو حۋڭ. ايەلدەر جۇككە، دۇنيە-مۇلىك، كيىم-كەشەك، كەرەك-جاراققا يە بولادى. بۇلاردا كيىز شاتىرلاردى تەك ايەلدەر عانا قۇرىپ، ورناتادى، كۇشكولىكتىڭ، اربالاردىڭ جۇگىن تۇسىرەدى، ءمىنىس اتتارىنىڭ ەرتوقىمدارىن الادى; بۇلاردىڭ ايەلدەرى دە اتقا جۇرگىش، دەيدى.
ايەلدەرى اتقا ەركەكتەر سياقتى، تاقىمىن ايىرىپ وتىرادى، دەگەن رۋبرۋك.
ايەلدەرى اتقا ەركەكشە مىنەدى، دەيدى سەنت-كۆەنتين; بۇل جاعداي وعان اسا تۇرپايى بولىپ كورىنگەن.
جورىقتا، اتتانىستا مالدارىن دا، ايەلدەرىن دە بىرگە الىپ جۇرەدى، دەپتى مەتيۋ پاريس.
تەك شارۋاشىلىق جونىمەن عانا ەمەس.
ايەلدەرى جاۋعا قارسى تايسالماي شابادى، دەيدى ءراشيد-ءاد-دين.
ولاردىڭ ايەلدەرىنە دەيىن قارۋلانعان، اتقا شابادى، ەشكىمدى ايامايدى، دەگەن موناح يوردان.
تاتار ايەلدەرى اتقا مىقتى، ەركەكتەرمەن تەڭ دارەجەدە شابۋىلداپ، ۇزاق ۋاقىت بويى ات ۇستىندە جۇرە بەرەدى. قورامساق اسىنىپ، ەركەكتەر سياقتى ساداق تارتاتىن ايەلدەر دە ءجيى كەزدەسەدى، دەگەن كارپيني.
قىزدارى مەن ايەلدەرىنىڭ بارلىعى دا اتقا جۇرۋدە ماشىقتى، قورامساق پەن جاق بايلانعان، دەيدى سەنت-كۆەنتين.
ولاردىڭ ايەلدەرىنە دەيىن قارۋ-جاراقتى، تۇگەلدەي اتقا شابادى جانە ەشكىمدى ايامايدى. مايداندا جاقسى سوعىسقان ايەلدەرى ايرىقشا قۇرمەتتى، [ال قىزدارى] بىزدەگى ماتانى شەبەر توقيتىن، كەستەنى ادەمى تىگەتىن سۇلۋلار سياقتى، ەڭ جاقسى قالىڭدىق سانالادى، دەيدى ەسىمى بەيمالىم فرانتسيسك موناعى تاتار قاۋپى تۋراسىندا جالپى جۇرتقا جولداعان ۇندەۋىندە (مەتيۋ پاريس «شەجىرەسىنەن»).
كوپتەگەن ايەلدەر، اسىرەسە بويجەتكەن قىزدار جاي تارتۋعا ماشىقتى جانە ەركەكتەرمەن بىردەي اتقا جۇرگىش، دەگەن بەنەديكت پولون.
تاتار ايەلدەرى تاماشا جاۋىنگەر، اسىرەسە ساداق اتاتىندارى، دەپتى، باتىسقا جەتكەن ورىس ارحيەپيسكوپى پەتر.
ەركەكتەرى سياقتى، ايەلدەرى دە سوعىس ونەرىنە جەتىك، دەگەن مەتيۋ پاريس.
ەركەكشە كيىنگەن تاتار ايەلدەرى ۇرىسقا تايسالماي كىرىسەدى، دەيدى فوما سپليت.
تاتار ايەلدەرى ەرلىگىمەن، جاۋىنگەرلىگىمەن ايگىلى. ەركەكتەرشە اتقا شابادى، ەركەكتەر سياقتى، جانىنا ساداق بايلانعان ايەلدەردى ءجيى كورەسىز، دەپ جازعان ريكولدو دە مونتە-كروچە.
ايەلدەرى دە ەركەكتەرى سياقتى جاۋىنگەر كورىنەدى، ات ۇستىندە جۇرەدى، ساداق تارتادى; ولار ۇرىس-مايدان كەزىندە ەركەكتەردەن ارمەن قاھارمان دەپ ايتادى، ماسەلەن، كەيبىر رەتتە، ەرلەر تايقىعان كەزدىڭ وزىندە قاشپاي، قاتەرگە قاراماي، تابانداسىپ شايقاسادى ەكەن، دەيدى دومينيك موناعى يۋليان.
ەندىگى ءبىر ورايدا ريكولدو بۇرناعى كەزدە، تۇپكى جۇرتتاعى الدەبىر ۇرىستا سانى شەكتەۋلى ەركەك اتاۋلى ءتۇن جامىلا، تۇتقيىل اتتانىپ، جاۋعا تاڭ سارىدە تۋ سىرتىنان تيگەندە، جالپى قاراسىن ءۇشىن باستاپقى شەپتە قالدىرعان ايەلدەردىڭ بەتپە-بەت تۇستان دۇرك كوتەرىلگەن، اقىرى وسىنداي، ەكى جاقتى قىسپاق ارقاسىندا تاتارلاردىڭ سانى ارتىق، كۇشى باسىم دۇشپاندى قيراتىپ جەڭگەن وقيعاسىن باياندايدى. ءسىرا، تاريحي نەگىزدى، ءوز ۋاقىتىندا كەڭىنەن تاراعان اڭگىمە بولسا كەرەك.
ۇرىس، شابىس كەزىندەگى جەكە ءبىر ايەلدەردىڭ قايراتى تۋرالى ناقتى ماعلۇماتتار ۇشىراسادى. سونداي-اق توپ باستاعان، قول باستاعان قاھارمان ايەلدەر دە بولعان. ماسەلەن، شىڭعىس حاننىڭ شوبەرەسى، ەكە ۇلىستىڭ تۇتاستىعى جولىندا قۇبىلاي قاعانمەن وتىز جىل شايقاسقان قايدۋ حاننىڭ جاۋىنگەر قىزى، جەتىسۋدا تۋىپ-وسكەن قۇتۇلۇن-شاقا تۋرالى حيكايا ءوز الدىنا ءبىر تاۋاريح. شاعاتاي ۇلىسىن دا، التىن وردانى دا جاقسى بىلگەن جيحانكەز شيلتبەرگەر سادۇر-مالىك دەگەن قولباسى ايەل تۋرالى جازادى: ءتورت مىڭدىق قارۋلى جاساعى بار ەكەن، كوپشىلىگى ايەل، ءبارى دە اتتى جانە ساداقشى، ۇرىس-سوعىستان تايىنبايدى، دەگەن.
شىڭعىس حان زامانى جانە وعان جالعاس داۋىردەگى دالالىق ايەل زاتى – ءوزىنىڭ نەگىزگى، زايىپتىق مىندەتى، انالىق پارىزىمەن قاتار، ءبىر جاعىنان جاراقتى جاۋىنگەر عانا ەمەس، كەيبىر رەتتە رۋ، تايپا كوسەمى، ودان دا وزىپ، بۇكىل ۇلىستىڭ ءامىرشىسى بولعانىن كورەمىز.
تاتار ايەلى ءۇي-وشاعىن باسقارادى، ءتىپتى، ەل بيلەيدى، دەگەن ريكولدو دە مونتە-كروچە.
جالپىعا بەلگىلى، ادەپكى جاعداي. بۇل رەتتە الدىڭعى كەزەكتە شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ تۋعان اناسى، قوڭىرات تەكتى وگىلەن، سۇيىكتى جۇبايى، قوڭىرات قىزى بورتە، وعان جالعاس باس بايبىشەلەر: مەركىت قۇلان، اتاۋلى تاتار رۋىنان شىققان ەسۋلۋن مەن ەسۋقات ەسىمدەرىن ايتۋعا بولادى. بارلىق ۋاقىتتا قۇدىرەتتى تۇلعانىڭ وزىنە ىقپال ەتىپ وتىرعان. كەنجە كەلىنى، كەرەي قىزى سۇرعاقتان شىڭعىس حاننان سوڭعى كەزەڭدەگى مۇقىم ەكە ۇلىس تاعدىرىندا قانداي شەشۋشى قىزمەت اتقارعانى بار تاريحتان بەلگىلى. تۋعان قىزدارى، ياعني قيات تەكتى شەشەكەن مەن الاعاي-بيكە – ارقايسىسى ءبۇتىن ءبىر ايماققا ءامىر جۇرگىزگەن. قۇلاعۋ حاننىڭ بايبىشەسى، كەرەي قىزى توعىز-قاتىننىڭ امبە ەلحان ۇلىسىندا قانداي ىقپالدى بولعانى، جاڭاعى شەشەكەننىڭ نەمەرەسى ورگەنە-قاتىننىڭ شاعاتاي ۇلىسىن جەكە-دارا بيلەگەنى سول كەزدەگى شەجىرەلەردە تاڭبالانعان. كەيىندە قالاي باعالانسا دا، ۇلىس تاريحىنداعى بەلگىلى ءبىر بۇلاعاي كەزەڭدەردە قاعان قىزمەتىن اتقارعان نايمان قىزى تورەگەنە مەن مەركىت وعۇل-قايمىشتىڭ تەجەۋسىز، زور بيلىككە جەتۋى دە كەزدەيسوق ەمەس. ەڭ جوعارعى دەڭگەيدەگى ۇلىق ايەلدەردىڭ ءتىزىمىن بۇدان ارى دا جالعاستىرا بەرۋگە بولار ەدى.
وكىمى زور اۋلەتتىڭ وزىندەگى ايەلدەردىڭ عۇزىرى وسىنشاما دەسەك، اۋىل اراسى، ءۇي ىشىندەگى ايەل-انانىڭ بەدەلى مەن قادىر-قۇرمەتى قانشالىق بولعانىن ەلەستەتۋ قيىن ەمەس. تۇپتەپ كەلگەندە، وسىنىڭ ءبارى ەجەلگى كوشپەندى تۇرىك قاۋىمىنداعى قوعامدىق-الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ ايناسى، ول زاماندا جەر-الەمدە بولماعان احۋال، ايەل زاتىنىڭ ەل ومىرىندەگى وزىندىك ورىن-تۇرعىسىنىڭ (جۇباي، انا، جاۋىنگەر، كوسەم) ناقتى كورسەتكىشى دەپ بىلۋگە ءتيىسپىز.
بالا
ايەلدى كوپتەپ الىپ، تۇرمىستا ەركە-بۇلا ۇستاعاندىقتان، بۇل حالىق تەزىنەن ءوسىپ-ءونىپ، كوبەيدى جانە بار قاجەتىن مولىنان تاۋىپ وتىر، دەگەن گەورگي پاحيمەر.
كوپ ايەل العاندىقتان، بالالارى دا كوپ; بالالارىن ايەلدەرىنەن ارتىعىراق جاقسى كورەدى، دەپتى ريكولدو دە مونتە-كروچە.
ايەلدەر تولعاتقاندا توسەككە جاتىپ بوسانبايدى، دەيدى رۋبرۋك. ءسىرا، كۇنى كەشەگى قازاق ايەلى سياقتى، ارقانعا اسىلاتىن بولعان.
بالا تۋعاندا توي (شىلدەحانا) جاساعان ء(راشيد-ءاد-دين).
ءسابيدى [تال] بەسىككە سالادى. بەكتەر مەن حانداردىڭ بالالارىنىڭ بەسىگى التىندى، كۇمىستى بولماق ء(راشيد-ءاد-دين).
بالالارىن ەكى-ءۇش جاسىندا اتقا مىنگىزەدى. ءسويتىپ، قارشادايىنان تىزگىن ۇستاپ، ەركىن ءجۇرىپ جانە شاپقىلاپ ۇيرەنەدى (كارپيني).
بالالارى كىشكەنتاي كەزىنەن اتقا ءمىنىپ ۇيرەنەدى، جىلقىنىڭ، باسقا دا مالداردىڭ ايداۋ، باعىمىندا جۇرەدى، ەرەسەك تارتقاندا اكەلەرىمەن بىرگە سوعىسقا كىرىپ، كومەكشى، قارۋ كوتەرۋشى قىزمەتىن اتقارادى، دەيدى ۆينتسەنت دە بوۆە.
ولار بالالارىن ءۇش-ءتورت جاستان ساداق تارتۋعا باۋليدى، دەيدى بەنەديكت پولون.
بالالار بويىنا، جاسىنا قارايلاس ساداق ۇستاپ، نىسانا اتىپ ماشىقتانادى. سوندىقتان كۇشتى بولىپ، ەپتى بولىپ، باتىر بولىپ وسەدى، دەگەن كارپيني.
بۇعاناسى بەكىمەستەن اڭ اۋلاۋعا ۇيرەتكەن. العاشقى ءساتتى اۋدان سوڭ جاس بالانىڭ باس بارماعىن مايلايتىن سالت بولىپتى ء(راشيد-ءاد-دين).
تاتارلار ات ۇستىندە تۋىپ، ات ۇستىندە وسەدى، دەپتى چجاو حۋڭ.
كوپ ايەلدەن تۋعان بالالاردىڭ ءبارىنىڭ قاقىسى بىردەي، ونىڭ ىشىندە بايبىشە، توقال عانا ەمەس، قۇمادان تۋعاندار دا تەڭ سانالادى، باسقالارمەن قاتار ەنشىسىن الادى، اكەسى بەك بولسا، ول دا بەك بولادى (كارپيني).
بۇعان شىڭعىس حان اۋلەتىنىڭ تاريحى ناقتى ايعاق.
ءتىپتى، قىزمەتشى، كۇڭنەن تۋعان ۇلداردىڭ ءوزى حانزادا سانالعان ء(راشيد-ءاد-دين، ءجۋۆايني، ت.ب.).
اكە-شەشەنىڭ ءۇي-جايى (ياعني قارا-شاڭىراق، – م.م.) قاشاندا كەنجە ۇلعا تيەسىلى، دەيدى رۋبرۋك.
موعۇل-تۇرىكتەردىڭ ءراسىم-سالتى بويىنشا، اكەسى كوزى تىرىسىندە ۇلكەن ۇلدارىن ءۇي-جاي، مال-مۇلىك ەنشى بەرىپ، ءبولىپ شىعارادى. قالعانىنىڭ ءبارى كەنجە ۇلعا تيەسىلى، دەيدى ءراشيد-ءاد-دين.
بۇل كەنجە ۇل، كوبىنە ءوزىنىڭ تۋما ەسىمى كولەڭكەدە قالىپ، وتشىگەن، نەمەسە وتشى، وتەگىن اتاناتىن بولعان ء(راشيد-ءاد-دين، ءجۋۆايني، ت.ب.). وتشىگەن دەگەن نىسپى – تۇرىكشە «وت» جانە «تەگىن»، ياعني ءامىر (حانزادا، – م.م.) دەگەن سوزدەردەن قۇرالعان، وت يەسى، وشاق يەسى، اۋلەتتىڭ، شاڭىراقتىڭ ۇيتقىسى دەگەن ماعنانى ايعاقتايدى، دەپ ناقتىلاپ، تاراتىپ جازادى ءراشيد-ءاد-دين.
كوشپەندىلەر ۇلدى قۇرمەتتەسە، قىزدى ارداقتاعان. بۇل – ايەلدىڭ قاۋىمداعى تەڭدىك جاعدايىنا بايلانىستى. اتالى، تەكتى جەردەن، حان اۋلەتىنەن شىققان قىزدار وسە كەلە شاڭىراق ۇيتقىسى، ەل اناسى عانا ەمەس، ۇلكەن بيلىككە، حاندىق دارەجەگە جەتكەن مىسالدار وتە كوپ. مانا شەت-جاعالاپ ايتتىق. بۇل رەتتە شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ اتاقتى قاتىندارى تۇرىپتى، جۇرت ۇستاعان قىزدارى شەشەكەن مەن الاعاي-بيكە، شىن مانىسىندە حان تاعىن يەلەنگەن كەلىندەرى: تورەگەنە مەن وعۇل-قايمىش جانە بايتاق ەكە ۇلىستىڭ ءوز تۇسىنداعى ساياسي ومىرىنە ايرىقشا ىقپال ەتكەن ءھام بۇكىل بولاشاعىن ايقىنداعان سۇرعاقتان ەسىمدەرىن اتاپ شىعۋدىڭ ءوزى جەتكىلىكتى.
كيىم
كيىمدەرى مال تەرىسى جانە اڭ ەلتىرىسى، دەگەن چاڭ-چۋن.
بۇل – جالپى سىپات. البەتتە، كيىم جازدىق جانە قىستىق بولىپ بولىنگەن، ەركەك، ايەل كيىمى ءوز الدىنا.
ءبىزدىڭ ارقايسىمىزعا ۇزىن ءجۇندى قوي تەرىسىنەن تىگىلگەن تون، ءدال سونداي شالبار، شولاق قونىشتى ەتىك، كيىز بايپاق جانە ەلتىرى باسكيىم (تىماق؟ بورىك؟) الىپ كەلدى، دەپ جازعان رۋبرۋك، ەدىلدەگى باتۋ حان ورداسىنان قاراقورىمعا، ياعني موڭكە حاننىڭ عۇزىرىنا اتتانار الدىنداعى دايىندىق ورايىندا.
تون ءاماندا جاعالى بولعان («قاستەرلى شەجىرە»).
ولاردىڭ كيىمدەرى (تون، – م.م.) سۋىق وتكىزبەستەي، ەكى قابات تەرىدەن تىگىلەدى، ءبىرىنىڭ ءجۇنى سىرتقا قاراتىلعان، كولدەنەڭ كوزگە تۇكتى قابىرشاق كورىنەدى، دەپتى فوما سپليت.
قىستا كەم دەگەندە ەكى تونى بولادى، دەيدى رۋبرۋك. ءبىرىنىڭ تۇگى ىشكە قاراتىلعان، ەكىنشىسى – سىرتقا، جەل مەن قارعا قاراتىلعان. بۇل توندار كوبىنە قاسقىر، تۇلكى، قارساق ەلتىرىسىنەن تىگىلەدى. ۇيگە كيەتىن تون بيازىراق بولادى. كەدەيلەر يت تەرىسىنەن، ەشكى تەرىسىنەن تىگىلگەن تون كيەدى، دەپتى.
ەركەكتىڭ نەگىزگى كيىمى – تەرى تون جانە سوعان سايكەس، وزدەرى «قۇلا» ء(سىرا، «قۇلاقشىن»، – م.م.) دەپ اتايتىن باسكيىم عانا، دەگەن يبن باتتۋتا.
قىستا جىلى باسكيىم كيەدى، دەپتى پەن دا-يا. ونىڭ ءبىتىس، ءپىشىمى تۋرالى دەرەك بەرمەگەن.
رۋبرۋك جازدىق كيىز قالپاق تۋرالى ايتادى.
قىستىق جىلى شالبار دا جۇندەس تەرىدەن پىشىلەدى.
ەتىك شولاق قونىشتى (الدە بىلعارى، الدە كوننەن تىگىلگەن), قىستا ونىڭ ىشىنەن كيىز بايپاق كيىلگەن (رۋبرۋك). كۇنى كەشەگى قازاقتىڭ ساپتاما ەتىگىنىڭ قوسارى سياقتى.
ەتىك تۋرالى ءراشيد-ءاد-دين شەجىرەسىندە دە ايتىلعان. جالپى، اتپەن ۇزاق ءجۇرۋ قاجەتىنەن شىققان ەتىك ول زاماندا اسكەري جاراق ەسەپتى سانالعان، ەتىكسىز جاۋىنگەر بولماعان. (كادىمگى ەتىك، كوشپەندىلەر العاش قولدانعان ات تۇرماندارى، ەرتوقىم، ۇزەڭگى جانە باسقا دا كەيبىر قارۋ-جاراق ۇلگىلەرىمەن قاتار، قىتايعا اۋىسقان. ايتا كەتەيىك، ەۋروپا جۇرتى، ءتىپتى، جارتى الەمدى قاراتقان ريم يمپەرياسىنىڭ ءوزى ەرتوقىم، ۇزەڭگى دەگەندى بىلمەگەن; اتتى الامانعا ايرىقشا كۇش بەرەتىن مۇنداي ءمىنىس جابدىقتارى باتىس الەمىنە اتتيلامەن بىرگە كەلگەن بولاتىن.)
ەتىكپەن قاتار، كەبىس تۋرالى دا دەرەك بار (كارپيني). ءسىرا، قونىستا، ءۇي ىشىندە، بالكىم، تەك ايەلدەر عانا كيگەن.
ەتىك، كەبىس، تون مەن ىشىك، باسقاداي كيىم-كەشەك اتاۋلى شاڭىراق استىندا، ءۇي شارۋاسىنداعى ايەلدەردىڭ قولىنان شىققان. ەتىك ءىرى-قارانىڭ تەرىسىنەن تىگىلسە، كەبىسكە سيىر مەن جىلقىنىڭ پۇشپاق تەرىسىن جاراتىپتى (رۋبرۋك).
ايەلدەر شولاق ەتىك تىگەدى، تەرىدەن ارقيلى بۇيىم جاسايدى، دەگەن بەنەديكت پولون.
ەركەكتەر جازدا جۇقا باسىلعان كيىزدەن تىگىلگەن كەبەنەك كيگەن ء(راشيد-ءاد-دين). رۋبرۋك «كيىز شاپان» («پلاشش») دەپ جازادى.
بۇرنادا تەرى شاپاندار بولعان، دەيدى سيۋي تين. ءسىرا، جۇقا جارعاق، جاقى. سونىمەن قاتار، دورەكى ماتادان تىگىلگەن جەڭىل شاپاندار دا بولادى ەكەن. ەندى قازىر (1235–1236 جىلدار، – م.م.), دەيدى سيۋي تين، شاپاندى قامقا، تورعىن، التىن ارقاۋلى جىبەكتەن پىشەدى. قىزىل، كوگىلدىر، كۇرەڭ، جاسىل تۇستەردى تاڭدايدى. ايدىڭ، كۇننىڭ، ايداھار مەن قۇماي قۇستىڭ سۋرەتىن ورنەكتەپ قويادى. جاقسى دا، جامان دا سولاي، دەيدى. بۇل – شىڭعىس حاننىڭ جانە ونىڭ مۇراگەرلەرىنىڭ تەرىستىك قىتايدى جاۋلاپ، ماتا مولشىلىعىنا كەنەلۋىنە بايلانىستى.
وسى ورايدا ۆيزانتيا تاريحشىسى نيكيفور گريگورا ايتقان ءبىر كەپ بار. باعزىدا تاتارلاردىڭ كيىمى جۇپىنى بولعان، ەندىگىسى جىبەك پەن قامقا، دەگەن.
موعۇلدار بۇرىن تەرى كيەتىن ەدى، قازىر جىبەك پەن تورقاعا مالىنىپ، بايلىققا بوگىپ وتىر، دەگەن ءجۋۆايني.
شاپاندار ەتجەڭدى پىشىلەدى. بەلى قىناما، ەتەگى كەڭ. اتقا وتىرعاندا قولايلى ءارى اسەم كورىنۋى ءۇشىن، دەگەن سيۋي تين.
شاپاننىڭ جاعاسى تورتكىل، ۇستىڭگى ەتەگى وڭعا قاراي قاپسىرىلادى، دەيدى بۇدان ءارى تاپتىشتەپ.
تاتاردا سىرتقى كيىمدەردىڭ ءبارىنىڭ دە ءوڭىرى وڭ جاققا قاۋسىرىلادى، دەپ ناقتىلاعان رۋبرۋك.
ايەلدەر دە، قىزدار دا شالبار كيەدى، دەگەن كارپيني. البەتتە، جول، جورىق كەزى، ات ۇستىندەگى تىرشىلىككە بايلانىستى.
قىزداردىڭ سىرتقى كيىمدەرى (تون، شاپان) ەركەكتەردەن ايىرعىسىز، تەك ۇزىنىراق كەلەدى، دەيدى رۋبرۋك. كۇندەلىكتى تۇرمىستا قىزدار مەن جىگىتتەردىڭ سىرتقى كيىم، ءبىتىس-تۇرپاتىندا ايتارلىقتاي ءبولىنىس بولماعان سياقتى. قىزداردىڭ دا شاشتارىن ءورىپ، ەركەكشە شۋماقتاپ بايلايتىنى تۋرالى جوعارىدا ايتىلدى. ال تۇرمىستاعى ايەلدىڭ ءجونى باسقاشاراق. (سىڭايىنا قاراعاندا، ايەل زاتى شاشتارىن ەركەكتەرشە ويمىشتاپ قىرماي، ءبىرتۇتاس وسىرگەن ءتارىزدى.)
ەركەكتەردىڭ كيىم ۇلگىسى مەيلىنشە جۇپىنى بولسا، ايەلدەر ايرىقشا سانگە بولەنگەن. كولدەنەڭ ادام قاسىنداعى كۇيەۋىن قىزمەتشى دەپ قالار ەدى، دەيدى ايەلدەردىڭ سىيى مەن سۇڭعاتىنا قايران قالعان يبن باتتۋتا. ال حان قاتىنى، بەك ايەلدەرىنىڭ سالتاناتىن – باسىرە كۇيمەسى، نوكەر قىزدارى، ءجۇرىس-تۇرىسىنان باستاپ، كيگەن كيىمىنە دەيىن باجايلاپ سۋرەتتەگەن. كيگەندەرى جىبەك كويلەك، ءوڭىرى التىنمەن اپتالعان، اسىل تاستار ورناتىلعان قامقا جامىلعى، باستارىندا، ول دا التىندى، اشەكەيلى تورعىن شىلاۋىش، دەيدى. الدەبىر ءامىردىڭ بايبىشەسىنىڭ ۇستىندەگى كويلەكتىڭ شۇباتىلعان ۇزىن ەتەگىن، ارنايى ىلگەكتەرىنەن ۇستاپ، وتىز قىز كوتەرىپ جۇرگەنىن سىپاتتاعانى بار. البەتتە، يبن باتتۋتانىڭ جازعانى – كەيىنگى زامانعا قاتىستى. التىن وردانىڭ اسقاقتاپ تۇرعان ءبىر شاعى. ايتسە دە، وسى، وزگەشە ءساندى ايەل كيىمىنىڭ ءوزى بۇرىنعىنىڭ قىمباتتاي، جەتىلە تۇسكەن جالعاسى ەكەنىن اڭدايمىز. وعان باعزىداعى دەرەكتەر دالەل.
ايەلدەردىڭ جەڭى كەڭ قامزول-كويلەگى بولادى، قىتايدىڭ قۇس-مامىق تونى ىسپەتتەس; مولىنان پىشىلگەن جانە ۇزىن، جەرگە سۇيرەتىلىپ جاتقان ەتەگىن ەكى قىزمەتشى كۇڭ ەكى جاعىنان كوتەرىپ جۇرەدى، دەگەن چجاو حۋڭ.
ايەل كويلەگى تۋرالى دەرەك رۋبرۋكتا دا بار. تۇرمىستاعى ايەلدەردىڭ كويلەكتەرى وتە كەڭ، ءبىزدىڭ موناحينيالاردىڭ كويلەگىندەي (ەسەبى، بەلى قىناما، ەتەگى دوڭگەلەنگەن، – م.م.), الدى ايىرىق، وڭ جاعىنا قاراي قاۋسىرمالى، ۇزىن ەتەك، دەيدى.
قىتايدىڭ داو سوپىلارىنىڭ ۇستىندەگىدەي كويلەك-شاپان («داو-فۋ») كيەدى، دەپتى چجاو حۋڭ.
شاشتارىن ءورىپ، ەركىن ۇستاعان قىزدار تۇرمىسقا شىققاننان سوڭ مىندەتتى تۇردە باسكيىم كيگەن. بار شاشىن ءبىر ءورىم جاساپ، توبەگە تۇيەدى ەكەن. ال مىندەتتى باسكيىم – توبەسى ۇزىن، شوشاق بورىك بولعان. بۇل وزگەشە بورىك قىتاي دەرەكتەرىندە «گۋ-گۋ» اتانادى.
ايەلدەر باسىنا گۋ-گۋ كيەدى، دەپتى سيۋي تين.
تۇرمىستاعى ايەلدەر باستارىنا گۋ-گۋ دەپ اتالاتىن بيىك بورىك كيەدى، دەگەن چاڭ چۋن.
كوسەمدەردىڭ ايەلدەرىنىڭ ءبارى دە گۋ-گۋ بورىك كيەدى، دەپ تاراتىپ جازادى چجاو حۋڭ.
ايتسە دە، سيۋي تين مەن پەن دا-يا جازبالارىنا قاراعاندا، گۋ-گۋ – جالپىعا ورتاق، ونىڭ ءسانى مەن قۇنى عانا ايەلدىڭ تەكتىك، شارۋاشىلىق جاعدايىنا ورايلاس بولعان. چاڭ-ءچۋننىڭ ساياحاتناماسىندا دا سولايشا.
كارپيني «دوڭگەلەكشە، بيىك باسكيىم» دەسە، رۋبرۋك ونىڭ اتاۋىن «بوككا» دەپ تاڭبالاعان.
يۋان داۋىرىندەگى دەرەكتەردىڭ بۇگىنگى (ورىسشا) وقىلۋى بويىنشا «بوگتاگ» (ن.شاستينا).
شىندىعىندا، بۇل سۇلاما بورىكتىڭ وزىندىك، ناقتى اتاۋى – بۇعتاق ء(راشيد-ءاد-دين، يبن باتتۋتا).
بىردەن كوزگە تۇسەتىن جانە ايرىقشا ءساندى، بيىك بورىك تۋراسىندا جان-جاقتى ءارى مول دەرەك بار. جازبا ماعلۇماتتار ءوز الدىنا، يۋان ءداۋىرى حانىمدارىنىڭ پەكيندەگى يمپەراتور سارايىندا ساقتالعان سۋرەتتەرىندە بەينەلەنگەن جانە كەيىنگى كەزەڭدە قىتاي، ىشكى ءھام سىرتقى موڭعوليا باسپالارىندا تۇپنۇسقا قالىبىنا جاريالانعان، ءارى وسى نەگىزدە بۇگىنگى زامان سۋرەتشىلەرىنىڭ تۋىندىلارىندا كورىنىس تاپقان.
مەن گۋ-گۋدى قالاي جاساعانىن كوردىم، دەپ جازادى سيۋي تين. قايىڭنىڭ قابىعىن بۇتىندەي سىپىرىپ الادى دا، [قالىپقا كەلتىرگەننەن سوڭ] قىزىل ماقپالمەن، نەمەسە التىن ارقاۋ جىبەكپەن قاپتايدى، ال توبەسىنە شىبىقتان، ايتپەسە تەمىردەن ۇزىنشاق تاياقشا ورناتىپ، ونى قاراكوك [جۇقالتاڭ] كيىزبەن ورايدى دا، ءتۇستى قاۋىرسىن، الەم-جالەم ماتامەن ۇكىلەيدى، اسەمدىك جانە جەل سوققاندا ۇلبىرەپ تۇرماق ءۇشىن، دەپتى سيۋي تين.
گۋ-گۋ قايىڭنىڭ قابىعىنان جاسالادى، بيىكتەگى ەكى چي شاماسىندا (60 سم استام، – م.م.). سىرتىن قارا ماتامەن، ال داۋلەتتى ايەلدەر ءتۇستى جىبەكپەن قاپتاپ قويادى، توبەسىندەگى شىلاۋىشى قاز-ۇيرەك ىسپەتتى ء(سىرا، قاز-ۇيرەك قاۋىرسىنى، – م.م.). گۋ-گۋ كيگەن ايەلدەر الدەكىم اڭداۋسىزدا ءتيىپ كەتپەسىن دەپ، ۇنەمى ساقتانىپ جۇرەدى، ءۇيدىڭ ەسىگىنەن ەڭكەيىپ كىرەدى جانە شەگىنشەكتەپ قانا شىعادى، دەپتى چاڭ چۋن.
گۋ-گۋ سىمنان توقىلادى. ۇزىندىعى ءۇش چيدەن استام (ياعني، 93 سم ۇستىندە، – م.م.). قىزىل-كۇرەڭ ماتامەن قاپتاپ، ويۋ-ورنەكپەن ناقىشتاپ، ءىنجۋ-مارجان توگىپ قويادى. توبەسىندە شوشايعان تاياقشاسى بار. ونى قوڭىرقاي ماتامەن اسەمدەگەن، دەيدى چجاو حۋڭ.
ءامىردىڭ قاتىنىنىڭ باسىنداعى بۇعتاق دەپ اتالاتىن بيىك بورىك اسىل تاستارمەن زەرلەنگەن، توبەسىنە تاۋىس قاۋىرسىندارى قادالىپتى، دەپ جازادى يبن باتتۋتا.
سيمون دە سەنت-كۆەنتين بۇعتاقتىڭ الدىڭعى ەكى وڭىرىنەن سالبىراپ ءتۇسىپ، ومىراۋعا توگىلىپ تۇراتىن، كۇمىس شاپقان، التىندانعان سالپىنشاقتار (كادىمگى وڭىرجيەك، – م.م.) تۋرالى ايتادى، ەڭ ۇشىنا بەكىتىلگەن كىشكەنتاي قوڭىراۋلارى ايەلدەر قوزعالعان كەزدەردە سانمەن سىڭعىر-سىڭعىر ەتەدى، دەپتى.
ايەلدەردىڭ باسىنداعى دوڭگەلەكشە بورىك شىبىقتان، نەمەسە اعاش قابىعىنان جاسالادى، بيىكتىگى ءبىر شىنتاق (45 سم شاماسى، – م.م.), [شوشاق] توبەسى ءتورت قىرلى، تومەنگى جاعىندا جۋانداي بەرەدى، يىققا دەيىن تۇسەتىن باسكيىم ۇستىنە ورناتىلعان. سىرتى ءتۇرلى-ءتۇستى، قىمبات ماتامەن تىستالعان. ايەل زاتى بۇل باسكيىمسىز جۇرت الدىنا شىقپايدى، دەگەن كارپيني.
تۇرمىستاعى ايەلدەر باستارىن «بوككا» دەپ اتالاتىن نارسەمەن ساندەيدى. اعاش قابىعىنان، باسقاداي جەڭىل زاتتان جاسالادى. دوڭگەلەك، ۇلكەن، بيىكتىگى ءبىر شىنتاق، توبە جاعى ءتورت قىرلى. سىرتىن قىمبات ماتامەن تىستاپ قويادى، ءىشى قۋىس، ال قاق توبەسىنە ونىڭ دا ۇزىندىعى ءبىر شىنتاقتاي شىبىقشا قادايدى دا، ەڭ ۇشىنان باستاپ، تۇگەلىمەن تاۋىستىڭ، نەمەسە كوك-الا ۇيرەكتىڭ قاۋىرسىندارىن قىستىرىپ ادەمىلەيدى جانە [ماتا قاپتاۋ ۇستىنە] اسىل تاستار تاعادى. ايەلدەر شاشتارىن توبەسىنە ءتۇيىپ، كامشات بورىك كيەدى دە، بوككانى سونىڭ ۇستىنەن باسا ورناتىپ، باۋىن تاماق استىنان تارتىپ بايلاپ قويادى. كوپ ايەلدەر كەلە جاتقاندا الىستان قاراساڭىز، نايزا كوتەرگەن، دۋلىعالى ءبىر توپ اسكەر سياقتى كورىنەر ەدى. بورىكتەرى – دۋلىعا، ال ونىڭ ۇستىندەگى تاياقشا نايزاعا ۇقساپ كەتكەنى، دەيدى رۋبرۋك.
گۋ-گۋدى ناقىش-ورنەكتى، قىزىل-كۇرەڭ ماتامەن تىستاپ قويادى. ەڭ جوعارعى دارەجەسى – ۇلكەن، ودان سوڭ – ورتانشى، ودان ءارى – كىشكەنەسى. ەڭ بيىك بورىكتىڭ الدىڭعى ءوڭىرىن ويۋ، سۋرەتتەر كەستەلەنگەن ىنجۋمەن اشەكەيلەپ قويادى. تىگىس تۇستارىن دا ىنجۋلەپ كومكەرەدى. توبەسىنە ءتۇستى قاۋىرسىندار قادالادى، بۇلارى ايەلدەر ات ۇستىندە جۇرگەندە جەلبىرەپ تۇرادى، دەپ جازىلىپتى تاعى ءبىر قادىم تاۋاريحتا (ۆان گو-ۆەي – ن.مۋنكۋەۆ بويىنشا).
ياعني، ماناعى ءبىر شىنتاق، ەكى چي، ءۇش چي، ەسەبى، جارتى مەتردەن ءبىر مەترگە تاقاۋ، ارقيلى ولشەمدەردىڭ ءبارى دە اقيقات بولعانى. بۇعتاق اتاۋلىنىڭ ءسانى مەن قۇنى عانا ەمەس، بيىكتىگى دە ارقيلى ەكەن.
شىڭعىس حان زامانىندا كەڭىنەن قولدانىستا بولعان، قىتايداعى يۋان داۋىرىندە دە قاتاردان قالماعان، ەكە-ۇلىسقا جالعاس التىن وردادا ايرىقشا سانگە جەتكەن بيىك بۇعتاق بورىك كەيىندە مۇلدە ۇمىتىلعان، جوعالعان دەپ سانالادى. شىندىعىندا ولاي ەمەس. ءيا. كادىمگى، قازاقتىڭ ساۋكەلەسى عوي. قالىڭدىق كيەتىن ءراسىمدى باسكيىم رەتىندە كۇنى بۇگىنگە جەتىپتى. توبەسىنە قادايتىن شىبىقشاسىنان باسقاسى سول قالپىندا. حان، سۇلتان قىزدارى ءۇشىن، داۋلەتتى شونجاردىڭ ەركە-توتايى ءۇشىن، ءتىپتى، قاراپايىم، ورتا دارەجەلى شاڭىراقتان ۇزاتىلماق بويجەتكەن ءۇشىن ارنايى جاسالاتىن بولعان. ناقتى دەرەكتەردە ءبازبىر ساۋكەلەنىڭ قۇنى ءۇيىرلى جىلقىدان اسىپ تۇسكەنى ايتىلادى.
مۇنداي ساۋكەلەنىڭ كەيبىر ۇلگىلەرى ەسكىلىكتى قازاق مادەنيەتىنە قاتىستى ارقيلى مۋزەيلەر قورىندا ساقتالعان. بۇلاردىڭ بارلىعى دا ەجەلگى بۇعتاق ۇلگىسىن تانىتادى. ماسەلەن، ورتالىق قازاق مۋزەيىندە تۇرعان، XIX–XX عاسىرلار شەگىندە جاسالعان ساۋكەلەلەر، ارقيلى سىپاتىنا قاراماستان، ۇيلەس ءبىتىمدى. بيىكتىگى 49 سم–73 سم ارالىعىندا; ۇزىنا بويى اسىل تاس، تانا، شىتىرا، زەرمەن اشەكەيلەنگەن، ميلىعى ۇلپا ەلتىرى (نۇرسان ءالىمباي بويىنشا). ال سانكت-پەتەربۋرگتاعى كۋنستكامەرا دەرەكتەرىنە قاراعاندا، بۇل ساۋكەلەلەردىڭ كەيبىرى اسا بيىك، 80–90 سم شاماسىندا بولعانى اڭدالادى. داۋلەتتى شونجار، بي، سۇلتانداردىڭ ايەلدەرى كەلىن تۇسكەن كۇننەن كەيىن دە، كوپشىلىك مەرەكە، اتاۋلى جاعدايلاردا كيىپ شىعادى ەكەن. بۇل تۋرادا ناۋرىز جىرىندا دا ايتىلعان:
«ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىندە: باي شىعادى بالبىراپ،
قاسىندا جاس جەتكىنشەك، تۇلىمشاعى سالبىراپ;
بايبىشە شىعار بالپيىپ، ساۋكەلەسى ساۋدىراپ،
قىز شىعادى قىلميىپ، ەكى كوزى جاۋدىراپ…»
ساۋكەلە – ءراسىمدى باسكيىم عانا ەمەس، ءسان-سالتانات كورىنىسى، وزگەشە ونەر تۋىندىسى. كەمى مىڭ جارىم جىلدىق تاريحى بار، ەسكىلىك جۇرناعى. ۇلى بابالار، اسىل انالار زامانىنان قالعان ءبىر ميراس دەر ەدىم. بىراق ەلەسكە اينالماعان. كۇنى بۇگىندە قىز ۇزاتقاندا، كەلىن تۇسىرگەندە اۋەلگىدەي تىم بيىك، سونشاما قىمبات بولماسا دا، ارقيلى اشەكەيلى، ادەمى ساۋكەلە كيگىزەتىن سالت ۇمىتىلعان جوق. قىز-داۋرەن ءوتتى، ەندى تۇرمىستاعى ايەل بولدىڭ دەگەن ءسوز. باياعى بۇعتاق بورىك. بار ايىرما – جاڭا، زايىپتىق ءومىردىڭ بوساعاسى – توي كۇنى عانا كيىلەدى.
ادەت-عۇرىپ، جول-جورا
عۇرىپ پەن جورا قاشاندا حالىقتىڭ تىرشىلىك كەبىنە، قورشاعان ورتا، تابيعات تۋرالى ۇعىم-تۇسىنىگىنە بايلانىستى جانە وتكەن تاريحي شەرۋ، جاساعان زامانىنا قاراي قالىپتاسىپ، ورنىقپاق. وسى ورايداعى ادەت، سالت قانا ەمەس، ارقيلى ىرىم-جىرىم، توقتاۋ-تيىم اتاۋلىنىڭ دا ءمان-ماعناسى وزىندىك سىپات تانىتادى.
كوشپەندىلەر ۇستانعان عۇرىپ پەن جورانىڭ ەجەلگى مۇرالارداعى ناقتى كورىنىسى تىم كوپ ەمەس. ايتكەنمەن دە، ەلەۋلى جانە ەستە قالارلىقتاي.
بۇل رەتتە بىردەن بايقالاتىن جاعداي – وتپەن الاستاۋ. ياعني، تازارۋ ءراسىمى. ەلشىلەر ورداعا كىرەردە ەكى وتتىڭ ورتاسىنان وتكەرىلەدى، ەلشىلەر اكەلگەن سياپات، تابارىك تە تۇگەلىمەن وت اراسىنان وتۋگە ءتيىس، دەگەن مىسىر تاريحشىسى يبن ءال-فۋرات (تيزەنگاۋزەن).
مارتەبەلى قابىل الدىندا ەكى وت اراسىنان وتۋدەن باس تارتقان بودان، الدەبىر ورىس كنازىنىڭ ازاپتى ولىمگە كەسىلگەنى ءمالىم (كارامزين، سولوۆەۆ، گۋميلەۆ، ت.ب.). تازارۋ ورايىنداعى تيەسىلى راسىمگە كەلىسپەگەن دومينيك موناعى استسەلين شەت جۇرتتىق ەلشى بولعاندىقتان عانا امان قالعان، بىراق ەشتەڭە بىتىرمەگەن قالپى كەرى قايتارىلعان.
قىسقاسىن ايتقاندا، تاتارلار وتپەن تازارمايتىن ەشتەڭە جوق دەپ بىلەدى. سوندىقتان دا ەلشىلەر، نەمەسە باسقاداي شونجارلار كەلگەندە ولار مىندەتتى تۇردە ەكى وتتىڭ ارالىعىنان جۇرگىزىلىپ، الاستاۋ راسىمىنەن وتەدى، قاستاندىق جاساماسى، ۋ اكەلمەسى، بارلىق ارام ويلارىنان تازارۋى ءۇشىن، دەپ جازعان كارپيني.
ولاردىڭ ۇعىمىنشا، وتتىڭ تازارتپايتىن نارسەسى جوق. سوندىقتان قانداي دارەجەلى ەلشى كەلمەسىن، ەكى وتتىڭ ورتاسىنان ءوتىپ، بولا قالعان ارام وي، ۋلى نيەتىنەن تازارۋعا ءتيىس، دەگەن بەنەديكت پولون.
وتپەن تازارۋ ءراسىمى بۇرىنعى-سوڭعى تاريحي جانە زەرتتەۋ ادەبيەتتە كەڭىنەن ماعلۇم.
ەكى وت اراسىنان وتكەرمەسە دە، وتپەن، تۇتىنمەن ادامدى، ءۇي-جاي، مۇكامالدى تەرىس اسەردەن الاستاپ، تازارتۋ ءراسىمى كەيىنگى قازاقتا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان.
ارىدا وتقا تابىنۋ، كەيىندە وتتى قاستەرلەۋ – بارلىق حالىققا قاتىستى جاعداي. كوشپەندىلەر ومىرىندەگى ىرىم مەن تيىمنىڭ ءبىرازى تىكەلەي وتقا، ونىڭ ەرەكشە قاسيەتىنە بايلانىستى ەكەنىن كورەمىز.
وتقا پىشاق ۇرۋعا بولمايدى. وت باسىندا بالتا شابۋعا بولمايدى، دەگەن كارپيني.
وتقا پىشاق سۇعۋعا، پىشاق تيگىزۋگە بولمايدى. وت باسىندا اعاش جارۋعا بولمايدى، وندا وتتىڭ باسى كەسىلمەك، دەيدى بەنەديكت پولون ناقتىلاپ.
وسىعان جالعاس تيىم – قازانداعى ەتتى پىشاقپەن شانشىپ الۋعا بولمايدى (كارپيني، بەنەديكت پولون).
كىسىسى ولگەن، نەمەسە باسقاداي كولدەنەڭ سەبەپپەن جامانشىلىق جۇققان ءۇي-جاي دا وتپەن الاستالعان.
ەندى ءبىراز عۇرىپ مال شارۋاشىلىعى، مال ونىمدەرىنە بايلانىستى. كەيىنگى قازاق راسىمىمەن ناقپا-ناق كەلىپ جاتقانىن كورەمىز.
اتتى جۇگەنمەن ۇرۋعا بولمايدى (كارپيني، بەنەديكت پولون).
قامشىنىڭ سابىنا سۇيەنۋگە بولمايدى، دەگەن كارپيني. (قازاقتا قامشى سابىنا سۇيەنىپ وتىرۋ تەك قازا، قايعى ۇستىندەگى ءراسىم.)
قامشىنىڭ ۇستىنە وتىرۋعا بولمايدى (بەنەديكت پولون).
بيە ءسۇتىن جەرگە ادەيى توگۋ – كۇنا، ۇلكەن ايىپ، دەگەن بەنەديكت پولون.
جەرگە اق توگۋگە، باسقاداي تاعامداردى تاستاۋعا بولمايدى، دەپتى كارپيني.
شاڭىراقتى سىيلاماۋ – ۇلكەن ايىپ سانالعان، ال قاساقانا، ءتىپتى، اڭداۋسىز قورلاۋ – كەشىرگىسىز جازاعا ۇلاسقان.
ءۇي ىشىندە ادەيى دارەت سىندىرعان كىسى ولىمگە كەسىلەدى، بۇل جاعداي جازاتايىم (ماسەلەن، قىمىزعا ماستىقتان) بولسا، قۇنىكەر رەتىندە، ۇلكەن ايىپپەن ارەڭ قۇتىلعان (كارپيني، بەنەديكت پولون).
تابالدىرىقتى باسۋعا بولمايدى (كارپيني).
كوسەمنىڭ، حاننىڭ تابالدىرىعىن باسىپ كەتكەن كىسى قولما-قول ولىمگە كەسىلگەن (بەنەديكت پولون).
جات جۇرت ەلشىلەرى ورداعا كىرگەندە تابالدىرىقتى باسىپ كەتسە، قىلىشقا شالىنادى، دەيدى يۋليان.
ادەتتە، بۇل تاراپتا ەلشىلەر كۇنىبۇرىن، قاتاڭ ەسكەرتىلەدى، سوعان قاراماي، تابالدىرىقتى باسسا – وردانى قورلاۋ ماقساتىمەن ادەيى ىستەگەنى. الايدا، تاريحي دەرەكتەردە الدەبىر ەلشىلەردىڭ ءراسىمدى بۇزىپ، جازاعا تارتىلعانى تۋرالى ەشقانداي دەرەك جوق.
اسكەري ءومىر، قارۋ-جاراق، ادامدار اراسىنداعى قاتىناس ورايىندا ارقيلى جول-جورا قالىپتاسۋعا ءتيىس ەدى. ەسكى دەرەكتەرگە بۇل جاعدايدىڭ كەيبىر ۇشىعى بار.
ماسەلەن، جەبەگە قامشى تيگىزۋگە بولمايدى (كارپيني، بەنەديكت پولون) دەگەن سياقتى. قىلىش، نايزا، ساداققا قاتىستى مۇنداي تيىم جانە قاستەرلەۋ راسىمدەرى تۋراسىندا ماعلۇمات ۇشىراتا المادىق.
بىتىمنەن، كەلىسىمنەن تۇڭىلگەن جاۋلىق جولىن تاڭداعاندا، استىنداعى اتىنىڭ كەكىلىن شورت كەسەتىن جوسىق بولعان ء(راشيد-ءاد-دين). ارىدان بەرىگە جالعاسقان ەجەلگى سالتتاعى، تۇپا-تۋرا «ات كەكىلىن كەسۋ» – بۇگىنگى قازاق تىلىندە بىتىسپەس جاۋلىققا بەكىنۋ، اراسى اشىلىپ، ءبىرجولا كەتىسۋ ماعناسىنداعى تۇراقتى تىركەسكە اينالعان.
بەكىنۋدىڭ، اينىماس، قاتقىل شەشىم قابىلداۋدىڭ، وسى جولعا جانىمدى قيدىم دەگەن يشارانىڭ ناقتى ءبىر كورىنىسى – مويىنعا بەلبەۋ (كىسە) سالۋ ءراسىمى.
شىڭعىس حان [وتىرار ويرانىنان سوڭ] ىزا مەن كەك بۋىپ، توبە باسىنا جالعىز شىعىپ، باسكيىمىن الىپ، موينىنا بەلبەۋىن سالىپ، جەرگە نۇقىرا وتىرىپ، ءۇش كۇن بويى تاڭىرىگە جالبارىندى، دەپ جازعان ءراشيد-ءاد-دين.
ولار [وكەتايدى قاعان سايلاردا] وزدەرىنىڭ سالتى بويىنشا، باستارىن جالاڭاشتاپ، بەلبەۋلەرىن يىقتارىنا استى، دەپ دايەكتەيدى ءجۋۆايني.
باتۋ [موڭكەنى قاعان دارەجەسىنە بەكىتەردە] ءداستۇر بويىنشا ورنىنان تۇردى، ال بارلىق حانزادالار مەن نوياندار بىردەي نيەتپەن بەلدىكتەرىن شەشىپ، باسكيىمدەرىن الىپ، تىزەلەرىن بۇكتى، دەپ جازعان ءراشيد-ءاد-دين.
مۇندا شەشىلگەن بەلبەۋدىڭ مويىنعا اسىلعانى ناقتى ايتىلماعان، بىراق انىعى كۇمانسىز. ويتكەنى، كوپ ۇزاماي، موڭكە قاجەتتى قۇرىلتاي، قالىپتى ءراسىم بويىنشا استانا قاراقورىمدا قاعان كوتەرىلگەندە ءداپ سولاي بولادى.
وسىنداعى بارلىق جۇرت – اتالمىش حانزادالار، مارتەبەلى ۇلۇع امىرلەر، بارلىق رۋباسىلار جانە وسى اراداعى سانسىز اسكەر – ءبارى دە باستارىن شەشىپ، بەلبەۋلەرىن يىقتارىنا استى، دەپ ناقتىلاعان ءراشيد-ءاد-ءديننىڭ ءوزى.
وسى جولعا، قاتەرلى ىسكە جانىم پيدا دەگەن شەشىممەن مويىنعا كىسە (كىسەلى بەلبەۋ) سالۋ – قازاق ورداسىنداعى قالىپتى ءراسىمنىڭ ءبىرى بولعان. «اقبوز اتتى شالعاندا، – موينىڭا كىسە سالعاندا…» – دەپ ەسكە العان ۇمبەتەي جىراۋ ابىلاي حانعا قاراتا ايتىلعان تولعاۋلارىنىڭ بىرىندە. (زارىعىپ بالا تىلەگەندە «مويىنعا بۇرشاق سالۋ» ءراسىمى سول ەجەلگى، مويىنعا بەلبەۋ سالۋدىڭ قازاقتاعى تاعى ءبىر نۇسقاسى.)
اقبوز اتتى قۇربانعا شالۋ دا ەجەلگى ءداستۇر. جاۋلاس، نەمەسە وداقتاس جۇرت ماملەگە كەلگەندە، ايتپەسە، ۇجىمدى قاۋىم ۇلكەن قاتەر، جاۋاپتى ءىس، الماعايىپ جورىق الدىندا اقبوز ات سويىپ سەرتتەسۋ ادەپكى جاعداي ەكەن جانە شىڭعىس حان زامانىندا قاستەرلى عانا ەمەس، مىندەتتى ءبىر ءراسىم بولعان.
اقبوز ات سويىپ، انت ءىشتى دەپ اتاپ كورسەتىلەدى ەجەلگى جازبا مۇرالاردا («اۋليە حيحانگەردىڭ جەكە جورىقتارى»، ءراشيد-ءاد-دين).
انت (نەمەسە سەرت) بەرۋ – قۇرباندىق مالدىڭ قانىن ۇرتتاۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى. انتقا كەلۋ – كوزبە-كوز عانا ەمەس، سىرتتاي اتقارىلۋى دا مۇمكىن ەكەن.
وڭ حان بۇقا مۇيىزىنە ازعانا قان قۇيىپ، جوشى-قاسارعا بەرىپ جىبەردى، انتقا كەلتىرمەك ءۇشىن. ويتكەنى موعۇلداردىڭ سالتى بويىنشا، ولار ءبىر-بىرىنە قان ارقىلى انت بەرەدى، دەگەن ءراشيد-ءاد-دين.
وڭ حان قان تولتىرىلعان ىدىسپەن يتۇرگەندى قاساردان انت الۋعا جىبەردى، دەپ جازىلعان «اۋليە جيحانگەردىڭ جەكە جورىقتارىندا».
وڭ حان قاساردى انتقا بەكىتۋ ءۇشىن ءوز كىسىلەرى ارقىلى قان تولتىرىلعان تورسىق جىبەردى، دەپ كورسەتىلەدى «يۋان تاريحىندا» (بيچۋرين – «اۋەلگى ءتورت حاننىڭ تاريحى»).
ءوزارا دەربەس ءۇش دەرەكتەگى بار ايىرىم – ىدىس جايى عانا. قان ارقىلى انتقا كەلۋ اقيقات دەسەك، ول توتەنشە جاعدايلاردا ارنايى كۋاگەر-وكىل ارقىلى، الىستان دا قابىلدانا بەرىپتى.
قۇرباندىق اقبوز اتتان سوڭ، قىزىل قاننان سوڭ، ويعا العان ءىستىڭ بايانى، تاقاۋ بولاشاق سۇلباسىن اڭداۋ ءۇشىن بولجالدى بال اشقان. تەك مۇنداي ەرەكشە وقيعا ەمەس، كەز كەلگەن الماعايىپ قارەكەت ورايىندا، ءتىپتى، قالىپتى، كۇندەلىكتى تىرشىلىك ىڭعايىندا.
بال اشۋ جاعىنا كەلسەك، ولار قوي جاۋىرىنىن وتقا سالىپ ورتەپ، شىتىناعان سىزىقتارىنىڭ وڭ، تەرىسىنە قاراپ، ويلانعان ءىستىڭ ءساتى مەن ساتسىزدىگىن، باقىت پەن سوردى، كوكتىڭ القاۋىن، نەمەسە قارسىلىعىن انىقتايدى. جانە سوعان قاتتى سەنەدى. ۇلكەن-كىشى ءىس اتاۋلىنىڭ بال اشپاي شەشىلەتىنى بولمايدى. ءبىر شارۋا تۋرالى الدەنەشە قايىرا بال اشىلادى. مۇنداي جاۋىرىن قاراۋ – قىتايلاردىڭ تاسباقا ساۋىتىمەن بال اشقانى ءتارىزدى، دەگەن سيۋي تين.
باقىتتى، باقىتسىز جاعدايلار تۋرالى، شابىس، نەمەسە شەگىنىس كەزىندە، جورىق، ۇرىس الدىندا قوي جاۋىرىنىن وتقا سالىپ، سىندىرىپ، جارىق پەن سىزىقتارىنا قاراپ وتىرىپ، ماڭىزدى ماسەلەلەردى شەشەدى. بىزدەگى، تاسباقانىڭ ساۋىتىمەن بال اشقان سياقتى، دەپ جازعان چجاو حۋڭ.
قوي جاۋىرىنى كومىردەي قارايىپ كۇيگەنشە وتقا ۇستالادى، دەيدى رۋبرۋك. سودان سوڭ جارىلعان سىزىعىنا قاراپ بال اشىلادى. جاۋىرىن ۇزىنىنان شاتىناسا، ءىستىڭ وڭ شەشىلمەگى. ەگەر كولدەنەڭىنەن جارىلسا، نەمەسە دوڭگەلەنە سىنسا، ءىستىڭ ءساتسىز بولماعى كورىنبەك، دەيدى.
ەلۇي چۋتسايدىڭ «يۋان تاريحىنداعى» عۇمىربايانىندا شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ ءاربىر جورىق، شەشۋشى ۇرىستار الدىندا جاۋىرىن قاراپ وتىرعانى تۋرالى ايتىلعان. جانە ۇرىس، جورىقتان سوڭ قايىرا بال اشىپ، اۋەلگى بولجال مەن كەيىنگى ناتيجەنى ءوزارا سالعاستىرادى ەكەن.
موڭكە حاننىڭ جاۋىرىن ۇستاعانىن رۋبرۋك ءوز كوزىمەن كورىپتى. حاننىڭ الدىندا كۇيگەن جاۋىرىندار جاتىر ەكەن، دەيدى، ورداداعى ادەپكى ءبىر كەزدەسۋ تۋرالى ايتقاندا. حان قولىنا كۇيگەن جاۋىرىن ۇستاپ، ۇڭىلە قاراپ وتىر ەكەن، دەيدى ەكىنشى ءبىر جولى.
رۋبرۋك بال اشار الدىنداعى ءراسىمدى ايعاقتاعان. حان الدەبىر ماڭىزدى شارۋانى شەشەردە، تازا ءۇش جاۋىرىن العىزادى دا، قولىنا ۇستاپ وتىرىپ، كەڭەس سۇراماق ءىسى تۋرالى ويلانىپ-تولعانادى. سودان سوڭ عانا جاۋىرىندى جاعۋعا بۇيىرادى، دەيدى. بۇدان ارى، ەگەر جاۋىرىننىڭ تىم قۇرسا بىرەۋى وڭ بولسا، ويلاعان ءىسىنىڭ ءساتتى اياقتالارىنا سەنەدى دەپتى.
جاۋىرىنمەن بال اشۋ – كوشپەندى تۇرىك-موڭعول تايپالارىنا ورتاق ادەت بولسا كەرەك، ال قازاقتا كۇنى كەشەگە دەيىن كەڭىنەن تاراعان جانە بالگەرلىك ونەردىڭ وزگەشە ءبىر تارماعى رەتىندە قالىپتاسقان. كەز كەلگەن كىسى جاۋىرىن ۇستاۋى مۇمكىن، ايتكەنمەن، بۇل سالادا ايرىقشا ماشىقتى ادام – كورىپكەلدىك قاسيەت دارىعان جاۋىرىنشى اتاعىنا جەتەدى. اتا قازاقتا جاۋىرىن مەن جاۋىرىنشى تۋراسىندا قانشاما اڭىز بەن ەستەگى بار.
الەۋمەت
شىڭعىس حان سياقتى الىپتى تۋعىزعان دالا جۇرتىنىڭ مىنەز-قۇلقى، كىسىلىك، قوعامدىق بەينەسى توڭىرەگىندەگى ىلكىدەگى جازبامىزدا ءبىرشاما ايتىلدى. ەندى قوسىمشا، ازعانا ۇستەمە.
باسشىلارىن ايرىقشا قۇرمەت تۇتادى، جانە تارتىپكە بەرىك، ۇجىمى كۇشتى، دەگەن كارپيني.
قانداي جاعدايدا دا، باسشىلارى اتتان تۇسكەندە، بارلىعى اتتان تۇسەدى، دەپتى ريكولدو دە مونتە-كروچە. وزگەشە جورالعى. قازاق اراسىندا كۇنى كەشە، كەنەسارى زامانىنا دەيىن ساقتالعان.
سانى سونشاما كوپ بولسا دا، بۇلاردىڭ توبىندا نە كەيىس، نە اراز-رەنىش جوق، ولار قيىندىقتى قايىسپاي كوتەرەدى جانە ماقساتتارىنا تاباندى تۇردە ۇمتىلادى، دەپ اتاپ كورسەتكەن فوما سپليت.
ىنتىماعى كۇشتى. ءبىرىن ءبىرى كوتەرمەلەپ، قۇرمەت تۇتىپ وتىرادى، دەيدى بەنەديكت پولون.
ءبىرىن ءبىرى وتە جاقسى كورەدى، قانداسىن جاۋدا قالدىرمايدى، دەپتى كارپيني.
قارتتارىن قۇرمەتتەپ، كەدەي-كەمباعالدى مۇسىركەيدى، دەگەن ارميان تاريحشىسى گريگور اكنەرتسي.
بۇلاردا وتىرىك ايتۋ، ءبىرىن ءبىرى الداۋ جوق، دەيدى سيۋي تين.
بۇلاردىڭ ادەتىندە ءوزارا داۋ-جانجال، ۇرىس-توبەلەس بولمايدى، دەگەن چاڭ چۋن.
ەكى كىسىنىڭ اراسىندا الدەنەندەي كەلىسپەۋشىلىك، تالاس تۋعان جاعدايدا، كەزدەسكەن كەز كەلگەن ادامنان تورە سۇرايدى، ماسەلەسىن ايتىپ، كىمنىڭ دۇرىسىن انىقتاپ بەرۋگە ءوتىنىش جاسايدى; وسى تورەشى قانداي شەشىم شىعارسا دا تالاسپايدى ءھام الگى تورەشى توڭىرەكتە جينالىپ قالعان جۇرتقا: بايلام وسىنداي، كۋا بولىڭدار دەپ، ءبىرجولا بەكىتەدى، دەيدى باربارو، ناقتى ايعاقتاپ.
البەتتە، قالىپتى جول-جورا، عۇرىپ-نيزام بار، حالىقتىڭ ەجەلگى ءداستۇر، سالتى بار. جارلىق پەن نۇسقاۋ دا، ءتارتىپ پەن ءراسىم دە وسى ورايدا. جۇپىنى، كۇندەلىكتى تىرشىلىكتەن باستاپ، ەڭ ۇلكەن، الىمدى، قاتەر-قاۋىپتى ارەكەتكە دەيىنگى بارلىق ءىس وسى ادەت-عۇرىپ زاڭى ارقىلى باعالانىپ وتىرعان. سونىڭ كەيبىرى:
جاسى كىشى ۇلكەندى سىيلاماي، نامىسىنا تيسە، دۇرەگە جىعىلادى (كارپيني).
كىسى ءولتىرۋ – ايرىقشا زۇلىمدىق سانالادى، دەيدى ريكولدو. ارينە، ءوز ىشىندە جانە بەيبىت جاعدايدا.
بۇلاردىڭ زاڭى بويىنشا، وتىرىك ايتقان كىسى ولىمگە كەسىلەدى، دەگەن كۋالىك بەرەدى سيۋي تين.
ءوز باۋىرىنداعى ايەلدەردەن باسقا ۇرعاشىمەن ويناس ءۇشىن ءولىم جازاسى، دەيدى رۋبرۋك.
شاعىن ۇرلىق، ماسەلەن، ءبىر قوي ۇرلاۋ ۇستىندە قولعا تۇسسە – دۇرەگە كەسەدى; ۇلكەن ۇرلىق ءۇشىن ءولىم جازاسى، دەگەن رۋبرۋك.
جىلقى، نەمەسە باسقاداي ۇرلىق ءۇشىن ءولىم. ەگەر ۇرلانعان دۇنيە، مالدى ون ەسە قىلىپ قايتارا السا، كەشۋ جاريالانادى، دەپتى ماركو پولو.
بوتەن بىرەۋدىڭ جايلاۋ، قونىسىندا قاراقشىلىق، ۇرلىق ۇستىندە ۇستالعان ادام تەرگەۋسىز ولتىرىلەدى، دەيدى كارپيني.
ولار ۇرلىق، وتىرىك، زيناقورلىق، كىسى ءولتىرۋ سياقتى قىلمىسكەر ءۇشىن ەڭ قاتال جازا – ولىمگە كەسەدى، دەپ ايعاقتايدى باتىس ەۋروپاعا قاشقان ورىس ارحيەپيسكوپى پەتر.
بارلىق ۋاقىتتا، دامۋدىڭ ەڭ تومەنگى دەڭگەيىندەگى رۋ-تايپالاردىڭ وزىندە ادامدار اراسىنداعى قاتىناس ورايىنا نەگىزدەلگەن ىشكى ءتارتىپ، قوعامدىق ادەت-عۇرىپ جۇيەسى بولادى. ىرگەلى مەملەكەتتەر تۇسىندا بۇل تۇرعىداعى جول-جورا اتاۋلى جيناقتالىپ، بەلگىلى ءبىر قالىپقا تۇسپەك. وزىندىك ەرەكشەلىگى، رۋلىق، ۇلىستىق ءبىتىم، مازمۇنىمەن. ەسكىدەن ساقتالعان ناقتى دەرەكتەر بويىنشا، تۇرىك قاعاناتىندا «تورە» اتالاتىن زاڭ جۇيەسى ماعلۇم. ەجەلگى «تورە» زاڭىنىڭ تىكەلەي جالعاسى بولماسا دا، كوشپەندىلەردىڭ وسى ورايداعى وزىندىك ادەت-عۇرىپ، جول-جوراسىنىڭ جيناقتالعان، اينىماس، قاتاڭ جۇيەگە ءتۇسىرىلىپ، مەملەكەتتىك جارعى رەتىندە قولدانىسقا ەنگەن جاڭا نۇسقاسى – شىڭعىس حاننىڭ «جاساق» زاڭى جانە سوعان جالعاس «بىلىك» نۇسقاۋلارى بولدى. ەسكىنىڭ جاڭعىرۋى رەتىندە قالىپتاسقان جاڭا نيزام. «جاساق» پەن «بىلىك» تۋرالى ءسوز – شىڭعىس حان يمپەرياسىنا تىكەلەي قاتىستى الداعى تاراۋلاردا ايتىلماق. بۇل جەردە ءبىز الەۋمەتتىك ورتادا قالىپتاسقان جول-جوسىن، ءجون-جورالعى تۋراسىنداعى ەسكىلىكتى كۋالىكتەرمەن عانا شەكتەلەمىز.
كوشپەندىلەر قوعامىندا ادامدار اراسىنداعى قاتىناس اتاق، دارەجە ايىرىمىنا، تاپتىق نەگىزگە جانە جالپىعا ورتاق قاتال عۇرىپ-نيزامعا قاراماستان، اشىق ارالاس، ازاماتتىق تەڭدىك ورايىندا قۇرىلعانى كورىنەدى.
جالپى جۇرت ءوزارا سىيلاس; بىرەۋدى بىرەۋ كەمىسىتۋ جوق، دەگەن كارپيني.
وركەۋدە، وزدەرىنە ەشبىر جۇرتتى تەڭگەرمەيدى، دەپتى تاعى دا.
ولار وزدەرىن جەر-جيھاننىڭ قوجايىنى سانايدى; قۇداي بۇكىل الەمدى تەك وزدەرى ءۇشىن جاراتقان دەپ بىلەدى، دەيدى ريكولدو دە مونتە-كروچە.
ءاربىر كوشپەندى ءوزىنىڭ ات ۇستىندەگى، كەڭ دالاداعى ەركىن ءومىرىن ماقتان ەتكەن جانە ءوز ءناسىلىن الەمدەگى ەڭ تاڭداۋلى حالىق دەپ ساناعان ء(راشيد-ءاد-دين، ءجۋۆايني، ت.ب.).
سونىمەن قاتار، ءوزىنىڭ شىققان رۋىن قۇرمەتتەگەن، اتا-تەگىن قاستەرلەگەن.
ءراشيد-ءاد-دين دايەكتەپ جازىپ كەتىپتى:
بۇل تايپالاردىڭ ءبارىنىڭ دە ايقىن ءارى ناقتى اتا-تەك شەجىرەسى بار. ويتكەنى موعۇلدار وزدەرىنىڭ ءداستۇر-سالتى بويىنشا، شىعۋ تەگىن ۇمىتپاي ساقتايدى ءھام جاڭا تۋعان ءاربىر بالاعا وسى شەجىرەنى ۇعىندىرىپ، ۇيرەتەدى. ءسويتىپ، وتكەنى تۋرالى ءسوزدى حالقىنىڭ وزىندىك ساناسى رەتىندە قالىپتايدى جانە ءوز تايپاسىنىڭ ءتۇپ نەگىزىن بىلمەيتىن كىسى بولمايدى. اتا-تەگىن ەستە تۇتاتىن ارابتاردى ايتپاساق، الەمدە موعۇلدان باسقا ەشبىر جۇرتتا مۇنداي ءداستۇر جوق، دەيدى.
اتا-تەك، تۇقىم-جۇراعات تۋرالى دەرەكتەردىڭ بارلىعىن جالعان ءھام ويدان قۇرالعان بوستەكى ءسوز دەۋگە بولمايدى. ويتكەنى، ەجەلدەن بەرگى ءداستۇر بويىنشا، موعۇلدار وزدەرىنىڭ اتا-بابالارى مەن شىعۋ تەگىن جادىندا ساقتايدى جانە جاس وركەندى تاربيەلەيتىن [مۇسىلمان] ءدىنى دە، ءپىرادار قاۋىمى دا بولماعان سەبەپتى، اتا-اناسى جاڭا تۋعان ءاربىر بالاعا وزدەرىنىڭ شىققان تايپاسىن ءھام اتا-تەك شەجىرەسىن ۇعىندىرادى جانە بۇل – كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ وتىرعان ءراسىم. سول سەبەپتى، كىمنىڭ قايدان شىققانىن، ارعى اتالار مەن كەيىنگى ۇرپاقتار ءجونىن ناقتى تانىپ، اجىراتا الامىز، دەيدى ءراشيد-ءاد-دين ەكىنشى ءبىر پارا سوزىندە.
اتا-تەك بايانى سول رۋعا، تايپاعا ەنەتىن ادام اتاۋلىنىڭ بىرلىگىنە، ۇجىمدى، بەرەكەلى تىرشىلىگىنە قىزمەت ەتكەن. تيەسىلى شەجىرە بويىنشا، وسى رۋ، تايپالاردىڭ بارلىعىنىڭ ارعى اتالارى ءبىر، شىعۋ تەگى ورتاق بولعاندىقتان، بۇكىل ۇلىستىڭ ۇيىسۋى جولىنا قىزمەت ەتكەن.
ءراشيد-ءاد-دين ايعاقتاپ وتىرعان ءداستۇرلى اتا-تەك شەجىرەسى بۇگىنگى موڭعولدا جوق، ءسىرا، اۋەلدەن بولماعان، ال موعۇل (موڭعول ەمەس), شىڭعىس حان ۇيىستىرعان موعۇل جۇرتىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرى قازاقتا بارلىق زاماندا بەرىك ساقتالعان، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتكەن. قازاق شەجىرەسى بولشەككە ەمەس، بىرلىككە قىزمەت ەتىپتى. قازاق ورداسى كەزىندە قالىپتاسقان ۇلىستىق يدەولوگيا بويىنشا، بار قازاق – ءبىر-اق ادام – قازاق دەگەن كىسىنىڭ بالاسى. بۇل قازاقتىڭ ءۇش ۇلى بولادى: اقارىس، جانارىس، بەكارىس. اقارىستان ون ءبىر ۇل، جانارىستان التى ۇل، بەكارىستان ءۇش ۇل تۋادى، ءوز كەزەگىندە بۇلاردىڭ ارقايسىسىنان تاعى قانشاما ۇرپاق تارايدى جانە اتالى تايپالاردىڭ نەگىزىن سالادى، ودان ارى ءوسىپ-ونەدى. ءسويتىپ، قازاق شەجىرەسى قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنداعى ۇلكەندى-كىشىلى بارلىق رۋلاردى، ەسەبى، قازاق اتىمەن جەر باسقان بارلىق جۇرتتى ءبىر ولشەمگە سىيعىزادى. جوعارىدان ەمەس، تومەننەن قاراساق، وتە شەبەر قيۋلاستىرعان بەرىك پيراميدا، ۇشار باسىندا – ءبىتىمى ورتاق ءۇش تاعان تۇرعانىن كورەمىز.
ەجەلگى شىڭعىس حان جۇرتىندا، ودان بۇرىنعى جانە كەيىنگى زامانداردا رۋلىق، تايپالىق قۇرىلىم تەك تۋىستىق جۇيە عانا ەمەس، اكىمشىلىك ءبولىنىس (بۇگىنگىشە ايتساق، وبلىس، اۋدان) قىزمەتىن اتقارىپتى. جەكە ادامدار اراسىنداعى عانا ەمەس، تۇتاس توپ، اسكەري جانە تۇرمىستىق قۇرىلىمدار اراسىنداعى قاتىناس قالىبى، وكىم جانە باسقارۋ جۇيەسى – ۇلىستىڭ، ەلدىڭ قوعامدىق سىپاتىنا بايلانىستى. ءبىزدىڭ بۇل رەتكى سوزىمىزدەن تىس، باسقا ءبىر ورايداعى بايان. ءبىز، جوعارىدا ەسكەرتكەنىمىزدەي، ازىرشە تەك قانا ەسكىلىكتى دەرەكتەرمەن عانا شەكتەلەمىز. زەرتتەۋ، تالداۋ ەمەس، باردى بايىپتاۋ عانا.
الەۋمەت ومىرىنە قاتىستى، ىلكىدەگى سوزىمىزگە قوسىمشا ازعانا ماعلۇمات.
پەن دا-يا مەن سيۋي تين جازبالارىنان:
ولاردىڭ ماۋسىم ەسەبى – ون ەكى جىلدىق مۇشەل. ءار جىلدىڭ ءوز اتاۋى بار، ماسەلەن، تىشقان جىلى دەگەندەي.
ولاردا [بىزدەگىدەي] كۇنتىزبە بولعان جوق. كوك شىققاندا ءبىر جىل ءوتتى دەپ، جاڭا اي تۋعاندا ءبىر اي ءوتتى دەپ ساناعان.
ءبىز [قىتايلار] سياقتى ەمەس، بالا كەزىندە قويىلعان اۋەلگى ەسىمدەرى وزگەرمەي ساقتالادى. ۇلىعى دا، كىشىگى دە سول، العاشقى، بالالىق ەسىمدەرىمەن اتالادى.
جاسىڭ قانشا دەپ سۇراعاندا، ساۋساقتارىن بۇگىپ، نەشە رەت كوك شىققانىن ايتادى.
اماندىق ورنىنا ءبىر-بىرىمەن قۇشاقتاسىپ كورىسەدى; قاۋسىرا قۇشاقتاسادى.
تاعزىم ەتكەندە ءبىر تىزەلەرىن عانا بۇگەدى.
ورىن دارەجەسىن ايتساق، ەڭ قۇرمەتتىسى – ورتالىق، ودان سوڭعىسى – وڭ جاق، ەڭ تومەنى – سول جاق، دەپتى.
تاڭ قالارلىق جاعداي. سوڭعى دەرەكتى ايتامىز. وڭ مەن سولدىڭ ءجونىن. بۇل كەزدە ءالى ءوز ورنىندا تۇرعان، تەرىستىكتەن ەشقانداي قاتەر كۇتپەگەن سۇڭ يمپەرياسىنىڭ بارلاۋ جانە مۇمكىن وداقتاستىق ماقساتىمەن جولدانعان مارتەبەلى ەلشىلىگى قۇرامىندا، ءبىرى – 1233 جىلى، ەكىنشىسى – 1235 جىلى، ۇلى دالانى كوكتەي ءوتىپ، قاراقورىمعا دەيىن كەلگەن، ۇلى قاعان وكەتەيدىڭ قابىلداۋىندا بولعان، ەل مەن جەر جايىن مۇقيات زەردەلەپ، قانشاما تىڭ، سونى ماعلۇمات جيناپ قايتقان پەن دا-يا مەن سيۋي تين ناقتى ايتقان.
تەك وسى ەكەۋى عانا ەمەس. قانشاما جىل حانبالىق-پەكيندە تۇرعان، قاعان سارايىندا قۇرمەتكە جەتكەن ماركو پولو جازىپتى:
توي، ءماجىلىس كەزىندە [قۇبىلاي] حان وزگەلەردەن بيىكتە، توردە، بەتىن تۇستىككە قاراتىپ جايعاسادى. بۇدان سوڭعى اركىم وزىنە ۇلى حان تاعايىنداعان ورىنعا وتىرادى. سول جاقتا، حاننىڭ قاسىندا – بايبىشەسى، ال وڭ جاقتا – حاننىڭ ۇلدارى مەن نەمەرەلەس، اتالاس تۋىستارى، ولاردان تومەنىرەكتە-الپاۋىت شونجارلار. حاننىڭ ۇلدارى مەن تۋمالارىنىڭ ايەلدەرى سول جاقتا، تومەندە، ولاردان سوڭ الپاۋىتتار مەن باحادۇرلاردىڭ ايەلدەرى. ءبارى دە وزدەرىنە تيەسىلى ورىنعا عانا وتىرۋعا ءتيىس، دەيدى.
التىن وردانىڭ حانى وزبەكتىڭ ورداسىندا بولعان يبن باتتۋتا اتاۋلى مەرەكە كەزىندە توردە، ۇلكەن التىن تاقتا وتىرعان حان مەن ونىڭ بايبىشە قاتىنىنىڭ وڭ جاعىندا مۇراگەر، ۇلكەن ۇل تىنىبەك، سول جاعىندا – ەكىنشى ۇل جانىبەك وتىرعانىن، ال تومەندە، وڭ مەن سولدا ارقيلى دارەجەسىنە قاراي ۇلىس بەكتەرى، اسكەرباسى باحادۇرلاردىڭ جايلانعانىن، بۇكىل توي كورىنىسىن سىپاتتاعان.
ەسكىلىكتى بارلىق دەرەكتەردەن انىق اڭدالعانداي، شىڭعىس حان جانە وعان جالعاس زاماندا ورتالىقتان كەيىنگى قۇرمەتتى – وڭ جاق!
بۇتكىل ەۋروپا عالىمدارى، ورىستىڭ بۇرىنعى-سوڭدى بارلىق وقىمىستى، تاريحشىلارى، بارلىق زەرتتەۋ ەڭبەكتەردە، عىلىمي جانە تانىمدىق ادەبيەتتە «موڭعولدا ەڭ قۇرمەتتى – سول جاق، وڭ جاق تومەنىرەك سانالادى» دەپ اتاپ كورسەتىلگەن. ول راس. ىلكىدەگى قيدان، كەيىنگى حالحا مەن ىشكى-موڭعولدا، موڭعول تەكتى قالماقتا. وسى قالماق پەن حالحا ءداستۇرىن ەشبىر وي، تالعامسىز ارىداعى موعۇل – ياعني شىڭعىس حان زامانىنا كوشىرە سالىپتى. اۋرۋ ادەتتىڭ تاعى ءبىر رابايسىز كورىنىسى.
اتاپ ايتايىق، تۇرىك قاۋىمىندا، ونىڭ ىشىندە التىن وردادان تارتىپ، قازاق ورداسىندا، كەشەگى جانە بۇگىنگى جالپى قازاقتا – ورتالىقتان سوڭعى ەڭ قۇرمەتتى – وڭ جاق بولعان. حاننىڭ وڭ جاق قاپتالى، ياعني وڭ تىزەسىندە وتىرۋ – ەڭ ۇلكەن مارتەبە سانالعان. حان ورداسى عانا ەمەس، قاتارداعى بەك، اۋىلداعى اقساقال، كەز كەلگەن وتاعاسىنىڭ شاڭىراعىندا. ارعىسىن ايتپاعاندا، اقيقات دەرەگى ساقتالعان شىڭعىس حان زامانىنان كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتقان ءراسىم.
نانىم، ءدىن
شىعىس پەن باتىستىڭ زاماناۋي دەرەكتەرى دالا جۇرتىنىڭ ءتاڭىرى ءدىنىن تۇتىنعانىن ناقتى ايعاقتايدى.
ولاردىڭ داستۇرىندە كوك پەن جەر بارىنەن جوعارى قۇرمەتتەلەدى. ءاربىر ىسىندە اۋىزعا الىپ وتىرادى، دەيدى چجاو حۋڭ.
البەتتە، چجاو حۋڭ جازبالارىنداعى كوك پەن جەر اتاۋى – قىتاي تىلىندە. ىلكىدەگى ورحۇن ەسكەرتكىشتەرى، ەجەلگى تۇرىكتەر تىلىنە كوشىرسەك، كوك ءتاڭىرى، جەر-سۋ بولار ەدى.
پەن دا-يا–سيۋي ءتيننىڭ كۋالىگى:
ولار كوكتىڭ قۇدىرەتىنەن تىس ەشقانداي دا شارۋا جوق دەپ بىلەدى. تاتاردىڭ امىرشىسىنەن قاراشى جۇرتىنا دەيىن وسىعان سەنەدى. ءاربىر ءىستى باستاردا «كوك وسىلاي ۇيرەتەدى» (كوكتىڭ ىرقى، – م.م.) دەپ سويلەيدى. الدەبىر جۇمىستى تىندىرعاندا، «بۇل – كوكتىڭ قالاۋى» (ياعني، كوكتىڭ القاۋىمەن جاسالدى، – م.م.) دەسەدى.
«كوكتىڭ ءامىرى» دەپ سويلەيدى، دەگەن چجاو حۋڭ.
ولار اسپانداعى ءبىر قۇدايعا سەنەدى، كوزدەرى كورىپ تۇرعان كوك كۇمبەزىن قۇداي دەپ ەسەپتەيدى، باسقاداي تانىم-تۇسىنىگى جوق، دەپ جازعان ەكەن، الەم استى-ۇستىنە تۇسەر شاپقىن قارساڭىندا سيرياداعى ياكوۆيت پاتريارحى ميحايل.
ولار ءبىر قۇدايعا عانا سەنەدى جانە وسى قۇداي الەمدەگى كوز كورىپ تۇرعان ءھام كورىنبەس بارلىق زاتتىڭ جاراتۋشىسى دەپ بىلەدى، سونىمەن قاتار، ادام ومىرىندەگى بارلىق يگىلىك، بار قيىندىق تا قۇدايدىڭ ىرقىمەن دەپ سانايدى. ايتسە دە قۇداي اتىنا ارناپ دۇعا وقۋ، ماداق ايتۋ، نەمەسە باسقاداي ءراسىم-سالتى جوق، دەگەن كارپيني.
بۇلاردىڭ دىندەرى دە باسقا جۇرتتان وزگەشە. قۇدايعا سەنەدى جانە ونى تابيعاتتىڭ الدەبىر زاڭى ەسەپتى قابىلدايدى. وزدەرى دە تابيعي قالىپتا عۇمىر كەشەدى، قىستا دا، جازدا دا، جان-جانۋار، قۇستار سياقتى، دەگەن ريكولدو دە مونتە-كروچە.
قۇدايعا قۇلشىلىق تارابىندا ناقتى نيزام-عۇرىپتارى جوق. جەر-الەمدەگى يۋدەي، ساراتسين، حريستيان زاڭدارىنىڭ ەشقايسىسىن ۇستانبايدى، تابيعي سانا جونىمەن تىرشىلىك كەشەدى ءھام وزدەرىنە ءتان ءجون-جورالعىسى بار، دەيدى داۆيد ەشبي.
وزدەرىنىڭ قۇدايلارىن قاستەرلەيدى، قۇداي جالعىز جانە ماڭگىلىك دەپ ەسەپتەيدى. جانە قۇدايدىڭ ەركىنەن تىس ەشتەڭە بولمايدى دەپ بىلەدى. ايتسە دە، قۇدايدىڭ قۇرمەتى ءۇشىن عيبادات، ورازا، كەشكىلىك قىزمەت، نەمەسە باسقاداي ىستەرى جوق، دەپتى گايتون.
تاتارلاردىڭ ەشقانداي اتاۋلى ءدىني ءىلىمى جوق. تابيعي تانىم عانا. عيباداتحانا دا، ءدىني قىزمەتكەر دە، تيەسىلى راسىمدەر دە جوق، دەپ ناقتىلايدى ريكولدو دە مونتە-كروچە.
اتقىشتار جۇرتى، ياعني مۇعال، اۋىزەكى تىلدە تاتار – قۇدايسىز حالىق، بىراق وزدەرىنىڭ تابيعي ءراسىم-سالتتارىن ۇستانادى، دەيدى ستەفان وربەلياني. مۇنداعى «قۇدايسىزدىق» – حريستيان دىنىنەن تىس، ال «تابيعي ءراسىم-سالت» – وزىندىك نانىم، داستۇرلەر ەكەنى ايقىن بولسا كەرەك.
موال، نەمەسە تاتارلار ءبىر قۇدايعا عانا سەنەدى، دەپتى رۋبرۋك.
ولار قۇدىرەتتى كوك قۇدايى بار دەپ ايتادى جانە ودان جاقسى كەڭەس پەن اماندىق-ساۋلىق تىلەپ، قۇربان شالىپ وتىرادى، دەيدى ماركو پولو.
ولار قۇداي – ءبىر دەپ بىلەدى جانە سوعان وراي وزىندىك سالتتارى قاتاڭ ساقتالادى، دەپتى لونجيۋمو.
كەيبىرەۋلەر ءۇش ءجۇز الپىس بەس قۇداي بار دەپ بىلەدى، دەپ جازادى ريكولدو دە مونتە-كروچە. شەتىن دەرەك. زادى، قۇداي ەمەس، ءۇش ءجۇز الپىس بەس اۋليە بولۋعا ءتيىس. تاتاردىڭ قۇدايى بىرەۋ-اق دەپ ريكولدونىڭ ءوزى دە، باسقالار دا ناقتى ايتقان.
بار قۇداي – بىرەۋ-اق، تىرشىلىگىمىز دە، ءولىمىمىز دە سونىڭ ەركىنە بايلانىستى ءھام ءبىزدىڭ جۇرەگىمىز (پەيىلىمىز) سونىڭ تۋرا جولىندا، دەيدى موڭكە قاعان رۋبرۋكپەن اڭگىمەسىندە.
ولار قۇدايدى ءتاڭىرى دەپ اتايدى، دەگەن انىقتاما بەرەدى كيراكوس گاندزاكەتسي.
ولار كۇننىڭ كۇركىرىن قۇدايدىڭ (ياعني ءتاڭىرىنىڭ، – م.م.) اشۋى دەپ بىلەدى. سوندىقتان كۇن كۇركىرەگەندە كەرەمەت قورقادى، دەپتى چجاو حۋڭ.
كۇن كۇركىرەگەندە شەت جۇرتتىق، بوتەن كىسىلەردى سىرتقا شىعارىپ جىبەرىپ، وزدەرى قارا كيىزگە ورانىپ، كۇركىر باسىلعانشا تىعىلىپ جاتادى، دەيدى رۋبرۋك.
ەشبىر جاۋدان قايتپاعان، اجالعا قارسى شاباتىن دالا جۇرتى تەك نايزاعاي ويناعان كۇن كۇركىرى، ياعني كوكتەگى ءتاڭىرىنىڭ كارىنەن عانا قورقادى ەكەن. البەتتە، وزىندىك ءدىني نانىمنىڭ قانشالىق كۇشتى بولعاندىعىنىڭ كورىنىسى.
كوككە جالعاس قۇدىرەت يەلەرى – اي مەن كۇن جانە وت جانە جەر-سۋ.
قۇدايمەن قاتار ولار كۇنگە، ايعا جانە وتقا، سونداي-اق، سۋ مەن جەرگە تابىنادى جانە ءىشىپ-جەمگە وتىراردا، كوبىنە-كوپ تاڭەرتەڭ، ولارعا ءدام ارنايدى، دەپ اتاپ كورسەتكەن كارپيني.
جاڭا ايدىڭ العاشقى كۇنى كوككە تاعزىم ەتەدى، دەگەن چجاو حۋڭ.
جاڭا اي تۋعاندا مىندەتتى تۇردە تاعزىم جاسايدى، دەيدى سيۋي تين.
ولار اي دەگەن – قۇدىرەتتى حان دەپ بىلەدى، سوندىقتان تىزەسىن بۇگىپ، ايعا تاعزىم ەتەدى; جاڭا ءبىر ءىستى جاڭا اي تۋعاندا، نەمەسە اي تولعاندا باستايتىن ادەتتەرى بار، دەيدى بەنەديكت پولون.
الدەبىر شارۋاعا كىرىسەردە ايدىڭ تولىعىنا، نەمەسە كەمىسىنە قارايدى; جاڭا ايدىڭ شيرەگى ءھام تولعان ايدىڭ قورعالاپ، كەمىگەن كۇندەرى ءىستىڭ باسى مەن اياعى ءۇشىن قولايسىز سانالادى، دەيدى سيۋي تين.
تاتارلار جاڭا اي تۋعاندا دۋلى مەرەكە جاسايدى، دەپتى ارحيەپيسكوپ پەتر.
ولار ايدىڭ اناسى – كۇن دەيدى، ويتكەنى اي ءوزىنىڭ جارىعىن كۇننەن الىپ تۇرادى دەيدى. سوندىقتان، كۇندى ايرىقشا قۇرمەتتەيدى، دەپتى بەنەديكت پولون.
ولار كۇنگە تابىنادى، دەپ كۋالاندىرعان ارميان دەرەكتەرى.
شىققان كۇنگە تاعزىم ەتەدى، ءدىنى سول، دەيدى يبن ءال-اسير.
(جاڭا شىققان كۇنگە تاعزىم جاساۋ – قازاق اراسىندا كەيىنگى زامانعا دەيىن ساقتالعان – يبن رۋزبيحان، XVI عاسىر. ال جاڭا ايمەن سالەمدەسىپ، تاعزىم ەتۋ – كۇنى بۇگىندە بار، مەن ءوزىم كەزىندە اجەم بەرگەن تاربيە بويىنشا، ءاربىر جاڭا ايدى كورگەن ساتىمدە ەسكىلىكتى اتا-بابا دۇعاسىن قايتالاپ: «اي كوردىم، – امان كوردىم، – باياعىداي زامان كوردىم، – ەسكى ايدا ەسىركە، – جاڭا ايدا جارىلقا!» – دەپ بارىپ ءتاجىم ەتەم جانە وسى ءراسىمدى كەيىنگى نەمەرەلەرىمە دەيىن ۇيرەتتىم…)
ولار قۇدىرەتتى كۇن پاتشا – جانىپ تۇرعان وت دەپ بىلەدى، سوندىقتان دا وتتى قۇرمەتتەيدى، وتتىڭ تازارتپايتىن نارسەسى جوق دەپ ەسەپتەيدى، دەگەن بەنەديكت پولون.
وتقا قاتىستى ىرىم، تيىم جانە جول-جورالعىلار تۋراسىندا جوعارىدا ايتىلدى. وتپەن الاستاۋ – نەگىزگى راسىمدەردىڭ ءبىرى بولعانىن كوردىك. بۇل ارادا وتپەن، تۇتىنمەن تازارتۋ – قازاق اراسىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ وتىرعانىن عانا قايتالاي ەسكە سالامىز.
ءتۇز تۇرعىندارى قۇپيا، تىلسىم كۇش رەتىندە اتا-بابالاردىڭ ارۋاعىن ايرىقشا قاستەرلەگەن.
ولار ولگەن كىسىلەرىنىڭ بەينەسىن كيىزدەن جاساپ، قىمبات ماتالارمەن كيىندىرىپ قويادى جانە ءاربىر اربا-ۇيگە بىرەۋىن، نەمەسە ەكەۋىن سالىپ الىپ جۇرەدى، دەپتى رۋبرۋك.
تاتارلار سيقىر ءۇشىن كيىز قۋىرشاق ۇستايدى، دەيدى ارميان شەجىرەسى.
اتا-بابانىڭ ءتىرى ارۋاعىن كەيىپتەيتىن مۇنداي پۇت-قۋىرشاق «ونگون» (وڭعۇن) اتانعان. باتىس دەرەكتەرى «يدول» دەپ جازادى.
ادامعا ۇقساتىپ، كيىزدەن جاسالعان پۇت-قۋىرشاقتارى بار. بۇلارىن وتارلى مالدىڭ قامقورى، ونىڭ ءتولىنىڭ وركەنى مەن اماندىعى جانە ءسۇتىنىڭ مولدىعىنا كەپىل دەپ تانىپ، تۇراتىن ۇيلەرىنىڭ ەكى جاق بوساعاسىنا ورناتىپ قويادى. ەندى ءبىر پۇت-قۋىرشاقتار جىبەك-تورعىننان جاسالادى ءھام ايرىقشا قاستەرلى. ساۋلەتتى اربا-ۇيلەرىنىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا، كىرەبەرىسكە قويادى، دەيدى كارپيني.
موالدار بۇل پۇت-بەينەلەردى مەيلىنشە قادىرلەيدى جانە سوعان تابىنادى، دەگەن رۋبرۋك.
يمپەراتور (كۇيىك قاعان، – م.م.) ورداسىنىڭ الدىنا دا پۇت قويىلىپتى، وعان ەرەكشە قۇرمەت كورسەتىلىپ، اتاۋلى سىي-سياپات، تارتۋ-تارالعى جاسالادى ەكەن، دەيدى بۇل جاعدايدى كوزىمەن كورگەن كارپيني.
پۇت قالىپتاۋدىڭ وزىندىك ءراسىمى بولعان.
بۇل پۇت-قۋىرشاقتارىن («يدول») جاساردا اۋىلداعى قارتاڭ ايەلدەر تۇگەل جينالادى دا، ايرىقشا ىجداعاتپەن ىسكە كىرىسەدى. قۇراپ، تىگىپ بولعان سوڭ [قۇربانعا] قوي سويادى، ونىڭ ەتىن جەپ، سۇيەگىن وتقا جاعادى، دەيدى كارپيني.
توتەنشە جاعدايلار كەزىندە دە جاڭا پۇت ىستەۋ قاجەت ەكەن.
كارپيني ايتادى: الدەبىر جاس ادام قاتتى اۋىرا قالعان جاعدايدا الگىندەي راسىممەن جاڭادان پۇت جاسايدى دا، ونى سىرقاتتىڭ توسەگىنىڭ باسىنا بايلاپ قويادى، دەيدى. ياعني، ارۋاق شاقىرۋ، ودان مەدەت تىلەۋ.
الگى ايتىلعان پۇت-قۋىرشاقتاردىڭ الدىنا ءاماندا اق قويىلادى. ءىشىپ-جەمەگە وتىرعان كەزدەرىندە ەڭ اۋەلى وسى پۇتقا شوكىمدەپ سىباعا تارتادى. ءاربىر رەتتە، سويىلعان مال مەن العان اڭنىڭ شيكى جۇرەگىن تاباققا سالىپ، ۇيدەگى پۇتتىڭ الدىنا قويادى دا، ونى وزدەرى ەرتەڭىنە عانا ءپىسىرىپ جەيدى، دەگەن كارپيني.
تاعى ءبىر ءسوزى: كوسەمدەر، مىڭباسىلار، ءجۇزباسىلار ءوز كۇرەندەرىندە مىندەتتى تۇردە سەركە ۇستايدى، دەپتى. ء(سىرا، قاجەتتى ساتىندە وڭعۇنعا قۇربانعا شالۋ ءۇشىن، – م.م.).
اتا-بابا ارۋاعىن كورنەكى پۇت ارقىلى قاستەرلەۋ ءتۇز تۇرعىندارىنىڭ تىرشىلىك سالتىندا ۇزاق زامان، مۇسىلمان ءدىنى ءبىرجولا ورنىققانعا دەيىن ساقتالىپ تۇرعانىن كورەمىز.
1436–1452 جىلدار ارالىعىندا قانشاما ۋاقىت، ون التى جىل بويى ازاۋ-تانادا تۇرعان، دالالىق تۇرىك ءناسىلىنىڭ ءداستۇر-سالتىن جەتە تانىپ، ءتىلىن ەركىن يگەرگەن ۆەنەتسيالىق يوسافات باربارو مىنانداي كۋالىك قالدىرىپتى:
تاتارلاردىڭ اراسىندا ماگومەد ءدىنى ادەپكى قۇبىلىسقا اينالۋى – شامامەن بۇدان ءجۇز ون جىل بۇرنادا. راس، وعان دەيىن دە ازداعان جۇرت مۇسىلمان بولدى، ال جالپى العاندا، اركىم وزىنە ۇناعان نانىم-سەنىمدى ەركىن ۇستاندى. سوندىقتان ولاردىڭ اراسىندا اعاش، نەمەسە كيىز، شۇپەرەك مۇسىنگە تابىنىپ، ونىسىن وزدەرىمەن بىرگە ارباعا سالىپ الىپ جۇرەتىندەر دە بولدى. مۇسىلمان دىنىنە كۇشتەپ ەنگىزۋ ەدىگەنىڭ زامانىندا جۇزەگە استى، دەيدى.
باربارونىڭ تاعى ءبىر تۇستا ايتقانى:
ءماجۋسي بولىپ قالعان تاتارلار اربادا وزدەرىمەن بىرگە الىپ جۇرەتىن مۇسىندەرىنە تابىنادى; سونىمەن قاتار، ءار كۇنى ەرتەمەن ۇيدەن شىققاندا العاشقى كەزدەسكەن الدەنەندەي جانۋارعا تاعزىم جاسايتىن دا عادەتتەرى بار، دەيدى.
وتكەن اتا-بابا ارۋاعىن كەيىپتەگەن پۇت-مۇسىندەرگە تابىنۋ باربارودان تاعى ءبىر ءجۇز جىل وتكەن زاماندا، شىعىس داشتىدەگى قازاق اراسىنان كورىنىس بەرەدى. بۇل جاعدايدى ءشايباني حاننىڭ 1510 جىلى قىستا، قازاق دالاسىنا جاساعان ەڭ جويقىن جورىعىنىڭ تولىق تاريحىن تاڭباعا تۇسىرگەن يبن رۋزبيحان كۋالاندىرىپتى.
رۋزبيحان: «ەرلىگىمەن الەمگە ايگىلى قازاق جۇرتى – شىڭعىس حان ۇلىسىنا جاتادى»، – دەي كەلە، حوراسان مەن ماۋرەنناحردىڭ ءدىني عۇلامالارى ءشايباني حاننىڭ جاڭا جورىعىن – كاپىرلەرگە قارسى عازاۋات دەپ تانىعانىن ايتادى. ويتكەنى، قازاقتاردىڭ يسلامنان تىس ءماجۋسي ەكەنى ناقتى دالەلدەنگەن كورىنەدى. بۇلار پۇتقا تابىنادى، دەيدى. سوندىقتان، قازاقتاردى قىرىپ-جويۋ، قۇلدىققا اكەتۋ – كۇنا ەمەس، تەك قانا ساۋاپ جانە ءاربىر تازا مۇسىلماننىڭ قاسيەتتى پارىزى دەلىنگەن رەسمي ءپاتۋا – فەتۆادا.
انىعىن بىلەتىن ابزال ادامداردىڭ ايتۋىنشا، قازاقتاردىڭ اراسىندا ماجۋسيلىك ادەت-عۇرىپتار كەڭىنەن ساقتالىپ وتىر، دەپ جازادى بۇدان ءارى رۋزبيحان. ماسەلەن، ولاردا پۇت بەينەلەر بار. اللاعا قۇلشىلىق، حاق ناماز ورنىنا وسى پۇتقا تاعزىم جاساپ، قۇلدىق ۇراتىن كورىنەدى، دەپتى.
ارۋاقتى كۇرنەكى پۇت (قۋىرشاق-مۇسىنشە) – وڭعۇن كەيپىندە قاستەرلەۋ بۇدان سوڭعى قانشاما زامانعا جالعاسقانىن ءبىرشاما ناقتى ايتا الامىز. قازاق ورداسى اكىمشىلىك قانا ەمەس، مادەني، ءدىني ورتالىق تا بولعان تۇركستاندى، حالقى يسلام جولىنداعى، بازارى دۋلى ساۋراندى، وڭتۇستىك وڭىردەگى تاعى قانشاما كەنتتى ءبىرجولا باۋراعان تاۋەكەل حان–ەسىم حان زامانى – XVII عاسىردىڭ باسى تۇرىپتى، كەيىنگى ابىلاي حان ءداۋىرى، XVIII عاسىرعا ۇلاستى. ەجەلگى ءراسىمنىڭ ەڭ سوڭعى دايەگى – ا.لەۆشين، ا.حارۋزين ەڭبەكتەرىندە كورىنىس تاپقان. بۇل – كۇنى كەشەگى XIX عاسىر. قازاقتار قايتىس بولعان كىسىنى بەينەلەيتىن ۇلكەن پۇت قۋىرشاق جاساپ، وعان مارقۇمنىڭ تىرشىلىكتەگى ءتاۋىر كيىمدەرىن كيگىزىپ قويىپ، ءولىمنىڭ جىل ۋاقىتى تولعانعا دەيىن كۇن سايىن ازاندا جانە كەشقۇرىم جىلاپ-سىقتاپ، جوقتاۋ ايتادى ەكەن. مۇنداي ءداستۇر ورتا ءجۇزدىڭ كەيبىر بولىكتەرىندە كوبىرەك ساقتالعان دەپ كۋالاندىرادى ا.لەۆشين. بۇل زاماندا قازاق ءوزىن قالتقىسىز مۇسىلمان ساناعان. ولىگىن اق جۋىپ، ارۋلاپ، جانازا شىعارىپ، قۇران وقىپ اتتاندىرادى، دەگەن ا.لەۆشين. وسىعان جالعاس جاعداي الگىندەي.
مۇسىلمانشىلىققا دەن قويعاننان سوڭعى زاماندا ءبىر قۇداي – ءتاڭىرى ەسىمى جاڭاشا سىپات الادى. XI عاسىر، ماحمۇد قاشعاري «سوزدىگىنىڭ» وزىندە «ءتاڭىرى» – «اللا» اتاۋىنىڭ ءسينونيمى عانا ەمەس، جاراتقان يەنىڭ ەڭ نەگىزگى ەسىمى رەتىندە قولدانىسقا تۇسكەنىن كورەمىز. كەيىندە مۇسىلمان دىنىنە ءبىرجولا كوشكەن شىڭعىس حان جۇرتىنىڭ، ونىڭ ىشىندە بۇگىنگى قازاقتىڭ ۇعىمى دا وسى ورايدا.
ەندى ەكە ۇلىس، ودان ىلكى جانە جالعاس زاماندارداعى ارقيلى شەت دىندەر تۋراسىندا بىرەر ءسوز.
ون ۇيعىر اۋلەتىنەن شىققان قاعانداردىڭ دالا جۇرتىنا مانيحەي ءدىنىن كۇشتەپ تاڭباق ارەكەتى – اقىر تۇبىندە ۇلىستىڭ ءبىرجولا ىدىراۋىنا سەبەپ بولعانى، ال جەتەكشى تايپا – ۇيعىرلاردىڭ قىرعىنعا ۇشىراپ، ءبىرجولا دەرلىك جويىلعانى، كەيىنگە تەك اتاۋ-ەسىمى عانا قالعانى تۋراسىندا ايتتىق. ودان دا بۇرىنعى، ەدىل بويىنداعى قۇدىرەتتى حازار قاعاناتىنىڭ كۇيرەۋى دە پايىمى شولاق، اقىلى كەمىس، ەڭ سوڭعى قاعاننىڭ نەگىزىنەن كوشپەندى، جاۋىنگەر جۇرتتىڭ تۇرمىس-كەبى، ءداستۇر-سالتىمەن مۇلدە ۇيلەسپەيتىن يۋدەي ءدىنىن قابىلداۋى جانە ونى جالپى جۇرتقا كۇشتەپ تاراتۋ ارەكەتى ناتيجەسىندە بولعان اپات ەدى. ال ۇلى دالادا، شىڭعىس حاننان بۇرىنعى زاماندا حريستيان ءدىنىنىڭ نەستوريان تاريقاتى بوي كورسەتە باستاعانى بەلگىلى. وسى ورايدا، ەجەلگى تۇرىك قاۋىمىنىڭ جات جۇرتتىق ارقيلى دىندەرگە جول بەرۋ سەبەبى نەدە دەگەن ساۋال تۋىنداسا كەرەك.
جاراتۋشى كوك، ودان سوڭعى كيە مەن يەلەرگە نەگىزدەلگەن ءتاڭىرى ءدىنى – كوشپەندى جۇرتتىڭ وزىندىك تىرشىلىك كەبى، تۇرمىس-جاعدايى نەگىزىندە تۋىنداعان ۇعىم-نانىمدارىنىڭ جيناقتى كورىنىسى بولاتىن. ۇلتتىق، ۇلىستىق يدەولوگيا ەمەس، حالىقتىق جول-جورا مەن عۇرىپ. جازبا نەگىزدەگى بەرىك نيزامى، سوعان ساي وزىندىك عيباداتى مەن مىندەتتى جوسىق، ءراسىمى قالىپقا تۇسپەگەن. ءتاڭىرى ءاربىر كىسىنىڭ جۇرەگىندە جانە ساناسىندا عانا تۇرعان. ال مەملەكەت رەتىندە ۇيىسقان قۋاتتى قۇرىلىمعا بۇدان گورى بەلسەندىرەك، ءارى كورنەكى قۇداي ءۇيى – رەسمي عيباداتحانا ارقىلى ۇتىمدى ۇگىت، پارمەندى ناسيحات تاراتاتىن، ەلدى ورتالىقتاندىراتىن، ءبىر ۇلگىگە باعىتتايتىن باسقا ءبىر ءدىن كەرەگىرەك بولىپ شىعادى. X عاسىردا كەرەيلەردىڭ، وعان جالعاس نايمان، وڭعىت جانە باسقا دا بەلگىلى، بەلگىسىز، جەكەلەگەن رۋ-تايپالاردىڭ حريستيان دىنىنە اۋەستەنۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى وسىندا جاتىر. ايتكەنمەن، اتاپ ايتايىق، اۋەستىك – سول سىرتتاي اۋەستىك قالپىندا عانا قالعانىن كورەمىز. جاڭا ءبىر ءدىن – نەستوريان تاريقاتىن قابىلداۋ – تەك ءسوز جۇزىندە، وندا دا بيلەۋشى تاپ شەڭبەرىندە عانا بولىپتى. سونىڭ ءوزى ءۇستىرت ءارى بايانسىز.
كەيىنگى جانە بۇگىنگى باتىس زەرتتەۋشىلەرى، ونىڭ ىشىندە اسىرەسە ورىس عىلىمى ءتۇز تۇرعىندارىنىڭ حريستيان ءدىنىن ۇستانۋىنا ايرىقشا ءمان، ماڭىز بەرەدى. ۇلى دالا مەن قالعان الەمنىڭ اراسىنداعى قايشىلىقتىڭ نەگىزگى ءبىر سەبەبى دىنگە تىرەلىپ تۇرعانداي. ماسەلەن، ويسىز تاسىرلىقتان اۋلاق جانە ءورىسى كەڭ لەۆ گۋميلەۆ شىڭعىس حاننىڭ جانە ونىڭ مۇراگەرلەرىنىڭ ورتا جانە العى ازيانى جاۋلاۋ سوعىستارىن «سارى كرەست جورىعى» دەپ اتاعان. وندا ءامىر تەمىردىڭ يراننان التىن ورداعا دەيىنگى، تۇركيادان ۇندىستانعا دەيىنگى – باتىس پەن شىعىستاعى بۇكىل مۇسىلمان الەمىن قىرعىنعا ۇشىراتىپ، اياۋسىز ويرانداعان قانىپەزەر جورىقتارىن قانداي دىنگە تەلۋىمىز كەرەك؟ ەۋروپا حريستياندارىنىڭ ءجۇز جىلدىق، وتىز جىلدىق، جەتى جىلدىق، شىنتۋايتىنا كەلگەندە، عاسىردان عاسىرعا ءوتىپ، ەشقاشان تولاستاماعان ءوزارا سوعىستارىن نە دەيمىز؟ قيسىنسىز دولبار.
ەۋروپانىڭ مۇسىلمان الەمىنە قارسى كرەست جورىقتارى باستالعاندا، وزدەرى اۋەلدە بايىپتاعانداي، «ساراتسيندەردى» بىردەن جاپىرىپ كەتە الماعان، ۋاقىت وزا كەلە قايتادان تىقسىرىلا باستاعان حريستيان جۇرتى ەندى بەيمالىم عانا ەمەس، مۇلدە جۇمباق ارعى شىعىستان الدەنەندەي عاجايىپ، توتەنشە كومەك كۇتكەن. وعان اۋەلگى سەبەپ، قوزعاۋشى كۇش – قارا-قىتاي ەلۇي داشى بولىپتى. قاشقىن حانزادا كەرەي، نايمان جانە باسقا دا دالالىق رۋ-تايپالاردان قۇرالعان از عانا اسكەرمەن جەتىسۋدى الىپ، ودان سوڭ قارلۇقتارمەن قاتارىن مولىقتىرىپ، سيريا، پالەستينا تارابىندا كرەستشىلەردىڭ ءوزىن ىقتىرعان اتاقتى ءسانجار سۇلتاندى تالقانداعاندا، بۇل مۇسىلمانداردى قيراتقان – شىعىستاعى بەيمالىم حريستيانداردىڭ يوانن ەسىمدى پاتشاسى ەكەن دەگەن لاقاپ تارايدى. كەيىنىرەك، ورتا ازياعا شىڭعىس حان كەلىپ كىرگەندە باياعى لاقاپ شىندىققا اينالعانداي كورىنەدى. ەسىمى دە، ءجون-جوسىعى دا كۇڭگىرت شىڭعىس حان – باياعى پرەسۆيتەر يواننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى داۆيد پاتشا بولىپ شىعادى.
تاتارلار – حريستيان ەكەن، مۇسىلمان اتاۋلىنى جازالاۋ ءۇشىن اتتانىپتى، جورىق شىركەۋلەرى بار، سيقىرلى، عاجايىپ كرەستەرى بار، سوندىقتان دا كۇشتى، قۋاتتى دەگەن، جانە باسقا دا قيسىنسىز لاقاپتار كەڭىنەن تارادى، دەپ جازعان اتاقتى ارميان تاريحشىسى كيراكوس گاندزاكەتسي. ءتىپتى، كوپ ۇزاماي جەبە مەن ءسۇبىتاي قاپقازعا كەلىپ كىرگەندە، ولاردىڭ الدىنان كرەست الىپ، حريستيان اۋليەلەرىنىڭ سۋرەتتەرى بەينەلەنگەن تۋ كوتەرىپ شىققان جاعدايلار دا ۇشىراستى، دەيدى.
كوپ ۇزاماي بۇكىل شىعىس جانە ورتالىق ەۋروپا ويران-توپىر، شات-شالەكەي بولعاندا ەسىنەن ايرىلا ۇرەيى ۇشقان حريستيان الەمى، ەندى، قاۋىپ-قاتەر كەرى سەرپىلگەن كەزدە، قايتادان دىندەس تۋىستارىنىڭ جايىن بىلۋگە تالاپ ەتەدى. كاتوليك پاپا مەن فرانتسۋز كورولى تارابىنان شىڭعىس حان ۇلىسىنا اتتانعان فرانتسيسك جانە دومينيك موناحتارىنىڭ نەگىزگى ءبىر ماقساتى – بەلگىسىز جۇرتتى، ونىڭ جاي-جاپسارى مەن قاۋىپ-قاتەرىن اڭداۋ عانا ەمەس، ءدىن-قارىنداس، جاڭا وداقتاس ىزدەۋ تالابى بولاتىن. ءۇمىت اقتالمايدى. تاتار پاتشالىعىنداعى حريستيان قاۋىمى تۋراسىنداعى الىپ-قاشتى اقپار – بوس لاقاپ بولىپ شىعادى. سوعان قاراماستان، كۇنى بۇگىنگە دەيىن تاريحي جانە كوپشىلىك ادەبيەتتە «دالالىق حريستيان قاۋىمى» تۋراسىنداعى داقپىرت تالاسسىز شىندىق رەتىندە اجەپتاۋىر ورىن الىپ وتىر. ەندى وسى ورايداعى ەسكىلىكتى، ناقتى، اقيقات دەرەكتەردىڭ كەيبىرىن كەلتىرە كەتەيىك.
ارىداعى ماعلۇمات – شىڭعىس حاننان الدەقايدا بۇرىنعى زاماندا كەرەيلەر مەن نايماندار حريستيان ءدىنىنىڭ نەستوريان تارماعىن قابىلداپتى دەگەن دەرەك. ايتتىق، كەرەي حاندىعى مەن نايمان حاندىعىنىڭ بەلگىلى ءبىر اۋىر زامان – قيدان، شۇرجەن وكتەمدىگىنە قارسى كۇرەس كەزەڭىندە باسقىنشىدان ىرگەسىن ءبىرجولا اۋلاق سالۋ جانە تىڭ تىنىس، كومەكشى كۇش ىزدەستىرۋ ماقساتىندا نەستوريان دىنىنە بەيىل بەرگەنى راس، بىراق جات ءدىندى مويىنداۋ بيلەۋشى توپ شەڭبەرىنەن ۇزاماعان، ونىڭ ءوزى شارتتى تۇردە عانا ەكەنىن كورەمىز.
كورول يوانن تۋراسىنداعى دابىرا – قۇر لاقاپ، مەن ونىڭ بيلىگىندە بولعان (بولىپتى-مىس) نايمان جەرى ارقىلى ءوتتىم، ءبىردى-ەكىلى نەستورياندار عانا ۇشىراستى، دەپ جازعان رۋبرۋك.
بۇل يواننىڭ باۋىرى، وڭ دەگەن حاننىڭ جۇرتى كەرەي مەن مەركىت نەستوريان دىنىنە جاتادى ەكەن، ال حاننىڭ ءوزى پۇتقا تابىنعان، جىن-پەرى شاقىراتىن پۇتشى ابىزدار ۇستاعان، دەيدى ودان سوڭ.
بۇل ارادا كەرىسىنشە، حريستيان – حان دا، «پۇتقا تابىناتىن»، ياعني اتا-بابا ءدىنىن ساقتاپ قالعان – جالپى جۇرت، نەمەسە حاننىڭ ءوزى دە ەسكىلىكتەن ءبىرجولا قول ءۇزىپ كەتپەگەن.
ۇلى دالا شەگىندە ەكى عاسىر بۇرىن وركەن جايعان حريستيان ءدىنى شىڭعىس حان زامانىندا مۇلدە ورنىعىپ، ءبىرجولا كۇش سالسا كەرەك قوي. ال شىن مانىسىندە ءبارى دە باسقاشا بولىپ شىعادى.
ۇلكەن كولدى (الاكول، – م.م.) تۇستىك-شىعىستان ەتەكتەپ، وكپەك اڭعاردان (جوڭعار قاقپاسى، – م.م.) وتكەننەن سوڭ، اۋليە پەتر كۇنىنىڭ قارساڭىندا نايمان جەرىنە كەلدىك، دەپ جازادى كارپيني جانە بۇل نايمانداردىڭ «ءدىنسىز ءماجۋسي» ەكەندىگىن اتاپ كورسەتكەن. مۇندا پەتر جانە پاۆەل اۋليەلەردىڭ كۇنىندە قالىڭ قار جاۋدى، ايرىقشا سۋىق بولدى، دەپتى. حريستيان اۋليەلەرىن ەسكە الىپ، ارنايى كۇنىن اتاپ جاتقان ەشكىمدى كورمەگەن. بۇل ەلدىڭ جەرىمەن بىرنەشە كۇن جۇردىك، دەيدى. الدەنەندەي ءدىن-قارىنداستىق ەلەسىن اڭداماعان.
ارنايى ەلشىلىك باسشىسى رەتىندە قاراقورىمدا، كۇيىك قاعاننىڭ دارگەيىندە بولىپ قايتقان كيليكيا-ارميان پاتشالىعىنىڭ گۋندستابلى (باس قولباسى، باس ءۋازىر) سمبات سپاراپەت ءوزىنىڭ ناعاشى اعاسى، كيپر كورولى گەنري لۋزينيانعا جول-جونەكەي، سامارقاننان جازعان حاتىندا بىلاي دەپتى:
سىزگە ماعلۇم بولعاي، مارحاماتتى اۋليە (ياعني پاپا، – م.م.) ۇلى حاننىڭ حريستيان ەكەنىن، نەمەسە ەمەسىن انىقتاۋ ماقساتىندا، ءھام ونىڭ حريستيان ەلدەرىنە اسكەر جاۋىپ، حالقىن قىرعىنعا ۇشىراتۋ سەبەبىن بىلمەك ءۇشىن ارنايى ەلشى جىبەردى. بۇل ساۋالعا وراي حان-پاتشا: جاراتقان قۇداي ونىڭ اتا-بابالارىنا جانە وزىنە الەمدەگى بارلىق بۇزىق جانە زۇلىم حالىقتاردى قىرىپ-جويۋ تۋراسىندا جارلىق بەرگەن، دەپتى. ال حاننىڭ ءوزى حريستيان با، الدە جوق پا دەپ سۇراعاندا، مەنىڭ كىم ەكەنىم قۇدايعا انىق، ال ەگەر پاپانىڭ ءوزى ناقتى بىلگىسى كەلسە، وسى ەلگە كەلسىن، كوزىمەن كورسىن، تاتار جۇرتىنداعى جاعداي قانداي ەكەنىن، دەگەن كورىنەدى…
كۇيىك قاعان پاپا يننوكەنتي IV گە ارنايى جولداۋىندا اسا قاتقىل ايتادى:
«سەن ءوزىڭنىڭ حاتتارىڭدا ءبىزدىڭ شوقىنىپ، حريستيان بولۋىمىز قاجەتى تۋراسىندا جازىپسىڭ. قىسقاسىن ايتايىق، ءبىز تۇسىنبەدىك، قالاي، قايتىپ؟ سەندەر، باتىس جۇرتى، دۇنيەدە تەك وزدەرىڭ، حريستياندار عانا بار دەپ سانايسىڭدار، ال باسقالاردى جەك كورەسىڭدەر. قۇدايدىڭ راقىمى كىمگە تۇسەتىنىن قايدان عانا بىلە قويدىڭدار؟ ال ءبىز ءتاڭىرىنى (تۇپنۇسقا ءتارجىمادا «قۇداي»، – م.م.) قاستەرلەپ، جانە سول ءتاڭىرىنىڭ كۇشىمەن (بۇل – تۇراقتى تىركەس، – م.م.) باتىس پەن شىعىستىڭ بارلىق جەرىن ويران قىلدىق…» – دەيدى.
سوعان قاراماستان، باتىستا دالا جۇرتىنىڭ حريستياندىعى تۋراسىنداعى جاعىمدى قاۋەسەت توقتامايدى.
ۇلى قاعان كۇيىك جانە ونىڭ عۇزىرىنداعى تاعى قانشاما ۇلىق كىسىلەر حريستيان-كاتوليك ءدىنى قابىلداپتى-مىس دەگەن داقپىرت جونىمەن، ءدىن-قارىنداستىق جانە ديپلوماتيالىق تىعىز بايلانىس ورناتۋ ماقساتىندا فرانتسيا كورولى ليۋدوۆيك IX تارابىنان قاراقورىمعا ارنايى جىبەرىلگەن، دومينيك وردەنىنىڭ موناعى لونجيۋمو باستاعان ەلشىلىك مۇلدە باسقاشا جاعدايعا تاپ بولادى. لونجيۋمو ىلكىدە عانا دۇنيە سالعان كۇيىك قاعاننىڭ جەسىر قاتىنى، ارالىق كەزەڭدە ەكە ۇلىستىڭ بيلىگىن ۇستاپ وتىرعان وعۇل-قايمىشتىڭ ورداسىنان بىردە-ءبىر ناعىز حريستياندى ۇشىراتا الماپتى، ونداعى جالپى جۇرت جەر تۇبىنەن وكسىپ جەتكەن حريستيانداردى مۇلدە جات سانايدى، ءتىپتى، حريستيان ەلشىلىگىن ءىش تارتىپ، ولاردىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىك-قامىن ويلاعان ەشكىم بولماپتى.
حريستياندارعا قۇرمەت كورسەتكەن سەبەپتى، موڭكە حان، كۇيىك حاندار حريستيان دەگەن ءسوز تارادى. شىن مانىسىندە، بۇلار حريستيان ەمەس، دەپ جازادى رۋبرۋك.
شەت جۇرتتىق ەلشىلەر مەن جيحانكەزدەرگە، بارلىق تاراپتاعى ءدىن اتاۋلىعا قۇرمەت – مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ ءبىر تارماعى، جالپىعا ورتاق سىپات بولاتىن.
موڭكە حان اتاۋلى مەرەكە كۇندەرىندە نەستوريان-حريستياندارىنا دا، ساراتسيندەرگە دە، پۇتقا تابىنۋشىلارعا (بۋدديستەرگە) دە تيەسىلى قۇرمەت بىلدىرەدى، دەپ جازادى ءوزى كورگەن جاعداي تۋرالى رۋبرۋك.
ەڭ ءبىر كوپ تاراعان جانە تاريحي ادەبيەتتە ورنىققان دايەك – باتۋ حاننىڭ ۇلكەن ۇلى سارتاققا قاتىستى.
سارتاقتىڭ حريستيان ءدىنىن قابىلداۋى تۋرالى ماعلۇمات مۇسىلمان تاۋاريحتارىندا دا ۇشىراسادى. الايدا، قولدا بار باسقا دا دەرەكتەرمەن سالعاستىرا قاراساق، سارتاقتىڭ ءدىني ۇستانىمىنا قاتىستى تەرىس ءسوز – تاق تالاسى، مۇسىلمان بەركە تارابىنان تۋىنداعانىن اڭعارامىز.
حريستيان ەكەن دەپ، قانشاما ءۇمىت ارتقان سارتاق كاتوليك ەلشىلەرىنە ايتارلىقتاي ىقىلاس تانىتپايدى، ءدىني سەنىم تۋراسىندا اۋەستىك بىلدىرمەيدى، تەك ادەپكى، شەت جۇرتتىق ەلشىلەر رەتىندە اكەسى باتۋ حاننىڭ الدىنان وتۋگە باعىتتايدى.
سارتاق ناعىز حريستيان ەكەن دەگەن ۇعىممەن كەلگەن كارپينيگە ونىڭ جاقىن توڭىرەگىندەگى ۇلىقتار: ءبىزدىڭ ءامىرشىمىزدى حريستيان دەپ ايتپاڭدار، ول حريستيان ەمەس، موال (موعۇل، – م.م.) دەپتى.
الايدا، التىن وردانىڭ تاق مۇراگەرى-حريستيان تۋراسىنداعى الدامشى ءۇمىت ۇزىلمەگەن. كارپينيدەن سوڭعى رۋبرۋك تا اۋەلدە كۇماندا قالادى. سارتاق حريستوسقا سەنە مە، سەنبەي مە – ناقتى ايتا المايمىن، مەنىڭ بايقاۋىمشا، ول كوبىنە-كوپ حريستيانداردى كەلەكە قىلاتىن سياقتى، دەيدى.
ايتكەنمەن، اقىر تۇبىندە انىعىن اڭداعان. شىندىعىندا، سارتاق حريستيان ەمەس، دەپ ءتۇيىپ ايتادى.
ءبىزدىڭ كورول حريستيان ەكەن دەپ، سارتاققا حات جولداعان ەدى، ەگەر حريستيان ەمەسىن بىلسە، ونىمەن ەشقانداي قاتىناس بولمايتىن ەدى، دەپتى كەيىنىرەك، موڭكە قاعانمەن اراداعى كەڭەسىندە.
سول زاماندا تەك سارتاق قانا ەمەس، حريستيان اتالاتىن باسقا دا ۇلكەن تۇلعالار بار. ماسەلەن، شىڭعىس حاننىڭ ەڭ سەنىمدى قوسشىلارىنىڭ ءبىرى، ودان سوڭ وكەتاي، كۇيىك قاعاندار زامانىندا مەملەكەتتىك حاتشى (ەسەبى، باس ءۋازىر) قىزمەتىن اتقارعان كەرەي شىڭقاي نەستوريان ءدىنىن ۇستانعان دەسەدى. كارپيني شىڭقايمەن الدەنەشە مارتە كەزدەسكەن، كۇيىك قاعاننىڭ عۇزىرىنا باراردا ارنايى قابىلداۋىندا بولعان، بىراق شىڭقايدىڭ حريستيان ەكەندىگى جونىندە ەشقانداي ماعلۇمات قالدىرماعان. (ايتكەنمەن، باسقا دا دەرەكتەر نەگىزىندە شىڭقايدىڭ حريستيان دىنىنە بەيىل بەرگەنى اڭدالادى.) ال رۋبرۋك موڭكە قاعان تۇسىنداعى مەملەكەتتىك حاتشى بۇلعايدىڭ نەستوريان ەكەنىن ناقتى ايتقان.
كەيىنگى بۇلعاي عانا ەمەس، كۇيىك قاعان تۇسىندا العى ازياداعى موعۇل اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى ەلشىگەدەي-نويان نەستوريان اتانادى جانە ونىڭ فرانتسۋز كورولىنە ارنايى جىبەرگەن ەكى ەلشىسى دە، داۆيد جانە مارك ەسىمدى نەستورياندار بولدى دەگەن ماعلۇمات بار. (جالعاس دەرەكتە بۇلار تەك سەنىمگە جەتۋ ءۇشىن عانا حريستيان اتانعان دەپ ايتىلادى.)
باسقا دا مىسالدار ۇشىراسادى. الايدا بار كىلتيپان – بۇلار قانشالىق دارەجەدە حريستيان بولدى دەگەن ساۋالعا تىرەلەدى.
تاقاۋ شىعىس ەلدەرىندە ون بەس-جيىرما جىل تۇرعان، حريستيان ءدىنىن ۋاعىزداپ، جۇرت ارالاعان، ونىڭ ىشىندە قۇلاعۋ ۇلىسى جانە ىرگەلەس، بودان ايماقتاردى دا جاقسى بىلگەن ريكولدو دە مونتە-كروچە نەستورياندار تۋرالى ارناپ جازادى، بىراق تاتارلار اراسىندا بۇل ءدىننىڭ ۇمبەتتەرى بار دەپ ايتپاعان.
شەتتەن كەلگەن نەستورياندار شىندىقتىڭ ءوڭىن اينالدىرىپ جىبەرەدى. بولماشىنى ون ەسە ءوسىرىپ ايتادى، دەگەن رۋبرۋك.
تاتارلار انىق شوقىنعان جاعدايدىڭ وزىندە بۇل – تەك سىرتقى كورىنىس جانە تەك جىن-پەرىدەن ساقتانۋ شاراسى عانا بولعان، دەيدى اتاقتى نەمىس وقىمىستىسى ريحارد حەننيگ (1874–1951), ورتاعاسىرلىق جازبالار، ونىڭ ىشىندە رۋبرۋك دەرەكتەرىن تالداي وتىرىپ.
موڭكە قاعاننىڭ بيىك مارتەبەلى ءتورت قاتىنىنىڭ ۇشەۋى حريستيان سانالادى ەكەن. بەتپە-بەت كورىسكە كەلگەندە، بۇلاردىڭ حريستيان ءدىنى تۋراسىنداعى ماعلۇماتى شامالى، ال تۇسىنىكتەرى مۇلدە دەرلىك جوق ەكەنى كورىنەدى. ال ەكىنشى، «ءدىنسىز» قاتىن، قاتتى سىرقاتتانعان كەزىندە ءوزىن كرەستپەن القاۋعا رۇقسات جاسايدى. حريستيان سانالاتىن ءتورتىنشى قاتىننىڭ ءوزى باقسى-بالگەرگە سەنەدى، پۇتقا («يدول») تابىنادى، دەپ جازعان رۋبرۋك.
تەك حان سارايىنداعى مارتەبەلى قاتىندار عانا ەمەس، حريستيان ەسەبىندەگى جالپى جۇرتتىڭ جاعدايى وسىنداي ەكەن.
ونداعى نەستوريان موناحتارى ەشتەڭە بىلمەيدى، دەپ اتاپ كورسەتەدى رۋبرۋك. وزدەرىنشە عيبادات جاسايدى، قاسيەتتى كىتاپتارى سيريا تىلىندە جانە ادەپكىدەي دۇعا وقىپ ءان ايتقاندا، ءماتىن ماعناسىنان ەشقانداي حابارى جوق; ونىڭ ۇستىنە، بۇلار ابدەن بۇزىلعان قاۋىم، باسقا دا تاتارلار سياقتى كوپ ايەل الادى، تىلەمسەك، ماسكۇنەم، كۇندەلىكتى تۇرمىستا ءدىن قاعيدالارىنان اۋلاق، ولارعا قاراعاندا موالدار مەن تويىنداردىڭ (بۋددا سوپىلارى، – م.م.) تىرشىلىگى الدەقايدا بەيكۇنا، دەيدى.
حان سارايىنىڭ توڭىرەگى، قاراقورىم جانە باسقا دا تاراپتاعى ارقيلى ءدىن وكىلدەرى، ءتىپتى، نەستوريانداردىڭ ءوزىنىڭ كوپشىلىگى – كەلگىنشى جۇرت، يمپەريا ىرگەلەنگەننەن سوڭ ءارتۇرلى جاعدايمەن توعىسقان قاۋىم ەكەندىگى كورىنەدى. كەلگىنشى نەستورياندار مەن ساراتسيندەر جانە پۇتقا تابىنۋشىلار (بۋدديستەر) بارلىق قالالاردا بار، دەگەن رۋبرۋك.
سونىمەن قاتار، استانا بايتاقتا ورىس، ارميان تەكتى پراۆوسلاۆ حريستياندار دا وزدەرىنىڭ شىركەۋىن اشىپ، ءدىني ناسيحاتىن جۇرگىزە باستاپتى. شىڭعىس حان زامانىندا جانە وعان جالعاس كەزەڭدە يمپەريانىڭ نەگىزگى ساياسي تۇرعىلارىنىڭ ءبىرى – ءدىني توزىمدىلىك، ءوجدان ەركىندىگى بولعانى بەلگىلى.
ولار ەشكىمدى دە ءوز ءدىنىن تاستاۋعا ماجبۇرلەمەيدى، دەگەن بەنەديكت پولون.
ءارتۇرلى كاسىپ شەبەرلەرى رەتىندە تۇتقىن بولىپ كەلىپ، قاراقورىم جانە باسقا دا ارنايى ورتالىقتاردا تۇراتىن ورىس، ماجار، نەمىس، الان، گرۋزين، ارميان تەكتى حريستياندار ءوز دىندەرىن ەركىن ۇستانادى.
قۇداي قولدىڭ ساۋساقتارىن ءارتۇرلى ەتىپ جاراتقانى سياقتى، ادامدارعا دا ارقيلى جول-جورا بەرگەن. بىراق سەندەر، حريستياندار، قۇداي تۇسىرگەن جارلىقتىڭ ءراسىم-ءمانىسىن ساقتاي الماي وتىرسىڭدار، دەيدى موڭكە قاعان رۋبرۋكقا.
قاراقورىمدا ءارتۇرلى حالىقتاردىڭ ون ەكى عيباداتحاناسى بار ەكەن. ونىڭ ەكەۋى – مۇسىلمان مەشىتى، بىرەۋى – حريستيان شىركەۋى بولعان. پاسحا مەيرامى كەزىندە وسى شىركەۋگە حريستياندار كوپ جينالدى: ۆەنگرلەر، الاندار، ورىستار، گۇرجى مەن ارمياندار – كوپشىلىگى باتىس جورىقتارى كەزىندە تۇتقىن بولىپ كەلگەندەر ەكەن، دەيدى رۋبرۋك.
رۋبرۋك ەلشىلىگى كەزىندە قاراقورىمدا، موڭكە قاعاننىڭ قالاۋىمەن حريستيان، مۇسىلمان جانە بۋددا ءدىنىنىڭ بىلگىرلەرى اراسىندا كىمنىڭ ءدىنى اقيقات جانە ارتىق دەگەن تۇرعىدا ارنايى پىكىرتالاس وتكىزىلەدى. البەتتە، ەشقانداي ناتيجەسىز. ۇلى قاعان ەشكىمدى قولدامايدى ءھام ەشكىمدى دە تەرىستەمەيدى. تابيعي جاعداي.
قۇبىلاي قاعان ايتىپتى:
الەمدەگى حالىقتار ءتورت قۇدىرەتتى قاستەرلەيدى جانە سولارعا سىيىنادى. حريستياندار – ءبىزدىڭ قۇدايىمىز يسۋس حريستوس دەيدى، مۇسىلماندار – [پايعامبارىمىز] مۇحامەد دەيدى، يۋدەيلەر – مويسەيگە، پۇتقا تابىنۋشىلار – ساگوم-بۇرقانعا (شاكيامۋني) باس ۇرادى. مەن وسى تورتەۋىن دە قۇرمەت تۇتام، تورتەۋىنەن بىردەي مەدەت سۇرايمىن. قايسىسى كوكتەگى ەڭ مىقتىسى بولسا، سونىسى مەنى قولداۋعا ءتيىس، دەيدى (ماركو پولو).
بۇل – شىڭعىس حاننىڭ وسيەتى بولاتىن. ءدىن اتاۋلىنى الالاماۋ، ءبارىن تەڭ ۇستاۋ – يمپەريالىق ۇلكەن ساياساتتىڭ ءبىر تارماعى. ال شىڭعىس حاننىڭ ءوزى، ءتورت ۇل جانە تاقاۋ نەمەرەلەرى تۇگەلدەي اتا-بابا ءدىنىن، ەجەلگى ءراسىم، جول-جورانى بەرىك ساقتاعانىن كورەمىز. تەك حان اۋلەتى مەن بيلەۋشى تاپ قانا ەمەس، بارلىق قارا جۇرت اتا-بابانىڭ بايىرعى نانىمى – ءتاڭىرى ءدىنىنىڭ اۋقىمىندا بولدى.
زامانىنان وزعان اقىلمان ويشىل رودجەر بەكون (1220–1292) الەمدە ەڭ ءىرى حالىقتاردى قامتيتىن، نەگىزگى التى ءدىني ۇعىم بار دەپ بىلگەن. دەربەس دىنگە يە بولىپ وتىرعان بۇل اتاۋلى قاۋىم: ساراتسيندەر (ياعني مۇسىلمان جۇرتى، – م.م.), تاتارلار، ماجۋسيلەر، پۇتقا تابىنۋشىلار (بۋدديستەر), يۋدەيلەر جانە حريستياندار. اقيقات ءدىن تۇرعىسىنان العاندا، ءبىر قۇدايدى مويىندايتىن تاتارلار – ماجۋسيلەر مەن بۋدديستەردەن جوعارى، الايدا يۋدەيلەردەن ءبىر ساتى تومەن، دەپتى. ەڭ بيىكتە، ارينە، حريستيان جۇرتى.
ر.بەكون بايىپتاعانداي، قايتكەندە دە ءوز ءدىنى بار، وزىندىك جول-جوراسى بەرىك تۇرىك-تاتار جۇرتى اتا-بابا راسىمىندە قالادى. كوشپەندى حالىقتاردىڭ تىرشىلىك-تىنىسىنا ۇيلەسپەيتىن حريستيان ءدىنىنىڭ بۇل تاراپتا تابىسقا جەتۋى مۇمكىن ەمەس-ءتى.
جارتى عۇمىرىن «ءدىنسىز ماجۋسيلەر» اراسىندا حريستيان ءدىنىن ۋاعىزداۋعا ارناعان ريكولدو دە مونتە-كروچەنىڭ كۇيىنىپ تۇرىپ ايتقان ءبىر ءسوزى بار. تاتاردىڭ جالپى جۇرتى اڭ سياقتى، دەيدى. تابانداپ تۇرىپ الادى، ەشقانداي ناسيحات، ۇگىتكە كونبەيدى. ولارعا اقى، پۇل عانا كەرەك. «ەگەر حريستيان ءدىنىن قابىلداسام، ماعان نە بەرەسىڭ؟» – دەپ سۇرايتىنىن قايتەرسىڭ. ال ساراتسيندەر بۇلارعا ەشقانداي شارت، شەكتەۋ قويمايدى، كەڭشىلىك، ەركىندىك بەرگەن. سوندىقتان تاتارلار مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداۋعا بەيىم، دەيدى مۇلدە تورىعىپ. كەيىندە بايتاق يمپەريانىڭ قارا ورنى تاتان – موڭعول تەكتى تايپالار ەنشىسىندە قالعان بۇگىنگى حالحا مەن بارعۋجىن-توقىم (بۋرياتيا) جانە ونىمەن شەكتەس، حالقى سيرەك، شالعاي تۇرىك ولكەلەرى دەمەسەك، بۇكىل تۇرىك قاۋىمى مۇسىلمان ءدىنىن قۇپ كورگەنى ءمالىم، بىراق بۇل – باسقا تاراپتاعى اڭگىمە.
تاتارلار حريستيانداردى ۇناتپايدى، ولاردى دوكىر، ءارى اشكوز، جانە ولىگىن سىيلامايتىن جۇرت سانايدى، دەپ تۇيىندەيدى ريكولدو دە مونتە-كروچە.
حريستيان ۋاعىزى دالا جۇرتىنا مۇلدە جات ەكەندىگى بىردەن اڭدالعان. بۇل جاعدايدى يننوكەنتي IV پاپا مەن ليۋدوۆيك IX كورول اۋەلگى، استسەلين ەلشىلىگى كەزىندە ۇعىنسا كەرەك-ءتى.
العى ازيادا، جورىق جولىندا تۇرعان بايجۋ-نويان پاپانىڭ دومينيك موناعى استسەلين باستاعان ەلشىلەرىنە اۋەلدە ءبىرشاما سىپايى سويلەيدى. «سەندەر، حريستياندار، پاپا – بارلىق جۇرتتان ارتىق دەپ قالاي ايتاسىڭدار؟ ءبىزدىڭ حان قۇداي (ارينە، ءتاڭىرى، – م.م.) بەرگەن قۇدىرەت پەن داڭق ارقاسىندا سەنىڭ پاپاڭنان دا، كەز كەلگەن باسقا ءبىر كىسىڭنەن دە ولشەۋسىز جوعارى»، – دەيدى.
پاپا ەلشىلەرى بايجۋ-نوياننىڭ الدىندا تاعزىم جاساۋدان باس تارتقان كەزدە «بارون»، ياعني تاتار بەك-باحادۇرلاردىڭ ايتقان ءسوزى:
«سەندەر، حريستياندار، اعاش پەن تاستان جاسالعان پۇتقا (ياعني قۇداي بەينەسى مەن كرەستكە، – م.م.) تابىناسىڭدار. ەندەشە، ءتاڭىرى تاڭداعان قاعان وزىنە تەڭدەس قۇرمەت كورسەتۋگە وكىلەت بەرگەن بايجۋ-نويانعا نەگە باس ۇرمايسىڭدار؟» – دەيدى.
بۇدان سوڭعى كەلىسسوزدە، استسەلين ديپلوماتيالىق تاسىرلىق كورسەتكەن شاقتا، بايجۋ-نويان قاتتى كەتەدى، ويىنداعىسىن اشىق ايتادى:
«سەندەر ءبىز حريستيان ءدىنىن قابىلداپ، وزدەرىڭ سياقتى يت بولسىن دەيسىڭدەر. البەتتە سەندەردىڭ پاپا – يت ەمەس پە!؟ جانە بۇكىل حريستيان اتاۋلى دا تۇگەل يت ەمەس پە!» – دەپتى اشۋعا ەرىك بەرىپ.
بۇكىل باتىس الەمىندە ءتىرى اۋليە سانالاتىن پاپا عانا ەمەس، جات جۇرتتىڭ بوتەن ءدىنى تۋراسىنداعى سەنىمدى، جيرەنىشتى تۇسىنىك وسىنداي ەكەن.
تاتارلار بۇكىل حريستيان قاۋىمىنا وشپەندى، تۇگەلدەي قىرىپ بىتىرۋگە ىنتىزار، دەپ جازعان ۆينتسەنت دە بوۆە. ايتسە دە، قاتەرلى، الماعايىپ جاعدايدا ءدىن-قارىنداس ىزدەگەن باتىس جۇرتى توقتاي المادى دەدىك. تەك رۋبرۋكتىڭ اقيقات ءارى ناقتى اقپارىنان سوڭ عانا پاپا مەن كورول تاتار جۇرتىنداعى حريستياندارمەن جالعاسۋ، جانە ءدىندى ودان ارمەن ناسيحاتتاۋ تالابىنان ءبىرجولا باس تارتادى، ءتىپتى رۋبرۋكتىڭ ءىزىن باسا، توبىمەن اتتانعان جاڭا ميسسيونەرلەردىڭ ءوزى ورتا جولدان كەرى قايتىپتى.
رۋبرۋكتان سوڭ سابىننىڭ كوبىگى تارقاپ، ەۋروپالىقتاردىڭ تاتار حريستياندارى تۋراسىنداعى ءتاتتى ءۇمىتى ءبىرجولا كەسىلدى، دەپ جازعان ر.حەننيگ.
ءولىم جانە جەرلەۋ
شىڭعىس حان زامانىنداعى دالالىق كوشپەندى قاۋىمنىڭ ولىك كۇتۋ، جەرلەۋ راسىمدەرى ەجەلگى تۇرىك تايپالارىنىڭ جول-جوراسىمەن سايكەس ەكەندىگىن كورەمىز. البەتتە، باعزىداعى عۇن، كەيىنىرەكتەگى تۇرىك عۇرىپتارى تۋرالى نەگىزىنەن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر ارقىلى بەلگىلى. ال ءبىز بايىپتاپ وتىرعان داۋىرگە قاتىستى جازبا ماعلۇمات تا ءبىرشاما. ەكى تاراپتا دا جەتىمسىزدىك بولعاندىقتان، تولىقتاي ۇقساستىق، ناقپا-ناق قايتالاۋ تۋرالى ايتۋ قيىن. كەيىنگىسى اۋەلگىسىن جالعاستىرادى، تۇپتەپ كەلگەندە، ءبىرىن ءبىرى تولىقتىرادى دەر ەدىك.
الدىمەن، سونى ءبىر دەرەكتەر.
الدەكىم قاتتى اۋىرا قالسا، ونىڭ ءۇيىنىڭ ىرگەسىنە ۇزىندىعى توعىز شىنتاق، سىرتىنان قارا كيىزبەن ورالعان قۇرىق ورناتادى. سودان باستاپ، وسى بەلگىلەنگەن اۋماققا بوتەن ەشكىم كىرمەيدى، دەپتى بەنديكت پولون.
بىرەۋ-مىرەۋ ولەسى بولىپ اۋىرسا، ونىڭ البارىنا نايزا تىگىپ، ونى قارا كيىزبەن قاپتاپ قويادى جانە سول ساتتەن باستاپ، ناۋقاستىڭ ءۇي-جايىنىڭ ماڭىنان ەشكىم جۇرۋگە ءتيىس ەمەس، دەيدى كارپيني.
الدەكىم قاتتى سىرقاتتانىپ جاتىپ قالسا، ءۇيىنىڭ ۇستىنە ارنايى بەلگى قويادى. تەك قىزمەت كورسەتۋشىلەر عانا كىرىپ-شىعادى. ەگەر بەلگىلى تورەلەردىڭ ءبىرى اۋىرسا، وردانى اينالا كۇزەت تۇرعىزىلادى، ەشكىم اڭداۋسىز اياق باسپاس ءۇشىن، دەيدى رۋبرۋك. كولدەنەڭ كىسىمەن بىرگە قاسكۇنەم جىن، نەمەسە [قارا]جەل ءوتىپ كەتپەسىن دەگەن قاۋىپ كورىنەدى.
اجال ساتىندە ناۋقاستىڭ قاسىندا ەڭ جاقىنى عانا قالادى، ويتكەنى، ولىمگە كۋا بولعان ادام جاڭا اي تۋعانعا دەيىن حان ورداسى تۇرىپتى، كەز كەلگەن بەك، شونجاردىڭ ورداسىنا دا كىرە المايدى (بەنديكت پولون).
الدەندەي ۇلكەن كىسىنىڭ ءتاسىلىم ءساتىن كورگەن ادامدار جىل اياعىنا دەيىن (جىل ۋاقىتى تولعانشا؟ – م.م.) حان ورداسىنا كىرمەيدى. ولگەن – كىشكەنتاي بالا بولسا، ءبىر ايعا دەيىن (رۋبرۋك).
كىسى ولگەندە قاتتى داۋىستاپ جىلايدى (رۋبرۋك).
قايعى، قازا ۇستىندە ايەلدەر بۇرىمىن تارقاتىپ، شاشىن جايىپ جىبەرىپ، زار شەگەتىن بولعان (“قاستەرلى شەجىرە”).
كىسى ولگەن سوڭ، ونىڭ ۇيىنە، تۇراعىنا قاتىستى زاتتاردىڭ ءبارى دە تازارۋ راسىمىنەن ءوتۋى كەرەك. ەكى وت جاعىلادى، ەكى قاپتالعا ەكى سىرىق ورناتىلىپ، ولاردىڭ باسى ارقانمەن جالعانادى، ارقانعا بىرنەشە ۇزىك ماتا بايلانادى. ەكى قاناتتا ەكى باقسى، زىكىر ايتىپ، سۋ بۇركىپ تۇرادى. بارلىق ادام، بارلىق زات وسى ەكى وتتىڭ ارالىعىنان ءوتۋى كەرەك، دەگەن بەنەديكت پولون.
جەرلەنگەن كىسى تورەلەر اۋلەتىنەن بولسا، ونىڭ مولاسىنىڭ باسىندا ءبىر ءۇي قالادى. يگى جاقسىلار زيراتىنىڭ ماڭىندا قاراۋىل، كۇزەتشىلەر جاتاتىن قوناقجاي بولادى، دەيدى رۋبرۋك.
كىسىسى ولگەن شاڭىراق ءبىر جىلعا قانداي دا الىم-سالىقتان بوساتىلادى (رۋبرۋك).
اتاقتى تۇلعالار ولگەننەن كەيىن بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتاردا ارنايى اس بەرىلىپ تۇرعان، جوقتاۋ جىر ايتىلعان («قاستەرلى شەجىرە»، ءراشيد-ءاد-دين).
ەندى جەرلەۋ ءراسىمى تۋرالى.
بەنەديكت پولون ايتادى. ەگەر باي ادام ولسە، وندا ايدالاعا، جاسىرىن جەرلەيدى. وتىرعان ۇيىمەن، استاۋ تولى ەت، اياق تولى قىمىزبەن. سونىمەن قوسا، ساداعى، قورامساق تولى وعىمەن. جۇگەندى، ەرتوقىمدى اتىمەن. جانە قۇلىندى بيەمەن بىرگە. وسىنىڭ ءبارى و دۇنيەلىك بولاشاق ءومىر ءۇشىن قاجەت ەكەن. اتىنا مىنەدى، بيەسىن ساۋىپ ىشەدى، تاعىسىن تاعىلار. سونداي-اق، التىن، كۇمىس سالادى، دەيدى.
كارپيني ءسوزى. بەلگىلى شونجار ولسە، ونى وزدەرى قالاعان جەرى، يەن دالاعا كومەدى. ورتاعا وتىرعىزىپ، بۇكىل ءۇي-جايىمەن، الدىنا جايىلعان جوزى، ەت تولى استاۋ، شارا تولى قىمىزىمەن. سونىمەن قاتار، قۇلىندى بيە، ەرتوقىم-جۇگەندى باسىرە اتىمەن. و دۇنيەدە ەركىن تۇراتىن ءۇي-جايى، ساۋىپ ىشەتىن بيەسى، مىنەتىن كولىگى بولۋى ءۇشىن. جانە مال-مۇلكى ءوسىپ-ءونۋى ءۇشىن تاعى ءبىر جىلقىنى باسىندا سويىپ، ارۋاعى ريزا بولۋى ءۇشىن بار ەتىن جەپ، سۇيەگىن وتقا جاعادى، دەيدى.
ولار ولگەننەن سوڭ، و دۇنيەدە ءومىر ءسۇرىپ، اس ءىشىپ، مال باعىپ جۇرە بەرەمىز دەپ سەنەدى، دەيدى بەنەديكت پولون. (ايتا كەتەيىك، كەيىنگى قازاقتار دا ءداپ سولاي ساناعان. مۇسىلمان ءدىنىن ءبىرجولا مويىنداعانعا دەيىن. جانە سودان سوڭ دا، ۇزاق ۋاقىت بويى. مۇنىڭ تاڭباعا تۇسكەن ايقىن دالەلى – شوقان جازىپ العان «ءولى مەن ءتىرىنىڭ دوستىعى» اتالاتىن عاجايىپ ەرتەگى. كەرەك دەسەڭىز، وتكەن كىسى ارۋاق ەمەس، ەلەس-سۇلدە ەمەس، ءوزىنىڭ سول، تىرشىلىكتەگى قالپىندا جارىققا شىعىپ جۇرە الادى ەكەن، تەك كۇندەلىكتى، بەلسەندى ومىردەن عانا شەتتەگەن…)
ولىكتى جەرلەۋ ورنى جانە ءبىرجولا كومەر الدىنداعى ءراسىم دە باجايلاپ سىپاتتالعان.
ەن دالادان جاسىرىن تۇردە، ءتورت بۇرىشتى، شاعىن شۇڭقىر قازىپ، ونى ەكى قاپتالىنان ىشتەي كەڭەيتەدى. ال قالعان قابىردى اۋىل ماڭىنان، كوپكە كورسەتىپ قازادى. جانە سوعان مارقۇمنىڭ تىرشىلىكتە باسقادان ارتىق باعالاعان قۇلىن جاتقىزىپ، ونىڭ ۇستىنە ءمايىتتى مىنگەستىرىپ سالادى، قابىردى اشىق قالدىرادى. ەگەر الگى قۇل ءۇش كۇننەن سوڭ كوردەن امان شىقسا، باسىنا ەركىندىك الادى ءھام وسى اۋلەتتەگى قۇرمەتتى، بەدەلدى كىسىلەردىڭ ساناتىنا قوسىلادى. بۇدان سوڭ ولىك كەلتىرىلگەن شىن قابىردى ءتۇن جامىلا كومەدى دە، تاڭ اتقانشا ۇستىنەن جىلقى ايداپ، قوي ايداپ، بار توپىراعىن تەگىستەپ جىبەرەدى، مارقۇممەن بىرگە سالىنعان قازىنانى ەشكىم تابا الماس ءۇشىن، دەپ باجايلاعان بەنەديكت پولون. كەيدە تەگىستەلگەن قابىر ۇستىنە ىلكىدە ويىلىپ الىنعان ءشوبىن قايتا ورناتادى، دەگەنى تاعى بار.
سپليت ارحيدياكونى فوما باتىس ەۋروپادا، جورىق جولىندا قازا تاپقان كىسىلەردى جەرلەۋ جاعدايى تۋراسىندا دەرەك بەرەدى. اۋلاققا، تاساعا اپارىپ كومەدى دە، توپىراعىن تەگىستەپ، ۇستىنەن ات تۇياعىمەن تاپاپ، قابىردىڭ ورنىن اڭداۋسىز ەتىپ تاستايدى، دەپتى. ياعني ءمايىتتى كومىپ جەرلەۋ جانە ارتىندا نىسان قالدىرماۋ – جالپىعا ورتاق، ادەپكى ءراسىم بولعان.
رۋبرۋك كورنەكتى تۇلعالاردىڭ جەرلەنگەن ورىندارى بەلگىسىز قالاتىنىن كۋالاندىرا وتىرىپ، مەن مايىتپەن بىرگە التىن-كۇمىس قازىنا قوسا كومىلەدى دەپ ايتا المايمىن، دەگەن ەكەن.
كەيبىر كىسىلەردى جەرلەۋدىڭ وزگەشە ءتاسىلى بار، دەپ جازادى كارپيني. دالاعا، كوز كورمەسكە شىعىپ، سايلانعان جەردەگى ءشوپ اتاۋلىنى تامىرىمەن قوپارىپ الىپ، بەتىن تازارتادى دا، ۇلكەن شۇڭقىر قازادى، شۇڭقىردىڭ ءبىر ءبۇيىرىن تەرەڭىنەن ۇڭگىپ، قۋىستايدى دا، مارقۇمنىڭ جاقسى كورگەن قۇلىن تىرىدەي جاتقىزادى، ونىڭ ۇستىنە ولىكتىڭ ءوزىن قويادى. استىدا ۇزاق جاتقان قۇل قينالىپ، تالماۋسىراي باستايدى، سول مەزەتتە ونى سۋىرىپ الىپ، تىنىس بەرەدى، وسى جاعداي ءۇش مارتە قايتالانادى. ەگەر قۇل اقىر سوڭىندا امان قالسا، بوستان بولادى جانە مارقۇمنىڭ تۋىستارىنىڭ اراسىندا اسا ۇلكەن قۇرمەتكە جەتىپ، بار جاعدايى جاسالادى. ال ولىكتىڭ ءوزىن سول ءبۇيىر قۋىسقا (اقىم، – م.م.) جوعارىدا ايتىلعان بارلىق مۇكامالىمەن بىرگە كومەدى، سودان سوڭ، الدىڭعى شۇڭقىر دا توپىراقپەن بىتەلەدى. اقىرى، قازىلعان جەردىڭ ۇستىنە ماناعى، تامىرىمەن الىنعان ءشوپتى قايتا ورناتادى، باسقا جەردەن ايىرعىسىز كورىنىپ، ەشكىم تابا الماس ءۇشىن، دەپ تاپتىشتەيدى كارپيني.
تاعى دا كارپيني ايتادى. بۇلاردىڭ ەلىندە ەكى ءتۇرلى زيرات بار. ءبىرى پاتشالارى، بەكتەرى جانە بارلىق شانجارلارىنا ارنالعان; ونداي ۇلىق كىسىلەرى قايدا ولسە دە، سۇيەگىن وسىندا جەتكىزىپ جەرلەيدى جانە قانشاما التىن-كۇمىستى قوسا كومەدى. ەكىنشى زيرات – ۆەنگريادا ولگەندەر ءۇشىن، وندا قازا تاپقاندار كوپ ەكەن. بۇل زيراتتاردىڭ شەگىنە ارنايى قويىلعان كۇزەتشىلەردەن بوتەن ەشكىم دە جاقىن جۇرمەۋگە ءتيىس، ەگەر الدەكىم كەلە قالسا، ونى ۇستاپ الىپ، تىرداي شەشىندىرىپ، وتە قاتتى دۇرەگە جىعادى. ءبىز بىلمەستىكپەن ۆەنگريادا ولگەندەردىڭ زيراتىنا كىرىپ كەتىپپىز، قورىقشىلار اۋەلدە ءبىزدى اتىپ تاستاماق بولعان ەدى، الايدا ءبىز ۇلۇع پاپانىڭ وكىلدەرى ءارى بۇل ەلدىڭ زاڭىنىڭ بەيحابار بولعاندىقتان، امان-ەسەن كەتتىك، دەيدى.
كارپينيمەن سەرىكتەس بەنەديكت پولون دا وسى كەپتى قايتالاپتى، تەك كەيبىر تۇستارىندا از-ماز وزگەشەلىگى اڭدالادى. بۇلاردىڭ جەرىندە ەكى وراي زيرات بار دەگەن. ءبىرى – قاراشىلار ءۇشىن، ەكىنشىسى – حاندار، تورەلەر، كوسەمدەر مەن اتاقتىلار ءۇشىن. مىنە، وسى زيراتقا جات جۇرتتا ولگەن بەلگىلى ادامدارىن، – ماسەلەن، ۆەنگريادا قازا تاپقاندار سياقتى، – ارنايى جەتكىزىپ، جەرلەۋگە ايرىقشا ءمان بەرەدى، دەيدى. باتىستاعى تۇرىك-قىپشاق ءتىلىن جاقسى بىلگەن، سوندىقتان دا شىعىستاعى تۇرىك-تاتار قاۋىمىمەن دە تىكەلەي، ەركىن سويلەسكەن بەنەديكت پولوننىڭ دەرەكتەرى ناقتىراق. اتاۋلى ەكى زيراتتىڭ ءبىرى جالپى جۇرت – قارا حالىققا ارنالعان. ەكىنشىسى – انىعىن ايتايىق، حان اۋلەتىنەن تىسقارى بيلەۋشى تاپقا تيەسىلى.
كارپيني مەن رۋبرۋك، ءتىپتى، ءتىلى بار بەنەديكت پولوننىڭ وزىنە بەلگىسىز قالعان جاعداي – ءۇشىنشى، ەڭ جوعارعى دارەجەلى زيرات تاعى بولعان، – بۇگىندە ادەپكى اتىنا دەيىن ۇمىتىلعان قاسيەتتى بۇرحان-قالدۇن تاۋىنداعى، شىڭعىس حان مەن ونىڭ اۋلەتى عانا تىنىس تاپقان قاستەرلى ەكە-قورىق. تاۋدى الىستان قورشالاي، تۇتاس اسكەر جاساعى كۇزەتىپتى. شىعىستاعى قۇبىلاي يمپەرياسى – قىتايدى بيلەگەن يۋان اۋلەتى قۇلاعانعا دەيىن، بالكىم، ودان سوڭ دا ءبىراز زامان…
بەنەديكت پولون ەسكەرتكەندەي، باتۋ حاننىڭ باتىس جورىعىندا قازا تاپقان بارلىق جۇرت ەمەس، تەك قولباسى باحادۇر، نويان، اسكەرباسى بەلگىلى تۇلعالاردىڭ سۇيەگى عانا تۋعان جەرگە جەتكىزىلسە كەرەك. تاتارلار قازا تاپقان ادامىن سول ارادا، تابىتسىز كومەدى دەپ جازعان ورتالىق ەۋروپاداعى ويرانعا قاتىستى ءبىرشاما ماعلۇمات قالدىرعان فوما سپليت.
باتىس جورىعىنان سوڭ، دالالىق تۇرىك قاۋىمىنىڭ جاڭا ءبىر ۇلى مەملەكەتى التىن وردانى ءبىرجولا نەگىزدەگەن، ەدىل بويىندا، ءوزى ورناتقان ساراي قالاسىندا دۇنيەدەن كوشىپ، وسى وڭىردە (بالكىم، اقتۇبا–لاباستا بالكىم جايىق–سارايشىقتا) جامباسى جەرگە تيگەن باتۋ حاننىڭ قالاي جەرلەنگەنى تۋراسىندا ناقتى دەرەك ساقتالعان. تاقىر باستى تازا مۇسىلمان ءجۇزجاني جازىپتى.
باتۋ حان جيىرما سەگىز جىل پاتشالىق قۇردى، يلانىمدى ادامداردىڭ ايتۋىنشا، مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداپتى جانە مۇسىلماندارعا ۇنەمى سەنىم ارتىپ، قامقورلىق جاساپتى; ەگەر شىنىمەن حاق ءدىندى بولسا، اللانىڭ راقىمى ءتۇسسىن، ءماجۋسي كۇيىندە قالسا، ازابىن جەڭىلدەتسىن، دەي كەلە، ونىڭ جەرلەنۋ ءراسىمىنىڭ مۇسىلمانشىلىقتان مۇلدە تىس ەكەنىن ناقتىلايدى. باتۋدى مۋعۇل ءراسىمى بويىنشا جەرلەدى، دەيدى. بۇل حالىقتىڭ اتا-سالتى مىنانداي: ەگەر الدەكىم ولە قالسا، سول، توزاققا اتتانعان قارعىس اتقىردىڭ اتاق-دارەجەسىنە قاراي، جەر استىنان وزىنشە ءۇي ەسەپتى شۇڭقىر قازادى. ونىسىن توسەك جاساپ، كىلەم جايىپ، ىدىس-اياق جانە باسقا دا نارسەلەر قويىپ جابدىقتايدى جانە سول اراعا الگى كىسىنى قارۋ-جاراعىمەن، دۇنيە-مۇكامالىمەن قويادى. كەيبىر ايەلدەرىن ءھام جاقسى كورەتىن قىزمەتشىسىن قوسا سالادى. سودان سوڭ تۇندە بۇل جەردى توپىراعىمەن كومەدى دە، ۇستىنەن جىلقى ايدايدى، ەشقانداي ايىرىم بەلگى قالماعانعا دەيىن. ولاردىڭ بۇل سالتى امبە مۇسىلمان جۇرتىنا ماعلۇم، دەيدى ءجۇزجاني.
ريكولدو دە مونتە-كروچە ەجەلگى سالتتىڭ ءمان-ماعناسىن ۇقپاسا دا، ناقتى كۋالاندىرعان. ولىكتەرىن كومگەندە پىسكەن ەت، ارتىق كيىم جانە باسقا دا قاجەتىمەن بىرگە سالادى، دەپتى. بۇل – العى ازيا، تاقاۋ شىعىس ەلدەرىندەگى تاتار قاۋىمى. ياعني اتالمىش ءراسىم ارعى مەن بەرگى – بۇكىل شىڭعىس حان جۇرتىنا ورتاق بولدى دەگەن ءسوز.
وزىندىك ءداستۇردىڭ كەيىنگى كەزەڭگە ۇلاسقانىن كورەمىز. ۇلى تاتار جۇرتىندا الپاۋىت مىرزالاردى اتىمەن جانە ءبىر، نەمەسە ەكى قىزمەتشىسىمەن قوسا جەرلەپ كومەدى، دەپ كۋالاندىرعان كاتالوندىق جۋردەن سەۆەراك 1329 جىلى.
بۇل ەجەلگى اتا-بابا ءراسىمى، جەڭىلدەنگەن قالىپتا، جاپپاي ەمەس، ارا-تۇرا بولسا دا، كەيىنگى قازاق اراسىندا XIX عاسىردىڭ ءبىرشاما ۋاقىتىنا دەيىن ساقتالىپتى; مارقۇمدى ارۋلاپ، مۇسىلمانشا جانازا شىعارىپ، سودان سوڭ وزىنە تيەسىلى قارۋ-جاراعىمەن، تىرشىلىكتە مىنگەن، بار ابزەلى تۇگەل اتىمەن قوسا كومەدى ەكەن (ا.لەۆشين).
ايتپاقشى، كاتوليك ۋاعىزشى ريكولدو دە مونتە-كروچە تاعى ءبىر ورايدا، تاتارلاردىڭ ولىك جەرلەۋ سالتىن قايتادان ەسكە الىپ، باجايلاپ جازعانى بار. بەلگىلى جايىتقا قوسا، وزگەشە ۇستەمەسى ءۇشىن، تولىعىمەن كەلتىرە كەتەيىك.
كەدەيلەردى جەرلەگەندە كەسەك-كەسەگىمەن ەت ءپىسىرىپ، جانىنا قويادى ءھام مولاعا ۇستىندەگىمەن قوسا، جاڭا كيىمدەرىن سالادى. جانە مايىتكە ايتاتىنى بار: «ەگەر الدەكىم كەلىپ، ۇستىڭدەگى، نەمەسە استىڭداعى نارسەلەردى الامىن دەسە، بەرمە، باسىڭداعى، جانىڭداعى دۇنيەلەردى ۇسىن»، – دەيدى. «سودان سوڭ الدەكىم قۇداي جونىندە سۇراسا، ارتىق ەشتەڭە ايتىپ قويما، تەك قانا: «مەنىڭ بىلەتىنىم – قۇداي دەگەنىمىز – قۇداي!» – دەيسىڭ». وسى سوزدەرمەن ولىگىن كومەدى، دەيدى ريكولدو.
سوڭعى لەپەس – «ءلا ءيلاھا ءيلا اللا» – «اللادان باسقا قۇداي جوق» دەگەن مۇسىلمان كاليماسىن ەسكە تۇسىرەدى. ءسىرا، ريكولدو تۇركيادا تانىعان تاتارلار ىشىندەگى مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداعان مارقۇمنىڭ جاعدايى، اللاسىن ايتقانىمەن، ەسكى، ءتاڭىرى ءدىنىنىڭ سالتى بويىنشا جەرلەنگەن. ويتكەنى، ولىككە مۇنداي باقۇل ايتۋ – باسقا ەشبىر دەرەكتە ۇشىراسپايدى.
داۋلەتتى كىسىلەردى تاڭداۋلى اتىمەن، بارلىق قارۋ-جاراعىمەن جەرلەيدى، دەپ تولىقتىرادى ريكولدو اۋەلگى ءسوزىن. ال يمپەراتورلار ولگەن جاعدايدا، مولاسىنا جوعارىلارعا قوسىمشا، اسىل تاس، تاعى قانشاما قازىنانى بىرگە سالادى. جانە جيىرما شاقتى قۇلىن تىرىدەي بىرگە كومەدى، دەيدى.
سوڭعى ءسوز – ۇزىنقۇلاقتان ەستىگەنى، ال العاشقى جەرلەۋ راسىمدەرىن ءوز كوزىمەن كورگەن بولۋعا ءتيىس.
ءجۇزجاني ناقتىلاپ وتىرعان موعۇل سالتى، كارپيني، بەنەديكت پولون، رۋبرۋك جازعان تاتار سالتى – ەجەلگى تۇرىك ءراسىمى ەكەندىگىن دالەلدەپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. ال موڭعول (بۇل رەتتە موعۇل ەمەس، موڭعول!) ەشقاشان دا ولىگىن كومبەگەن. دالاعا، يت-قۇسقا تاستايتىن بولعان. كۇنى كەشەگى كوممۋنيستىك ءتارتىپ كەزىندە دە بۇل داستۇرلەرى مۇلدە ۇمىتىلمادى، ەندى تەمىر بيلىك بوساڭسىپ، حالىق ءوزىنىڭ ەجەلگى سالتىنا قايتا ۇمىتىلعان بۇگىنگى كۇنى ولىگىن تاعى دا، توپىراقپەن بۇركەمەي، اشىققا، ەن دالاعا اپارىپ تاستاۋ ءورىس الا باستادى دەسەدى.
ايتپاقشى، بۇل جاعدايدى موڭعولتانۋشى وقىمىستىلار بىلمەيدى ەمەس. باعزىدا بيلەۋشى اۋلەت قانا جەرگە كومىلەدى ەكەن دەپ، قيالاپ شىعادى. بىرىنشىدەن، بيلەۋشى اۋلەتتىڭ ءداستۇر-سالتى باسقاشا بولسا، ونىڭ ءناسىل-تەگى دە باسقاشا بولعانى. ەكىنشىدەن، تاريحي جازبالاردا شىڭعىس حان جانە وعان جالعاس ۇلىستار كەزەڭىندە جالپى جۇرت تۇگىلى جەكە ءبىر ادامداردىڭ ولىگىن دالاعا اپارىپ، كومۋسىز قالدىرعانى تۋراسىندا ەشقانداي ەمەۋرىن جوق. ۇشىنشىدەن، ەجەلگى مۇرالاردا بيلەۋشى اۋلەت قانا ەمەس، قاراشى قاۋىم، جالپى جۇرتتىڭ دا مايىتتەرىن جەرگە كومەتىنى تۋراسىندا ناقتى ايتىلعان. تورتىنشىدەن، موعۇل، تاتار اتانعان قاۋىمنىڭ ولىك جونەلتۋ جانە جەرلەۋ ءراسىمى مەن ارىداعى تۇرىك تەكتى عۇن، ودان سوڭعى ەجەلگى تۇرىكتىڭ جەرلەۋ راسىمدەرى سايكەس كەلىپ جاتىر، تاعىسىن تاعىلار. بەۋ، شىركىن، دەيىك. ءبىز اۋىل اراسىنداعى تاسىر، توپاستىعىمىزدى ايتامىز. دامىدى دەگەن ەۋروپا عىلىمىنىڭ ءوزى ءالى كۇنگە باياعى سوقىر سوقپاقتان شىعا الماي جاتىر ەكەن!..
تاقىرىبىمىزدىڭ باستاۋ كوزىنە قايتىپ ورالساق، شىڭعىس حان زامانىنداعى جانە وعان جالعاس كەزەڭدەگى كوشپەندىلەر، مەزگىلسىز كەلگەن كولدەنەڭ قازا، اتاپ ايتقاندا، سوعىس زاردابى بولماسا، تازا اۋاداعى تابيعي تىرشىلىك، ءنارلى ءسۇت تاعامدارى مەن جىلقى ەتى، ەڭ باستىسى – ات ۇستىندەگى ەركىن ءومىر مەن شيپالى قىمىزدىڭ ارقاسىندا وتە ۇزاق جاساعان. ءجۋۆايني تاريحىندا، ءراشيد-ءاد-دين شەجىرەسىندە جاستارى جۇزدەن اسقان كوپتەگەن بەلگىلى تۇلعالاردىڭ ەسىمدەرى اتالادى.
مال
كوشپەندىلەردىڭ تىرشىلىك كەبىنىڭ ەڭ باستى ۇيتقىسى – مال بولعانى بەلگىلى. مال سۇمەسى دارمەن، قايرات بەرسە، مال ونىمدەرى بارلىق تۇرمىستىق جانە شارۋاشىلىق قاجەتىن وتەدى. ەرتە داۋىردەن كەيىنگى ورتا عاسىرلارعا دەيىن كوشپەندى جۇرتتىڭ ايرىقشا قۇدىرەتكە جەتۋى – تەك ىشكەن تاماعى مەن ءومىر سالتىنىڭ عانا ارقاسى ەمەس، مىنگەن كولىگىنىڭ، ياعني اتتىڭ كۇشىنە بايلانىستى بولاتىن. ارىداعى عۇن، كەيىنگى تۇرىك زامانىنداعى جاعداي شىڭعىس حان داۋىرىندە دە سول قالپىندا ساقتالىپ تۇرعانىن كورەمىز.
تاتار ەلىندە ءشوپ قالىڭ، سۋ مول، سوندىقتان دا مال شارۋاشىلىعىنا وتە قولايلى، دەپ جازادى چجاو حۋڭ.
بۇلار وتە باي. مالى: تۇيە، سيىر، قوي، ەشكى جانە جىلقى. كۇش كولىگىنىڭ كوپتىگى بۇكىل الەمنەن اسادى، دەيدى كارپيني.
تابىن-تابىن وگىز بەن ءۇيىر-ءۇيىر جىلقىنىڭ، وتارلى قويدىڭ سونشاما كوپتىگىنە قايران قالدىم، دەپ جازادى رۋبرۋك.
ولاردىڭ مال بايلىعى جەردەگى ەشبىر حالىقتا جوق، دەيدى بەنەديكت پولون.
بۇل ورداداعى مالدىڭ قيساپسىز كوپتىگى ادام سەنگىسىز دارەجەدە، دەيدى باربارو.
مالدارى ءىرى، قوڭدى، شىرايلى، دەگەن ماركو پولو.
جىلقى، تۇيە، وگىز – ءىرى قارا مالدارىن ايرىقشا قۇرمەتتەيدى ءھام ماقتان ەتەدى، دەپ جازعان ۆينتسەنت دە بوۆە.
جانە ەلدىڭ ءوز ىشىندە مالعا تالاس، داۋ-داماي، باسقانىڭ مەنشىگىن يەلەنۋگە تىرىسۋ استە بولمايدى ەكەن.
ماركو پولو ايتادى:
مالى كوپ، باي كىسىلەر ايعىر، بيە، تۇيەلەرىنە، وگىز، سيىر، بارلىق ءىرى قاراسىنا ءوزىنىڭ ەن-تاڭباسىن سالىپ قويادى. ءوستىپ بەلگىلەنگەن مالدى ەشبىر كۇزەتشىسىز-اق دالاعا، تاۋعا جايىلىمعا جىبەرەدى. ەگەر باسقا بىرەۋدىڭ مالىمەن ارالاسىپ كەتسە، باسىرە بەلگىسى بويىنشا يەسىنە قايتارادى. تەك قوي-ەشكىنى عانا قولدان باعادى، دەيدى.
ءتورت تۇلىك مال تۇگەل بولعان. ءتورت تۇلىك قانا. شوشقا جانە باسقا دا جاندىقتار مۇلدە ۇشىراسپايدى، دەپ اتاپ كورسەتكەن كارپيني.
وسى ءتورت تۇلىكتىڭ ىشىندەگى ەڭ قاجەتتىسى جانە ەڭ قۇرمەتتى اسىلى – جىلقى ەكەن. كولىك قانا ەمەس، تاماق، سۋسىن عانا ەمەس، سەنىمدى سەرىك. قاشاندا سولاي بولعان.
جىلقى ءوسىرۋ، ونى باعىپ-قاعۋ، قاجەتكە پايدالانۋ – جەتە مەڭگەرىلگەن، وزگەشە ونەر ەكەن.
چجاو حۋڭ ايتادى:
جىلقىنى ءبىرىنشى، نەمەسە ەكىنشى جىلى (ياعني تايىندا، قۇنانىندا) دالادا مىنىسكە ۇيرەتەدى. بۇدان سوڭ ءۇش جىل بويى (دەمەك، بەستىسىنە، التى جاسىنا دەيىن) بوس جىبەرەدى. وسىدان كەيىن عانا ءبىرجولا قولعا الادى. العاشقى ۇيرەتۋ – تەك تىستەمەس، تەبىنبەس ءۇشىن عانا، دەيدى. ال اردا ەركىندىك، ارينە، قۋات، كۇشى تولىعۋ ءۇشىن. بەلى مىقتى، ءسىڭىرى بەرىك بولۋىنىڭ العىشارتى. (قازاقتىڭ “قوبىلاندى باتىر” جانە “ەر تارعىن” جىرىندا تۇلپار اتتاردىڭ باپتالۋى ءداپ وسى ۇلگىدە كورىنەدى.)
تاعى دا سول چجاو حۋڭ ايتادى:
جىلقىنىڭ ءجۇزى – ءۇيىر، مىڭى – قوس، قانشا كوپ بولسا دا توپىرسىز تىنىش، ارقىرامايدى، شۇرقىرامايدى، مىنەزى جاقسى. تاتارلار مىنگەن اتىنان تۇسكەندە، ونى بايلامايدى، بوس قويا سالادى. كۇن ۇزاق وتتاتپايدى. تەك تۇنگە قاراي عانا جايىلىمعا جىبەرەدى. باعىمى ءشوپتىڭ نارىنە بايلانىستى. تاڭ اتا ۇستاپ، قايتادان مىنەدى. ەشقاشان اتتارىنا بۇرشاق، نەمەسە ءدان بەرمەيدى. جورىققا شىققاندا ءار كىسىنىڭ بىرنەشە اتى بولادى. كۇن سايىن اۋىسىپ ءمىنىپ وتىرادى، سوندىقتان كولىگى ەشقاشان شالدىقپايدى.
تاتارلار ۇرىس-مايداندا وزدەرىنىڭ اتتارىنىڭ پارمەنى مەن قۋاتىنا سەنەدى، دەپتى سيمون دە سەنت-كۆەنتين.
اتتارى بىزدىكىمەن سالىستىرعاندا كۇشتى، جۇردەك، ءارى ءتوزىمدى، دەيدى ورىس ارحيەپيسكوپى پەتر.
اتتارى ءىرى ءارى كۇشتى. توتەنشە جۇردەك، ءۇش كۇندىك جولدى ءبىر-اق كۇندە وتە الادى، دەگەن مەتيۋ پاريس.
بۇلاردىڭ اتتارى بارلىق جۇرتتىڭ جىلقىسىنان جۇيرىك، دەپ جازعان سيمون دە سەنت-كۆەنتين.
بۇلاردىڭ اتتارى يت سياقتى ۇيرەتىلگەن، قالاي بۇرسا، سولاي جۇرەدى، دەپتى ماركو پولو.
ولاردىڭ اتتارى جاقسى. اسكەردىڭ سوڭىنان ايداۋسىز ەرىپ جۇرە بەرەدى، بىرەۋ شاۋىپ كەلە جاتسا، ونىڭ سوڭىندا جيىرما-وتىز ات وزدەرى كەلە جاتادى، دەيدى كوزىمەن كورگەن ماجار ەپيسكوپى (مەتيۋ ءپاريستىڭ «ۇلكەن شەجىرەسىنەن»).
بۇلاردىڭ اتتارى مىقتى، ۇزاق جۇرىسكە دە، اشتىققا دا ۇيرەنشىكتى. ءۇش كۇن قاتارىنان شابۋىلداسا دا، ازعانا تىنىعىپ، شامالى عانا ازىققا قاناعات ەتەدى، فوما سپليت.
جىلقىلارى بارلىق قيىندىققا ءتوزىمدى، دەگەن سەنت-كۆەنتين.
تاتارلاردىڭ اتتارى بىزدىكىندەي ەمەس، تەرەڭ قاردا تەبىندەپ، استىنداعى ءشوبىن ارشىپ جەي الادى، دەيدى كارپيني.
قىسقى قاردا تەبىندەپ جايىلۋ – تەك دالالىق جىلقى تۇقىمىنا عانا ءتان قاسيەت بولىپ شىقتى.
پلانو كارپيني ءوزىنىڭ سەرىكتەرىمەن بىرگە فرانتسيادان ءمىنىپ كەلگەن اتتارىن، ۇزاق ساپار الدىندا، كيەۆتە تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. تاتار جۇرتىندا ارپا مەن سۇلى دا، قىستىق پىشەن دە بولمايدى ەكەن، اتتارىمىز اشتان ءولۋى انىق ەدى، دەيدى.
تاتارلاردىڭ استىنداعى اتتارى جەردى تۇياعىمەن قازىپ، ءشوپتىڭ تامىرىن جەيدى، ارپانى بىلمەيدى، دەگەن يبن ءال-اسير.
جول جۇرگەندە اتتارىنا ارپا، سابان الىپ كەرەگى جوق، تابىلعان شوپكە جايىلادى، دەيدى ماركو پولو.
بۇلاردىڭ اتتارى اعاشتىڭ جاپىراعىن، بۇتاعىن، قابىعىن، شوپتەردىڭ تامىرىن جەپ جۇرە بەرەدى، سوعان قاراماستان، قاجەت كەزىندە ايرىقشا جۇيرىك ءارى ءتوزىمدى كەلەتىن كورىنەدى، دەيدى گەرمان يمپەراتورى فريدريح II, ءوزىنىڭ اعىلشىن كورولى گەنريح III-گە جولداعان، تاتار اسكەرىنىڭ كۇش-قۇدىرەتى، وعان قارسى كۇرەس مۇمكىندىگى تۋراسىنداعى ۇرەيلى ۇندەۋىندە.
ول كەزدە دە، ودان بۇرىن دا اتتار تاعالانباعان (سەنت-كۆەنتين، فوما سپليت، باربارو، كونتاريني). سالتتا جوق.
بۇل اتتار تاعاسىز بولسا دا، قىرعا شىعىپ، سايعا ءتۇسىپ، تاۋتەكەدەي ورعيدى، دەپتى فوما سپليت.
ءمىنىس اتتارى تۇگەلدەي پىشتىرىلگەن، دەيدى سەنت-كۆەنتين. داۆيد ەشبي دە دەپ سونداي دەرەك قالدىرعان.
ورتالىق ازيا دالاسى – ادامزات العاش رەت، ميللاديدەن بەس مىڭ جىل بۇرىن ات ۇيرەتىپ مىنگەن وزگەشە ءوڭىر. ارىداعى عۇن، بەرىدەگى تۇرىكتە تۇرقى بيىك، اڭساعاي، تۇلپار اتتار بولعانى تاريحي جازبا دەرەكتەردەن ماعلۇم. التاي تاۋلارىنىڭ شەگىندەگى ەجەلگى ساق، عۇن قورىمدارىنان تابىلعان جىلقى سۇيەكتەرى، ءتىپتى، سول قالپىندا ساقتالعان جۇيرىكتەردىڭ مۇردەسى تاعى بەلگىلى. شىڭعىس حان زامانىنداعى كوشپەندى جاۋىنگەر تايپالار ۇستاعان جىلقى – سول ەجەلگى تۇقىمنىڭ جۇراعاتى. سوۆەت تاريحىندا قالىپتاسقانداي، كەيىنگى حالحانىڭ شىمىر، بەرىك، الايدا سۇيەگى ۇساق، باكەنە جىلقىسىمەن شەندەستىرۋگە بولمايدى. (تاتار جىلقىلارىنىڭ تۇرقى الاسا، ءبىتىمى شاعىن دەگەن دەرەك بىزگە كىشى ازيا شەگىندە بولىپ قايتقان استسەلين ەلشىلىگىنىڭ جازبالارىنان عانا ۇشىراستى. تابيعي جاعداي دەر ەدىك. العى ازيا تارابىنا اتتانعان قۇلاعۋ اسكەرىنىڭ قۇرامىنداعى قوماقتى ءبىر قۇرىلىم – شىڭعىس حاننىڭ تۋعان جيەنى بۇقا-تەمىر باستاعان ويرات جاساعى بولعان، بۇلار، ارينە، ءوز اتتارىن ءمىنىپ شىقپاق.)
مىنە، الگىندەي، كوشپەندىلەر عاسىرلار بويى ءوسىرىپ، باپتاعان، ءارى كۇشتى، ءارى جۇيرىك، ءارى ءتوزىمدى، ايرىقشا جىلقىنىڭ جالپى سانى قيساپسىز كوپ بولعان. بارلىق ۋاقىتتا دا. ءداشتى-قىپشاقتى كارپيني مەن رۋبرۋكتان كەيىن كەسىپ وتكەن يبن باتتۋتا بۇل ولكەدەگى جىلقىنىڭ كوپتىگىنە قايران قالعان. ىرعىنى سونداي، قويشا ورەدى، ءتىپتى، بىزدەگى قويدان دا كوپ، دەيدى. ءبىر كىسىنىڭ بىرنەشە مىڭ جىلقىسى بولۋى ادەپكى جاعداي، دەيدى.
جىلقىلارىنىڭ كوپتىگى سونشاما، ايداعان كەزدە كوز كورىمدەگى بۇكىل دالانى قاپتاي باسىپ كەتەدى، دەگەن باربارو.
جىلقىدان سوڭعى كوپ جانە شارۋاشىلىققا ايرىقشا ءتيىمدى تۇلىك – ءمۇيىزدى قارا، ناقتىلاپ ايتساق، وگىزدەر. ياعني، سيىر مالىن نەگىزىنەن ءسۇت ءۇشىن ەمەس، جەگىن رەتىندە وسىرگەن.
دالاداعى سيىرلار تۇگەل سارى، بويى وڭتۇستىك قىتاي بۋيۆولىنداي (ياعني وتە ءىرى), ايرىقشا ءتوزىمدى، كۇشتى، دەپ جازادى سيۋي تين. تاتارلار ەگىن سالمايتىندىقتان، وگىزدەر تەك جەگىنگە عانا قوسىلادى. كوبىنىڭ مۇرنى تەسىلمەگەن، دەيدى.
بۇل جۇرت ۇستايتىن ەكىنشى ءبىر مال – وگىز، ادەمى جانە ءىرى كەلەدى، وتە كوپ. جەگىننەن اسقانىنا قاجەتىنە قاراي جۇك، تەڭ ارتا بەرەدى، دەيدى باربارو.
وگىزدەرى مەن سيىرلارى تابىن-تابىن، بۇل ءمۇيىزدى قارالار دۇنيەدەگى ەڭ جاقسى تۇقىم بولار، وزدەرىنىڭ ساپاسى جونىنەن، دەپتى كونتاريني.
بۇل حالىق وسىرەتىن ءۇشىنشى تۇلىك – قوس وركەشتى، ءجۇنى قالىڭ تۇيەلەر، دەيدى باربارو. شىعىستان كەلگەن، جالعىز وركەش (ياعني نار) تۇيەلەر دە بار، ولاردىڭ تۇرقى كىشىرەك، دەيدى. ەسەبى، قوس وركەشتى تۇيەلەر تىم ءىرى بولعانى.
ماركو پولو كوشپەندى جۇرتتا جىلقى، سيىرمەن قاتار، تۇيەنىڭ دە كوپتىگىن اتاپ ايتادى.
تۇيەلەرى قوس وركەشتى، ءبىر وركەشتى، مۇلدە وركەشسىزى دە بار، دەپتى سيۋي تين. بۇل «وركەشسىز تۇيەلەر»، ءسىرا، وزگەشە ءبىر تۇقىم ەمەس، قوس وركەشى بىردەي جاتىپ قالعان ارىق تۇيەلەر بولسا كەرەك، قىتاي ديپلوماتى تۇيەنىڭ ءۇشىنشى تۇرىنە بالاعان.
بۇل جۇرت وسىرەتىن ءتورتىنشى تۇلىك – سيراعى بيىك، ءجۇنى ۇزىن، ۇلكەن، دوڭگەلەك قۇيرىقتى قويلار، دەيدى باربارو.
قوي سانى ءتىپتى كوپ، دەيدى سيۋي تين.
ءبىر اتى بار كىسىنىڭ التى-جەتى قويى بولادى. سايكەسىنشە، ءجۇز جىلقىسى بولسا، التى-جەتى ءجۇز باس قويى بولۋعا ءتيىس، دەيدى چجاو حۋڭ.
البەتتە، جالپى جۇرت قولىنداعى قوي جۇزدەپ ەمەس، مىڭداپ ورگەن.
قويلارىنىڭ ءبىتىمى جاقسى، دۇنيەدەگى تاڭداما تۇقىم، دەگەن كونتاريني.
سولتۇستىك (ياعني كوشپەندىلەر) قويلارىنىڭ جۇزدەن ەكى-ۇشەۋى عانا ءمۇيىزدى. بۇل قارا قويلاردىڭ ەتى ايرىقشا، دەپتى سۇڭ جازۋشىسى حۋن حاو.
قويلارىنىڭ ءجۇنى قالىڭ، قۇيرىعى دوڭگەلەك، دەيدى بىزگە ماعلۇم سيۋي تين.
بۇل قۇيرىق جيىرما فۋنتقا دەيىن تارتادى، مەن سونداي ۇلكەن، اۋىر قۇيرىقتىڭ استىنا دوڭگەلەك ورناتىپ قويعاندى كوردىم. قۇيرىق مايدى تاماققا پايدالانادى، وتە ءدامدى، تاڭدايدا ەرىپ تۇرادى، دەيدى باربارو.
كونتاريني داشتىدەگى ساپار كەزىندە تۇزداپ، سۇرلەنگەن جارتى قۇيرىق ساتىپ الادى. نەشە كۇنگى تاماعىنا جاراتىپتى. بۇل قويلاردىڭ ەتى دە كەرەمەت ءتاتتى، دەيدى.
بۇل ۇلكەن، دوڭگەلەك قۇيرىقتى قارا قويلاردىڭ تۇقىمى قازاق دالاسىندا ساقتالىپ قالعانى بەلگىلى. XIX عاسىردا قازاق شارۋاشىلىعى تۋراسىندا جازعان ورىس جانە ەۋروپا عالىمدارى مەن ساياحاتشىلارى ءىرى، سەرەك قارا قويلاردىڭ ۇلكەن، اۋىر قۇيرىعىنىڭ استىنا دوڭگەلەك بايلانعان قالپىن ءوز كوزدەرىمەن كورگەن.
ءدام
ورتالىق ازياداعى كوشپەندى جۇرتتىڭ نەگىزگى تاماعى – مال سۇمەسى بولدى. قادىم زاماننان تىرشىلىك كەبى مۇلدە وزگەرگەن XX عاسىردىڭ ورتا شەنىنە دەيىن. اق، ءپىساس جانە ەت (قىزىل). مال ونىمدەرىن دايىنداۋ مەن پايدالانۋ تاسىلدەرى دە عاسىرلار بويى ءبىر قالىپتا تۇرعانىن كورەمىز.
تاتارلاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى مالعا بايلانىستى، دەيدى چجاو حۋڭ.
ولار ەت جەيدى، نان جەمەيدى، دەگەن پەن دا-يا.
ولاردا نان جوق، كوكونىس جانە باسقاداي جەمىس-جيدەك جوق، تەك ەت قانا، دەيدى كارپيني.
كوشپەندىلەر ەگىن ەكپەيدى، تەك ءسۇت قانا ىشەدى، دەپتى چاڭ چۋن. ولاردىڭ نەگىزگى كاسىبى – مال باعۋ، تاماقتارى – ەت پەن ءسۇت، دەيدى تاعى ءبىر ورايدا.
استىق وسىرمەيدى، نان جەمەيدى، دەگەن ۆينتسەنت دە بوۆە.
ناندارى جوق، ويتكەنى تيەسىلى جەرلەرىنە ەگىن ەكپەيدى، دەپتى ريكولدو دە مونتە-كروچە.
بۇلار ەت جەيدى، ءسۇت ىشەدى، ەشقانداي نان جوق، دەيدى ماركو پولو.
نەگىزگى تاماقتارى – جىلقى، سيىر، قوي [ەتى مەن ءسۇتى]، دەيدى ءال-وماري.
تاتارلار جىلقى سويىپ جەيدى. ەت پەن سۇتتەن باسقا تاماعى جوق. نان دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيدى، دەگەن كونتاريني.
بۇلاردىڭ ەڭ كوپ جەيتىن جانە جاقسى كورەتىن اسى – جىلقى ەتى، دەيدى يبن باتتۋتا. نان جەمەيدى.
ناننىڭ ءدامىن بىلمەيدى، مالدىڭ ەتىمەن، سۇتىمەن عانا تاماقتانادى دەپ ايتىلادى جوعارىدا اتالمىش «كارتلي شەجىرەسىندە».
ادامدار تۋمىسىنان باستاپ قاتاڭ تۇرمىس جاعدايىنا ۇيرەنگەن، اس-سۋ جايىن كوپ ويلامايدى، نان جەمەيدى، بار تاماعى – ەت، سۋسىنى – بيە ءسۇتى، دەگەن فوما سپليت.
نەگىزىنەن بيە ءسۇتىن ىشەدى جانە ەت جەيدى، دەگەن گايتون.
قىزىل، نەمەسە ەت. ايرىقشا ءماندى اس. تويىمدى، ءنارلى جانە قۋاتتى. كوشپەندىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنىڭ ەڭ نەگىزگى كوزى.
كۇندەلىكتى تاماعىنا كوبىنە قوي سويادى، دەگەن چجاو حۋڭ.
ۇلكەن مەرەكە كەزىندە بولماسا، جىلقىنى سيرەك سويادى، دەيدى سيۋي تين.
اي بويى ساقارادا تۇرعاندا ءمۇيىزدى ءىرى قارانى ەتكە سويعانىن كورمەدىم، دەيدى اۋەلگى ءسوزىن ۇستەمەلەپ. ەتتى كوبىنە كوپ، وننىڭ توعىزىندا وتقا قاقتاپ پىسىرەدى، كەيدە ءۇش اياقتى قازانعا قايناتادى، دەيدى.
ەتتى تۇزسىز قايناتىپ پىسىرەدى. دامدەمەسى – تۇز ەرىتىلگەن سورپا، دەيدى كارپيني.
ەتپەن بىرگە تۇز بەن سۋ قويادى، باسقاداي دامدەمەسى جوق، دەپتى رۋبرۋك. ەتتى قولمەن جەيدى دەگەن، ناقتىلاپ.
ەتتى كەسەگىمەن تۋرايدى، دەپتى سيۋي تين. دامدەگىش اتاۋلىدان تۇز عانا. بۇدان ارى وسى تۇزدى الدەبىر اششى كولدەن الاتىنىن ايتادى. ءوز كوزىممەن كوردىم، قارداي اپپاق، ءبىر قالىپتى قيىرشىق، تىزىلگەن تىستەي، بۇل – ەڭ تاڭداۋلى تۇز، دەپتى.
تاماقتارى – قايناتىپ پىسىرىلگەن جىلقى جانە قوي ەتى. كىشكەنە كۇمىس ىدىسپەن سۋعا ەرىتىلگەن تۇز قويدى، دەيدى وزبەك حاننىڭ التىن ورداسىندا بولعان يبن باتتۋتا.
ياعني ەت اسۋ جانە ونى دامدەۋ ءتاسىلى حان، قاراعا بىردەي ەكەن. تۇزسىز سۋعا پىسىرىلگەن ەت، تابيعي تۇزدىق، كەسەگىمەن تۋراپ، قولمەن جەۋ. ارعى دەرەك – شىڭعىس حاننىڭ تۇسى، كەيىنگى ماعلۇمات – التىن وردا كەزەڭى. ەسەبى، قالىپتى ءداستۇر.
(قوسىمشا ايعاعىمىز تاعى بار. اتالمىش جاعدايدى كەيىنگى ءبىزدىڭ ءوزىمىز كوزبەن كوردىك. مەن تۋىپ-وسكەن اۋىلدا (ەسكىشە اباق-كەرەي) جاڭا سويىلعان مالدىڭ ەتىن تۇزداماي اساتىن، قازانعا دا تۇز سالمايتىن. ەت تاباعىمەن، استاۋىمەن كەلىپ، كەسەگىمەن تۋرالعاننان سوڭ، ۇستىنە مولىنان تۇزدى سورپا (بار بولسا، ىشىنە جابايى سارىمساق – جىلقى جۋا، سيىر جۋا تۋرالعان) قۇيىلادى، كەيدە اقساقالداردىڭ الدىنا ارنايى كەسەمەن دە وسىنداي تۇزدىق قويىلادى، داستارقان باسىنداعى جۇرت قولىمەن العان ەتىن وسى، نەمەسە تاباقتىڭ شەتىنەن شىلقىعان تۇزدىققا مالىپ وتىرىپ جەيتىن; 1950 جىلداردىڭ باسىنا دەيىن جالعاستى. بايىرعى قازاق جايلاعان بارلىق جەردە وسىلاي بولدى عوي دەپ ويلايمىن).
قوناققا، مەرەكەگە جينالعان جۇرت جەگەنىنەن اسقان سىباعالى ەتىن «قاپتارعاققا» ء(سىرا، شاعىن قاپشىق، دوربا، نەمەسە كىسە) سالىپ، ۇيىنە الىپ كەتەدى، دەيدى رۋبرۋك. مەيمانداردىڭ سىباعالى استان «سارقىت» ء(داپ سولاي – سارقىت) اكەتكەنىن يبن باتتۋتا دا ايتىپتى.
قوناقتا، ۇيدە جەلىنگەن، ەتىنەن تازارعان جىلىكتى شاعىپ، مايىن الادى (كارپيني).
قولما-قول پىسىرمەگەن، شيكى ەتتى ساقتاۋدىڭ ارقيلى امالدارى ايتىلادى.
جازدا سويىلعان مالدىڭ ارتىق، جاس ەتىن جۇقالاي كەسىپ، جەل مەن كۇنگە قاقتاپ، ءىلىپ قويادى، مۇنداي ەت تۇزداماي-اق ءيىس-قوڭىسسىز كەۋىپ (ياعني سۇرلەنىپ), جاقسى ساقتالادى، دەيدى رۋبرۋك.
سونىمەن قاتار، سورعىپ قاقتالعان، كەۋىپ سۇرلەنگەن ەتتى تالقان قىلىپ ءتۇيىپ الاتىن دا ءتاسىل بولعان (لونجيۋمو).
بۇل ەت-تالقان ارقيلى ساپاردا بۇزىلماي، ۇزاق ساقتالادى جانە قانجىعادا جۇرۋگە جەڭىل، ەڭ باستىسى – سۋعا، نەمەسە سۇتكە ەزىپ ىشۋگە قولايلى، اۋقاتتى تاماق.
بۇلاردىڭ [اسكەرىنە] ازىق-تۇلىك قورىنىڭ كەرەگى جوق، ويتكەنى قوي، سيىر، جىلقى جانە باسقا مالدارى وزدەرىمەن بىرگە ەرىپ جۇرەدى، سولاردىڭ ەتىن عانا جەيدى، باسقاداي تاماق قاجەتسىز، دەيدى يبن ءال-اسير.
الدەبىر ەلدىڭ شەگىنە ەنگەن كەزدەرىندە سيىر، جىلقى جانە باسقاداي مالدارىن ايداي جۇرەدى، استان تارىقپاۋ ءۇشىن، دەيدى گايتون.
بەيبىت كۇندە دە كوشپەندىنىڭ بار قورەگى ءۇيىنىڭ ىرگەسىندە. جاي عانا تالعاجاۋ ەمەس، قۋاتتى، باپپەن دايىندالعان، ءنارلى، ءدامدى اس.
سياپاتتى، ءراسىمدى تاعامدار بولعان. سونىڭ ءبىرى – ۇيتىلگەن قوي باسى ەكەن (يبن باتتۋتا). ايرىقشا سىيلى قوناققا قويىلادى.
كەيدە قويدى تۇتاسىمەن ۇيتەتىن بولعان («كوڭىرسىگەن قوي ەتى» – «قاستەرلى شەجىرە»).
قۇرمەتتى مەيماندارعا اتاۋلى مۇشەلەردەن سىباعا تارتىلادى («قاستەرلى شەجىرە»).
ەندىگى ءبىر وزگەشە اس… جىلقىنىڭ ىشەگىنەن شۇجىق جاسايدى، بۇلارى شوشقا شۇجىعىنان ارتىق، دەيدى رۋبرۋك. مايلى شوشقامەن سالىستىرىپ وتىرعان شۇجىعى، ارينە، قاراكەسەك ەمەس، سىرە ماي ارالاس بىلەۋ، ياعني كادىمگى قازى! بۇگىنگى حالحا-موڭعول قازى دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيدى. ىشەككە قازى اينالدىرۋ تەك تۇرىك تەكتى قازاق اراسىندا عانا ساقتالعان. تۋىستاس قىرعىز دا قازى جاسايدى، بىراق ەت ارالاسپاعان، تازا ۋىلدىرىكتەن. رۋبرۋكتىڭ ايتىپ وتىرعانى – سول كەزدەگى قوڭىرات پەن نايمان، جالايىر مەن كەرەي، ياعني بۇگىنگى قازاقتىڭ عاجايىپ قازىسى!
قىمىز. «الديار، ارۋاعىڭا ەت پەن قىمىز!» – دەگەن XX عاسىردىڭ باسىندا سۇلتانماحمۇت. تىرشىلىكتەگى ەڭ ۇلكەن سۇيەنىش. «وسى قىمىز قازاققا، – ماقتانىڭ با، اسىڭ با؟!» – دەگەن ودان بۇرىن اباي. ماقتان ەكەن، اس ەكەن. كەيىنگى قازاققا عانا ەمەس، باعزىداعى بارلىق باباعا.
تاتارلاردىڭ ەڭ سۇيىكتى اسى – بيە ءسۇتى دەپ جازادى ورتا عاسىرلاردا ۇلى دالا مەن ءداشتى-قىپشاق شەگىن باسقان جيحانكەز، ديپلومات، ساياحاتشى اتاۋلىنىڭ بارلىعى دا ءبىر اۋىزدان.
بۇل بيە ءسۇتى، اشىعان قالپىندا «قىمىز» دەپ اتالادى ەكەن – «كوسموس» دەپ تاڭبالايدى لاتىن تىلىندە جازعان رۋبرۋك. ماركو پولو بويىنشا – «كەميز». يبن باتتۋتا اراب ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىنە وراي ناقتى تاڭبالايدى – «قيميز»، ياعني «قىمىز». قىمىز تۋرالى ەڭ كونە دەرەك – ريم زامانىنا كەتەدى. اتتيلانىڭ ورداسىندا بولعان پريسك جازبالارىندا – «كامۋس».
تۇرىك-قىرعىزدار (ياعني قازاقتار) ءالى كۇنگە قىمىز («كۋميز») دەپ اتايدى دەپ جازعان 1910 جىلى برەتشنايدەر. كادىمگى قىرعىزدار ءۇشىن دە «قىمىز»، ولار دا تۇرىك تەكتى دەر ەدىك. ال موڭعولدار «ايراگ» دەيدى. رۋبرۋك ناقتىلاعان قىمىز ءسوزىنىڭ موڭعولدا باسقاشا اتالاتىنىنا برەتشنايدەر دە نازار اۋدارىپتى. تەك وسى اتاۋ عانا ەمەس. الايدا وزىنەن بۇرىنعىلار (جانە كەيىنگىلەر) سياقتى، ول دا سۇرانىپ تۇرعان تيەسىلى قورىتىندىعا بارمايدى.
سيۋي تين قىمىزدى «اشىعان بيە ءسۇتى» دەپ ايعاقتايدى.
تاتارلار قارنى اشقاندا جانە شولدەگەندە، ۇيدە دە تۇزدە دە تەك قانا بيە ءسۇتىن ىشەدى. ادەتتە ءبىر بيەنىڭ ءسۇتى ءۇش كىسىنى تويدىرۋعا جەتەدى، دەيدى چجاو حۋڭ.
بۇلار بيە ءسۇتىن وتە كوپ ىشەدى. بيە ءسۇتى مول جاز كۇندەرى ەتتى سيرەك جەيدى. وندا دا الدەبىر قوناقتا، نەمەسە اڭ، قۇس اتىپ العاندا، دەيدى كارپيني.
جازدا، قىمىز، ياعني بيە ءسۇتى مول كەزدە باسقا تاماق جايىن ويلامايدى، دەگەن رۋبرۋك.
ەت بار كەزدە دە قىمىز ۇمىتىلمايدى.
تۇرىكتەر استان كەيىن وزدەرى قىمىز دەپ اتايتىن بيە ءسۇتىن ىشەدى، دەيدى يبن باتتۋتا.
بيە ءسۇتىن اكەلدى. وزدەرى وتە ماقتايدى، ادامدى سەرگىتەدى، كۇش بەرەدى دەپ. ماعان ىشۋگە ۇسىندى. بىراق جيىركەنىشتى، ساسىق ءيىستى بولعاندىقتان، ىشە المادىم، مۇنىم ولارعا ءتىپتى دە ۇناماي قالدى، دەپ جازعان ءورىسى تار، استامشىلىعى مول كونتاريني.
ودان كوپ بۇرىن جاساعان جانە ءتۇز جۇرتىن ءبىرشاما تانىعان، تابيعاتىنان ىزگى رۋبرۋك قىمىزقور بولىپ شىعادى.
قىمىزدى العاش ىشكەندە مەنىڭ ونە-بويىمدى تەر جاۋىپ كەتتى، ويتكەنى سەكەم العان ەدىم، بۇرىن تاتپاعان نارسە; سوندا دا بۇل قىمىز ماعان وتە ءدامدى بولىپ كورىندى، شىندىعىندا دا سولاي، دەيدى.
قىمىزدىڭ ءدامى تازا ءجۇزىم ءشارباتى قوسىلعان شاراپ سياقتى، ءتىل شىمىرلاتادى، ءىشىپ بولعان سوڭ اۋىزدا بادام ءسولىنىڭ اسەرى اڭدالادى، دەيدى. اسقازانعا سۇيكىمدى جىلۋ تارايدى، دەپتى.
قىمىزدى تارتىنباي جانە قۇمارتا ءىشىپتى. باتۋ حاننىڭ ورداسىنا كەلگەندە، جات جۇرتتىڭ ەلشىسى رەتىندە الدىنا شاراپ قويىلادى. تاماشا شاراپ ەكەن، بىراق مەنىڭ قىمىز ىشكىم كەلىپ ەدى، دەيدى رۋبرۋك. قىمىزدىڭ اسقازانعا پايداسى وزگەشە دەپ جازعان.
رۋبرۋك قىمىز دايىنداۋ ءتاسىلىن باجايلاپ سىپاتتايدى:
جەرگە قاعىلعان ەكى قازىق اراسىنا ۇزىن ءجىپتى كەرىپ تارتادى دا، سوعان ساۋىلماق بيەلەردىڭ قۇلىندارىن بايلايدى (ياعني، كەيىنگى قازاقتا ساقتالعان جەلى). قۇلىندارى قاسىندا تۇرعان سوڭ، بيەلەر دە تىنىش ساۋعىزادى. ەگەر الدەبىرى تىنىش تۇرماسا، قۇلىنىن اكەلىپ، ازعانا ەمىزەدى، سودان سوڭ ساۋىن ارى قاراي جالعاسادى. ادەتتە بيەنى ەر كىسىلەر ساۋادى.
جاڭا ساۋىلعان بيە ءسۇتى (ياعني ساۋمال) وتە ءتاتتى بولادى، سونى ۇلكەن تورسىققا، نەمەسە كۇبىگە كوپتەپ جينايدى دا، سۇعىلعان ارنايى تاياقپەن ۇرعىلاي باستايدى، بۇل تاياقتىڭ ءتۇپ جاعى كىسى باسىنداي جانە ءار جەرىنەن تەسىلىپ قويعان (كادىمگى، قالاقشا پىسپەك، – م.م.).
وسىلايشا ۇرعىلاي (ياعني پىسپەكتەي) باستاعاندا ءسۇت ارالاسىپ، كوبىكتەنىپ، شايقالىپ اشي باستايدى، ءسويتىپ بەتىنە ماي شىققانشا پىسەدى; سودان سوڭ ءدامىن تاتىپ، قاجەتىنشە اشىعانىن كورىپ بارىپ، ىشە باستايدى… دەيدى رۋبرۋك.
ەستە جوق ەسكى زاماندا قالىپتاسقان بيە ساۋ، قىمىز اشىتۋ ءتاسىلى سوڭعى مىڭ جىلدا ەشقانداي وزگەرىسكە تۇسپەگەنىن كورەمىز.
قىمىز ادەتتە كۇبىدە، تورسىقتا، نەمەسە سابادا اشىتىلادى جانە سوندا ساقتالادى.
كۇبى تۋراسىندا جانامالاپ رۋبرۋكتا عانا ايتىلعان، سىپاتى جوق. ال تورسىق پەن سابا تۇتىنگە تۇمشالاپ كەپتىرىلگەن (ياعني تۇتىنگە ىستالعان) وگىز تەرىسىنەن تىگىلەتىنى ايتىلادى. (بۇل دا كەيىنگى قازاق داستۇرىندە ساقتالعان ءتاسىل.)
پىسپەك تۋرالى جات جۇرتتىق ەسكى جازبالارمەن قاتار، «قاستەرلى شەجىرەدە»، «جيناقتى تاۋاريحتا» ءھام «اۋليە جيحانگەردىڭ جەكە جورىقتارىندا» ايتىلاتىن. (ول پىسپەك تە اۋەلگى قالپىندا تۇرعانىن كورەمىز.)
رۋبرۋك تورەلەر ىشەتىن ەرەكشە «قارا قىمىز» تۋرالى جازادى. باتۋ ورداسى، قىپشاق جۇرتىنا قاتىستى كەپ. كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر بۇل قارا قىمىزدىڭ ەرەكشە سىپاتىن تابا الماي باسى قاتقان. ۇمىتىلعان، جوعالعان دەسەدى. شىندىعىندا، «قارا قىمىز» – ىستالعان تورسىقتا اشىتىلعان كادىمگى قىمىزدىڭ ءوزى. پىسكەندە بەتىنە قاراقوشقىل، قوڭىر ءتۇستى جەنتەك ماي قالقىپ شىعادى. ءسىرا، قارا قىمىز اتالۋى سودان. ويتكەنى شىعىس تاراپ – ۇلى دالاداعى رۋ-تايپالار سالتى تەرىنى تۇتىنگە ىستاۋ ءتاسىلىن بىلمەسە كەرەك. بۇكىل مال شارۋاشىلىعىن، ونىڭ ىشىندە، البەتتە، قىمىز دايىنداۋ ونەرىن دە تۇرىكتەردەن الماسقان موڭعول تەكتىلەر، ماسەلەن، بۇگىنگى حالحا، قىمىز تورسىعىن جاقسىلاپ يلەنگەن شيكى تەرىدەن عانا جاسايدى. ەكىنشى پايىم – سول «قارا قىمىزدىڭ» ءوزى، نەمەسە كەيىنگى تۇرلەنۋىنە بايلانىستى. ءسارى، بۇل رەتكى قىمىزدى كوپ پىسپەيدى، سوندىقتان بيە ءسۇتى تولىق ارالاسپاي، بار مايەگى تورسىق، سابا تۇبىنە تۇنىپ قالادى; بۇل قويمالجىڭ ىرىمتىكتى قىزمەتشىلەر جەيدى، ال ۇستىڭگى قاباتقا جينالعان تازا ءسول – مىرزالارعا عانا تيەسىلى. كۇيىك قاعان ورداسىنداعى ۇلكەن مەرەكە كەزىندە تارتىلعان «قارا قىمىزدى» رۋبرۋك تازارتىلعان، سۇزىلگەن قىمىز دەپ ايقىندايدى. ەگەر بۇل – «قارا قىمىزدىڭ» ءسولى ەمەس، ناق ءوزى بولسا، وندا ەشقانداي قۇپيا جوق. «قارا قىمىز» دەگەنىمىز – جوبالعى تاسىلمەن ايىرىپ الىنعان قىمىز اراعى بولىپ شىعادى.
قىمىزدى سابا، نەمەسە تورسىق كيىز ءۇيدىڭ كىرە بەرىس، ىشكى، وڭ جاق (البەتتە، توردەن ەسەپتەگەندە سول جاق) بوساعاعا، ساكى (قىمىزاياق) ۇستىنە قويىلادى. بۇل – قاراپايىم لاشىققا دا، ساۋلەتتى حان ورداسىنا دا ورتاق سىپات (رۋبرۋك، يبن باتتۋتا).
ۇلكەن جيىن، توي، مەرەكەلەردە تايجۇزگەن سابالار تۋ تىگىلگەن، جەكە-جەكە اربالارمەن جەتكىزىلەدى جانە سالتانات اياقتالىپ، ءتۇبى سارقىلعانشا سول اربالاردا تۇرادى («جيناقتى تاۋاريح»، «قاستەرلى شەجىرە»).
رۋبرۋكتىڭ ايتۋىنشا، موڭكە قاعاننىڭ ورداسىنداعى ۇلكەن مەرەكە كەزىندە ءجۇز بەس ارباعا تيەلگەن جانە توقسان اتقا ارتىلعان سابا-سابا قىمىز كەلىپتى. يبن باتتۋتا وزبەكتىڭ التىن ورداسىنداعى توي كەزىندە وڭ مەن سول – كوز كورىم توڭىرەك تۇگەلدەي قىمىز تيەلگەن اربالاردان كورىنبەي كەتتى دەپ جازادى. تۇگەلدەي تويعا جينالعان جۇرتقا تاراتىلىپتى.
سىيلى، اسا قۇرمەتتى كىسىلەردىڭ الدىنا جەكە، نەمەسە ەكەۋ-ارا ءبىر تورسىق، كەيدە ءتىپتى تۇتاس سابا قويىلادى («قاستەرلى شەجىرە»، «جيناقتى تاۋاريح»، يبن باتتۋتا).
كەيدە، ءۇي ىشىندە، كىسىسىنە قاراي، ورتاق تەگەنەگە قۇيىلادى ء(راشيد-ءاد-دين).
تويشىل، نەمەسە مەيمان جۇرتقا ۇلكەندى-كىشىلى جەكە اياقتارمەن دە تاراتىلادى ء(راشيد-ءاد-دين، يبن باتتۋتا).
قىمىز كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە، ءتىپتى، استا-توك جيىن مەرەكەلەردىڭ وزىندە ەتپەن قاتار ەڭ قۇرمەتتى اس قانا ەمەس، بىردەن ءبىر سۋسىن بولعان ء(راشيد-ءاد-دين، «قاستەرلى شەجىرە»، ت.ب.).
تويدا ەرتەدەن كەشكە دەيىن قىمىز ءىشتى، دەپ اتاپ كورسەتەدى كارپيني.
قىمىز تارتۋدىڭ جانە ونى ءىشۋدىڭ جەكەلىك جانە توپتىق وزگەشە راسىمدەرى بار.
سىرتتان كەلگەن مەيمانعا، جولاۋشىعا، ءتىپتى، قۇرمەتتى ەلشىلەردىڭ وزىنە ەڭ الدىمەن قىمىز قۇيىلادى.
كەلگەن كىسىگە اۋەلدە قىمىز ۇسىنادى، دەيدى رۋبرۋك. حان ورداسىنىڭ وزىندەگى قالىپتى ادەت ەكەن.
بيىك، كەڭ، التىن تاقتا وتىرعان باتۋ حان… سالەم، تاعزىمنان سوڭ بىزگە وتىرۋعا بۇيىردى جانە قىمىز العىزدى، دەپ جازادى رۋبرۋك. ولار ۇيىنە كەلگەن ادامنىڭ وزدەرىمەن بىرگە وتىرىپ، قىمىز ءىشۋىن وتە ءماندى سانايدى، دەيدى.
جولاۋشىعا، مەيمانعا قىمىز ۇسىنعان ءۇي يەسى (نەمەسە قىمىز قۇيعان ايەلى، قىزمەتشىسى) شارا اياقتان اۋەلى ءوزى ءدام تاتۋى كەرەك. (بۇل سالت كۇنى كەشەگە دەيىن قازاق اراسىندا ساقتالىپ كەلدى; ادەتكە ەنگەنى سونداي، تورسىق ۇستاعان ايەل ءوز ءۇيىنىڭ كىسىلەرىنە دە قىمىزدى شەتىنەن ۇرتتاپ كورگەن سوڭ عانا بەرەتىن.) ارىدا داستارقان يەسى قىمىز عانا ەمەس، كەز كەلگەن استى قوناعىنا الدىمەن ءوزى ءدامىن تاتقان سوڭ عانا ۇسىنعان (پەن دا-يا، ءال-وماري). اسىنىڭ ادالدىعىن ايعاقتاۋ ءۇشىن. جاي عانا ءراسىم ەمەس، بۇلجىماس نيزام ەسەپتى.
مەرەكە، كوپشىلىك جيىن، القاقوتان توپ ىشىندە دە وسىلاي باستالادى.
الدىمەن قىمىز العان ء(ۇي يەسى، ەل اعاسى، حان، سۇلتان) مىندەتتى تۇردە ءوزى ءدام تاتادى، سودان سوڭ عانا (دارەجەسى، قۇرمەتى، جاسىنا وراي) ەكىنشى ادامعا ۇسىنادى. ول دا ءدام تاتىپ قانا كورىپ، ىدىستى اۋەلگى كىسىگە قايتارادى، ال اۋەلگى – ءوزى ىشپەي، ءۇشىنشى كىسىگە ۇسىنادى، ءۇشىنشى – ءدام تاتىپ بارىپ، ەكىنشىگە بەرەدى، ەندى ەكىنشى – تورتىنشىگە تارتادى، ول دا ءدام تاتىپ، ەكىنشىگە قايتارادى. بۇل ءراسىم «ىدىس الماسۋ» دەپ اتالادى. اۋەل باستا ۋلانۋدان ساقتانۋ ءۇشىن تارتىپكە ەنىپ، كەيىندە قالىپتى راسىمگە اينالعان، دەيدى پەن دا-يا.
شاراپ (قىمىز) ءىشۋ كەزىندە قاتار وتىرعاندار بىرىنەن ءبىرى ءدام الىپ، ىدىس الماسىپ وتىرادى. ەگەر كورشىسى شارا اياعىن ءبىر قولىنا ۇستاپ ۇسىنسا، وندا تەك قانا ءدام تاتۋ كەرەك. ەگەر قوس قولداپ ۇسىنسا، ىدىس الماسۋ بولعانى، تامشى قالدىرماي ءىشۋ كەرەك، دەيدى چجاو حۋڭ.
قىمىز قۇيۋ جانە وسى ۇسىنۋ ۇلكەن قۇرمەت سانالعان. قاتارداعى قوناق، مارتەبەلى ۇلىق ءۇشىن عانا ەمەس، قانداي دا دارەجەدەگى قىمىز يەسى ءۇشىن دە.
تورسىقپەن (الدە سابامەن) قىمىز اكەلدى. ءامىردىڭ قاتىنى شارا اياققا قىمىز قۇيىپ الدى دا، كۇيەۋىنىڭ الدىنا كەلىپ، ەكى تىزەسىن بۇگىپ، ىدىسىن ۇسىندى. ءامىر تۇگەل ءىشتى. سودان سوڭ قاتىن ءامىردىڭ ىنىسىنە قىمىز بەردى. بۇدان كەيىن ءامىر (ۇسىنىلعان شارانى) قاتىننىڭ وزىنە قايتاردى، ول دا قىمىزىن ءىشتى، دەپ سىپاتتايدى يبن باتتۋتا.
ۇلكەندى-كىشىلى جيىن، توپتا قىمىز ءىشۋ – كەڭەس، تىنىس بولسا، ءدۇبىرلى توي، اتاۋلى مەرەكەلەردەگى قىمىز ءراسىمى كىسىلىك پەن ءسان-سالتاناتتىڭ ءبىر تارماعى سانالعان. بودان جۇرت، نەمەسە قاتارلاس، تىلەكتەس اعايىننىڭ اس پەن تويعا بارعانداعى مەرەكە يەسىنە دەگەن ەڭ ۇلكەن سياپاتى سابا-سابا قىمىزبەن ولشەنىپتى. ارباعا ارتىلعان سابا-سابا قىمىز جانە سويىس مال. ءراشيد-ءاد-دين ايتقان. (مۇحتار اۋەزوۆ رومانىندا جاس ابايدىڭ بوجەي اسىنا «ون سابا قىمىز، ون سەمىز بايتال» اپارعانىن ەسكە سالامىز.)
رۋبرۋك جازبالارىندا قىمىزعا قاتىستى تاعى ءبىر وزگەشە جايىت اتاپ كورسەتىلگەن. ماي ايىنىڭ توعىزىنشى كۇنى باعىمداعى بارلىق بوز بيلەردى جيناپ، قاستەرلەۋ راسىمىنەن سوڭ، «جاڭا قىمىز مەرەكەسىن» جاسايدى، دەگەن. بۇل، ارينە، كەيىنگى قازاقتىڭ «قىمىز-مۇرىندىق» تويى.
ىشىمدىك. قىمىز تەك اس پەن سۋسىن عانا ەمەس، قىزدىراتىن، كوڭىل كوتەرەتىن ەڭ نەگىزگى ىشىمدىك بولدى.
باسى جەڭىل كىسىلەر قىمىزعا ماسايىپ تا قالادى، دەيدى رۋبرۋك. البەتتە، ءتۇن اسقان، اقىرىپ تۇرعان قىمىزعا. نەمەسە، ءبىر ورىندا، تىم كوپ ىشكەندە.
شاراپ ورنىنا ىشەتىنى – بيە ءسۇتى، دەيدى ءجۋۆايني.
كەيىنگى موڭعولداعى قىمىزدان، نەمەسە اشىعان سۇتتەن قۋىلاتىن ارحي – اراقتى شىڭعىس حان زامانىنداعى كوشپەندىلەر بىلمەگەن.
ايتكەنمەن، تىم كوپ تاراماسا دا، قان قىزدىراتىن الدەبىر ىشىمدىك بولىپتى. تارىدان، ارپادان بال قوسىپ اشىتادى ەكەن. تازا، ءدامدى، دەپتى. كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر «تەرراتسينا» دەپ ايعاقتايدى. بۇگىنگى موڭعولشا «تاراسان» – سۇتتەن ايىرىلعان اراق، دەيدى. رۋبرۋكتىڭ «ارپادان، تارىدان» دەگەن ەسكەرتپەسىنە دە قاراماعان.
بۇل – كوشپەندىلەردىڭ وزىنشە دايىندايتىن ىشىمدىگى، كادىمگى بوزا. يبن باتتۋتا ءداشتى-قىپشاقتا تارىدان «بوزا» دەپ اتالاتىن ىشىمدىك جاساپ ىشەدى دەپ جازعان. البەتتە، ءبىز بىلەتىن بوزادان باسقاشاراق، سۇزىلگەن، تازارتىلعان، وزگەشە تاسىلمەن دايىندالعان.
[ناعىز] شاراپتى مۇندا الىس ەلدەردەن اكەلەدى، دەيدى رۋبرۋك.
كەيىنگى كەيبىر زەرتتەۋشىلەر دولبارلاعانداي، تۇركستاننان، پارسىدان ەمەس، جەرى قوڭسى قىتايدان. ماركو پولو قۇبىلاي بيلەگەن قىتايدا بال قوسىپ، تاعى بىردەڭەلەرمەن دەمدەپ، كۇرىشتەن دايىندالعان شاراپ ىشكەنىن ايتادى.
تەرىستىك قىتايدى جاۋلاعاننان باستاپ، بيلەۋشى اۋلەت اراسىندا شاراپقۇمار ادەت، ءتىپتى، كەنەۋسىز ماسكۇنەمدىك ورىن الا باستاعانى بەلگىلى. ساياساتى تەرەڭ قىتاي ارعى عۇن زامانىنىڭ وزىندە ساقاراعا ءزارلى ىشىمدىكتەردىڭ ايىقپاس ۋىن تاراتۋعا مۇددەلى بولعان. ەندى، ەكە ۇلىستىڭ قۇدىرەت-كۇشى كەمەلىنەن تاسىعان كەزدەگى احۋال، ارينە، مىڭ جىلدىق كوشپەندىلەر بولمىسى تۋراسىندا ايعاق بەرە المايدى. ءبىز ەسكەرتپە رەتىندە عانا قىستىرمالاپ وتىرمىز.
رۋبرۋك قاراقورىمداعى موڭكە قاعان سارايىنداعى ۇلكەن مەرەكەدە شاراپ، قىمىزبەن بىرگە «بال» دەيتىن، الدە ىشىمدىك، الدە سۋسىن بولعانىن ايتادى. ارانىڭ بالىنان دايىندالعان، دەيدى. كەيىنىرەكتەگى رۋسيا پاتشالارى مەن الپاۋىتتارى زامانىندا «مەد» اتالاتىن بال شاراپ بولعان. قازاق، قىرعىز ەپوسى مەن ەرتەگى، جىرلارىندا «حان سارقىتى سارى بال» اتالادى، «اياق-اياق بال ىشكەن»، الشاڭداعان مىرزالار ايتىلادى. بۇل ءبىزدىڭ «بال» – ىشىمدىك ەمەس، قۇرمەتتى، داركەر سۋسىن عانا ەكەنىن كورەمىز. رۋبرۋك كۋالاندىرعان «بال» سول قاتاردا تۇرعان سياقتى.
اق، ءپىساس. جازدى كۇنگى، قىمىزدان سوڭعى نەگىزگى قورەك – اق بولعان. بۇل كەزدە باسقا ءتۇرلى تاماق جايىن ويلاماعان (رۋبرۋك).
تاماعىنىڭ كوبى – ءسۇت، دەيدى ءال-وماري.
بيە سۇتىمەن قاتار، قوي، سيىر، تۇيە ءسۇتىن ىشەدى، دەيدى كارپيني.
ەگىن ەكپەيدى، تەك ءسۇت قانا ىشەدى، دەگەن چاڭ چۋن.
كوشپەندىلەردىڭ ەتتەن كەيىنگى نەگىزگى تاماعى ءسۇت ەكەندىگىن ماركو پولو اتاپ كورسەتكەن.
بىزگە… سيىر ءسۇتىن بەردى، وتە قىشقىل ەكەن، «ايرا» دەپ اتايدى، دەيدى رۋبرۋك.
بۇل «ايرا»، ارينە، كادىمگى ايران، تەك سوڭعى داۋىسسىز دىبىسىن اڭداماعان، – ايران! – ال حالحا-موڭعولدار «اريك» دەپ اتايدى; بۇگىنگى زەرتتەۋشىلەر رۋبرۋك جازعان «ايرا» – قاتە تاڭبالانعان «اريك» دەگەن موڭعول ءسوزى دەپ دالەلدەۋگە تىرىسىپتى. تەك قازاق قانا ەمەس، الىستاعى انادولى تۇرىگىنىڭ ءوزى «ايران» دەيدى، بەرىسى مىڭ جىلدان كەلە جاتقان اتاۋ، بىلگىشتەرىمىز تىم قۇرسا تۋىستاس تۇرىك تىلدەرىنىڭ ءبىرىنىڭ ادەپكى سوزدىگىنە قاراماعان.
قوي مەن سيىر سۇتىنەن اشىتىلعان ايران ىشەدى، دەيدى پەن دا-يا. البەتتە، «ايران» دەپ، ناقتى اتاماعان، ءوز تىلىندەگى بالاماسىن بەرەدى، بىراق ودان اس ءمانىسى وزگەرمەسە كەرەك.
ماعان اشىمال ءسۇت بەردى، تاماشا ەكەن، دەيدى كونتاريني.
قالاي اتاساڭىز دا، كوشپەندى جۇرت ايران اشىتىپ ىشكەن بولادى. تەك ايران عانا ەمەس.
ماعان كۇن سايىن ءسۇت جانە كىلەگەي اكەلىپ تۇردى، دەگەن چاڭ چۋن.
ءسۇتتى قايناتادى دا، بەتىنە شىققان قايماعىن ءسۇزىپ الادى، دەيدى ماركو پولو.
بۇل قايماقتى قاجەتىنە قاراي مايعا اينالدىرادى (ماركو پولو).
سيىر سۇتىنەن ماي الادى جانە ونى ابدەن قايناتادى (ياعني، تورتاسىنان ايىرادى) سودان سوڭ ارنايى قوي تەرىسىنە (قوي تەرىسىنەن ارنايى جاسالعان قاپشىقتارعا) سالىپ قويادى. قاتتى قايناتىلعاندىقتان (شىن مانىسىندە تورتاسىنان ايرىلعان، – م.م.) بۇل ماي تۇزدالماعان بولسا دا بۇزىلماي، قىسقا دەيىن جاقسى ساقتالادى، دەيدى رۋبرۋك.
مايدى قايماقتان عانا شايقاماعان، ىركىت ءپىسۋ ارقىلى دا ايىرعان دەپ تۇيىندەۋگە بولادى. رۋبرۋك ساباداعى قىمىزدى پىسپەكتەگەندە بەتىنە ماي شىعاتىنىن ايتادى. ەسەبى، كوشپەندىلەر سيىر ءسۇتىن پىسپەكتەگەندە دە ماي شىعاتىنان جانە ونىڭ قىمىز بەتىندەگى تۇيىرشىك، جەنتەك ەمەس، تولىمدى، مول بولاتىنىن بىلۋگە ءتيىس. بۇل تۇسپالدىڭ ناقتى دالەلى – رۋبرۋك مايى الىنعان، اشىعان ءسۇتتىڭ (ىركىتتىڭ) بۇدان سوڭعى قولدانىسىن تاپتىشتەپ بايانداعان.
مايدان قالعان ءسۇتتى (جاي عانا ءسۇت ەمەس، اشىعان ىركىتتى، – م.م.) جاقسىلاپ قايناتادى; قايناپ-قايناپ، ابدەن قويىلعان سوڭ، كۇنگە كەپتىرەدى. بۇل قويىلعان ءسۇت – «قۇرت» دەپ اتالادى (رۋبرۋك لاتىنشا «گريۋت» دەپ جازادى). البەتتە، بۇگىنگى حالحادا دا وزىندىك قۇرت بار، بىراق ونىڭ جالپىعا ءمالىم اتاۋى – «اارۋل»; سونىمەن قاتار، كەيبىر جەردە قاتتى كەپتىرىلگەن ۇساق قۇرتتى «حۋرۋد» دەپ تە اتايتىن ءتارىزدى (ۆيكتوروۆا). ءسىرا، ديالەكت دارەجەسىندە; تۇرىك تايپالارىنىڭ موڭعولدانعان جارقا-بولشەكتەرىنەن قالعان ءسوز.
قۇرتتى قاپقا سالىپ، قىسقا ساقتايدى، دەيدى رۋبرۋك. (البەتتە، جاز كۇندەرىندە دە جەسە كەرەك.). ال قىستا، ءسۇت جوق كەزدە وسى قۇرتتىڭ ۇستىنە جىلى سۋ قۇيىپ، ابدەن ەزىلگەنشە شايقايدى دا، ءسۇت ورنىنا ىشەدى، دەپتى.
كۇنگە كەپتىرىلگەن ءسۇت بولادى، وتە قاتتى، ءدامى قىشقىلتىم، «تۋر» دەپ اتالادى، دەيدى كونتاريني. بەيمالىم وزگەشە دىبىستارىن انىق اڭداي الماعان، كۇمانسىز – «قۇرت».
ماركو پولو «قويىلعان ءسۇتتىڭ» تاعى ءبىر ءتۇرى تۋرالى دەرەك قالدىرعان. قۇرعاق ءسۇت بولادى، يلەنگەن قامىر سياقتى قويۋ; جولعا شىققاندا، كون قۇتىعا سالىپ، قانجىعاعا بايلاپ اكەتەدى دە، كۇندە ەرتەمەن شەتىنەن الىپ، ۇستىنە قالاۋىنشا سۋ قۇيىپ، ەزىپ ىشەدى، دەيدى. بۇل تاعامنىڭ قايناتىپ، مايى الىنعان ءسۇتتى ودان ارى كەپتىرۋ ارقىلى جاسالاتىنىن ايتقان. كادىمگى سۇزبە عوي، نەمەسە قاتىق.
سونىمەن، كونە جازبالاردا كوشپەندىلەر قولداناتىن اق اتاۋلىدان قىمىزدان سوڭ تۇيە ءسۇتى، سيىر مەن قوي ءسۇتى جانە ودان الىناتىن قايماق پەن ايران اتالادى، ال ءپىساس تاعامداردان قۇرت، ماي مەن سۇزبە عانا. جانە ارناپ اتالماعان تورتا. ارينە، كەيىنگى، بار تىرلىگى مال سۇمەسىنە قاراعان كوشپەندى جۇرتتار، ونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ دا نەگىزگى ءبىر ازىعى بولعان سۇتتەن الىناتىن، كۇندەلىكتى ءىشىپ-جەم ۇستىنە تۇراقتى قورعا دايىندايتىن، ۇزاق ساقتالاتىن تاماقتارىنىڭ سانى بۇدان الدەقايدا كوپ جانە سوڭعى عاسىرلاردا ەمەس، ەجەلگى زامانداردا اينالىمعا تۇسكەن. ءبىز تاڭبالانعان دەرەكتەردى عانا قامتىدىق.
قوسالقى قورەك. ورتالىق ازيانى مەكەندەگەن كوشپەندى جۇرتتا جەر ىڭعايى جانە تىرشىلىك كەبىنە بايلانىستى، ەگىنشىلىك كاسىپ جوققا ءتان ەدى. كەيىنگى كەكىرت استامشىلىق پەن دوكىر شوۆينيزم كەرنەگەن باتىس ەۋروپا جانە رەسەي تاريحشىلارى ەگىنشىلىك – دامۋدىڭ جوعارعى ساتىسىنا ءتان قۇبىلىس، ال مالشىلىق – تومەن ءناسىل كاسىبى، جابايىلىق بەلگىسى دەپ جاريالادى. شىندىعىندا، ادامزات دامۋىنداعى اۋەلگى جۇپىنى تىرشىلىك – جەر جەمىستەرىن تەرىپ جەۋ جانە ونى وزىنشە وسىرۋگە ماشىقتانۋ بولاتىن. ال مال شارۋاشىلىعى، ياعني جابايى اڭداردى قولعا ۇيرەتىپ، ءۇي جانۋارىنا اينالدىرۋ – دامۋدىڭ كەلەسى، ودان جوعارعى ساتىسىنا سايكەس قۇبىلىس. البەتتە، ديقانشىلىق ودان ءارى وركەندەدى، سونىمەن قاتار، مالشىلىق كاسىپ، مال ونىمدەرىن الۋ جانە پايدالانۋ ءۇردىسى دە وزگەشە قۇبىلىسقا اينالدى. تۇپتەپ كەلگەندە، مال سۇمەسىنە قاراعان جۇرتتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى عانا ەمەس، دەنساۋلىعى، كۇش-قۋاتى، سوعان وراي جاۋىنگەرلىك قابىلەتى دە ولشەۋسىز ارتىق بولعان. تەك كەيىنگى زامانداردا، ەگىنشىلىكپەن قاتار، بەلگىلى دارەجەدە مال شارۋاشىلىعىن دا يگەرىپ، ەت پەن ءسۇتتى نانمەن، باسقاداي ءونىس، جەمىستەرمەن قاتار قولدانۋ ناتيجەسىندە باتىس جۇرتى دا قايرات پەن قۋات الدى.
مال سۇمەسىنەن ادام اعزاسىنا قاجەتتى بارلىق ءنار تابىلاتىن. ەت پەن ءسۇت جەتكىلىكتى جاعدايدا باسقا ەشتەڭەنىڭ دە كەرەگى جوق. ايتكەنمەن، كوشپەندىلەر ارقيلى قوسالقى قورەك تۇرلەرىن دە كادەگە جاراتقان.
تاتارلار كەيبىر جەردە قارا تارى ەگەدى، سودان بوتقا ءپىسىرىپ جەيدى، دەپتى چجاو حۋڭ.
از دا بولسا تارى ەگۋ – قىتايلار «جەتەلى» (مادەنيەتتى، «پىسكەن») دەپ اتاعان كەيبىر تايپالار، ماسەلەن، وڭعىتتار ءۇشىن ۇيرەنشىكتى كاسىپ بولعانى ەجەلگى دەرەكتەردە (لۋ سين-چۋان) ناقتى ايتىلادى.
تۇرىك قاۋىمى ارعى عۇن، كەيىنگى ۇلى قاعانات داۋىرلەرىندە قىتايدان تۇتقىنعا تۇسكەن، نەمەسە ءار تاراپتان ارنايى اكەلىنگەن ەگىنشىلەردى ارقيلى استىق وسىرۋگە پايدالانادى ەكەن. بۇل جاعداي شىڭعىس حان زامانىنا جالعاسقان.
ورحۇنعا جاقىن جەردە، تۇستىكتە قولدان قازىلعان ارىقتارمەن بيداي سۋارىپ جاتقان حوي-حا-لاردى (بۇل ارادا مۇسىلمان تەكتىلەر) كوردىك، دەيدى چاڭ چۋن.
بىراق بيداي ەگۋ – سيرەك، شەتىن جاعداي. سول چاڭ ءچۋننىڭ ءوزى: مۇندا استىق قىمبات، ۇندى باتىس ەلدەرىنىڭ ساۋداگەرلەرى تۇيەگە ارتىپ اكەلەدى، دەگەن. تاتارلار ەگىن ەكپەيدى، تەك ءسۇت قانا ىشەدى، دەگەن.
ءتىپتى، كەيىنگى التىن وردا زامانىنىڭ وزىندە ەگىندىك شامالى.
ارپا مەن بيداي ازعانا، كوبىنە تارى، استىق اتاۋلىدان ءمازىرى سول-اق، دەگەن ءال-وماري.
تارىنى ۇساقتاپ ۇگىپ (ياعني تالقان جاساپ), سۋعا پىسىرەدى، قويۋ ەمەس، جەۋگە كەلمەيدى، تەك ىشۋگە عانا، دەپتى كارپيني. تاڭەرتەڭ سونىڭ ءبىر، نەمەسە ەكى كەسەسىن ىشەدى، كۇنۇزاققا تاماعى سول (ال ەتتى كەشكە عانا جەيدى), دەپتى. كادىمگى قوناق كوجە عوي، كەيىنگى قازاقتاعى.
تارىدان كوجەمەن قاتار، بوتقا دا پىسىرەدى ەكەن.
قايناپ پىسكەن تارى جارماق جەيدى، دەگەن رۋبرۋك.
تەك كوجە مەن بوتقا عانا ەمەس.
ەلىنەن جىراققا شىققان كىسىلەر (اتتى جاۋىنگەر ءھام جاي جولاۋشىلار دا) ارقايسىسى لاق تەرىسىنەن تىگىلگەن شاعىن قاپشىققا ازعانا بال قوسىلىپ يلەنگەن تارىنىڭ ۇنىن (ياعني بالعا شىلانعان تارى تالقانىن) تولتىرىپ الادى. باسقاداي تاماعى بولماسا، سونى قاجەتىنە قاراي، ازعانا سۋعا ەزىپ، تالعاجاۋ ەتەدى، دەپتى باربارو. بۇل تالقان تارىمىز – كادىمگى جەنت.
جولعا سۇتكە بوكتىرىلگەن، پىسكەن تارى الادى، دەيدى يبن باتتۋتا. ءسۇتى مول، تاماق قانا ەمەس، سۋسىن. شولگە جاقسى، دەپتى، ءوزى دە ءىشىپ كورگەن اتاقتى جيحانكەز. اشىمال تارى كوجە دەپ شامالار ەدىك.
بيداي ۇنىنان دايىندالاتىن نان اتاۋلىنىڭ جوق ەكەندىگىن چجاو حۋڭ، كارپيني مەن ماركو پولودان باستاپ، بارلىق ەلشى، ساياحاتشى، جۇرگىنشىلەر تۇگەل اتاپ ايتقان. تەك رۋبرۋك قانا قاراقورىمدا شوقتى كۇلگە پىسىرىلگەن نان جەگەنىن ايتادى. كادىمگى كومەش. ال يبن باتتۋتا قۇتلى-تەمىردىڭ ورداسىندا داستارقانعا «كۇلشە» دەپ اتالاتىن نان قويىلعانىن جازعان. بۇل ەكى دەرەك تە حان مەن ءامىر، ياعني بيلەۋشى تاپتىڭ سياپاتىنا بايلانىستى. قاتارداعى كوشپەندى نان جەمەگەن، ءتىپتى، ونىڭ نەندەي تاعام ەكەنىن دە بىلمەگەن. تاتارلار نان جەمەيدى دەگەن جاپپاي كۋالىك ءمانىسى دە وسى جاعدايعا بايلانىستى.
ساقارادا وزەن مەن كول كوپ، ونداعى بالىق تا كوپ. الايدا، بالىقشىلىق – كۇنكورىس كاسىبى رەتىندە قالىپتاسپاعان.
تاتارلار بالىق اۋلاي بىلمەيدى; قوي ەتى سياقتى كەسەگىمەن جەيتىن تىم ءىرىسى بولماسا، بالىققا نازار اۋدارمايدى، دەگەن رۋبرۋك.
مۇلدە ەمەس.
وزەننەن بالىق ۇستايدى، دەگەن پەن دا-يا.
بالىقتى ادەتتە جارلى-جالباعاي كىسىلەر، وندا دا قولدان مال تايعان، نەمەسە ازايعان ۋاقىت، قيىنشىلىق كۇندەردە عانا اۋلاعانى بايقالادى («قاستەرلى شەجىرە»).
ايرىقشا تاپشىلىق كەزىندە جاۋقازىن، جۋا، مويىل تەرىپ جەگەن. ارقيلى ءشوپ، بۇتالاردىڭ ء(سىرا، بيەمشەك، جاۋجۇمىر، مونداناق، شاۋشىمىلدىق قاتارلى) تامىر، تۇينەكتەرىن قازىپ العان («قاستەرلى شەجىرە»). سامىرسىن جاڭعاعىن جيناعان ء(جۋۆايني).
ولار ەن دالادا ەشقاشان استان تارىقپايدى. ءشوپ (جابايى جەمىس، جيدەك) جەپ، تامىر قازىپ جەپ جۇرە بەرەدى. تەك جاندارىندا تۇز بولسا ءبىتتى. تۇز بولماسا، اۋىزدارى ۋىلىپ، ءتىپتى، جارا شىعىپ، ىرىڭدەپ كەتەدى ەكەن، دەيدى باربارو.
جورىق كەزىندە، نەمەسە قيىنشىلىق احۋالدا جۇرەك جالعاۋدىڭ توتەنشە ءبىر تاسىلدەرى بولعان. جورتۋىل ۇستىندەگى، ايالسىز جاعدايداعى اسكەر استىنداعى اتىنىڭ موينىنداعى ۇلكەن تامىرلاردىڭ ءبىرىن شەتىپ جىبەرىپ، جالعا تونگەن قالپىندا ىستىق قاندى سوراپتاپ، اشتىعى مەن ءشولىن باسادى ەكەن (ماركو پولو، ج. باسقالار).
سوياتىن مال، ىشەتىن تاماق جوق كەزىندە ءمىنىس كولىگىنىڭ (تۇيەنىڭ) قانىن اعىزىپ الىپ، قۋىرىپ جەگەن جايىت تا ۇشىراسقان («اۋليە جيحانگەردىڭ جەكە جورىقتارى»).
قالاي دەگەنمەن دە، الدىندا ازدى-كوپتى مالى بار كىسى، ءتىپتى، ەشقانداي جاعدايسىز، بىراق قارۋى قايتپاعان، باسى بۇلا كوشپەندى قايتكەندە دە اشتان ولمەس ناپاقاسىن تاۋىپ جەگەن.
اڭشىلىق
مال شارۋاشىلىعىنان سوڭعى ەڭ نەگىزگى، بەيبىت تىرشىلىك كاسىبى – اڭشىلىق بولدى.
چاڭ چۋن مال باعۋ مەن اڭ اۋلاۋ ءجونىن تەڭدەي اتايدى.
تاماعىنىڭ ءبىرشاما بولىگىن اڭشىلىق ارقىلى تابادى، دەيدى رۋبرۋك.
بۇلاردا قولداعى مالىنىڭ كوپتىگىنە قاراماستان، اڭ ەتى مول بولادى، دەپتى باربارو.
ولار شەبەر اڭشىلار، ەن دالادا ەشقاشان دا تاماقتان تارىقپايدى، اڭ اتىپ، قۇس الىپ جەيدى، دەگەن تاعى ءبىر ورايدا.
تاماشا اڭشىلار، دەپ جازادى ۆينتسەنت دە بوۆە.
كۇندەلىكتى اڭشىلىقتىڭ كەڭىنەن تاراعان ءبىر ءتۇرى – سايات بولدى.
اڭىزداعى بودانشار بابا ءوز شاڭىراعىنان ىعىسىپ، يەنگە كەتكەننەن كەيىن سۇڭقار سالىپ تاماعىن اسىرايدى («قاستەرلى شەجىرە»، ءراشيد-ءاد-دين). كەيىنگى قازاق اڭىزىندا بۇل ساياتشى – شىڭعىس حاننىڭ ءوزى.
تاتارلار ساياتقا شەبەر، دەيدى باربارو.
بۇلاردا لاشىن، يتەلگى، بۇركىت كوپ. ساياتقا شىققاندا قۇستارىن وڭ قولعا قوندىرىپ جۇرەدى، دەيدى رۋبرۋك.
سۇڭقار قۇستار وتە كوپ. سايات كەزىندە لاشىندى ءبىر قولىنا قوندىرادى، قارى تالعاندا قولىنىڭ استىنا تياناق تۇعىر قويادى، ويتكەنى بۇل لاشىندار كادىمگى بۇركىتتەن ەكى ەسە ۇلكەن، دەيدى باربارو. ءسىرا، سۇڭقاردىڭ كەيىندە قۇرىپ كەتكەن وزگەشە ءبىر تۇقىمى.
قاسقىر، تۇلكى، ەلىك، مارال جانە باسقا دا اڭداردى الاتىن بۇركىتتەر بار. قاسقىر الاتىن بۇركىتتەر ءىرى جانە كۇشتى، دەيدى ماركو پولو.
اۋەلدە جەكە ءبىر كىسىلەردىڭ كۇنكورىس كاسىبى، نەمەسە سەيىل-سەرۋەنى بولسا، ۋاقىت وزا كەلە سايات – حان سارايىنداعى، بەك ورداسىنداعى سالتاناتتى راسىمگە اينالعانىن كورەمىز. ماركو پولو قۇبىلاي حاننىڭ ساياتقا شىققانىن، نوكەر بەكتەردىڭ ءبارىنىڭ دە قولىندا يتەلگى قۇستار بولعانىن سىپاتتاپ جازعان.
قۇستى ساداقپەن دە اتادى ەكەن. ادەتتە جاۋىنگەر جەبەمەن ەمەس، تەك قانا ساباقتى، وزگەشە وقپەن.
توبەدەن توبىمەن قاز ۇشقاندا، بۇگىلگەن قيسىق، ءارى قاۋىرسىنسىز وقتارمەن اتادى، دەيدى بۇل جاعدايدى كوزىمەن كورگەن باربارو. بۇل وقتار اۋەلدە تۋرا ۇشادى دا، اسپاندا بۇراتىلىپ، قۇستىڭ قارسى الدىنان شىعادى. ۇرىپ تيگەندە نە موينىن ۇزەدى، نە قاناتىن، ايتپەسە اياعىن سىندىرادى. كەيدە قاپتاعان قاز اسپاندى جاۋىپ كەتكەندەي بولادى، سوندا الگىندەي، جاپپاي اتقاندا، توپىرلاپ قۇلاپ جاتادى، دەيدى.
باربارو ادال قۇستى تۇزاقپەن ۇستاعانىن دا كورىپتى.
بۇل جۇرتتا بىزدە بولمايتىن باسقا دا تاسىلدەر ۇشىراسادى، دەي كەلە، ءسىرا، ىلدىرگە، قارماق ەسەبىندە جەمىستى تىكەنەك بۇتا ارقىلى دا قۇس اۋلاناتىنان ايتادى باربارو.
ساياتشىلىق – كاسىپتەن ونەرگە بەيىم. شىن مول ەت – تولىمدى، ءىرى اڭداردى اۋلاۋ ارقىلى كەلمەك.
ولار قويان، بۇعى، قابان، سۋىر، جابايى قوي (ياعني ارقار), قاراقۇيرىق، ەسەككە ۇقسايتىن جابايى جىلقى (ياعني قۇلان) اتىپ جەيدى، دەگەن پەن دا-يا.
قويان، بۇعى، قابان اتىپ جەيدى، دەپتى چجاو حۋڭ.
كوشپەندىلەر شوشقانى بىلمەدى، دەدىك جوعارىدا. بىراق جابايى قابان ەتىنەن جەرىمەپتى. كەيىندە عانا قاتاردان شىققان.
ەندىگى، مۇسىلمان دىنىنە بايلانىستى تاركى بولعان تاعى ءبىر اڭ – سۋىر.
وندا سۋىر دەگەن اڭ بار. وتە كوپ. ءبىر شۇڭقىرعا (ۇيالى ىنگە) جيىرما-وتىزى قاباتىنان جينالىپ، قىستىڭ التى ايىندا ۇيىقتاپ جاتادى. وسى سۋىردى تاتارلار توبىمەن ۇستايدى، دەگەن رۋبرۋك. تۇپنۇسقا ماتىندە «سۋىر» («سوگۋر») دەپ جازىلعان، تۇرىكشە اتاۋ; موڭعولدار «تارباعان» دەيدى جانە وزگەشە ءبىر اسى. مۇسىلمان دىنىنەن سىرت قالعان تىبا مەن التاي-تۇرىكتەرى دە ءالى كۇنگە جەيدى. ءبىز بۇل ارادا رۋبرۋك بارعان جەر – ەجەلگى تۇرىك مەكەنى، ارالاسقان ورتاسى – بايىرعى تۇرىك ءتىلدى قاۋىم ەكەنىن تاعى ءبىر رەت ەسكەرتىپ قانا وتپەكپىز.
جەۋگە جارامدى، وزدەرى اجىراتىپ تانيتىن باسقا دا ۇساق اڭدار بار. بۇعى ۇشىراسپادى، قاراقۇيرىق قالىڭ. جابايى ەسەكتى (قۇلان) كوپ كوردىم، قاشىرعا ۇقساس ەكەن. ارقال (ارقار) دەگەن وزگەشە اڭ كوردىم، دەنەسى قوي سياقتى، ءمۇيىزى قوشقاردىكىندەي ءيىر، بىراق ودان الدەقايدا ۇلكەن; ءبىر قولىممەن قوس ءمۇيىزدى ارەڭ كوتەردىم، دەيدى رۋبرۋك.
ساقارادا «قۇلام» (قۇلان) دەپ اتالاتىن جابايى ەسەكتەردى كوپتەپ ۇشىراتتىق، كەرەمەت جۇيرىك ەكەن، دەيدى تاعى دا رۋبرۋك.
قۇلانمەن قاتار، جىلقى تەكتى تارپاڭ، تاعى دەگەن جابايى جانۋارلار بولعان. ايرىقشا كۇشتى، جۇيرىك، جانە اساۋ-تەنتەك. كەيىندە مۇلدە قۇرىپ كەتكەن تارپاڭ ورتالىق ازيا مەن وڭتۇستىك-شىعىس ەۋروپا دالالارىندا XVIII عاسىردىڭ وزىندە كەزدەسىپتى، الايدا شىڭعىس حان زامانىنا قاتىستى جازبا نۇسقالاردان دەرەگى تابىلمادى. ال تاعىنىڭ تۇقىمى تۇگەسىلمەپتى. بۇگىندە، ءداپ سونىڭ ءوزى جاراتقانداي-اق، «پرەجەۆالسكي جىلقىسى» اتالادى. قازاق ەجەلدەن «تاعى» دەگەن. (ماحامبەتتىڭ: «تاعىداي ءتۇن تۇرە قاراعان، – تارپاڭداي تىزەسىن بۇگىپ سۋ ىشكەن…» – دەگەنى بار. ال اباي: «تاعىنى جەتىپ قايىرعان…» – دەيدى، جۇيرىكتىڭ جۇيرىگى ماعناسىندا. حالحا-موڭعولدار كۇنى بۇگىندە «تاحى» دەيدى.) وسى تاعىنى دا ارقار، قۇلان، بۇعى قاتارلى اۋلاعان. اتپەن قۋىپ جەتە المايدى، ايرىقشا مەرگەندىك كەرەك ەكەن («قاستەرلى شەجىرە»، ءراشيد-ءاد-دين).
ءىرى، قوڭىر اڭداردى الۋدىڭ ەڭ قاراپايىم، جانە وڭاي ءتاسىلى – ساداقپەن اتۋ (رۋبرۋك، باربارو، ءراشيد-ءاد-دين، ت.ب.). البەتتە جەكەلەگەن اڭشىلىق جاعدايىندا.
سونىمەن قاتار، ءىرى اڭداردى كەڭ دالادا كوپتەپ ۇستاۋدىڭ تەك تۇرىك حالىقتارىنا عانا ءتان، وزگەشە ءبىر ءتاسىلى بولدى. «اۋ»، «اۋ-اۋا» دەپ اتالادى. تاراتىپ ايتساق، قاۋمالاپ، قورشالاپ اۋلاۋ. بۇگىنگى تىلدە «قاماجاۋ اڭشىلىق» دەپ ايعاقتار ەدىك.
ولار اڭ اۋلاعاندا كوپ بولىپ جينالادى دا، اڭى مول بەلگىلى ءبىر جەردى الىستان قورشالاپ الادى، ءوزارا جاقىنداي كەلە، اڭ اتاۋلىنى سىعىمداپ، شەڭبەر ىشىنە تۇسىرەدى، سودان سوڭ ساداق تارتىپ، اتا باستايدى، دەيدى رۋبرۋك.
تاتارلار اڭعا بار قارۋىمەن، بار جابدىعىمەن شىعادى. اڭداردى قۋىپ ءجۇرىپ، قاۋمالاي قورشاپ الادى دا، ساداقپەن اتىپ ولتىرەدى جانە باستارىن كەسەدى، دەپ تۇيىندەگەن ۆينتسەنت دە بوۆە.
قاماجاۋ اڭشىلىق كەزىندە مىندەتتى تۇردە وتە كوپ جۇرت جينالادى. شۇڭقىر قازىپ، قانشاما قادا ورناتادى. ولارىن ارقان تارتىپ، ءوزارا جالعاستىرىپ قويادى، ال ارقانعا جاپىراقتاعان كيىز، قۇس قاۋىرسىندارىن ىلەدى. بۇل ارقان قورشاۋ شەڭبەرلەنىپ، 100–200 لي (شامامەن 50–100 كم.) جەرگە سوزىلادى، بايلانعان سالپىنشاقتارى جەلمەن تەربەلىپ تۇرعان سوڭ، اڭ بىتكەن قورقادى دا، قاشىپ وتە المايدى. بۇدان سوڭ ادامدار قورشالعان اۋماقتى ءبىرجولا قۇرساپ الادى دا، اڭداردى ورتاعا ىعىستىرادى، اقىرىندا اتىپ، ۇرىپ الا بەرەدى، دەگەن سيۋي تين.
قاماجاۋ توعىزىنشى ايدا (قىركۇيەكتىڭ ەكىنشى جارتىسى، قازاننىڭ ءبىرىنشى جارتىسى، – م.م.) باستالىپ، ەكىنشى ايعا (قاڭتار–ناۋرىز) دەيىن سوزىلادى، دەگەن تاعى دا سول سيۋي تين.
ارقان كەرۋ – قاماجاۋ اڭشىلىق ءۇشىن مىندەتتەرى شارت ەمەس. اۋعا تارتىلعان كىسى كوپ بولسا، جىلجىمالى، ءتىرى شەڭبەر بەرىك قۇرىلادى جانە اۋماعى ەلۋ-ءجۇز شاقىرىم ەمەس، ودان الدەقايدا ۇلكەن بولۋى دا مۇمكىن. ەكىنشى ءبىر جاعداي – اۋ-اۋا اڭ اتاۋلى ابدەن قوڭدانعان، جاڭا ءتولى جەتىلگەن كۇز ايلارىندا عانا ەمەس، جاز ورتاسىندا، ءتىپتى، قىراۋلى قىس كەزىندە دە بولا بەرۋى مۇمكىن. جانە بەس-التى اي قاتارىنان ەمەس، دۇركىن-دۇركىنىمەن، بەس-ون، جيىرما كۇنگە، ءبىر-ەكى ايعا سوزىلىپ.
ۋاقىت وزعان، ۇلىس ىرگەلەنگەن سايىن قاماجاۋ اڭشىلىق تا اۋقىمدانىپ، كەڭ كولەمدى سىپات الادى.
مۇنداي كەڭ كولەمدى اڭشىلىققا قاتىستى ارقيلى ماعلۇمات اۋەلگى «جيناقتى تاۋاريح» پەن «قاستەرلى شەجىرە»، «اۋليە جيحانگەردە»، كەيىنگى التىن وردا، اقساق تەمىر تاريحتارىندا كوپتەپ ۇشىراسادى. الايدا، ساقارا جۇرتىنا عانا ءتان ورەلى، وزگەشە اڭشىلىق تۋراسىنداعى ەگجەيلى، تولىق بايان اتا-مالىك جۋۆاينيدە.
اۋ باستالماستان بۇرىن ارنايى شالعىنشىلار جەر ىڭعايىن تانىپ، اڭ مولشەرىن ايقىندايدى. سودان سوڭ قاجەتتى مولشەردەگى قالىڭ جۇرت اتقا قونادى. باسشى، قوسشىسىمەن، ءۇي-جايى، قاتىن-بالاسى، قازان-وشاق، اس-سۋىمەن. جۇمىس ەمەس، مەرەكە. جاي عانا مەرەكە ەمەس، ۇلىستىڭ ۇجىمىن كورسەتەتىن، الاماننىڭ الىمىن سىنايتىن توتەنشە جورىق. قاماجاۋ شەڭبەرى بىرنەشە اپتادا ارەڭ بىتىگۋى مۇمكىن. ەندى ەشبىر اڭ قاپەلىمدە سىرتقا شىعىپ كەتپەۋگە ءتيىس. قۇرساۋ كۇن وزعان سايىن تارىلا بەرەدى، ءتىپتى، ءبىر اي، ەكى ايعا سوزىلۋى مۇمكىن. وڭ مەن سول جانە ورتالىق توپتىڭ باسشىلارى حانعا (امىرگە، سۇلتانعا) قورشاۋدىڭ جاي-جاپسارى، اڭ قاشقان باعىت تۋراسىندا كۇندەلىكتى جەدەل اقپار كەلتىرىپ تۇرماق. اقىرى، قورشاۋ تارىلىپ، كوز كورىمگە جەتتى. ارىستان مەن قۇلان، قاسقىر مەن قويان، تاعى قانشاما، ارقيلى اڭ اتاۋلى تۇمسىق تۇيىستىرە كورىسىپ، سۇيكەنە ارالاسۋعا ءماجبۇر بولادى، دەپ سىپاتتاعان ءجۋۆايني. مىنە، وسى كەزدە شەڭبەر سىرتىنان ارقان تارتىلادى، ارقان ۇستىنە كيىز جابىلىپ، كورنەكى بوگەسىن تۇرعىزىلادى. قاماجاۋ سۇرگىن اياقتالدى. ەندى، اڭشىلىقتىڭ ەڭ سوڭعى، ءتۇيىندى شارۋاسى باستالاردا حان (سۇلتان، ءامىر، بەك – ايتەۋىر وسى جولعى ەڭ ۇلكەن ۇلىق) ساناۋلى نوكەرلەرىمەن شەڭبەردىڭ ىشىنە كىرىپ، الداعى جويقىن اڭشىلىق كورىنىسىن ايقىن اڭداپ وتىراتىن بيىكتەۋ جەردە اتتان تۇسەدى، بۇدان سوڭ ونىڭ توڭىرەگىنە حانزادا، حانىم، باسقا دا عۇزىرلى بەك، اسكەرباسىلار كەلىپ وتىرادى. قىزىل قىرعىن وسىدان سوڭ عانا باستالادى ەكەن. قورشاۋداعى اڭدى جىعۋ ءبىر، ەكى، ءتىپتى بىرنەشە كۇنگە سوزىلۋى ىقتيمال. قايتكەندە دە اقىر تۇبىنە دەيىن ەمەس. قاساپ اياقتالۋعا تاقاعاندا، قورشاۋ قالتادا ساناۋلى عانا اڭ قالعان كەزدە اقساقالدى، بىلىكتى قاريالاردىڭ ءبىر توبى حان الدىنا كەلىپ، دۇعا وقىپ، ءوتىنىش-تىلەك ايتادى، ءتىرى قالعان ازدى-كوپتى جان-جانۋارعا كەڭشىلىك، راقىم جاسالۋىن سۇرايدى. بۇل دا قالىپتى ءراسىم. حان قاشاندا ۇلكەندەردىڭ تىلەگىن قابىل كورمەك. ەڭ اقىرىندا، الىنعان اڭدى جيناستىرىپ، ۇزىن سانىن شىعارىپ، جالپى جۇرتقا ۇلەستىرەدى. ادەتتە ۇلكەن اۋدان سوڭ حاراپ بولعان ارقيلى اڭنىڭ ناقتى سانىنا جەتۋ قيىن، مۇندايدا تەك قۇلان مەن ءىرى جىرتقىشتاردىڭ عانا ەسەبىن الاتىن، دەپ جازادى ءجۋۆايني.
اۋ-اۋا – قولداعى مالدان تىس، قوسىمشا ازىق-تۇلىك مولشىلىعى جولىنداعى ايرىقشا كاسىپ. كوبىنە قىسقى سوعىم ەسەبىندە. سونىمەن قاتار، جاز بولار، قىس بولار، ۇزاق جورىق، اتتانىس كەزەڭدەرىندە قاجەتتى تاماق قورىن جاساۋ ءتاسىلى.
سونىمەن قاتار، قاماجاۋ اڭشىلىق – تەك اس-اۋقات تابۋ ورايىنداعى ارەكەت قانا ەمەس. اسكەري جاتتىعۋ. سوعىس ونەرىنىڭ ءبىر تارماعى، الىس-جاقىن جورىققا، ۇرىس، مايدانعا دايارلىق ەسەبىندەگى قاجەتتى شارا. اسكەردىڭ ۇجىمى، بىرلىگى، سەرپىمدى قيمىلى مەن قالىپتى ماشىعى شىڭدالماق. سوعىس كەزىندەگىدەي قاتاڭ جۇيە، تەمىر ءتارتىپ ساقتالعان. قورشاۋدى بەرىك ۇستاماعان، الدىنداعى اڭنان الدەقالاي ايرىلىپ قالعان توباياق، جاۋتىكتەر اۋىر جازاعا تارتىلعان.
باسپانا
مال شارۋاشىلىعىمەن بايلانىستى كوشپەندى جۇرتتىڭ كۇندەلىكتى باسپاناسى دا ەجەلدەن-اق وسى، جىلجىمالى تىرشىلىك ورايىندا قالىپتاسۋعا ءتيىس ەدى. ياعني، قۇرىلۋى دا، بۇزىلۋى دا وڭاي، جەڭىل ءارى ىڭعايلى ءۇي-جاي.
تاتارلار كيىز ۇيلەردە تۇرادى جانە وزدەرىن باقىتتى سەزىنەدى دەگەن چاڭ چۋن.
شاتىر ۇيلەردە تۇرادى، قالالارى، سەلەندەرى جوق، دەيدى سيمون دە سەنت-كۆەنتين.
قالادا تۇرۋدى ۇناتپايدى، وزدەرىنىڭ شاتىرلارىندا، كەڭ دالادا عۇمىر كەشكەندى ارتىق كورەدى، دەپتى گايتون.
بۇل تاتارلار قالا اتاۋلىنى، ءتىپتى، كەز كەلگەن قۇرىلىستى جەك كورەدى، دەيدى ريكولدو دە مونتە-كروچە.
بۇل قارا تاتارلار كۇمبەز كەيىپتى [كيىز] ۇيلەردە تۇرادى. ولاردا قورعاندى قالالار تۇرعىزىلمايدى، ىرگەلى، تۇراقتى ءۇي سالمايدى، دەپتى سيۋي تين. بۇل ۇيلەرى اربا ۇستىنە ورناتىلعان، «اربا-شاتىر» دەپ اتالادى، وندا وتىرۋعا، جاتۋعا بولادى، مۇنداي اربا-ۇيلەردى وگىز، ات جانە تۇيەلەر تارتادى، دەيدى اۋەلگى ءسوزىن ۇستەمەلەپ.
ولاردىڭ ۇيلەرى «ۇيىرگ» دەپ اتالادى، شىبىق پەن قادالاردان جاسايدى، دوڭگەلەك. جوعارىدا تەرەزەسى بار، جارىق ءتۇسۋ، ءتۇتىن شىعۋ ءۇشىن. توبەسى مەن ەسىگى كيىزدەن. ۇيلەرىنىڭ ۇلكەندىگى ارقيلى جانە جىلجىمالى. ۇلكەن، كىشىلىگىنە قاراي، ءبىر وگىزبەن، ءۇش، نەمەسە ءتورت وگىزبەن، كەيدە ودان دا كوپ كولىكپەن الىپ جۇرەدى، دەيدى بەنەديكت پولون.
بۇل كۇمبەز كەيىپتى شاتىر-ۇيلەر ىرگەسىنەن توبەسىنە دەيىن كيىزبەن جابىلعان. ەڭ ورتاسى، كۇمبەز توبەسىندە جارىق تۇسەتىن تەسىك قالدىرادى، دەيدى سيۋي تين.
كۇمبەز-ۇيلەردىڭ ەكى ءتۇرى بولادى. مۇنىڭ اۋەلگىسىنىڭ قاڭقاسى جىڭىشكە تالدان بۇرالىپ، ءيىلىپ-بۇگىلىپ جاسالعان. ىشتەن قاراعاندا قولشاتىردىڭ شاباقتارى سياقتى. ەڭ توبەسىندە كوك تەرەزە (اسپان تەرەزەسى) اتالاتىن اشىق جەر قالدىرعان. ءۇيدىڭ قاڭقاسى تۇتاستاي كيىزبەن جابىلادى. مۇنداي شاتىردى بۇزىپ، جىعىپ، كولىككە ارتىپ جۇرۋگە بولادى. ساقارادا جاسالاتىن شاتىرلاردىڭ ەندى ءبىر ءتۇرى – بۇزىلىپ، تىگىلمەيدى، تەك اربا ۇستىندە عانا بولادى. بۇلاردىڭ دا دوڭگەلەك قابىرعاسى تال شىبىقتاردان جاسالعان جانە [ىشتەن دە، سىرتتان دا] قىل ارقاندارمەن بەرىك بەكىتىلگەن. ارباسىمەن بىرگە قازعالادى، دەيدى پەن دا-يا بۇل تاراپتاعى بارلىق ءسوزدى تياناقتاپ.
وزەننىڭ ەكى قاباعىنا قالىڭ، بيىك تال ءوسىپتى، كيىز ۇيلەردىڭ سۇيەگى وسى اعاشتاردان جاسالادى ەكەن، دەپ جازىلعان چاڭ ءچۋننىڭ ساياحات كىتابىندا.
ولاردىڭ ۇيلەرى دوڭگەلەك شاتىر كەيپىندە، تۇرعى-تۇعىرى تالدان جاسالادى، توبەسىندە جارىق تۇسەتىن جانە ءتۇتىن شىعاتىن شەڭبەر تەرەزە، ورتادا (وشاقتا) وت جاعادى. شاتىردىڭ قابىرعاسى مەن توبەسى كيىزبەن جابىلعان، ەسىگى دە كيىز. يەسىنىڭ تۇرمىس-احۋالىنا بايلانىستى، ءۇيدىڭ ۇلكەنى بار، شاعىنى بار. كەيبىرى اجىراتىلىپ، كولىككە ارتىلادى، ەندى بىرەۋلەرى جىعىلمايدى، اربا ۇستىندە. اربالى ۇيلەردىڭ كىشكەنتايلارىن تارتۋعا ءبىر وگىز جەكسە، ءۇش، ءتورت، ودان دا كوپ كولىك قوساتىن ايدىكتەرى بار. ولار اربالى ۇيلەرىن سوعىس كۇندەرى، جورىق كەزىندە دە، جاي ۋاقىتتا دا وزدەرىمەن بىرگە الىپ جۇرەدى، دەيدى كارپيني.
كيىز ءۇيدىڭ وسى، اتالمىش ەكى تۇرىنەن باسقا دا، يەسىنىڭ تۇرمىس جاعدايىنا، اسىعىس كوش ورايى، نەمەسە اتتانىس، شەگىنىس، جورىق جولىندا كادەگە جاراتاتىن كۇركە ء(راشيد-ءاد-دين), قوس («قاستەرلى شەجىرە»), ءتىپتى، اربانىڭ دارتەسى، نەمەسە تاياق، قۇرىققا كوتەرە سالاتىن بۇركەنشىك، جاپپا شاتىرلار ء(راشيد-ءاد-دين) بولعان. بۇلاردىڭ شاتىرلارى كيىزدەن جانە تەرىدەن، دەپ ايتقان، باتىس ەۋروپادا، جورىق-مايداندا جۇرگەن اسكەرگە قاتىستى سوزىندە فوما سپليت.
تاتارلاردىڭ ۇيلەرى اعاشتان جاسالعان، كيىزبەن جاۋىپ، ارقانمەن تارتىپ قويادى; دوڭگەلەك; ۇنەمى وزدەرىمەن بىرگە الىپ جۇرەدى: بەرىك بايلانىسقان قاڭقا اعاشتارى جەڭىل، جىعۋ دا، تىگۋ دە وڭاي، كوشى-قونعا ىڭعايلى، دەيدى ماركو پولو. تاعى دا: ولاردىڭ اربالى ۇيلەرى قارا كيىزبەن قاپتالعان، جاقسىلىعى سونداي، كۇنۇزاق جاڭبىر جاۋسا دا سۋ وتپەيدى; بۇلارعا وگىز، تۇيە جەگىپ، بالالارى مەن ايەلدەرىن الىپ جۇرەدى، دەپتى.
جابىق اربالاردىڭ ەڭ شاعىنى ەكى دوڭعالاقتى، ال ۇلكەندەرى – كولەمى ارقيلى كيىز ۇيلەر ورناتىلعان اربالار – ءتورت دوڭعالاقتى بولعان («قاستەرلى شەجىرە»، باربارو، يبن باتتۋتا، ت.ب.).
بۇل حالىق پايدالاناتىن، بىزدىكىنەن بيىك، قوس دوڭعالاقتى اربادا قيساپ جوق. ولاردىڭ ۇستىنە قامىس، شي جابىلىپ، كيىز جايىلعان، ال داۋلەتتى كىسىلەر ماتا توسەيدى. كەيبىر ء(سىرا، ءتورت دوڭعالاقتى، – م.م.) اربالاردىڭ ۇستىنە ءۇي ورناتىلعان; مۇنداي كۇيمەلەردى بىلاي جاسايدى ەكەن: ديامەترى ءبىر جارىم قادامداي اعاش شەڭبەر قۇرادى دا، وعان جارتىلاي شەڭبەرشە بىرنەشە شىبىق بەكىتىلەدى، سودان سوڭ، جاعدايىنا قاراي، كيىزبەن، نەمەسە ماتامەن قاپتايدى. ايالعا، قونالقاعا توقتاعان جەرلەرىندە بۇل ۇيلەرىن اربادان ءتۇسىرىپ الىپ، جەرگە ورناتادى دا، سوندا جاتىپ-تۇرادى، دەيدى باربارو.
بۇل شالقار ساقاراداعى دالالىق جۇرتتىڭ باسپاناسى – «كوتەرمە» دەپ اتالادى، بۇزىلمايتىن، ءبىرتۇتاس شاتىر، قوزعالىستا، كوشكەن كەزدە، اربانىڭ ۇستىنە ورناتادى، ايال، قونالقا كەزىندە سول قالپىندا ءتۇسىرىپ الىپ، جەرگە تىگەدى، دەيدى شاراف اد-دين يازدي.
اربادان الىناتىن ۇيلەر دە بولادى، دەگەن رۋبرۋك.
اربالار ءتورت دوڭعالاقتى. ەكى كولىك جەگىلەتىنى بار، ودان كوبىرەك جەگىلەتىنى بار. اربانىڭ اۋىر، جەڭىلىنە بايلانىستى. ارباكەش الدىڭعى كولىككە وتىرادى، قولىندا ايدايتىن قامشى جانە كولىگىن بۇرىپ وتىراتىن ۇزىن تاياق (ياعني قۇرىق) بولادى، دەيدى ساقارادا كەڭىنەن ساياحاتتاعان يبن باتتۋتا. بۇدان ءارى اربا ۇستىندەگى كيىز ءۇيدىڭ سىپاتىن بايىپتاعان. اربا ۇستىنە تال بۇتاقتارىنان يىلگەن، كۇمبەز كەيىپتى قۇرساۋ ورناتىلىپ، ولار جىڭىشكە، تەرى تاسپالارمەن بەكىتىلگەن (كەرەگە جانە ونىڭ كوگى، – م.م.). بۇل قۇرساۋ-كۇمبەز جەڭىل بولادى، ۇستىنە تەرى، نەمەسە باسقاداي جابۋ جابىلادى. تورلى تەرەزەسى بار، ىشتە وتىرعان كىسى سىرتتى كورىپ وتىرادى، سىرتتاعىلار ونى كورمەيدى. ىشتەگى ادام ەركىن جايعاسادى، ۇيىقتايدى، تاماق ىشەدى، ارقيلى شارۋاسىن جاساي بەرەدى، دەپتى.
«كوتەرمە» – اربا ۇستىندەگى، شاعىن كولەمدى كيىز ءۇي. ال ءدال وسىنداي، بىراق الدەقايدا ۇلكەن، سۇيەگى اۋىر اربا-ۇيلەر «كوك كۇيمە»، ياعني اسپاني كۇيمە اتانعان (رۋزبيحان).
مۇنداي كوك كۇيمەلەردىڭ ەڭ تولىق، ناقتى، ءارى ەڭ تاماشا سىپاتتاماسى رۋبرۋك جازبالارىندا ساقتالىپتى.
تاتارلار جاتاتىن، ۇيىقتايتىن ۇيلەرىن اربا ۇستىنە ورناتادى. بۇل ۇيلەر تال-شىبىقتان قۇرساۋلانعان. ۇستىڭگى جاعى ءيىلىپ كەلىپ، شاعىن دوڭگەلەكپەن كۇرگەيلەنەدى، وسى شەڭبەردەن پەشتىڭ مۇرجاسى كەيىپتى مويناق شىعادى; ءۇيدى كيىزبەن جابادى. جابىلعان كيىز اپپاق بولىپ تۇرۋى ءۇشىن اكپەن، اق كىرىشپەن، سۇيەك ۇنتاعىمەن قانىقتىرىپ، سىلاپ قويادى. كەيدە ۇستىڭگى مويناقتى اينالدىرا قارا كيىز دە تۇتادى. جوعارىعا جابىلعان كيىز ارقيلى اسەم سۋرەتتەرمەن ورنەكتەلەدى. كىرەر ەسىك تە كيىز، ول دا ءارتۇستى ماتامەن اشەكەيلەنگەن. اتاپ ايتقاندا، ءۇيدى كوركەمدەيتىن ورنەكتەر ءتۇستى كيىز، نەمەسە باسقاداي نارسەلەردەن قيىلىپ جاپسىرىلعان، ءجۇزىم شىرماۋىعى، نەمەسە اعاش بۇتاعى، ايتپەسە اڭ، قۇس سۋرەتتەرى تۇرىندە كەلەدى، دەيدى.
بۇدان سوڭ رۋبرۋك بىزشە كوك كۇيمە اتالاتىن اربا-ءۇيدىڭ سىرتقى سىپاتتاماسىن جاساپتى.
كەيدە مۇنداي اربالى ۇيلەر وتە ۇلكەن بولادى، ەنى وتىز فۋتقا دەيىن (9 مەتردەن استام، – م.م.) جەتۋى مۇمكىن. بىردە وسىنداي اربا-ءۇيدىڭ دوڭعالاق ىزدەرىنىڭ اراسىن ولشەپ كوردىم، تۋرا جيىرما فۋت شىقتى (6 مەتردىڭ ۇستىندە، – م.م.), ال ارباعا قونعان ءۇيدىڭ ىرگەسى دوڭعالاق تۇسىنان ەكى قاپتالدا كەمى بەس فۋتتان ارتىق جەر الادى. ەندى بىردە، وسىنداي ءۇيدى تارتىپ كەلە جاتقان وگىزدەردى ساناعاندا، جيىرما ەكى بولىپ شىقتى، ون ءبىر، ون بىردەن ەكى قاتارعا جەگىلگەن. اربا-ۇيلەرگە كەيدە تۇيە دە جەگىلەدى، دەيدى.
دوڭعالاقتار سىپاتى بەرىلمەيدى. ارينە، وتە ۇلكەن، ءارى سوم.
ال اربانىڭ ارىس اعاشى جەلكەندى كەمەنىڭ ماچتاسىنداي دەرلىك. ءۇيدىڭ الدىڭعى جاعىنان ەسىك شىعارىلعان جانە اربانىڭ ەكى قاناتىنا جەتكەرە سوزىلعان، بوس ورىن بار، ۇستىندە كيىز جابىلعان، سۋ وتكىزبەيتىن ماڭدايشا قالقان بولادى. كولىك ايداۋشى وسى جەردە، ەسىك الدىندا تۇرادى، دەپتى.
باسپانانىڭ اربا ۇستىنە ورناتىلۋى – ەۋرازياداعى كوشپەندى جۇرت تىم ەرتەدە قالىپتاستىرعان سالت. سكيفتەردىڭ ۇيلەرى – اربا ۇستىندە، دەپ جازعان گەرودوت. كوشپەندىلەردىڭ باسپاناسى كيىزدەن جاسالىپ، اربا ۇستىنە ورناتىلادى، دەگەن سترابون. بايكول توڭىرەگىندە، قازىرگى حالحا-موڭعول دالاسىندا ميلاديگە دەيىنگى I مىڭ جىلدىقتىڭ ەكىنشى جارىمىنا سايكەس پەتروگليفتەر اراسىندا ارقيلى كۇيمەلەر سۋرەتى دە ۇشىراسقان. التايداعى، سول زامانعا تيەسىلى، اتاقتى پازىرىق قورىمىنان ءتورت دوڭعالاقتى، جابىق اربانىڭ قاڭقاسى تابىلعانى بەلگىلى. ارىداعى عۇن، وعان جالعاس ءسانبي، كەيىنگى تۇرىك، قيداندار تۇسىندا دا اربالى ۇيلەر كەڭىنەن تاراعان. بىراق بۇلاردىڭ بارلىعى دا شاعىن كولەمدى باسپانالار ەكەنى بايقالادى. ال اۋقىمى زور كوك كۇيمەلەر بۇلاردان سوڭعى كەرەي، نايمان پاتشالىقتارى تۇسىندا قولدانىسقا ەنگەنىن كورەمىز ء(راشيد-ءاد-دين). قايتكەندە دە، ناقتى جازبا دەرەكتەردە تاڭبالانعان كوك كۇيمەلەر سۇلباسى XII عاسىر مەن XIII عاسىردىڭ باسىنا سايكەسەدى. ال شىڭعىس حان زامانىندا، وعان جالعاس ەكە ۇلىس كەزەڭىندە جاپپاي قولدانىسقا ەنگەن سياقتى. البەتتە، شارۋاشىلىقتىڭ دامۋى، تۇرمىستىق مادەنيەتتىڭ ۇلكەن ورەگە جەتۋىنىڭ ناتيجەسى، كوشپەندى ءومىردىڭ ايشىقتى ءبىر كورىنىسى، وزگەشە سالتاناتى.
ەرەكشە ءبىر جاعداي، بۇرىنعى تاتار دالاسى، كەيىنگى حالحا-موڭعول ايماعىندا كوك كۇيمەگە قاتىستى دەرەكتەر XIII عاسىرمەن شەكتەلەدى. كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر (بارتولد، ۆلاديميرتسوۆ، ت.ب.) بۇدان سوڭعى كەزەڭدە اۋقىمدى اربا-ۇيلەر مۇلدە قولدانىستان شىقتى، جويىلدى، ساقتالمادى دەپ ەسەپتەيدى. قاجەتتىلىك بولماعاندىقتان، دەپ جازادى ل.ۆيكتوروۆا. اتالمىش جانە باسقا دا موڭعولتانۋشىلاردىڭ بايىبىنشا، بۇل جاعداي – يمپەريادان سوڭعى زامانداعى شارۋاشىلىقتىڭ كۇيزەلۋى، ەڭ باستىسى – كوشى-قون ءورىسىنىڭ قىسقارۋىنا بايلانىستى ەكەن. شىن مانىسىندە، حالحاداعى كوش ءورىسى ەكە ۇلىستان كەيىن دە قىسقارعان جوق، كەرىسىنشە، موڭكەدەن سوڭعى ەلۋ جىلدىق ازامات سوعىسىنىڭ ناتيجەسىندە بۇل تاراپتاعى تۇرىك رۋلارى ءتۇپ كوتەرىلىپ، ءداشتى-قىپشاققا اۋدى، نەگىزگى، تۇپكىلىكتى جۇرتىنان ايرىلعان بايتاق دالا، ەندى جىلجىپ قونعان، اۋەلگى قاراسىنى ءتىپتى ازعانا، ارادا ءبىر عاسىر وتكەندە ۇزىن سانى نەبارى ون مىڭ شاڭىراققا ارەڭ تولعان حالحا-موڭعولدىڭ يەلىگىندە قالدى. ال قىتايمەن شەكتەس، جانە قىتاي جاعىنا باعىنىشتى، كەيىندە ىشكى موڭعوليا اتانعان ولكە ايتارلىقتاي كۇيزەلمەگەن بولاتىن، تيەسىلى قونىسى دا جەتىپ ارتىلادى. ماسەلەنىڭ ءبىر عانا سەبەبى بار. ول – اۋەل باستان-اق كوك كۇيمە، ياعني اۋقىمدى اربا-ۇيلەردىڭ موڭعول تەكتى تايپالاردىڭ اراسىندا قولدانىستا بولماۋى. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، اۋەل باستا ورماندى، تاۋلى، قىرقا-بەلەستى ايماقتا ىرگە تەپكەن موڭعول جۇرتى ءۇشىن مۇنداي الىپ اربالارمەن كوشىپ-قونۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس ەدى.
باتىستىڭ، ورىستىڭ، قازىرگى حالحا-موڭعولدىڭ بۇرىنعى-سوڭعى بارلىق بىلگىرى XIII عاسىردان اسپادى دەپ ۇكىم شىعارىپ قويعان كوك كۇيمە، ياعني ءساندى، سالتاناتتى، الىپ اربا-ۇيلەر كەيىنگى XVI عاسىردىڭ وزىندە بۇرىنعى شىعىس ءداشتى، ەندىگى قازاق دالاسىندا قاپتاي كوشىپ جۇرگەنىن كورەمىز. ناقتى جازبا كۋالىك قالدىرۋشى – ءماشھۇر ءشايباني حاننىڭ قازاق ورداسىنا قارسى جورىقتارىنىڭ شىنايى شەجىرەسىن تاڭبالاعان فازلاللاح يبن رۋزبيحان يسفاحاني. «ميحمان-ناما-ي بۋحارا» – «بۇحارا مەيمانىنىڭ جازبالارى» اتتى كولەمدى ەڭبەگىندە (1509).
پارسى تىلىندە جازعان رۋزبيحان (رۋزبەحان) اۋقىمدى اربا-ۇيلەردى «اۋا كەڭىستىگىندە اسقاقتاعان شاتىر»، «اسپان سارايى»، «اسپان-كوك اياسىنداعى كۇيمە»، ياعني ءبىزدىڭ بۇرىنعى جانە بۇگىنگى تىلدە قايتا قالىپتاساق، «كوك كۇيمەسى» دەپ اتاعان.
العاش كورگەندە بۇل ۇيلەردىڭ وزگەشە قۇرىلىمىنا ايرىقشا تاڭ قالدىم، دەيدى. اربا ۇستىنە ورناتىلعان ايدىك شاتىر! اعاشتان جاسالىپ، كيىزبەن جابىلعان، كوككە باققان، زاڭعار قازاق ۇيلەرىنىڭ ارقايسىسى ءبىر قامال كەيىپتى، دەيدى.
ءۇيدىڭ قاڭقاسى قايىڭنان اسا بەرىك جاسالادى، ءۇي ىشىندەگى ارقيلى مۇكامال دا اعاشتان. ءتۇرلى ءتۇستى كيىزدەر (ياعني تەكەمەت، سىرماق) وزگەشە ويۋلارمەن بەزەندىرىلگەن، تارتپا تاسپالار (ياعني باسقۇر) سۇلۋ ءارى اسەم. ءۇيدىڭ تەرەزەلەرى بار، ايقىشتى، ادەمى كيىز پەردەلەرمەن جابىلعان، دەيدى. ال اربا-ءۇيدىڭ ىشىندە وتاعاسىنىڭ ايەلدەرى، بالا-شاعاسىمەن بىرگە جاتىپ، تۇرادى.
اتاۋلى كىسىلەر مەن سۇلتانداردىڭ كوك كۇيمەلەرى ايرىقشا زور، ءارى عاجايىپ كوركەم. ارقايسىنىڭ ىشىنە جيىرما، ءتىپتى ودان دا كوپ كىسى ەركىن جايعاسادى.
مۇنداي ايدىك ۇيلەردى تارتۋعا الدەنەشە تۇيە جەگىلەدى، دەپتى. باعزىدا رۋبرۋك كەيىپتەگەن اربا-ۇيلەرمەن قارايلاس بولعانى.
مۇنداي عاجايىپ كوك كۇيمەلەرگە قاراپ تۇرعاندا ساناڭ تولقىنادى، شەبەرلىك، سۇلۋلىق جانە اسەمدىك قۇدىرەتىنەن باسىڭ اينالادى، دەپتى ءوز زامانىنىڭ عۇلاماسى، پارسى پاتشالىعىنىڭ دا، ءامىر تەمىر ۇلىسى، ءشايباني حاندىعىنىڭ دا بارلىق ءسان-سالتاناتىن ءوز كوزىمەن كورگەن رۋزبيحان.
قازاقتار قولداناتىن اسپان كۇيمەسىنىڭ قيساپسىز كوپتىگىنە قايران قالدىم، دەگەن. قازاقتىڭ ءسان-سالتاناتىمەن قوسا، ەلدىك تۇرعىسىن، ەرلىك ءداستۇرىن دە اتاپ كورسەتەدى. «قازاقتار – كۇش-قۋاتى جانە قايتپاس قاھارماندىعىمەن بۇكىل الەمگە ايگىلى»، – دەيدى. وسىعان جالعاس: «قازاق اسكەرى باعزىدا، شىڭعىس حان تاۋاريح تورىنە شىققان كەزدە «تاتار اسكەرى» دەپ اتالعان بولاتىن، بۇل تۋراسىندا ارابتار مەن پارسىلار جازىپ كەتكەن»، – دەگەنى بار. بۇدان بۇرىن، اۋەلگى ءبىر كەلىسىم، ىنتىماق كەزەڭىندە ءشايباني قازاقتىڭ قاسىم حانىن ارىداعى ورتاق بابا «شىڭعىس حاننىڭ ءتاجى مەن تاعىنىڭ مۇراگەرى» دەپ ۇلىقتاعان ەكەن (ع.قامباربەكوۆا). ال مۇحامەد-حايدار دۋلات وسى قاسىم بيلەگەن قازاق حاندىعىن باياعى جوشى ۇلىسىنىڭ ساباقتاس جالعاسى دەپ ساناعانى ءمالىم.
ءشايباني حاننىڭ 1508–1509 جىلعى قىسقى جورىعىندا، تۇتقيىل شابۋىل كۇتپەگەن قازاقتار كۇش توپتاپ ۇلگەرمەيدى، ءۇش جەردەگى، ءوزارا جالعاس ءۇش ۇرىستا دا، قايتپاي قارجىسقانىنا قاراماستان، وزدەرىنەن سانى الدەقايدا باسىم جاۋدان جەڭىلىپ، جانى قىرعىنعا، مال-مۇلكى تالاۋعا ۇشىرايدى. اۋەلگى ۇرىستان سوڭ ون مىڭ كوك كۇيمە قولعا ءتۇستى، دەپ جازادى رۋزبيحان. كەيىنگى ەكى مايداندا تاعى دا ون، ون مىڭنان، جيىنى وتىز مىڭ كوك كۇيمە ولجاعا ءتۇسىپتى. «بارلىق سوعىستاردا شاپقىنشى جاق مال-مۇلىك، قازىنا يەلەنۋشى ەدى، بۇل جولى جەڭىمپاز ءامىرشى جاۋدىڭ ءۇي-جايىنا دەيىن وزىمەن بىرگە كوشىرىپ اكەتتى»، – دەپ جازادى قازاقتاردىڭ ەرلىگى مەن ءسان-سالتاناتىن ماداقتاي وتىرا، ءشايباني حاندى دارىپتەگەن رۋزبيحان (الايدا، كەلەسى، 1510 جىلعا قاراعان قىسقى، جاڭا جورىق ءشايباني حاننىڭ قيراپ جەڭىلۋىمەن، مۇنىڭ اقىرى، اسكەرى ازايىپ، قۋاتى قايتقان اتاقتى جيحانگەردىڭ سول جىلدىڭ اقىرىنا جەتپەي، كۇتپەگەن، تۋ سىرتتان شىققان جاڭا جاۋ – يران شاحى يسمايىلمەن سوعىستا باسىن جويعانى بەلگىلى.)
سونىمەن، باتىس پەن شىعىستىڭ، حالحا مەن قىتايدىڭ بۇرىنعى-سوڭعى بارلىق موڭعولتانۋشى عالىمدارى XIII عاسىردا جوعالتىپ العان ايدىك اربا-ۇيلەر شىڭعىس حان دۇنيەدەن وتكەننەن سوڭ ءۇش ءجۇز جىلدان كەيىن قازاق ورداسىنان تابىلدى. بۇل جاعدايدى سىرتتان بايقاعان جالعىز ادام – موڭعول وقىمىستىسى مايدار بولاتىن. مەزگىلسىز، جۇمباق جاعداي، قىرشىن جاسىندا دۇنيەدەن وتكەن قازاق تاريحشىسى سابىر يبراگيموۆتىڭ، ول كەزدە ءالى ەۋروپا تىلدەرىنە اۋدارىلماعان رۋزبيحان جازبالارى تۋرالى زەرتتەۋ ماقالاسىنا سۇيەنە وتىرىپ، XIII عاسىردا رۋبرۋك سۋرەتتەگەن ايدىك اربا-ءۇيدىڭ كەيىنگى XVI عاسىرداعى قازاقتار اراسىندا ساقتالىپ تۇرعانىن ايتادى. الايدا، ەسكى زامانداعى وزگەشە، جىلجىمالى باسپانانىڭ شىڭعىس حاننان سوڭعى حالحادا ەشقانداي ەلەس بەرمەي، ءۇش عاسىردان كەيىنگى قازاق ورداسىندا كەڭىنەن تارالۋىنا، ارينە، ەشقانداي تۇسىنىك بەرمەيدى، بەرە دە المايتىن ەدى.
كوك كۇيمەنىڭ بۇدان سوڭعى تاعدىرىن تارازىلاساق، بىزگە ماعلۇم XVI عاسىردان ءوتتى، وتپەدى – كەيىنگى XVIII عاسىرعا جەتپەۋى انىق. تەك ەپوس جىرىندا عانا ساقتالعان. «قىز جىبەكتەگى» تولەگەن قالىڭدىق تاڭدايتىن ايگىلى كوش – كوك كۇيمەلەر كەرۋەنى. ياعني، ەجەلگى تاريحي جازبادان سوڭ، اڭىزدا، ەلەستە عانا قالعان.
قاتاردان شىعۋى – شارۋاشىلىق كۇيزەلىسىنە دە، جەر جاعدايى، كوشى-قون ورايىنا دا بايلانىستى ەمەس. جاۋگەرشىلىك، تىنىمسىز شاپقىنعا بايلانىستى. كوك كۇيمەنىڭ قوزعالىسى باياۋ، ورالىمى قيىن ەدى. XVII عاسىردىڭ ءۇشىنشى شيرەگىنەن باستاپ، ءدۇربىن-ويراتپەن اراداعى ەكى ءجۇز جىلدىق سوعىستىڭ قازاقتار ءۇشىن ەڭ اۋىر كەزەڭى تۋادى. اۋەلگى جەڭىستەر كەيىنگى تەپە-تەڭدىككە اينالىپ، اقىرى باسىمدىق قالماق جاعىنا قاراي اۋادى. ەجەلگى كوش اتاۋلى بايسالدىقتان، ءسان-سالتاناتىنان ايرىلىپ، قيمىل-قوزعالىستىڭ جەدەلىرەك ءتۇرى ءتيىمدى شىعادى. كوك كۇيمە عانا ەمەس، اربالى كوتەرمە، اربالى قوس، كۇركەنىڭ ءوزى ءجۇرىسى جەڭىل تۇيەگە اۋىسادى. تۇپتەپ ايتقاندا، ەۋروپانىڭ ءزاۋلىم عيماراتتارىن كورگەن رۋبرۋكتى، يران مەن تۋراننىڭ اسەم-ءساندى سارايلارىن كورگەن رۋزبيحاندى تاڭ قالدىرعان كوك كۇيمە قازاقتىڭ سالتاناتىمەن، كۇش-قۋات، قۇدىرەتىمەن بىرگە كەتىپتى. استىنداعى ارباسىنان ايرىلىپ، ۇلكەن بە، كىشى مە، اۋەلگى، جەر باسقان كيىز ءۇي قالپىنا تۇسەدى.
كوش، قونىس، تۇراق
رۋبرۋك ايتىپتى:
تاتارلار دۋنايدان قيىر كۇنشىعىسقا دەيىنگى سكيفيا جەرىن قونىستانعان. تۇراقتاپ، ءبىر ارادا وتىرمايدى. باسشىلارى قاراۋىنداعى جۇرتىنىڭ از، كوپتىگىنە بايلانىستى، بولىسكەن جەرىنىڭ شەگىندە مالىن باعىپ، كوشىپ-قونىپ جۇرەدى. قىسقا قاراي اۋا رايى جىلىراق وڭتۇستىك وڭىرگە ويىسادى، جازدا سالقىن سولتۇستىككە كوتەرىلەدى. قىستىگۇنى سۋى جوق، بىراق وتى مول، مالعا قولايلى جەرلەردە، قار سۋىن پايدالانىپ وتىرا بەرەدى، دەيدى.
ادەتتە، قىس كۇندەرى جازاڭعا شىعادى، ال جازدا جايىلىمى مول تاۋلاردى ساعالايدى، دەگەن ۆينتسەنت دە بوۆە.
قىستا تاتارلار ويدا، ەتەكتە، مالعا ءورىس، ءشوبى مول، جىلى جەرلەردە وتىرادى، ال جازدا قوڭىرجاي، قىراتتى، تاۋلى، ورماندى، سۋى مول، جايىلىمدىق جەرلەرگە شىعادى، دەگەن ماركو پولو.
كوبىنە قونىستى توقال توبە، شاعىن قىرقا-بەلەستى جەردەن تاڭدايدى، دەگەن پەن دا-يا.
بۇل جۇرت مال باعاتىن وت پەن سۋدىڭ ورايىنا قاراي، قىرعا شىعىپ، ويعا ءتۇسىپ، قونىستان قونىسقا كوشىپ جۇرە بەرەدى، دەيدى چاڭ چۋن. جاز كۇندەرى عانا ەمەس، قىسقى قىراۋدا دا (رۋبرۋك).
بۇلار جاڭا ءشوپ پەن سۋ ىزدەپ، ۇنەمى كوشىپ جۇرەدى، ەشقاشان دا ورنىعىپ، ءبىر جەردە وتىرمايدى، دەپتى كونتاريني.
ءبىر قونىستىڭ ءشوبى ءبىتىپ، جەرى توزعان كەزدە باسقا ءبىر اراعا بارىپ ورنىعادى. كوش پەن قوزعالىستىڭ الدىن الا بەلگىلەنگەن مەرزىمدى كۇنى بولمايدى، دەيدى پەن دا-يا. تۇراقتى جول سورابى جانە جوق، دەپ ۇستەيدى تاعى ءبىر سوزىندە.
البەتتە، بەت-بەتىمەن ەمەس، كەسىمدى باعداردا. جانە، بىردەن بايقالاتىنداي، اركىم وزىنە تيەسىلى قونىس، جايلاۋعا.
تۇرىكتەر تاڭمەن تالاسا تۇرىپ، جولعا شىعادى دا، ەرتەمەن ەرۋ جاسايدى، كۇن ەڭكەيگەندە قايتادان قوزعالىپ، كەشكە قاراي قونالقاعا توقتايدى، دەگەن يبن باتتۋتا.
سالقار كوش كورىنىسىنە ايرىقشا تاڭىرقاعان اعىلشىن داۆيد ەشبي قوزعالىستىڭ العاشقى كەزەڭىن باجايلاپ سىپاتتاعان:
جاڭا قونىسقا كوشەتىن كۇنى، ءتۇن ورتاسىنان اۋعاندا، مىندەتتەلىپ قويعان كىسى قاتتى ۇرعىلاپ، دابىل قاعادى. تاڭ قالارلىق جاعداي، بىرەر لە ء(تورت شاقىرىم شاماسى، – م.م.) توڭىرەكتەگى مال اتاۋلىعا دەيىن بۇل دىبىستى تانىپ-بىلەدى ەكەن. ۇيقىدان ويانعان ۇلكەن-كىشى تەگىس اتتارىن اكەلىپ، ەرتتەپ قويادى. اجەپتاۋىر ۋاقىتتان سوڭ ەكىنشى مارتە دابىل قاعىلادى. ەندى جالپى جۇرت شاتىرلارىن بۇزىپ، بايلاپ-ءتۇيىپ، جولعا دايىن بولادى; بۇدان سوڭ اسكەر جيناقتالىپ، ساپ تۇزەيدى: ەڭ العى لەكتە – ورداعا شەتكەرى جاساق، بۇدان سوڭ قالعاندارى، ەڭ سوڭىندا، نەمەسە ورتا تۇسىندا باسشى كوسەم، ورداسى قاي شامادا تۇرعانىنا بايلانىستى. مىنە، ءۇشىنشى رەت دابىل ۇرىلدى: العى لەك قوزعالا باستايدى، ونىڭ ارتىنان باسقالارى جىلجيدى جانە ءبارى دە اسا ۇجىمدى، تولىق تارتىپپەن. جول بويىندا ات تۇياعىنىڭ توپىرىنان باسقا ەشقانداي دىبىس – ايقاي-ۇيقاي، دابىر-دۇبىر ەستىلمەيدى، بىرەۋدىڭ الدىنا بىرەۋ شىعىپ، قالىپتى شەرۋدى بۇزبايدى. سونىمەن قاتار، ىلگەرىندى-كەيىندى شاپقىلاعان ارنايى كىسىلەر بولادى، ولار مال ايدايدى، ۇمىت قالعان مۇلىك، ساياق شىققان جاندىقتاردى جيناستىرىپ، ارتىنان مىندەتتى تۇردە تيەسىلى قوجايىندارعا تابىستايدى، دەپتى.
كوش بىرنەشە كۇنگە جالعاسۋى مۇمكىن.
وگىز، تۇيە جەگىلگەن اربا-ۇيلەردى ءبىرىنىڭ ارتىنا ءبىرىن تىركەپ قويادى، كەز كەلگەن ناشار ايەل جيىرما-وتىز اربانى باستاپ جۇرە الادى، جەتەكشى اربادا وتىرعان قالپى، كولىكتى قۋزاپ قويسا بولعانى، قالعاندارى سوڭىنان شۇبىتىلىپ ەرە بەرەدى. ءجۇرىس وتە باياۋ، وگىز اياڭ، قوزى قادام، دەيدى رۋبرۋك.
كوش الدىنا قاشاندا بارلاۋ جاسالعان. اۋەلدە ساناۋلى كىسى، حابارگەر، ۋاقىت وتە – قاراۋىل، جاساقتى اسكەر. كوش سۋرەتىن ءوز كوزىمەن كورىپ، تالاي رەت تاماشالاعان باربارو ايتادى:
كوشتەن كوپ بۇرىن شالعىنشى اسكەر، جورتۋىل جاساعى كەلەدى. وڭ مەن سولدى، ىلگەرى مەن كەيىندى بايقاستاپ، قاۋىپ-قاتەر، تۇتقيىل جاۋدىڭ اڭىسىن اڭدايدى. كەلىپ قانا كەتپەيدى، قايتا اينالىپ سوعادى، كۇن سايىن دەرلىك كوزەپ، باقىلاپ وتىرادى، دەيدى.
كوش اۋىل-اۋىل، كۇرەن-كۇرەن، جەكەلەي ەمەس، توپ-شوعىرىمەن قازعالعان. اۋىل (ايىل) – ادەتتە ون-جيىرما شاڭىراق. اۋىل كوشى – بەيبىت، تىنىشتىق كۇندەردە عانا مۇمكىن جاعداي. كوبىنە الدەنەشە اۋىلدان قۇرالعان كۇرەن بولىپ كوشەدى. الدەنەشە ءجۇز، بىرەر مىڭ ءتۇتىن، ودان دا استام قالىڭ ەل. «كۇرەن» ءوزىنىڭ تۇپكى ماعىناسى – «شەڭبەر» دەيدى ءراشيد-ءاد-دين. ەسكى زاماندا، كوش جولىنداعى رۋلى ەل ايالعا توقتاعاندا، ادامدارىن ورتادا قالدىرىپ، اربالاردى دوڭگەلەتە قۇراتىن بولعان. كۇنى بۇگىنگە دەيىن، قونىس-تۇراقتى، كولدەنەڭ شاپقىندا جاۋ ىشكە ءوتىپ كەتپەس ءۇشىن وسىلايشا شەڭبەر قۇرىپ ورنالاسادى، دەيدى ءراشيد-ءاد-دين. بۇل قورعانىس، قاۋىپسىزدىك ءتاسىلى كەيىنگى زامانعا جالعاسقان. قازاقتار سوعىس جاعدايىندا، بالا-شاعاسىن، ايەلدەرىن ىشتە قالدىرىپ، شەڭبەر قۇرىپ ۇلگەرسە، قايتپاي شايقاسادى، مۇندايدا ولاردى جەڭىپ الۋ مۇمكىن ەمەس، دەپ جازعان رۋزبيحان.
ماۋسىمدىق ۇلكەن كوش كوبىنە الدەنەشە كۇرەن، اسا اۋقىمدى، كوپ جۇرت بولعان. كەيدە رۋلى ەل، بۇكىل وردا جاپپاي قوزعالعان. «قاستەرلى شەجىرەدەگى» نايمان كوشى، شىڭعىس حان مەن جامۇقانىڭ بىرىككەن كوشى، باسقا ءبىر دەرەكتەردەگى باسقا دا كوشتەر وسىنداي. جاپپاي، سالقار كوش كەزىندە بۇكىل دالا، قارا جەردىڭ ءوزى جىلجىپ كەلە جاتقانداي كورىنەدى ەكەن.
ۆەنەتسيالىق باربارو سونداي ەجەلگى كوشتىڭ وزگەشە ءبىر سۋرەتىن تاڭبالاپ قالدىرعان. بىلاي دەيدى:
اۋەلى كوپ جىلقى، ءۇيىر-ۇيىرىمەن، سودان سوڭ توپ-توپ، قوستى-قوسىمەن، قاپتاي ءوتتى. بۇعان جالعاس كەلەلى تۇيە، ونىڭ ارتىنان تابىن-تابىن سيىر، ودان كەيىن وتار-وتار قوي-ەشكى كەلەدى.
ايدالعان مالدان سوڭ، كوش باسىندا ءامىرشى بەك، قولباسىلار، ەڭ ەلەۋلى باي-باعلاندار، قوسشى قاراۋىل جاساق وتەدى. ولاردىڭ ارتىنان كوشتىڭ مارتەبەلى بولىگى – ءامىرشىنىڭ ورداسى، بالالارى، قاتىندارى مەن قىزمەتشىلەرىنىڭ كۇيمەلەرى. وعان جالعاس تاعى دا كوپ اسكەر. اسكەر سوڭىنان نەگىزگى توپ – اتتىلى، كۇيمەلى جالپى جۇرت.
كوش كەرۋەنى تۋرا التى كۇنگە سوزىلدى، دەيدى باربارو. ءبىز قامال (تاڭ وزەنىنىڭ ازاۋ تەڭىزىنە قۇيار تۇسىنداعى ۆەنەتسيالىق تانا قالاسى، – م.م.) قاقپاسىن بەرىك جاۋىپ، قابىرعا ۇستىنەن كۇنۇزاق تاماشالاپ تۇراتىن ەدىك. كەش باتقانشا قاراي-قاراي كوزىمىز تالىپ، ابدەن شارشايتىن ەدىك. سونشاما جۇرت پەن قيساپسىز مال كوشىپ جاتقان جازىق القاپتىڭ كولدەنەڭى 120 ميلدەي (200 شاقىرىمعا جۋىق، – م.م.) بولاتىن. كوشتىڭ كورىنىسى عالامات ەدى، دەيدى.
ەرتەدەن كەشكە دەيىن، كوز جەتەر جەر – بۇكىل دالا ادامدار مەن جان-جانۋارلارعا تولىپ كەتتى، بىرەۋلەرى ءوتىپ جاتىر، ەندى بىرەۋلەرى كەلە جاتىر. بۇل – جالپى كوشتىڭ ءبىر شالعايى عانا ەكەن. ورتالىق لەكتەگى جۇرتتىڭ قاراسىنى قانشالىق بولعانىن وسىدان-اق اڭداي بەرىڭىز، دەيدى. كوشكەن جۇرتتىڭ كوپتىگى – قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي، دەيدى.
باربارو ۇلكەن كوشكە قاتىستى تاعى ءبىر سۋرەت جاساپتى. كوش جولىنان ىعىسا قاشقان اڭ مەن قۇستا قيساپ بولمادى، دەيدى. بۇعى جانە باسقا دا اياقتى اڭدار قامال قابىرعاسىنان اۋلاققا توڭكەرىلە جوسىدى. ال قاناتى تالعان كەكىلىك پەن شاراسىز قىرعاۋىلدى سىرتقا شىققان بالالار قولمەن ۇستاسا، ۇلكەندەر توپىرلاتىپ، تورمەن جينادى، دەيدى.
بۇل – وردالى جۇرتتىڭ ۇلكەن ءبىر بولىگىنىڭ جاپپاي قوزعالىسى. ادەپكى سالقار كوشتەردىڭ ءوزى وسىعان جەتە-قابىل بولعان. قاجەتتى ءۇردىس قانا ەمەس، قاستەرلى ءراسىم، ايدىن مەن ءسان-سالتانات.
تاتاردىڭ ءامىرى ەلىمەن بىرگە كوشەدى. ونىڭ سوڭىنان بارلىق ۇلىق، قىزمەتكەرلەر قوسا كوشەدى، بۇل – «جۇرت كوتەرۋ» دەپ اتالادى. كوش كەزىندە كۇيمەلەر ءبىر قاتاردا بەس-بەستەن جۇرەدى. قۇمىرسقانىڭ شۇبىرعانىنداي، ارقاننىڭ ورىمىندەي سوزىلىپ، قاتارلاسا قاپتاپ، وڭ مەن سولدا بەس ليگە (1 لي – ادەتتە 500 مەتر شاماسى، – م.م.) دەيىن سوزىلادى. جايىلا جازىلىپ، جارىمى سۋعا جەتكەندە كوش تە توقتايدى، بۇل – «جۇرتقا قونۋ» دەپ اتالادى. ءامىرشىنىڭ شاتىرى ءبارىنىڭ الدىندا، ەسىگى تۇستىككە قاراتا تىگىلەدى. ونىڭ ارتىندا – قاتىندار مەن قۇمالاردىڭ شاتىرلارى، ودان ءارى نوكەرلەر مەن ساقشى، قىزمەتكەر مەن قىزمەتشىلەردىڭ شاتىرلارى. ءامىرشىنىڭ شاتىرى ورناعان جەر – «وردا» دەپ اتالادى، دەيدى پەن دا-يا.
حان مەن حانزادالاردىڭ تۇراعى تاتارشا «وردا» دەپ اتالادى. توقتاپ، تۇراقتاعان جەرلەرى قالا سياقتى بولىپ كورىنەدى، دەيدى بەنەديكت پولون.
كوش ايالداعان، جايلانعان كەزدە تۇتاس ءبىر قالا ورناعانداي كورىنەدى، دەگەن رۋبرۋك.
وردا كوشىپ كەلە جاتىر ەكەن. ءبىز تۇتاسا جىلجىپ كەلە جاتقان ۇلكەن قالانى كوردىك. جاپىرلاعان ۋ-دۋىمەن، اۋادا شۇباتىلعان تۇتىنىمەن. كوشە سىرعىعان سانسىز كۇيمە ۇستىندە وتتارىن جاعىپ، اس-سۋلارىن دايىنداي بەرەدى ەكەن. ەرۋلى جەرىنە جەتكەن كەزدە شاتىرلار اربا ۇستىنەن وڭاي الىنىپ، سول، بۇزىلماعان قالپىندا جەرگە ورنىعادى، دەپ جازادى يبن باتتۋتا.
الىستا ادام تۇراعى كورىندى، قارا اربا جانە اق ۇيلەردەن قۇرالعان. ۇلى بەك وگيننىڭ (وتشىگەن – شىڭعىس حاننىڭ ءىنىسى، – م.م.) ورداسى ەكەن. توي بولىپ جاتىر. كورشى قونىستىڭ ۇلىقتارى اۋماعى 500 لي توڭىرەكتەن قىمىز كەلتىرىپتى. الدەنەشە مىڭ قارا اربالى كيىز ۇيلەر نەشە قاتار بولىپ تۇر، دەپ سىپاتتايدى چاڭ چۋن.
وتشىگەننىڭ جانە شىڭعىس حان قاتىندارىنىڭ ءبىرىنىڭ قابىلداۋىندا بولعان چاڭ چۋن: كۇيمەلەر مەن كيىز ۇيلەردەن قۇرالعان وردانىڭ كەسكىن-كەيپى اسقاق، ءساندى، سالتاناتتى، دەپتى.
كۇيىك قاعاننىڭ كارپيني كورگەن، ءبىر وتىرىستا ىشىنە ەكى مىڭ كىسى سياتىن ۇلكەن شاتىرى، موڭكە قاعان تۇسىنداعى، رۋبرۋك سىپاتتاعان ايدىندى كوك كۇيمەلەر، كەيىنگى وزبەك حاننىڭ يبن باتتۋتا تاماشالاعان التىن ورداسى – باعزى ءبىر زامانداعى تۇرىك قاعاندارىنىڭ، قازىنالى ۆيزانتيا ەلشىسى زەمارحتىڭ ءوزىن سۇقتاندىرعان كيىز تۋىرلىقتى وردالارىنىڭ جالعاسى بولاتىن. زامان وزعاندا كەلگەن جاڭالىق – الىپ كيىز ءۇيدىڭ اربا ۇستىنە ورناتىلۋى.
مۇنداي ءسان-سالتانات كونە زامانداعى عۇن شاڭعۇيلارىنىڭ وزىندە بولعان جوق، دەيدى چاڭ چۋن مەيلىنشە قايران قالىپ.
تۇرمىستىق بۇيىمدار
كۇندەلىكتى تۇرمىسقا قاجەتتى جابدىق، ارقيلى بۇيىمدارعا قاتىستى تاريحي جازبا ماعلۇمات تىم تاپشى. سول ازعانا باردى تۇگەندەي كەتەلىك.
ولار اس دايىنداۋعا «ءشوپ كومىرىن» (ياعني سيىر جاپاسى مەن جىلقى تەزەگىن) پايدالانادى، دەپتى پەن دا-يا.
قوي مايىمەن بىلتەلى شىراعدان جاعادى، دەيدى سودان سوڭ.
ماركو پولو ەت قايناتاتىن قىش قازان (شوڭكە) تۋرالى ايتقان.
ءراشيد-ءاد-دين شەجىرەسىندە ءبىر قوي ەتىن تۇتاسىمەن اسقان قازاننىڭ جارىلىپ سىنعانى (جامانشىلىق جورالعىسى) تۋرالى ايتىلادى، ءسىرا، بۇل ۇلكەن قازان دا قىشتان جاسالسا كەرەك.
سيۋي تين ەت پىسىرەتىن قازان ءۇش اياقتى دەپ كۋالاندىرعان. زادى، قولا، نەمەسە شويىن قازان.
ەت تارتاتىن، قىمىز قۇياتىن ۇلكەن اعاش تەگەنەلەر، قىمىز ساقتايتىن قىش كوزە، شاماسى، اعاشتان ويىلعان شاعىن اياقتار بولىپتى ء(راشيد-ءاد-دين، باربارو).
قۇرت سالاتىن قاپ ء(سىرا، الاشادان قۇرالعان) جانە تورتاسىنان ايىرىلعان ماي سالاتىن تەرى قاپشىقتار، «قاپتارعاق» اتالاتىن شاعىن تەرى دوربا اتالادى (رۋبرۋك).
قىمىز اشىتاتىن سابا، ۇلكەندى-كىشىلى تورسىق، كون قۇتى بار ء(راشيد-ءاد-دين، رۋبرۋك، ماركو پولو، «قاستەرلى شەجىرە»).
قىمىز اشىتاتىن تورسىق، سابالار تۇتىنگە ىستالعان ءىرى قارا مال تەرىسىنەن تىگىلەدى (رۋبرۋك).
ادەپكى، كيىمگە، نەمەسە شارۋاشىلىققا قاجەتتى تەرىنى قويدىڭ اشىعان، قويۋ ءسۇتىنىڭ كومەگىمەن يلەيدى (رۋبرۋك).
مالدىڭ ءسىڭىرىن تارامداپ، سودان سوڭ ءورىپ، ۇزىنشاق ءجىپ جاسايدى، دەپتى رۋبرۋك. وسى جىپتەرمەن تەرى (ياعني، تون، تورسىق، سابا قاتارلى بۇيىمدار، – م.م.) تىگىلەدى، ساندال، كەبىس، باسقا دا كيىم-كەشەك تىگىلەدى دەيدى. بۇل، ارينە، كەشەگى قازاقتىڭ تارامىسى.
سيۋي تين جابايى قويدىڭ، ياعني ارقاردىڭ ومىرتقا سۇيەكتەرىنەن قاسىق جاسالاتىنىن ايتقان. البەتتە، قاسىق اتاۋلى تەك سۇيەكتەن عانا ويىلماسا كەرەك.
رۋبرۋك ارقيلى مۇكامال سالۋعا جانە ساقتاۋعا ارنالعان ۇلكەن ساندىقتار تۋرالى ايتادى. ارقان، جىپپەن ارباعا بايلانادى ەكەن.
بۇل، ءۇي تىگۋگە، كوشكە جانە باسقا دا قاجەتكە جاراتىلاتىن ارقان، جىپتەر قوي جۇنىنەن، ءۇشتىڭ بىرىنە جىلقى قىلى قوسىلىپ ەسىلەدى دەيدى رۋبرۋك.
اڭشىلىققا، شارۋاعا اسا قاجەتتى ارقان ورىلەتىن قىل ءۇشىن جىلقىلاردىڭ جالىن كۇزەيدى، دەپ جازعان سيۋي تين.
بارلىق دەرەكتەردە [قوي جۇنىنەن باسىلاتىن] كيىز تۋرالى ايتىلادى. تال-شارباقتان جاسالعان باسپانالارىن جابادى، سۋ وتكىزبەيدى، جازدا سايا، قىستا جىلى دەسەدى.
ايتپاقشى، جايىلىمداعى بوس جىلقىنى ۇشىندا سالبىراعان ىلمەك ءجىبى بار ۇزىن تاياق، ياعني كادىمگى قۇرىق ارقىلى ۇستايتىنى وزگەشە ءتاسىل رەتىندە تاڭبالانىپتى. (باربارو، يبن باتتۋتا). بۇل قۇرىق مال ۇستاۋمەن قاتار، كەيدە قارۋ رەتىندە دە كادەگە اسقان («قاستەرلى شەجىرە»).
ات ابزەلدەرى، ونىڭ سىر-سىپاتى تۋرالى ناقتى ماعلۇمات جوققا ءتان. تەك ۇزەڭگى عانا ارناي اتالادى. جانە ەر-تۇرمان. ساقاراداعى جۇرتتىڭ اتقا سالاتىن ەرتوقىمدارى جەڭىل ءارى اسەم، وتە شەبەر جاسالعان، دەپتى چجاو حۋڭ. ەردىڭ قاسى اعاشتان قيىلادى، دەپ ارناپ ايتقان.
قارۋ-جاراق
بۇل حالىق سوعىس ونەرىندە الەمدەگى بارلىق جۇرتتان ارتىق; قان مايداندا، اسىرەسە اشىق الاڭدا، تاباندى ەرلىگىمەن، اسكەري امال-ايلاسىمەن جەڭبەيتىن جاۋى جوق، دەپ ايعاقتاعان فوما سپليت.
شىڭعىس حان زامانىنداعى تۇرىك-تاتار قاۋىمىنىڭ ءوز تۇسىنداعى بارلىق جۇرتتان ولشەۋسىز وزىق، ايرىقشا جەتىلگەن اسكەري ونەرى، سوعىس ستراتەگياسى، ۇرىس تاسىلدەرى، قوسىن، تۇمەندەر قۇرىلىمى تۋراسىندا تيەسىلى تۇس، كەلەسى كىتاپتاردا كەڭىنەن اڭگىمەلەيمىز. ازىرشە، بار تاۋاريحتىڭ باستاۋىندا، كۇندەلىكتى قولدانىستاعى قارۋ-جاراق توڭىرەگىندە ازعانا اقپار بەرەيىك. البەتتە، تەك قانا ەجەلگى جازبا ەسكەرتكىشتەر كۋالىگى بويىنشا.
كارپينيدىڭ ايتۋىنشا، ءاربىر جاۋىنگەردىڭ كەم دەگەندە مىنانداي قارۋ-جاراعى بولۋعا ءتيىس:
ەكى، نەمەسە ءۇش جاق، ايتپەسە، وتە جاقسى بىرەۋى،
جەبە تولى ءۇش ۇلكەن قورامساق،
ءبىر بالتا،
ارقان، ارقيلى جىپتەر.
بۇدان ءارى:
داۋلەتتىلەردىڭ قىلىشى بولادى، از-ماز قايقى، جالعىز ءجۇزدى، ۇشى وتكىر;
كەيبىرەۋلەرى نايزا ۇستاعان، سۇڭگىنىڭ مويناعىندا ىلدىرگەسى بار، ات ۇستىندەگى جاۋىن الىپ تۇسەتىن.
كارپيني شابۋىل قۇرالدارىمەن قاتار، قورعانىس جاراقتارى تۋراسىندا دا ءبىرشاما ماعلۇمات كەلتىرىپتى.
الدىمەن اسكەري ساۋىتتى جان-جاقتى سىپاتتايدى. بەرەن ءتورت بولىكتەن قۇرالادى، دەيدى: نەگىزگى بولىگى ساننان مويىنعا دەيىن، ادامنىڭ دەنە بىتىمىنە سايكەس، كەۋدە تۇسىندا سىعىڭقى جانە ەكى قولتىق استىنان دوڭگەلەنە ويىلىپ، قابىرعادان قاۋسىرىلادى; بۇل ەكى قاپتالدى قىر ارقادان بىرىكتىرە قوسىپ، مويىنعا دەيىن جەتەتىن تاعى ءبىر جولاق بار; ەندى الدىڭعى جانە ارتقى بولىكتەر جاۋىرىننان بۇعاناعا اسىلا تۇسكەن تەمىر تاقتالار ارقىلى ءوزارا جالعاسىپ، بەكىتىلەدى; ەكى قولدىڭ سىرتىن يىقتان بىلەزىككە دەيىن كومكەرە قاپتايتىن تاعى ءبىر قۇرامدى بولىك بار (قوللىق، – م.م.), سونداي-اق، ەكى تىزە دە قورعانىش استىندا (تىزەلىك جانە بۇتىرلىق، – م.م.); بۇل قۇراما بولشەكتەردىڭ بارلىعى دا ءوزارا بايلاستىرىلىپ، بەكىتىلگەن، دەيدى.
البەتتە، كارپيني تاپتىشتەگەن بەرەن – قورعانىس قاجەتىندە قالىپتاسقان اسكەري ساۋىتتىڭ ءبىر عانا ءتۇرى. ارحەولوگيالىق قازبالار، جالعاس داۋىردەگى ناقتى جانە ءتۇستى سىزبا سۋرەتتەر مەن ەسكىلىكتەن ساقتالعان ۇلگىلەر مۇنداي جاراقتىڭ ايىرىم بەلگىلەرى مول، الدەنەشە ءتۇرى بولعانىن ايگىلەيدى.
باستارىنا كيەتىن دۋلىعاسى – تەمىر، نەمەسە جەز، دەپتى كارپيني. ال تاماق پەن مويىندى دوڭگەلەتە جاباتىن قورعانىش – كوننەن جاسالعان.
اتتارىنا دەيىن كون ساۋىت ء(وپشىن، – م.م.) جاپقان، دەپ كۋالاندىرادى تاعى دا سول كارپيني. بۇل بەرىك كوننىڭ قالاي دايىندالاتىنىن ايتادى. وگىزدىڭ، نەمەسە باسقاداي ءىرى-قارانىڭ تەرىسىن، جالپاعى الاقانداي ەتىپ، بەلدىكتەپ، ۇزىنىنان كەسىپ الادى دا، اراسىنا قاراماي قۇيىپ، ءۇش، نەمەسە ءتورت قاباتتاپ جاپسىرادى، سودان سوڭ ۇستىڭگى بەلدىكتىڭ استىنان تەسىپ، بۇدان سوڭعى بەلدىكتەردىڭ ورتاسىنان تەسىپ، تاسپامەن ءوزارا بايلانىستىرادى; سوندىقتان، جۇرىسكە بوگەسىنى جوق جانە تومەنگىلەرى جوعارى جيىرىلىپ، الدەنەشە قاباتتاسقان كون مۇلدە بەرىك ساۋىتقا اينالادى.
اتتىڭ قورعانىس كەجىمى بەس بولىكتەن تۇرادى، دەيدى. ەكى قابىرعادا ەكى قاباتى، قۇيرىقتان باسىنا دەيىن، بۇلار ەرتوقىمعا بەكىتىلەدى جانە ساۋىر مەن ومىراۋ جانە ارتقى ويىندى بولىكتەرى ارقىلى ءوزارا قوسىلادى. ويىندى مەن ساۋىردىڭ ارالىعى تەسىلىپ، ودان اتتىڭ قۇيرىعى شىعارىلىپ قويادى. اتتىڭ ماڭدايىنا تەمىر قالقانشا بەكىتىلەدى، مويىننىڭ ەكى قاپتالىنداعى كونگە جالعاسىپ. اتقا جابىلعان كون ساۋىت ونىڭ بۇكىل دەنەسىن قامتىپ، الدا – تىزەگە، ارتتا – تىرسەككە جەتىپ تۇرادى، دەپتى كوزى قاراقتى، بايقامپاز كارپيني.
اتقا جاباتىن عانا ەمەس، ادامدار كيەتىن كون ساۋىتتار دا (قۇيار) كەڭىنەن تاراعان.
بۇلاردىڭ جاراقتارى جەڭىل، كون تەرىدەن جاسالعان، دەيدى لونجيۋمو.
وگىز تەرىسىنەن، باسقاداي ءىرى مال تەرىسىنەن ءپىسىرىپ (ياعني ىستاپ) جاسالعان كون ساۋىتتار وتە بەرىك، دەيدى ماركو پولو.
ۇستەرىندەگى جاراعى – تەمىرشە ساۋدىراتىپ، جاپىراقتاپ قۇرالعان وگىز تەرىسىنەن، الايدا وتە بەرىك، قارۋ وتپەستەي، دەگەن فوما سپليت.
ساۋىتتارى كون جاپىراقشا، نەمەسە تەمىر تاقتالاردان قۇراستىرىلعان، دەيدى سەنت-كۆەنتين.
ساۋىتتارى كون تەرىدەن جانە بۇلارى تەمىردەن بەرىك، اتتارى دا وسىنداي ساۋىت جابىلعان، دەپتى ەسىمى ساقتالماعان ۆەنگر ەپيسكوپى (مەتيۋ پاريس بويىنشا).
دۋلىعالارى دا كون، نەمەسە تەمىردەن، دەيدى فوما سپليت.
ەسكىلىكتى جازبالاردىڭ ەشقايسىسىندا قالقان تۋرالى دەرەك جوق. سيمون دە سەنت-كۆەنتين عانا بۇل جاعىنا نازار اۋدارىپتى، تاتارلار قالقان قولدانبايدى، دەپ جازعان.
قورعانىس جاراقتارى تەرىدەن (ياعني كوننەن) جاسالعان جانە قارۋ وتپەستەي دەرلىك بەكەم، دەيدى ورىس ارحيەپيسكوپى پەتر. ال شابۋىل قۇرالدارى تۇگەل تەمىردەن جانە ۋعا سۋارىلعان، دەپ ۇستەيدى اۋەلگى ءسوزىن.
ارينە، قاشاندا ەڭ باستى، شەشۋشى جاعداي – قورعانىس جاراعىنان بۇرىن شابۋىل قۇرالدارىنا بايلانىستى. ەندى وسى تاراپتا، اۋەلگىگە قوسىمشا تاعى ازعانا دەرەك.
قارۋلارى – ساداق، قىلىش جانە كۇرزى; دەسە دە، ساداقتى كوبىرەك قولدانادى، ويتكەنى بۇلاردىڭ ءبارى دە كانىگى اتقىش، دەيدى ماركو پولو.
بۇلار ۇرىستا كوبىنە-كوپ جاق پەن جەبەگە سالماق سالادى، دەيدى سيمون دە سەنت-كۆەنتين.
قىلىشتارى جەڭىل، جۇقا، قايقى، دەيدى چجاو حۋڭ.
قارۋلارى – قايقى قىلىش، ساداق، قورامساق پەن جەبە، دەيدى فوما سپليت.
باز بىرەۋلەرى عانا نايزا ۇستايدى. نايزا سابىنىڭ تۇبىندە قولعا ىلەتىن بۇلدىرگەسى بولادى. كەيبىر نايزالاردىڭ ۇشىندا ىلگەگى بار، دەيدى سەنت-كۆەنتين.
تاتارلار نايزامەن، شوقپارمەن، ايبالتامەن، قىلىشپەن قاجىماي، قايتپاي شايقاسادى، ايتكەنمەن، ساداقتى ارتىق كورەدى، شەبەر ءارى وتە ءدال اتادى، دەپتى مەتيۋ پاريس.
تاتارلار قارۋ اتاۋلىنى تاماشا مەڭگەرگەن، اسىرەسە، ساداقپەن جەبە اتۋدى، دەيدى گايتون.
شىڭعىس حان قاۋىمى سول زامانداعى ارميان جانە باتىس ەۋروپا دەرەكتەرىندە «اتقىشتار جۇرتى» دەپ اتالادى.
ساداقتارى بىزدىكىنەن قارىمدى. ولار ۆەنگر جانە قۇماندارمەن سالىستىرعاننىڭ وزىندە اتىسقا الدەقايدا ماشىقتى جانە ساداقتارىنىڭ سەرپىمى دە ارتىق، دەيدى ەسىمى بەيمالىم ۆەنگر ەپيسكوپى.
تاتار ساداعىن تارتۋ ءۇشىن ۇلكەن كۇش كەرەك، دەگەن چجاو حۋڭ.
بۇلار باسقا حالىقتارمەن سالىستىرعاندا، الدەقايدا الىسقا اتادى، دەيدى، تاتار شاپقىنى تۋراسىندا باتىس ەۋروپاعا العاشقى، ناقتى حاباردى جەتكىزۋشى موناح يۋليان.
تاتار ساداقتارىنىڭ قارىمى ۇزىن. قانشالىقتى دارەجەدە؟ سالعاستىرىپ قاراساق، سول تۇستاعى ەۋروپا ساداقتارىنىڭ اتىس ولشەمىنەن ەكى ەسە، بالكىم، ءۇش ەسە ارتىق بولعانى كورىنەدى. ءتىپتى، ءتۇتاس توڭىرەگىنىڭ بارىنەن وعى وزىق بۇلعار مەن قىپشاق اتقىشتارىنان دا ۇزاق. جاۋدىڭ جەبەسى جەتپەيدى، ال وزدەرى جامساتا اتادى.
ەۋروپاداعى تاتار شاپقىنىنان ءبىر عاسىر كەيىن باستالعان ءجۇز جىلدىق سوعىستىڭ (1337–1453) العاشقى جارىمى، كرەسي مەن ازەنكۋر ۇرىستارىندا انگليانى جەڭىسكە جەتكىزگەن اتاقتى اعىلشىن ساداقشىلارى ارى دەگەندە 250 ياردقا (229 م) اتاتىن بولعان. بۇل – زامانىنان وزعان، جەتىلدىرىلگەن، جاڭارعان جاق. باتۋ حان زامانىنداعى باتىس ساداعىنىڭ قارىمى بۇدان الدەقايدا كەم.
ەسكىلىكتى اعىلشىن ساداعىنىڭ جەتەر شەگى – 150 يارد (137 م) بولدى، دەپ جازادى ورتاعاسىرلىق ساداق، اربالەت جايىن ارنايى زەرتتەگەن اعىلشىن وقىمىستىسى رالف پەين-گوللۋەي. البەتتە، قاندى قارىم بۇدان الدەقايدا بەرىدە. ال بۇل كەزدەگى تۇرىك-تاتار ساداعىنىڭ جەبەسى… ءبىر عانا دەرەك. «شىڭعىس حاننىڭ تاڭبالى تاسى» اتالاتىن، بۇگىندە ەرميتاجدا تۇرعان سىنتاستا ۇلى قاعاننىڭ ءىنىسى قاساردىڭ ۇلى ەسۇڭكەنىڭ سارتاۋىل جورىعىنان سوڭعى ۇلكەن مەرەكەدە اتقان وعىن 335 قۇلاش جەرگە تىگىلگەن نىساناعا تيگىزگەنى جازىلعان. شامامەن 580 مەتر!
بۇلار تاماشا ساداقشىلار، دەيدى سمبات سپاراپەت.
ەرەن ساداقشىلار، دەيدى لونجيۋمو.
تۇرىك ساداقشىلارىنىڭ مەرگەندىگى سونشاما، اققان جۇلدىزداي جاسىن جەبەلەرى كوزەگەن جەرگە ءاماندا ءدوپ تيەدى; بۇلار كوڭىلى قالاسا، اسپانداعى جۇلدىزدىڭ ءوزىن قاعىپ تۇسىرەر ەدى، دەيدى ءجۋۆايني.
ۇرىستا العاش بەتتەسكەندە جەبەلەرى جاي عانا ۇشپايدى، نوسەر جاڭبىرداي جاۋاتىن كورىنەدى، دەگەن كۋالىك بەرەدى موناح يۋليان.
اۋادا ۇشقان جەبەلەردەن كۇن كوزى كومەسكىلەنىپ، جاۋعان وقتىڭ قالىڭدىعىنان جۇرت كولەڭكەدە قالدى، دەپ اسىرەلەيدى ارميان تاريحشىسى نەرسەس پاليەنتس.
تاتارلارمەن سوعىسقا كىرىسۋ وتە قاۋىپتى. ءتىپتى، شاعىن عانا قاقتىعىستىڭ وزىندە باسقا ءبىر حالىقتارمەن سوعىستىڭ قاندايىنان بولسا دا كوبىرەك كىسى ولەدى، ويتكەنى ولار قاتتى جانە ءدال اتادى. ساداق تارتۋدا ماشىققانى سونداي، الەمدەگى بارلىق جۇرتتان اسىپ تۇسكەن، دەيدى گايتون.
كەيبىرى ارىس ساداقپەن، ەندى ءبىرى جەڭىل جاقپەن اتىلاتىن جەبەلەردىڭ ءتۇر-سىپاتى مەن وزىندىك قاسيەت، ەرەكشەلىگى دە ارقيلى بولعان. بۇل تاراپتا ارحەولوگيالىق مول دەرەكتەرمەن قوسا، جازبا ماعلۇماتتار دا ءبىرشاما. سوڭعىنىڭ كەيبىرى.
جەبەلەردىڭ ۇزىندىعى “گەومەتريالىق” ەكى فۋت، ءبىر الاقان جانە ەكى ەلى، ياعني وتىز ءتورت ەلى، ءبىر الاقان، دەيدى كارپيني – بۇگىنگى مەتريكالىق ولشەم بويىنشا 80-85 سم شاماسىندا; جەبەنىڭ بولات ۇشتىعى (ماساعى) ەكى جاعىنان بىردەي وتكىر، تيگەندە قىلىشتاي ورادى; قورامساقتا جەبەنى [جانە قىلىش، نايزانى] قايراپ وتىراتىن ەگەۋ بولادى; بۇل تەمىر ماساقتاردىڭ ساباققا قاداپ بەكىتەتىن ءتۇبىنىڭ ءوزى ساۋساق ۇزىندىعىنداي، دەپتى كارپيني.
ولاردىڭ جەبەلەرى بىزدىكىنەن ءتورت ەلى ۇزىن، تەمىر ماساعى ايرىقشا وتكىر، كىرىسى تار، ءبىزدىڭ ساداقتاردىڭ ادىرناسىنا سايكەسپەيدى، دەگەن فوما سپليت. سونىمەن قاتار، ءمۇيىز جانە سۇيەك ۇشتىقتار دا بولاتىنىن، ولاردىڭ دا اسا وتكىر ەكەنىن ايتقان.
جەبەنىڭ ساباعى اعاش بۇتاقتارىنان [جانە شىلىكتەن] جاسالادى ء(راشيد-ءاد-دين).
باربارو جەبەنىڭ ءۇش ءتۇرى تۋرالى ماعلۇمات بەرىپتى. مۇنىڭ ءبىرىنشىسى – ادەپكى اسكەري جەبەلەر، ەكىنشىسى – مەرەكەلىك، ياعني جامبى اتۋعا ارنالعان، ءۇشىنشىسى – ۇشقان قۇستى اتۋعا لايىقتالعان وزگەشە وقتار.
قۇس تۇسىرەتىن جەبەلەر قازاق دەرەگىندە (شالكيىز جىراۋ) «ءتىز وق» دەپ اتالادى، باربارو تولىق سىپاتتاماسىن قالدىرعان. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، بۇل – ماساقسىز، قاۋىرسىنسىز، جۋاندىعى ساۋساقتاي عانا، قيسىق يىلگەن، شولىق تاياقشا; سىڭايىنا قاراعاندا، بۋمەرانگ ءتاسىلى بويىنشا جاسالعان: اۋەلەتە اتىلعاندا، بەلگىلى مەجەگە جەتكەننەن سوڭ شىر اينالىپ، ءبىر، نەمەسە بىرنەشە قۇستى قاتارىمەن، موينىنان، نەمەسە توپشىسىنان ۇرىپ تۇسىرەدى.
جامبى اتاتىن مەرەكەلىك جەبەلەردىڭ اسكەري جەبەلەردەن بار ايىرىمى – ماساعىندا: ۇشى وتكىر ەمەس، العا قاراعان جاڭا اي كەيىپتى، جالپاق يمەكشە (قازاقشا «ايماڭداي وق»). باربارو جامبى اتقان مەرگەندىك جارىستى سىپاتتاعان. ەكى باعان ورناتىلىپ، ۇستىنەن ارقان تارتادى دا، سوعان سالبىراتىپ، جىڭىشكە جىپپەن كۇمىس تاباقشا ءىلىپ قويادى. جارىسقا قاتىسۋشىلار ات ۇستىندە جانامالاي شاپقان بويى، ساداق تارتىپ، ايماڭداي وقپەن وسى ءجىپتى قيىپ ءتۇسىرۋى كەرەك. البەتتە، باربارو كورگەندەي كۇمىس تاباق قانا ەمەس، باسقاداي دا، قۇندى، شاعىن دۇنيەلەر (تايتۇياق جامبى، التىن كەسە، ت.ت.) ىلىنەتىن بولعان. جامبى اتۋ جارىسى جونىندە حافيز تانىش، ودان كەيىنگى ابىلعازى-باحادۇر حان جانە باسقا دا شىعىس تاريحشىلارىنىڭ كىتاپتارىندا، قازاق ەپوسىندا ءبىرشاما مول ماعلۇمات بار. سونداي-اق، قازبادان تابىلعان، ءوزارا ۇقساس ارقيلى ۇلگىدەگى ايماڭداي وقتار دا كەڭىنەن ءمالىم.
باربارو جىكتەگەن جانە جالپىعا بەلگىلى اسكەري جەبە كەيىنگى قازاقتا «كەز وق» دەپ اتالعان («ەر تارعىن جانە باسقا دا باتىرلىق جىرلار). بۇل سوعىس جەبەلەرىنىڭ ءوزىنىڭ الىستان، جاقىننان اتاتىن، ساۋىت بۇزاتىن، جازىلماس جارا سالاتىن الدەنەشە ءتۇرى بولعان. مايدانداسقا باعىت سىلتەپ، جاۋعا ۇرەي تۋدىراتىن، العاش عۇن زامانىندا قولدانىسقا ەنگەن ىسقىرما وقتار تاعى بار. بۇل رەتتە ارحەولوگيالىق قازبالار، سول نەگىزدەگى مۋزەي مۇرالارى مەن ارنايى زەرتتەۋلەر مەيلىنشە تولىمدى ماعلۇمات بەرە الادى.
جەبەلەردىڭ ارقيلى تۇرىنە قاتىستى تاعى ءبىر ەسكەرتپە – ساداق وعىنىڭ اتالمىش نەگىزگى ءۇش ۇلگىسىنەن باسقا، قورشاۋداعى قامالعا، وزەننىڭ ارعى بەتى، تىكەلەي قاتىناستان تىس جەردەگى دوس پەن دۇشپانعا حات-حابار جەتكىزەتىن ىلمەك وق، قارسىلاستى جارالاماي، ۇرىپ تۇسىرەتىن دوعال وق، سونىمەن قاتار، تيىن، سۋسار اۋلايتىن، تۇلكى، قاسقىرعا قارسى قولداناتىن، ۇلكەندى-كىشىلى تومار وق دەگەندەر بولعان. بۇل سوڭعىسى، اتاۋىنان كورىنىپ تۇرعانداي، بولات ماساق ورنىنا، باعالى اڭنىڭ تەرىسىن بۇلدىرمەي، تالدىرىپ تۇسەتىن، نەمەسە بىتەۋدەي ولتىرەتىن سالماقتى، جۇمىر، باسقا ءبىر ۇشتىق ورناتىلعان.
ال اسكەري جەبەلەر، ولاردىڭ ءتۇر-سىپاتى، قولدانىسى مەن ەرەكشەلىكتەرى تۋراسىندا شىڭعىس حان زامانىنداعى كوشپەندىلەردىڭ سوعىس ونەرىنە ارنالعان تاراۋدا بايانداماقپىز. تەك كەز جەبە عانا ەمەس، كوشپەندىلەر ساداعى جانە باسقا دا قارۋلار توڭىرەگىندەگى تولىق سىپاتتاما.
ونەر، ءبىلىم، مادەنيەت
ءتۇز جۇرتىنىڭ شىڭعىس حان زامانىنداعى رۋحاني ءومىرى مەن وزىندىك مادەنيەتىنە قاتىستى ناقتى جازبا دەرەكتەر تىم تاپشى. سول ازعانا ماعلۇماتتىڭ باسىن شالا كەتەيىك.
ولاردىڭ دىبىستىق ءتىلى عانا بار، جازۋ-سىزۋى جوق، دەيدى پەن دا-يا.
بۇل حالىق جازۋدى بىلمەيدى، ءسوز جۇزىندە عانا ۋاعدالاسادى; ايتقان سوزىنەن تانبايدى، دەگەن چاڭ چۋن.
سوڭعى لەپەس – ادامدار اراسىنداعى كەلىسىم-شارت، قۇجاتتى ءىس قاعازدارىنا وراي ايتىلعان.
ال سيۋي تين جازبا سەرىكتەسى پەن دا-يا لەپەسىن ناقتىلاپ، تاراتىپ تۇسىندىرەدى.
اۋەل باستا تاتاردا جازۋ بولعان جوق، دەيدى. الايدا، قازىر ءۇش ءتۇرلى جازۋدى پايدالانىپ وتىر. مۇنىڭ ءبىرىنشىسى – ۇزىندىعى ءۇش-ءتورت تسۋن (شامامەن 10-12 سم) شاعىن تاقتاعا سالىناتىن ادەپكى كەرتىك بەلگىلەر، بۇلار سەنىم-حات ەسەپتى. ەكىنشى – ۇيعىر جازۋى، مۇسىلماندار اراسىنا جۇرەتىن قۇجاتتار وسى تاڭبادا. ءۇشىنشى – قىتاي، قيدان، شۇرجەن ىستەرىنە قاتىستى قۇجاتتار جاسالاتىن قىتاي جازۋى; الايدا، مۇنداي قاعازداردىڭ سوڭىندا، ءسىرا، ساقتىق، ناقتىلىق ءۇشىن، ۇيعىر جازۋىمەن قۇجاتتىڭ كىمگە تيەسىلى ەكەنىن ەسكەرتكەن بىرەر اۋىز ءسوز بولادى، دەيدى.
سونىمەن قاتار، يانتسزين (پەكين) قالاسىنداعى تيەسىلى مەكتەپتەردە ۇيعىر جازۋى ۇيرەتىلەدى جانە تاتار تىلىنەن اۋدارما جاسالادى دەگەن.
بۇل – 1235–1236 جىلدار، ەكە ۇلىس قىتاي-شۇرجەن يمپەرياسىن ءبىرجولا عۇزىرىنا كەلتىرگەن زامان.
تۇرىك قاعاناتى داۋىرىندە كونە تۇرىك (ورحۇن) جازۋى جاپپاي قولدانىستا بولعانى ءمالىم. ەجەلگى دالا مادەنيەتىن اياقاستى ەتكەن ۇيعىر قاعاناتى ەسكىلىكتى جازۋدى دا شەتكە قاعىپ، سوعدى نەگىزدى، كەيىندە ۇيعىر جازۋى اتانعان جاڭا تاڭبالاردى قولدانىسقا ەنگىزدى.
كونە تۇرىك جازۋى بىرتە-بىرتە، مۇلدە ۇمىتىلادى. ۇيعىر قاعاناتى قۇلاعاننان كەيىنگى كەزەڭدە اتالمىش جاڭا جازۋدىڭ ءوزى كومەسكى تارتقانىن كورەمىز. ناقتى دەرەكتەردە ۇيعىر-تۇرىك جازۋىن ساقتاپ وتىرعان تايپا رەتىندە نايمان جۇرتى اتالادى. نايمان حاندىعىن قيراتقاننان سوڭ، شىڭعىس حان بۇل جازۋدى بۇكىل ۇلىسقا مىندەتتەيدى، ەندىگى جەردە ۇيعىر-تۇرىك تاڭبالارى مەملەكەتتىك جازۋعا اينالادى. ۋاقىت وزا كەلە ءداشتى-قىپشاققا كوشىپ، التىن وردادا كەڭىنەن تارالادى. ەكە ۇلىستىڭ قۇرامدى بولىكتەرى شاعاتاي ۇلىسى مەن ەلحان ۇلىسىندا دا رەسمي قولدانىسقا ەنەدى. اقىرى، مۇسىلمانشىلىقپەن بىرگە كەلگەن اراب جازۋى مۇلدە ىعىستىرىپ شىعارعان XV عاسىردىڭ باس كەزى، بالكىم، العاشقى جارتىسىنا دەيىن ءىشىنارا كادەدەن قالمايدى. ال شىعىس تاراپ – حالحا مەن ىشكى موڭعولدا ءبىرجولا ورنىعىپ بەكيدى. جاڭارعان، جەتىلدىرىلگەن قالپىندا 1940 جىلعا دەيىن موڭعول رەسپۋبليكاسىندا كەڭىنەن تارالعان، ىشكى موڭعوليادا كۇنى بۇگىنگەشە قاتاردان شىققان جوق.
ياعني، شىڭعىس حان زامانىنداعى دالا جۇرتىندا جازۋ بولمادى دەگەن تۇجىرىم – شىندىققا جاناسپايدى.
اتاقتى «قاستەرلى شەجىرە» ءوز كەزىندە وسى ۇيعىر-تۇرىك جازۋىمەن تاڭباعا تۇسكەنى كۇمانسىز سانالادى. دەمەك، جازۋ عانا ەمەس، دامىعان، جاي عانا دامىعان ەمەس، بيىك ورەگە جەتكەن ادەبيەت تە بولدى دەگەن ءسوز.
ءسوز ونەرىنىڭ ۇلى دالاعا تىكەلەي قاتىستى نۇسقالارى تەك «قاستەرلى شەجىرە» عانا ەمەس، ءراشيد-ءاد-دين «تاۋاريحىنان» دا ايقىن اڭعارىلادى. ەسكىلىكتى اڭىزدار مەن تولعاۋ ۇلگىلەرى، باتىرلىق جىر ۇزىكتەرى كورىنىس تاپقان. البەتتە، پارسى تىلىنە ءتارجىما، بايانداۋ، مازمۇنداۋ تۇرعىسىندا.
وكىنىشكە قاراي، ەجەلگى ادەبيەت ۇلگىلەرى تۇپنۇسقا قالپىندا ءبىزدىڭ زامانعا جەتپەگەن. (قولداعى «قاستەرلى شەجىرە» – اۋەلگى، تۇرىك ءتىلدى تۇپنۇسقادان جاسالعان تۇرىك-موڭعول ءتىلدى قويىرتپاق اۋدارما دەگەن بايىبىمىز جوعارىدا ايتىلدى.) ايتسە دە، ناقتى تاريحي دەرەكتەردەن سول ەسكىلىكتى كۇندەردە ءتۇز تۇرعىندارى اراسىندا ءسوز ونەرى ايرىقشا دامىعانى قاپىسىز تانىلادى. اسىرەسە شەشەندىك پەن ولەڭ-جىر. بەلگىلى، بەلگىسىز تۇلعالاردىڭ «قاستەرلى شەجىرە» مەن «جيناقتى تاۋاريحتا» كەلتىرىلگەن اڭگىمە، كەڭەستەرى مەن وي-تولعامدارىنان بەينەلى ورنەك، ۇتىمدى تىركەس، ورامدار ناقتى بايقالادى. ءتىپتى، رۋ، تايپالار اراسىندا جۇرگەن ەلشى-جاۋشىلار ارنايى جولداۋ سوزدەرىن تەك ولەڭ، جىرمەن عانا ايتادى ەكەن ء(راشيد-ءاد-دين). جولدانعان سالەم، تالاپ پەن تىلەك بۇرمالانباي، سول قالپىندا جەتۋى ءۇشىن جانە ولەڭ ءسوزدىڭ كوشپەندى جۇرت اراسىنداعى وتىمدىلىگى مەن قۇرمەتىنەن.
ولەڭگە جالعاس ءان-كۇي بار. ءان-كۇيدى سۇيەمەلدەپ، كوتەرەتىن ساز اسپاپتارى بار. ءان اۋەنى، ساز ورايىمەن تولقىناتىن بي بار.
ولەڭ-جىر، سارىن مەن كۇي كوشپەندىلەر تىرشىلىگىنىڭ بارلىق سالاسىندا كەڭىنەن ورىن العان. بەيبىت ءومىر عانا ەمەس، قاندى سوعىس كەزىندە دە.
تاتارلاردىڭ سالتى مىنانداي: مايدان دالاسىنا كەلىپ، تۇزەم قۇرعاننان سوڭ، قولباسىنىڭ دابىل-بارابانى قاعىلعانشا ۇرىس باستالمايدى; وعان دەيىن كۇڭىرەنتە كەرنەي تارتىپ، بار داۋىسپەن ءان سالادى، ارقيلى اسپاپتاردا ويناپ، ولەڭ-جىر ايتىپ تۇرادى، دەيدى ماركو پولو.
ەندى ءبىر تۇستا اۋەلگى ءسوزىن ناقتىلاپ، تاراتىپ جازادى. دابىل قاعىلىپ، ۇرىس باستالعانشا كۇتىپ تۇرعان كەزدەرىندە تاتارلار ءان سالىپ، ەكى ىشەكتى اسپاپتارىن تارتادى، ءسويتىپ، شايقاس الدىندا ولەڭ-جىر تولعاپ، ويىن ويناپ، كوڭىلدەرىن كوتەرىپ جاتادى، دەيدى.
قولباسى جورىققا شىققاندا مۋزىكانتتارىن ء(انشى-كۇيشىلەرىن) وزىمەن بىرگە الا جۇرەدى، دەگەن چجاو حۋڭ.
البەتتە، ءان مەن كۇي، ولەڭ-جىردىڭ بەيبىت كۇندەردەگى كورىنىسى ءتىپتى وزگەشە ءارى جان-جاقتى، مول. اسىرەسە، توي، قوناقاسى كەزدەرىندە.
داستارقان ۇستىندە ۇنەمى ءان ايتىلىپ، كۇي ورىندالىپ جاتادى، دەيدى كارپيني. گيتارا ء(سىرا، ماناعى، ماركو پولو ايتقان ەكى ىشەكتى، دومبىرا كەيىپتى اسپاپ، – م.م.) وينالىپ، ءان ايتىلىپ تۇرماسا، باتۋ دا، باسقا شونجارلار دا قىمىز ىشپەيدى، دەيدى.
ۇلى حان (قۇبىلاي، – م.م.) شاراسىن قولىنا العان كەزدە ارقيلى اسپاپتار قاتارىنان ويناي باستايدى، دەگەن ماركو پولو.
وزبەك حاننىڭ ورداسىندا، توي كەزىندە، قىمىز ءىشۋ ءراسىمى كەزىندە ۇنەمى ءان-جىر ايتىلىپ تۇرادى، دەيدى يبن باتتۋتا.
تاتارلار توي ۇستىندە قىمىز ءىشىپ، ولەڭ ايتىسىپ، ۇلىپ وتىردى، دەپتى استام ءارى توپاس ەلشى استسەلين.
بۇل توي جەتى كۇنگە سوزىلىپتى. ەسەبى، جەتى كۇن بويى ءان مەن جىر.
قولباسىنىڭ (مۇقالى-نويان) ورداسىندا توي-وتىرىس كەزىندە ون ءتورت ىشەكتى اسپاپتا ء(سىرا، جەتىگەن كەيىپتى، – م.م.) ءارتۇرلى ءان-ولەڭدەردى تارتادى. جۇرت ساز اۋەنىمەن اقىرىنداپ الاقان سوعىپ وتىرادى. جانە بيلەيدى. بۇلاردىڭ بيلەرى [قىتايمەن سالىستىرعاندا] ءبىر ءتۇرلى وعاش، دەپتى چجاو حۋڭ.
تاتارلار كىشكەنتاي گيتارادا وينايدى. ءبىزدىڭ گيتارا جوق، بىراق ولاردا بىزدە ۇشىراسپايتىن باسقا دا كوپتەگەن اسپاپ كوردىم، دەيدى رۋبرۋك. گيتاريست ۇرعىلاپ ويناعان كەزدە جۇرت قول سوعادى جانە كۇي اۋەنىمەن جاپپاي بيلەيدى، دەگەن بۇدان ءارى.
بۇل، «گيتارا سياقتى» ەكى ىشەكتى اسپاپ كەڭىنەن تاراعانى بايقالادى.
سارتاقتىڭ ورداسىنداعى ۇلكەن ۇلىقتاردىڭ ءبىرى قوياقتىڭ عۇزىرىنا كەلدىك; ول توردە شالقايىپ، الدىنداعى كىسىلەرىنە گيتارا تارتقىزىپ، بي بيلەتىپ وتىر ەكەن، دەيدى رۋبرۋك.
ءبىز يمەنە باسىپ، قورعانشاقتاي كىرگەندە، جوعارىدا جايعاسقان سىقاتاي تورە قولىنا كىشكەنتاي گيتارا ۇستاپ وتىر ەكەن، دەيدى تاعى ءبىر رەتتە.
ءان-كۇي تەك كوڭىل كوتەرۋ سالتى عانا ەمەس، مەيمانعا، ۇلىق كىسىگە، ەلشىگە ارنالعان وزگەشە سىيلاستىق ەسەبىندە بولىپتى.
ءبىز جۇرتىنا كىرگەن موڭكە حاننىڭ كىسىلەرى جولباسشىمىزدى بارلىق جەردە ءان سالىپ، قول شاپالاقتاپ قارسى الىپ وتىردى. بۇل – باتۋ حاننىڭ ەلشىسىنە كورسەتىلگەن قۇرمەت ەكەن، دەپ جازعان رۋبرۋك.
سۇڭ پاتشالىعىنىڭ وكىلى چجاو حۋڭ قوشتاسىپ، ەلىنە قايتاردا مۇقالى-نويان قوسشى كىسىلەرىنە: «ەلشى ءاربىر قالادا بىرنەشە كۇن ايالداسىن. جاقسى شاراپ، جاقسى تاماق ءىشسىن. جاقسى سىبىزعىلار وينالىپ، جاقسى باراباندار قاعىلسىن!» – دەگەن جارلىق بەرەدى.
البەتتە، ءان-كۇي – بارشا جۇرتقا ورتاق. جانە اجىراماس سەرىك.
تاتارلار اشقۇرساق بولعان كەزدەرىنىڭ وزىندە توق كىسىدەي، ۇنەمى اندەتىپ جۇرە بەرەدى، دەگەن بەنەديكت پولون.
ءان مەن كۇيدەن باسقا دا، كوپشىلىك كوڭىل كوتەرەتىن ارقيلى ويىندار بولعان. سونىڭ ءبىرى – ات جارىس ء(جۋۆايني). ەندى ءبىرى – كۇرەس («قاستەرلى شەجىرە»، ءراشيد-ءاد-دين). بۇل كۇش سىناسۋ ويىنى كەيبىر رەتتە داۋ-داماي، ەرەگەستى شەشۋ تاسىلىنە ۇلاسقان جانە قارۋلى جەكپە-جەك كەزىندەگىدەي ولىممەن اياقتالاتىن رەتتەرى دە ۇشىراسقان. توي، مەرەكە كۇندەرىندە، الاڭسىز، بەيبىت جاعدايدا ساداق تارتىپ، نىسانا اتۋ دا كوڭىل كوتەرۋ، سونىمەن قاتار، اسكەري جاتتىعۋ سانالعان («شىڭعىس حاننىڭ تاسى»، سەنت-كۆەنتين).
بالالار اسىق ويناعان. جازدا عانا ەمەس، قىستا، مۇز ۇستىندە («قاستەرلى شەجىرە»، ءراشيد-ءاد-دين).
ەر-ازاماتتار اراسىندا اتتى دوپ – شاۋعان كەڭىنەن تاراعان. ارىدا ەجەلگى تۇرىكتەر ويناعان ەكەن. جاۋىنگەر شاتو-تۇرىكتەر سولتۇستىك قىتايدى الىپ، كەيىنگى تاڭ (حوۋ تاڭ – 923–936) يمپەرياسىن قۇرعان كەزەڭدە ارنايى دوپ الاڭدارىندا وتكىزىلىپ تۇرىپتى. پاتشالىق سالتاناتتىڭ وزگەشە ءبىر كورىنىسى بولادى. شاۋعان جاي عانا ويىن ەمەس، اسكەري جاتتىعۋ سانالعان. ۇلكەن ۇلىقتاردىڭ ءوزىنىڭ قاتىسۋى مىندەتتى ەكەن. اتتى دوپ كەيىندە قيدان، شۇرجەن مەملەكەتتەرىنە دە تارالادى. ياعني، ەشقاشان دا دالا جۇرتىنان الىستاپ كەتپەگەن. سۇڭ ەلشىسى چجاو حۋڭ پەكيندەگى مۇقالى-نويان ورداسىندا ادەپكى راسىمگە ەنگەن، جالپىعا ۇيرەنشىكتى شاۋعان (قىتايشا «تسزي-تسزيۋي») ويىنىن سىپاتتاپ جازادى. ءار ويىنعا جيىرما شاقتى كىسى عانا قاتىناسادى، ويتكەنى تاتارلار وپىر-توپىردى جاقسى كورمەيدى، دەگەن. بۇگىنگى زەرتتەۋشىلەر اتتى دوپ ويىنى تاتارعا شۇرجەننەن اۋىسسا كەرەك دەپ شامالايدى. وندا ەجەلگى ويىننىڭ ءوز ورتاسىندا ۇمىتىلىپ بارىپ، قايتا ورالۋى دەپ ءبىلۋىمىز كەرەك.
رۋحاني ومىرگە جالعاس قول ونەرى جانە قاجەتتى كاسىپ بار. كاسىبىمىز – تاڭباسىز عىلىم-بىلىمگە نەگىزدەلگەن كەن قورىتۋ، سوعان وراي ارقيلى قارۋ-جاراق سوعۋ ونەرى. تۇرىك تايپالارى ەجەلدەن-اق ماشىقتى تەمىرشى بولعان. مەتالل قورىتۋ، بولات شىڭداۋ ءوز زامانى ءۇشىن بيىك ورەگە جەتتى. بەرەن ساۋىت، الماس جەبە، قيعىر قىلىش، وتكىر نايزا – وسى، اتاۋسىز عىلىم-ءبىلىمىنىڭ ادەپكى كورىنىسى. شىڭعىس حان زامانىنداعى ءتۇز جۇرتىنىڭ سوعىس قارۋلارى قولدانىسى عانا ەمەس، ساپاسى مەن ءبىتىمى تۇرعىسىنان العاندا دا ەڭ جوعارعى دەڭگەيدە بولعانى انىق.
ەندىگى ءبىر، ۇيرەنشىكتى، ماشىقتى شارۋا – تۇرمىستىق ونەركاسىپ. دوڭعالاقتى اربا، ايدىك كوك كۇيمەلەر، ارقيلى كەيىپتەگى كيىز ۇيلەردىڭ سۇيەگىن قالىپتاعان اعاش شەبەرلىگى ايرىقشا كوزگە تۇسەدى. كۇندەلىكتى تىرشىلىك كەبىنە قاجەتتى كيىز باسۋ، تەرى يلەۋ جانە ىستاۋ، كون قاتىرۋ، ارقان، ءجىپ ەسۋ – ءبىر سوزبەن ايتقاندا، مال ونىمدەرىن كادەگە جاراتۋ – جۇپىنى، قارابايىر كەپتە ەمەس، كانىگى شەبەرلىك ورايىندا كورىنەدى.
قول ونەرى كوشپەندىنىڭ تىرشىلىك كەبىنە وراي قالىپتاسقان. پايدالىلىق، توزىمدىلىك جاعىمەن قاتار، اسەمدىك تۇرعىسىنان. ەجەلگى مۇرانىڭ عۇن زامانىنان باستالعان وزگەشە ۇلگىلەرى التايداعى پازىرىق، بەسشاتىر، كۇدىرگى قورىمدارىنان تابىلعان، بۇگىندە سانكت-پەتەربۋرگ ەرميتاجىندا تۇرعان قازىنالاردان ايقىن اڭعارىلادى. بۇل تاراپتا شىڭعىس حان زامانىنان جەتكەن شەكتەۋلى جازبا دەرەكتەر – كيىز ءۇي، ونىڭ ارقيلى مۇكامالى، اسەم ويۋ-ورنەكتەر تۋراسىندا جوعارىدا ايتىلدى. جاپون عالىمدارى التايدىڭ مۇز باسقان ماڭگىلىك قورىمدارىندا سول قالپىندا ساقتالىپ، بۇگىنگە جەتكەن سىرماق، تەكەمەت، كىلەم ويۋلارىنىڭ ساباقتاس جالعاسىن، كەرەك دەسەڭىز، اينا-قاتەسىز قالىبىن كەيىنگى قازاقتان تابادى جانە ەجەلگى مۇرانىڭ تىكەلەي مۇراگەرى كىم ەكەنىن ناقتى ايتقان. بۇل جاعداي كەزىندە سوۆەت عالىمى س. رۋدەنكو شىعارعان ارنايى البومنان دا انىق اڭدالادى. شىڭعىس حان زامانىنداعى، بىزگە تەك سىرتقى سىپاتتاۋى عانا جەتكەن كۇندەلىكتى قولدانىستاعى تۇرمىستىق بۇيىمدار وسى ەكى ارالىقتان ورىن السا كەرەك.
ءتىل
شىڭعىس حان اتقا مىنەر قارساڭدا جانە قۋاتتى، بايتاق يمپەريا قۇرىلعاننان سوڭعى كەزەڭدە ۇلى دالانىڭ بايىرعى جۇرتى قاي تىلدە سويلەدى؟ موڭعول تىلىندە دەگەن ۇعىم قالىپتاسقان. ويتكەنى، نەگىزگى، بيلەۋشى حالىق جانە باسىم كوپشىلىك، ءتىپتى، تۇگەلگە جۋىق جۇرتى – موڭعول بولدى، مەمەلەكەت اتاۋى دا سونداي – ەكە موڭعول ۇلىسى دەسەدى. جالعىز-اق تۇزەتۋ – موعۇل حالقى، سوعان وراي ەكە موعۇل ۇلىسى. شىن مانىسىندە، “موعۇل” – ەتنيكالىق ەمەس، ساياسي بىرلىك اتاۋى دەدىك. ال ۇلى دالانىڭ ەجەلگى، تۇراقتى حالقى – عۇن ءداۋىرىن ايتپاعاندا، ۇلى تۇرىك قاعاناتى زامانىنان باستاپ، تۇرىك تەكتى رۋ-تايپالار بولاتىن. بۇلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ نەگىزگى جانە ورتالىق قۇرىلىمدار – كەرەي، نايمان، مەركىت، جالايىر، قوڭىرات… وسى ارادا ايالداي تۇرايىق.
شىڭعىس حان يمپەرياسى تۇتاسىمەن موڭعول ۇلەسىنە تيەسىلى دەپ تانىلعاننان سوڭ، ۇلى دالانى باعزىدان جايلاعان اتاقتى تايپالار تۇگەلدەي (قاراسىنى شەكتەۋلى وڭعىتتان باسقاسى) موڭعول دەپ جاريالاندى. سول ۇعىممەن ءبىر ءجۇز، ەكى ءجۇز جىل ءوتىپتى. البەتتە، باسىنان-اق اقيقاتىن ايتقان عۇلامالار بولماي قالعان جوق. ماسەلەن، اعىلشىن وقىمىستىسى گەنري حوۆورس شىڭعىس حان زامانىندا ۇلى دالادا سالتانات قۇرعان نەگىزگى رۋ-تايپالاردىڭ بارلىعى دا تۇرىك تەكتى بولاتىن دەپ جازادى (1876). ودان سوڭ، ء“وزىمىزدىڭ” دەپ ايتايىق، ن. اريستوۆ – 1896 ج. جانە بارىنەن بۇرىن ن. بەرەزين – 1863 ج. بىراق ەۋروپا جانە ورىس عىلىمىندا وسىعان كەرەعار بايلام قالىپتاستى.
بەلگىلى، دۇنيە ءبىر ورىندا تۇرمايدى. حح عاسىردا اقيقات پەردەسى اشىلا ءتۇستى. اۋەلدە ەسكىلىككە جەتىك، تەك قانا تۇپنۇسقا دەرەكتەر نەگىزىندە جۇمىس جاساعان قىتاي تاريحشىلارى (تۋ تسزي، كە شاومين، ۆان گوۆەي), وعان جالعاس جاپون بىلگىرلەرى (ك. سيراتوري، م. موري) تەكسەرىس، تانىم ايماعىن مەيلىنشە كەڭەيتەدى. بۇلاردىڭ سوڭىن الا باتىس عالىمدارىنىڭ ءبىرازى (پ. راتچنەۆسكي، ل. حارتوگ، ر. گرۋسسە) شىنتۋايتقا بەت بۇرادى. شىڭعىس حان ءداۋىرى – ءحىىى عاسىردا ۇلى دالانى مەكەندەگەن نەگىزگى تايپالار تۇگەلدەي دەرلىك تۇرىك بولىپ شىقتى. وعان ەسكىلىكتى، ناقتى دەرەك، بۇلتارتپاس دالەلدەر تابىلدى. سول زاماندا ىرگەلى پاتشالىقتار ۇيتقىسى بولعان، سانى مول، قۋاتى زور نايمان، كەرەي تايپالارى جانە شاعىن بولسا دا سالماقتى وڭعىت – ەشقانداي كۇمانسىز، تۇرىك ناسىلىنەن ەكەن. كوپ ۇزاماي، ازعانا “كىلتيپانى” بار قوڭىرات پەن جالايىر دا وسى توپقا جاتقىزىلدى. ايعاق، دالەل، كۋالىك اتاۋلىنى تۇگەندەمەي، جيناقتاپ ايتقاندا. كەرەي، نايمان، قوڭىرات، مەركىت، جالايىر… ەندى نە قالدى؟ قالىپتى.
اۋەلگى، تەرىس قازىقتان ارقان ءۇزىپ كەتە الماعان عىلىمي جۇرتشىلىق ەندى باسقاشا جال تابادى. كەرەي، نايمان، مەركىتتىڭ باعزىداعى تۇرىك تەگى راس، بىراق ءح–حى عاسىرلار – قيدان وكتەمدىگىنە بايلانىستى موڭعولدانۋعا ءماجبۇر بولعان. دالالىق كوشپەندىلەردىڭ ەكى ءجۇز جىل بويى ءلاۋو يمپەرياسىنىڭ زورلىق-زومبىلىعىن مويىنداماي، ۇنەمى سوعىس جاعدايىندا بولعانى، باز-بازىندا وتارشىلدان ىرگەسىن بولەكتەپ، تاۋەلسىز كۇن كەشكەنى قاپەرگە الىنبايدى. ءتىپتى، بوداندىق احۋالدىڭ وزىندە تەك الىم، البان تولەۋمەن شەكتەلىپ، ءوز قونىسىندا، ءوز بەتىمەن، بولەك وتىرعانى، ساقارا جۇرتىنىڭ ۇستىنەن قيدان تاسقىنى قاپتاماعانى، ءتىپتى، بىرمە-بىرگە كەلگەندە، تەرىستىك قىتايدى بيلەپ، سول تاراپتا، شالعاي جاتقان قيدان جۇرتىنىڭ ۇزىن سانى كوشپەندى تۇرىك قاۋىمىنان كەم بولماسا، ارتىق ەمەسى ەشقانداي ەسەپكە جاتپايدى. موڭعول تەكتى قيدان بيلەپ وتىر، – ءبىتتى. ياعني، ح جانە ودان بۇرىنعى ىقىلىمداردا تۇرىك، ەندى، قيدان ىقپال-اسەرىمەن ءتىلىن ۇمىتىپ، ادەت-عۇرىپ، ءداستۇر-سالتىن، ءتىپتى، تەگىن دە وزگەرتىپ، شىڭعىس حان زامانىنا كادىمگى موڭعول بولىپ جەتكەن. تەك وسى الپاۋىت ءۇش تايپا عانا ەمەس، جالايىر مەن قوڭىرات، ۇراڭقاي جانە تاعى قانشاما قاۋىم. اۋەلدە تۇرىك، ودان سوڭ موڭعول. ارى قاراي، ارى ەمەس، بەرى قاراي جىلجىپ، كەيىنگى قازاق جۇرتىنداعى اسا ءىرى تايپالار بولىپ تابىلاتىن اتتاس قۇرىلىمدار جانە كۇنى كەشەگى باشقۇرت، وزبەك، نوعاي، قاراقالپاق ءhام باسقا دا تۋىستاس حالىقتار قۇرامىنداعى ەسىمدەس رۋلار مەن سۇيەكتەر نەگە تۇرىك تەكتى جانە تۇرىك ءتىلدى دەسەك، ونىڭ دا الگىندەي وزگەشە قيسىنى بار ەكەن. تاريحي جاعداي جانە قورشاعان ورتا اسەرىمەن ماناعى، تۇرىكتەن موڭعول شىققان قانشاما حالىق ەندى قايتادان تۇرىكتەنەدى. ءبارى دە وپ-وڭاي. پارىقسىز دولبار ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. بىزدەن ءجۇز ەلۋ جىل بۇرىن ي. بەرەزين ايعاقتاپ كەتكەن.
اتالمىش التى رۋعا ەشقانداي تالاس بولماسا كەرەك. وڭعىتتىڭ اۋەلدەن-اق بەتى اشىق. قاراسىنى قالىڭ، ايبىندى تاتار دا تۇرىك تەكتى دەپ دالەلدەنگەن. بۇلاردىڭ قاي تىلدە سويلەگەنى، كىسى ەسىمدەرى، جەر اتاۋلارىن بىلاي قويعاندا، ءراشيد-ءاد-دين تاريحىنان انىق اڭدالىپ تۇر. سونىمەن – كەرەي، نايمان، مەركىت، قوڭىرات، جالايىر، ۇراڭقاي، وڭعىت ءhام تاتار. ءبارى دە تۇرىك. الميساقتان شىڭعىس حان زامانىنا دەيىن. الدىڭعى قاتارلى تاريح عىلىمىندا باياعىدا شەشىلگەن اقيقات ماسەلەنى قايتادان شيىرعا سالماي، وسى تۇيىنگە توقتايىق.
ەندى ەكىنشى قاتارداعى رۋ-تايپالار بار. ولاردىڭ تۇرىكتىگىنە اۋەل باستان-اق ەشقانداي كۇمان بولماعان. اتاپ ايتقاندا، نەگىزىنەن بايقال توڭىرەگىن، ەنيسەي اڭعارى، بارعۇجىن-توقىم ايماعىن مەكەندەگەن جۇرت: تەلەس، تولەڭگىت، توقاس، بارعۇت، تۇمات، بايىس، بايجىگىت، تاز، قۇرىقان… ەكە ۇلىسقا وسىلارعا جالعاسا قوسىلعان قىرعىز بەن ۇيعىر، قارلۇقتى ايتپاي-اق قويايىق. ماڭعىت پەن قاتاعان ماسەلەسى دە ونشالىق قيىن ءتۇيىن ەمەس. ەسىمدەر تىزبەسى، قاناتتاس رۋلارمەن ءوزارا قارىم-قاتىناسى بۇلاردىڭ دا تۇرىك تەگىنە ءدۇدامال قالدىرمايدى. قوڭىراتتىڭ ءبىر تارماعى بولىپ ەسەپتەلەتىن قورالاس تا وسى توپتا.
سوندا… تازا، انىق موڭعول – ول زاماندا ەشبىر ەسەپتە جوق، ءتىپتى، اتى دا اتالمايتىن حالحا جانە قيىر شەتتە جاتقان ورمان جۇرتى: قورى، بۋريات جانە تاعى بىرنەشە، ارعى تاريحتا اتاعى، كەيىنگى تاريحتا دەرەگى جوق ۇساق رۋلار عانا قالادى. دەسە دە، سانى شەكتەۋلى، دارمەنسىز قاۋىم ەمەس. ورماندى دالا القابىن قونىستانعان، قاراسىنى مول، جاۋىنگەر ويراتتى ايتپاعاندا، ىلكىدە عانا ۇلى يمپەريا قۇرعان، ءالى دە قۋاتى زور، ۇزىن سانى 750 مىڭنان اسىپ جىعىلاتىن قيدان جۇرتى بار. بىراق بۇلاردىڭ ءبارى دە ۇلى دالادان تىسقارى ايماق. ال شىڭعىس حاننىڭ اتا جۇرتى دا، اۋەلگى بيلىككە جەتكەن، حاندىق ۇلىس ۇيىستىرعان مەكەنى دە وسى ۇلان-بايتاق، ورتالىق ساقارا بولعانى ءمالىم. ال بۇل كىسىمىز قيات رۋىنان شىققانى بەلگىلى. سوندا قيات كىم؟
قيات بۇرىن دا، كەيىن جانە كۇنى بۇگىن دە موڭعول ەسەبىندە. ءتىپتى، “قيات” ەتنوميمى كولەڭكەدە قالىپ، ونىڭ ورنىنا “موڭعول” دەپ قانا جازىلاتىنى بار. قايتكەندە دە، قيات رۋى موڭعول اتانادى. ويتكەنى… شىڭعىس حانىڭ ءوزى موڭعول. جۇمىرتقا ءبىرىنشى مە، تاۋىق ءبىرىنشى مە دەگەندەي، شىڭعىس حان موڭعول بولعان سوڭ قيات تا موڭعول بولا ما، كەرىسىنشە، قيات – موڭعول بولعاندىقتان شىڭعىس حان دا موڭعول بولا ما؟ ەكەۋى تىعىز بىرلىكتە سياقتى.ءتۇبىن قازا كەلسەك، كۇمان ەمەس، تۇمانعا جولىعادى ەكەنبىز. قيات نەگە ەشقانداي ءدۇدامالسىز موڭعول دەپ بەكىتىلۋى كەرەك؟ تەك بۇرىن بايلانىپ كەتكەندىكتەن عانا ما؟ وندا نايمان مەن مەركىت، كەرەي مەن قوڭىرات… جانە باسقالارى نەگە سول “موڭعول” قالىبىنان اينىپ، تۇرىككە شىعىپ كەتتى؟ باجايلاپ قاراساڭىز، ءداپ سونداي تاعدىر – بولمىستان ەمەس، جاڭىلىستان قالىپتاسقان قاتەگە كوز جەتەدى. ەندى قاراڭىز.
قيات رۋىنىڭ شىعۋ تەگى – ءبورى ءناسىلى جانە ەرگەنە-قوڭ وقيعاسى – ەجەلگى تۇرىك ءاپساناسىنىڭ ءبىر تارماعى بولىپ تابىلادى. شىڭعىس حان ۇستانعان ءتاڭىرى ءدىنى – تۇرىك تايپالارىنىڭ باعزى، ءداستۇرلى ءدىنى. ارعى زامانداعى موڭعول تەكتى جابايى شيۆەيلەردىڭ، بەرگى تاريحتاعى تاڭباسى مول قيدانداردىڭ ءتاڭىرى ءدىنىن تۇتىنعانى جونىندە ەشقانداي كۋالىك جوق. ءبورى ناسىلىنەن جارالعان، كوك تاڭىرىنە تابىنعان شىڭعىس حاننىڭ اتا-بابالارىنىڭ ءبارىنىڭ دە ەسىمدەرى ەسكىلىكتى، تازا تۇرىك نەگىزدى. شىڭعىس حاننىڭ اۋلەتى “التىن ۇرىق” اتانادى. بوگدە جۇرت – “جاد”، ياعني “جات”. اعايىنداس تۋىستار قاشاندا ناقتى تۇرىكشە، “اعا-ءىنى” (“اكا ۆا يني” – ءراشيد-ءاد-دين، ءجۋۆايني) دەپ بەلگىلەنسە، وتباسىنداعى كەنجە ۇلدىڭ وزگەشە تالايى بار – جالپى تۇرىك قاۋىمى، ونىڭ ىشىندە كەشەگى ءhام بۇگىنگى قازاق راسىمىندە قالىپتاسقانداي، قارا شاڭىراق يەسى، ياعني نەگىزگى مۇراگەر.
وسى كەنجە ۇل ءوزىنىڭ تۋاسى ەسىمىمەن قوسا، “وتشىگەن” دەپ اتالادى. بۇل – شىڭعىس حاننىڭ ارعى بابالارىنان بەرى جالعاسىپ كەلە جاتقان ءراسىم ەكەنى كورىنەدى. ماسەلەن، قابۇل حاننىڭ التىنشى (كەيبىر دەرەكتە جەتىنشى) ، كەنجە ۇلى – تاۋدان-وتشىگەن. ەكىنشى ۇل بارتان-باحادۇردان تۋعان ەسۋگەيدىڭ ءىنىسى – ءدارىتاي-وتشىگەن. ال تەمۋجىننىڭ ءوزىنىڭ ەڭ كىشى ءىنىسى – تەمۋگە-وتشىگەن. بۇل تەمۋگە شىڭعىس حان بيلىككە جەتكەننەن سوڭعى زاماندا مۇلدە كۇشەيىپ، ەندى ءوز ەسىمىمەن ەمەس، اۋلەتتەگى ايرىقشا قۇقىعى بويىنشا وتشىگەن اتاعىمەن تاريحقا ەنەدى.
“وتشىگەن” اتاۋىنىڭ ەتيمولوگياسىنا قاتىستى ورنىقتى پىكىر بار. شىعىس پەن باتىس زەرتتەۋشىلەرى عانا ەمەس، بۇگىنگى موڭعول وقىمىستىلارى دا ءبىر اۋىزدان ماقۇلداعان. تۇرىكشە “وت” جانە “تەگىن” دەيتىن ەكى سوزدەن قۇرالعان، كادىمگى، جاناتىن وت ءhام تەگىن – حانزادا; ورىس عالىمدارى ءوز تىلدەرىندە “پرينتس وگنيا” دەپ ايعاقتايدى، ياعني وت (وشاق) يەسى پاتشازادا. قۇدىرەتتى شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ اۋلەتىندە وسىلاي ەكەن. موڭعول تىلىندە «مۇراگەر حانزادا” ماعناسىنداعى “تەگىن” دەيتىن ءسوز جوق، ال وت – “گال”. سوندا، موڭعول شىڭعىس حاننىڭ ارعى اتالارى، بەرگى جۇراعاتى كەنجە ۇلدىڭ مارتەبەسىن ايعاقتايتىن اتاۋدى نەگە تۇرىك تىلىنەن العان؟ بۇل جاعىنا ەشكىم باس اۋىرتپايدى.
شىڭعىس حان سارتاۋىل سوعىسى كەزىندە، بۇحاراعا كەلىپ كىرگەندە، الەمدىك شاhاردىڭ باستى ادامدارىن، عۇلامالار مەن باي-باعلانىن جيناپ، حان مەشىتىنىڭ مىنبەرىنەن ءسوز سويلەيدى ء(جۋۆايني، ءراشيد-ءاد-دين). قاي تىلدە؟ بۇحارا جۇرتى تۇگەل تۇرىك، ونداعى سارت-ساۋان دا تۇرىكشە جاقسى بىلەدى. ال شىڭعىس حان موڭعول… جانە جيحانگەردىڭ ءوزىنىڭ تۋما تىلىنەن باسقا ءتىل بىلمەگەنى تاريحي جازبالاردا ناقتى تاڭبالانعان. چجاو حۋڭ ايتادى. وكەتەي قاعاننىڭ اۋزىمەن ءجۋۆايني كۋالاندىرادى. ەندەشە، شىڭعىس حانىڭ بۇحارا مەشىتىندە ءسوز سويلەۋى شىندىققا كەلمەيدى دەپ شەشەدى باتىس بىلگىرلەرى. ال شىعىستا، سول كەزدە جانە ودان كەيىنگى زاماندا ەشكىم كۇماندانباعان. جازبا، تاريحي دەرەكتەر ءوز الدىنا، وسى ەرەكشە كورىنىستى بەينەلەيتىن قانشاما اسەم سۋرەت سالىنعان. ياعني، ومىردە بولعان، ناقتى وقيعا سانالادى. شىڭعىس حان بۇحارادا، باس مەشىتتە سويلەگەن. ياعني، بۇحارا جۇرتىنا دا ۇعىنىقتى تۇرىك تىلىندە. (البەتتە، شىعىستاعى تۇرىك تايپالارى مەن باتىستاعى تۇرىك قاۋىمىنىڭ تىلىندە وزىندىك ديالەكتىلىك ايىرما بار. بىراق ءتىلدىڭ نەگىزگى سوزدىك قورى بىردەي، سويلەمنىڭ قۇرىلىم جۇيەسى ورتاق. ەسەبى، ەكى تاراپ ءۇشىن دە ءوزارا تۇسىنىكتى. ءتىپتى، تۋىستاس لۇعاتتار اراسى بۇرىنعىدان الدەقايدا الىستاپ، تايپا ەمەس، حالىق تىلدەرى قالىپتاسقان كۇنى كەشەگى – حح عاسىردىڭ باس كەزىنە دەيىن وسىلاي بولىپ كەلدى. بۇل سىپات بۇگىن دە ءبىرجولا جويىلىپ كەتكەن جوق، قازاق پەن تاتار، قىرعىز بەن وزبەك ارالىق كوپىرسىز-اق ەركىن ۇعىسادى.)
ەگەر شىڭعىس حان تەمۋجىن كەزىنەن باستاپ، كەرەي وڭ حاننىڭ عۇزىرىندا بولسا، وڭ حاننىڭ كومەك، قولداۋىمەن قورلىقتان قۇتىلىپ، اۋەلگى مارتەبەسىنە جەتسە، قۇدىرەتتى وكىل اكەسىمەن قاي تىلدە سويلەسكەن؟ بۇدان سوڭ تەك كەرەي عانا ەمەس، نايمان، قورالاس، وڭعىت، ۇراڭقاي جانە باسقا دا تۇرىك تايپالارىمەن كەلىسىپ، جاۋلاسىپ، بىرلەسىپ جاتسا، ولاردىڭ باسشى، قوسشى، ەلشىلەرىمەن قاي تىلدە قاتىناس جاساماق؟ تۋعان اناسى وگىلەن – قوڭىرات، باس بايبىشەسى بورتە تاعى دا قوڭىرات ەكەنىن اراعا تارتپاعاندا. ال شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ انا تىلىنەن باسقا ءتىل بىلمەگەنى تۋرالى ايتتىق.
ءبارىن جيناپ قويعاندا، بۇكىل ۇلى دالانى عۇزىرىنا كەلتىرگەن شىڭعىس حان قاراۋىنداعى قانشاما حالىق – ۇلىستىڭ، بۇگىندە ماعلۇم بولىپ، ناقتى دالەلدەنگەندەي، تۇگەلگە جۋىق دەمەسەك تە، باسىم كوپشىلىگىن قۇراپ وتىرعان تۇرىك تەكتى جۇرتىمەن، ولاردىڭ باسشى، قوسشى كوسەمدەرىمەن، مىڭ سان اسكەردى ۇيىرگەن باحادۇر، نوياندارىمەن قاي تىلدە سويلەسىپ، قالاي ۇعىنىسپاق، قالاي پاتشالىق قۇرىپ، قايتىپ قول باستاماق؟ جۇمباقتىڭ شەشۋى وپ-وڭاي. تۇرىكشە سويلەسەدى، تۇرىك تىلىندە باسقارادى. ءوزىنىڭ انا تىلىندە.
بەرىگە تارتساق، شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى، قىتايدى ءبىرجولا قاراتقان، الەمگە ايگى قۇبىلاي حان دا جالعىز-اق تىلگە جەتىك ەكەن. انا ءتىلى – تۋعان اناسى، كەرەي قىزى سۇرعاقتاننىڭ ءتىلى. “تۇرىك-تاتار ءتىلى” دەپ ايعاقتاعان ماركو پولو. قۇبىلايدان بۇرىن التىن وردا تاعىنا وتىرعان بەركە حان مىسىر-ماملۇك سۇلتانى بەيبارىستىڭ مەملەكەتتىك اراب لۇعاتىمەن جازىلعان جولداما-حاتىن “تۇرىكشە”، ارنايى اۋدارما نۇسقاسى بويىنشا، ءوز قۇلاعىمەن تىڭدايدى جانە ورداداعى ۇلىقتاردىڭ ءبارى دە بۇل جاعدايعا، ياعني جولدامانىڭ تۇرىك-قىپشاق تىلىندە وقىلۋىنا ۇلكەن ريزاشىلىق بىلدىرەدى ء(ابد-ءاز-زاحير، ءال-ءمۇفاددال – تيزەنگاۋزەن بويىنشا). ال قۇبىلاي دا، بەركە دە ورتاق اتالارى شىڭعىس حاننىڭ كوزى تىرىسىندە دۇنيەگە كەلىپ، ەرجەتكەن تۇلعالار. قوسالقى دەرەكتەرگە قاراعاندا، بۇلاردان جاسى ۇلكەن، قوڭىرات قىزى ۇكىدەن تۋعان باتۋ حاننىڭ دا انا ءتىلى تۇركي بولعانى كۇمان تۋعىزبايدى. وكەتەيدان سوڭعى كۇيىك قاعان دا ولگەن، ۇلىستىڭ الماعايىپ كەزەڭىندە سۇرعاقتان-قاتىننىڭ جانە باسقا دا “التىن ۇرىق” وكىلدەرىنىڭ اتىنان بارعان جاۋشىلارمەن اراداعى اڭگىمەدەن اڭعارامىز. ال كارپينيدى قابىلداعان كەزىندە ارالىق ءتىلماش – قۇمان، ياعني قىپشاق ەكەن. الىستان كەلگەن ەلشىمەن قىپشاق ءتىلى ارقىلى ۇعىسادى.
قاراقورىمعا، ۇلى قاعاننىڭ دارگەيىنە باس ۇرۋعا كەلگەن بودان جۇرت امىرلەرى، ارقيلى ديپلوماتيالىق ماقساتتا الىس ولكەگە اتتانعان باتىس ەلشىلەرى وزدەرىنىڭ بار شارۋاسىن ارنايى ءتىلماشتار كومەگىمەن اتقارعانىن كورەمىز. موڭعول ەمەس، تۇرىك ءتىلدى اۋدارماشىلار. ماسەلەن، ورىس كنازى ياروسلاۆتىڭ قاسىندا تەمەر (تەمىر) دەگەن قىپشاق ءتىلماش-قوسشىسى بولادى. بۇل قىپشاق، ارينە، قيىرداعى حالحا ءتىلىن قايدان ءبىلسىن، قىپشاق تىلىندە سويلەيدى. تەمىر سول ساپارىندا قاراقورىمعا كەلىپ جاتقان ريم پاپاسىنىڭ ەلشىلەرىنە دە كوپ كومەك جاسايدى. پلانو كارپينيدىڭ مەملەكەتتىك حاتشى شىڭقاي جانە باسقا دا ۇلىقتارمەن اراداعى كەلىسسوزىندە، اقىر سوڭىندا كۇيىك قاعاننىڭ قابىلداۋىندا تىكەلەي ءتىلماش قىزمەتىن اتقارادى. البەتتە، ميسسيا قۇرامىنداعى، تاتار (موڭعول ەمەس!), ياعني بۇل رەتتە قىپشاق-تۇرىك ءتىلىن ءبىرشاما بىلەتىن بەنەديكت پولون مەن تاتار-تۇرىك تىلىندە سويلەيتىن عۇزىرلى تۇلعالار اراسىنداعى قوسىمشا دانەكەر رەتىندە. كارپيني كەلەر جولدا دا، قايتار جولدا دا وسىنداي، قىپشاق ءتىلدى اۋدارماشىلار ارقىلى بار قاجەتىن تاۋىپ وتىرعان. ال رۋبرۋك باتۋ حاننىڭ ۇلى سارتاقتىڭ ورداسىندا “تۇرىكشە جانە ارابشا بىلەتىن” ارميان سۆياششەننيكتەرىن كورەدى ءhام بۇرنادا كيپردە جولىققان، “سيريا، تۇرىك، اراب تىلدەرىن بىلەتىن” الدەبىر تانىسىمەن ۇشىراسادى. ريم پاپاسىنىڭ ماربەلى جولداۋىنىڭ اراب جانە سيريا تىلدەرىنە كوشىرىلگەن ءتارجىما نۇسقالارى بار ەكەن. ەندى قوياق دەگەن ۇلىق تيەسىلى حاتشىلارىن اكەلىپ، جاڭاعى كىسىلەردىڭ كومەگىمەن اۋدارما جاساتىپ الادى. البەتتە، ەسكى تانىس پەن ارمياندار جاقسى بىلەتىن تۇرىك تىلىنە. سارتاققا تاپسىرۋ ءۇشىن. جانە رۋبرۋك اتالمىش ارمياندار سارتاقپەن ارادا دانەكەر بولعانىن تاعى ءبىر تۇستا ەسكە تۇسىرەدى. ويتكەنى، اۋەلدەن-اق بايقالىپ قالعانداي، رۋبرۋكتىڭ ءوزىنىڭ ەلدەن ء(سىرا، كونستانتينوپولدەن) ەرتىپ العان، ارينە، تۇماندى تۇكپىردەگى موڭعول ءتىلىن ەمەس، اشىق ىرگەدەگى قىپشاق ءتىلىن بىلەدى دەپ سەنگەن، ءوزى ايتقانداي، قۇداي جولىنداعى ارنايى ءتىلماشى ءتىپتى شورقاق ەكەن. قاراقورىمدا، موڭكە قاعاننىڭ الدىندا، بارلىق ءسوزىن جەتكىزە الماي، اجەپتاۋىر قيىندىق كورگەنىمەن، كوپ ۇزاماي-اق رۋبرۋك وسىندا ءدىني ساپارمەن يەرۋساليمنەن كەلگەن، ارقيلى امالمەن ارمەنيادان كەلگەن، جەرگىلىكتى تىلگە جەتىك موناحتار ارقىلى ىزدەگەن ماعلۇمات، دەرەكتەرىن تۇگەل تابادى. تەك ءدىني كىسىلەر عانا ەمەس. باتۋ حاننىڭ باتىس جورىقتارى كەزىندە تۇتقىن بولىپ كەلىپ، ونەرىمەن، ءىستىڭ ساتىمەن جاقسى ورنالاسقان نەمىس، فرانتسۋز، ماجار، ورىس شەبەرلەرىمەن دە ەتەنە ارالاسادى. ولاردىڭ كەيبىرى تۋراسىندا “قۇمان ءتىلىن جاقسى بىلەدى” دەپ ەسكەرتىپ وتىراتىنى بار. شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ شەگىنە ەنگەننەن بەرگى ۇزاق كۇندەر مەن قانشاما ايلار بويى ءوزى دە ءتىل سىندىرىپ قالعان رۋبرۋك قىپشاق-تۇرىك ديالەكتىسى مەن تاتار-تۇرىك ديالەكتىسىنىڭ اراسىندا بوتەندىك بار دەپ بىلمەگەنى، ءبارىن ءبىر ءتىل ساناعانى كورىنىپ تۇر.
كوپ ۇزاماي، بۇكىل باتىس ەۋروپا ءۇشىن تاقاۋداعى التىن وردا عانا ەمەس، قيىرداعى قىتايمەن، ياعني يمپەريا ورتالىعىمەن ارالىقتاعى ارقيلى قاتىناس – ادەپكى جاعدايعا اينالادى، جىبەك جولىنىڭ شەگىندەگى ەكى-جاقتى ساۋدا-ساتتىق، ەركىن ءجۇرىس ۇيرەنشىكتى قالىپقا تۇسەدى. بۇل رەتتە قىرىم، ازاۋ ايماعىندا سۋداق، كافا، تانا سياقتى تىرەك شاhارلارى بار گەنۋيا مەن ۆەنەتسيا جۇرتشىلىعى ۇلكەن ۇتىسقا شىعادى. باسقا ەۋروپالىقتار دا وسى قالالار ارقىلى شىعىسقا جول اشادى. سوعان وراي تۇرىك (تۇرىك-قىپشاق، تۇرىك-تاتار) ءتىلىنىڭ ءمان-ماڭىزى ايرىقشا كوتەرىلەدى. تۇرىك تىلىنە جەتىك اعايىنداس ءۇش پولونىڭ قۇبىلاي ورداسىندا ۇلكەن سىي-قۇرمەت كورگەنى، ۇلىستىڭ اكىمشىلىك قىزىمەتىنە دەيىن ارالاسىپ، قاجەتتى ساۋداسى ورگە باسقانى بەلگىلى. باتىستان شىققان جانكەشتى جيحانكەز، ءدىندار ۋاعىزشى، پايداگەر كوپەستەر تۇرىك ءتىلىن ۇيرەنىپ، تانۋعا تىرىسادى، قاجەتتى شارۋاسىنا وراي ءتىلماش جالدايدى. بۇل رەتتە فلورەنتسيالىق فرانچەسكو پەگولوتتي ارنايى جولباسشى كىتاپ تا جازعان ەكەن (1338). كافاعا تۇسسەڭىز، ودان ءارى قىتايعا جەتۋ ءۇشىن 279 كۇن كەرەك، دەيدى. جولدىڭ ەرەكشەلىگى مەن قيىندىعى، قاجەتتى جاراق-جابدىق، اس-سۋ جايىن ايتا كەلە، ەڭ ماڭىزدى ماسەلە – جاقسى ءتىلماش جايىنا نازار اۋدارادى. بۇل ءتىلماش جانە باسقا دا قىزمەتشىلەر قۇمان، ياعني قىپشاق ءتىلىن جەتىك ءبىلۋى شارت، دەپتى. ەسەبى، قىرىمنان تارتىپ، قىتايعا جەتكەنشە – بۇكىل شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ شەگىندە تۇرىك-قىپشاق ءتىلى كەڭىنەن قولدانىستا بولعان، قىتايدىڭ ءوز ىشىندە دە، ءتىپتى، حان سارايىنا دەيىن، وسى لۇعات ارقىلى بار قاجەتىڭىزدى وتەپ، بار شارۋاڭىزدى بىتىرەسىز.
بەرىدەگى موڭكە مەن باتۋ، سارتاق، قۇبىلاي مەن كۇيىك، بەركە، ارىداعى شىڭعىس حاننىڭ وزىنە قاتىستى قانشاما كۋالىك، ناقتى، تاريحي دەرەكتەر ۇلى دالادان وربىگەن جالپى جۇرت قانا ەمەس، بيلەۋشى اۋلەت – قيات ءناسىلى دە تۇرىك ءتىلدى بولعانىن ايعاقتايدى. تۇرىك ءتىلدى عانا ەمەس، تۇرىك تەكتى. ءتورت تاراپتى بىردەي قاپتاعان تۇرىك رۋلارىنىڭ قاق ورتاسىندا وتىرعان، جالايىرمەن ەجەلدەن ارالاس، قوڭىراتپەن عاسىرلار بويى قۇدا-اندالى، كەيىنگى زاماندا كەرەيگە وداقتاس-بودان بولعان قياتتىڭ باسقاشا تۋمىسى مۇمكىن دە ەمەس. قالعانى ءوز الدىنا. وسى ورايدا، قياتتىڭ موڭعول تەگىنە قاتىستى العاش رەت كۇمان بىلدىرگەن – زاكي ءۋاليدي توعان بولاتىن. بىراق وسىنداي تۇرىكشىل تاريحشىنىڭ ءوزى قالىپتاسقان ۇعىمدى تولىعىمەن مانسۇقتاي الماپتى. ءسىرا، قيات – موڭعولدانعان تۇرىك تايپاسى بولسا كەرەك دەپ قانا توقتايدى.
قياتتىڭ، ياعني شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ موڭعول تەگىنە قاتىستى كۋالىك-دەرەكتەردىڭ كەيبىرى موڭعولشىل بىلگىرلەردى تىعىرىققا تىرەگەن جاعدايلارى بار. ماسەلەن، نايمان تايان حاننىڭ ءموردارى ۇيعىر تاتاتۇڭعانىڭ جايى. تۇتقىنعا ءتۇسىپ، كەڭشىلىك العاننان سوڭ تاتاتۇڭعا شىڭعىس حاننىڭ بالالارىن وقىتادى. ءوزى ۇيعىر-تۇرىك، سوندا قاي تىلدە؟ ارينە، موڭعولشا، ويتكەنى تاتاتۇڭعا نايمان-موڭعول قىزمەتىندە بولعان، سوندىقتان موڭعول ءتىلىن جاقسى بىلگەن دەپ بەكىتىپ ەدى. ال اقىر تۇبىندە نايمانىڭىز موڭعول ەمەس، تۇرىك بولىپ شىقتى. سوندا تاتاتۇڭعا موڭعول شىڭعىس حاننىڭ موڭعول بالالارىن قالاي وقىتپاق؟ ەندى بۇعان دا كەرەمەت قيسىن تابىلادى. نايمان حاندىعى شۇرجەن يمپەرياسىمەن ديپلوماتيالىق قاتىناستا بولدى عوي، ال ءشۇرشىت قاراۋىنداعى ءبىراز جۇرت، ونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتەر دە موڭعول تەكتى قيدان، ءوزى دە بيىك مانساپتى تاتاتۇڭعا موڭعول ءتىلىن وسى، ارالىقتا جۇرەتىن ەلشى، كەلگىنشى قيدانداردان ۇيرەنگەن دەپ، قابىرعالاي تارتىپ، اۋەلگى قاتە تۇجىرىمدى قايىرا بەكىتەدى. ناقتى جازبا، دەرەكتى تاريحي نۇسقالاردا تاتاتۇڭعانىڭ اۋەلى قاسارمەن، ودان سوڭ شىڭعىس حاننىڭ وزىمەن تىكەلەي، اۋىزبا-اۋىز سويلەسكەنى ەسەپ ەمەس. بۇل – ءبىر عانا مىسال. ەپيكالىق “قاستەرلى شەجىرە” عانا ەمەس، ءجۋۆاينيدىڭ، ءراشيد-ءاد-ءديننىڭ تاۋاريحتارىندا، باسقا دا جادىگەر-جازبالاردا شىڭعىس حاننىڭ كەرەي، نايمان، مەركىت، جالايىر، قوڭىرات، ۇراڭقاي، قورالاس جانە باسقا دا رۋ-تايپا وكىلدەرىمەن اۋدارما، ءتىلماش ارقىلى سويلەسكەنى تۋراسىندا ەشقانداي تۇسپال جوق. جانە، ەكى مارتە قايتالادىق، شىڭعىس حان پوليگلوت بولماعان. قابىلەتى جەتپەگەننەن، نەمەسە ۋاقىت تارلىعىنان ەمەس. توڭىرەگى تۇگەل تۇرىك، ەشقانداي قاجەتتىلىك بولماعان. البەتتە، كەيىنگى زاماندا ۇلىستىڭ ىرگەسى ۇلعايدى، يمپەريا كوپ ۇلتتى قۇرىلىمعا اينالدى. بۇل كەزدەگى جاعداي باسقاشا. اراعا اۋدارماشى، ءتىلماشتار كىرىگەدى. ماسەلەن، چاڭ چۋنمەن كەزدەسۋ. ونىڭ دا ناقتى دەرەگى بار. دانەكەرشى ءتىلماش – كەڭەسشى ۇلىق، قىتاي تىلىنە جەتىك احاي (اقاي) دەگەن كىسى بولادى.
ءبىز ىلكىدە، “شىڭعىس حاننىڭ ءمور-تامعاسى” اتتى تاراۋدا ەكە ۇلىستىڭ مەملەكەتتىك ءمورىنىڭ بەتىندەگى جازۋ – تۇرىك ءتىلدى، دەمەك، مەملەكەتتىك ءتىل دە تۇرىك (البەتتە، بۇگىنگى انادولى تۇرىگى ەمەس، ەجەلگى تۇرىك) ءتىلى بولدى دەدىك. ديپلوماتيالىق قاتىناس قاعازدارى جانە جارلىق، نۇسقاۋلار دا اۋەلدە تۇرىك تىلىندە دايىندالىپ، سودان سوڭ عانا، قاجەتتى جاعدايىنا بايلانىستى باسقا تىلدەرگە اۋدارىلىپ، كۋالاندىرىلعان. وسى ورايدا، ارينە، ۇلىس ىشىندەگى قاتىناس تا تۇرىك تىلىندە بولدى. باسقاشا مۇمكىن دە ەمەس. ەل بيلەۋشىلەردىڭ انا ءتىلى جانە مەملەكەت قۇرۋشى نەگىزگى حالىقتىڭ، جالپى جۇرتقا تۇسىنىكتى، نەگىزگى ءتىلى. بۇرىنعى سوقىر تۇيسىكتەن ايىعىپ، ءراشيد-ءاد-دين، ءجۋۆايني تاۋاريحتارىن باجايلاپ وقىعان كىسىنىڭ بۇعان كوز جەتكىزۋى قيىن ەمەس. شىڭعىس حان زامانىنىڭ تۇپنۇسقا شەجىرەسىن قالىپتاعان، پارسى تىلىندە جازعان ەكى عۇلاما دا حالىقتار قاتىناسى، ادامدار ارالاسى، رەسمي جانە ادەپكى وقيعالارعا بايلانىستى تۇرىك ءتىلدى اتاۋلار مەن تىركەس، ۇعىمدارعا وتە كوپ ورىن بەرگەن. ىرىكتەۋ، سارالاۋ ناتيجەسى ەمەس، سول كەزدەگى اقيقات جاعدايدىڭ ناقتى تاڭباسى.
وسى رەتتە ەسكەرتە كەتەتىن ءبىر گاپ بار. تۇرىك، موڭعول تىلدەرى عىلىمدا التاي توبىنا جاتقىزىلادى. ياعني، ارعى ءتۇبى تۋىس دەگەن ءسوز. شىن مانىسىندە، تۋىستىق – كوبىنە-كوپ الماسۋ ناتيجەسىندە قالىپتاسقانىن كورەمىز. ماسەلەن، موڭعول حالىقتارى اۋەل باستا تەك قانا اڭشى، تەرىمشى بولعان. زامان وزا كەلە، جاناستىق، ارالاستىق ناتيجەسىندە مال شارۋاشىلىعىن تۇرىك قاۋىمىنان ۇيرەنگەن. شارۋاشىلىق قانا ەمەس، مال اتاۋلارىنا قاتىستى لەكسيكانى دا تۇرىكتەردەن الادى. ياعني بۇل جەردە ءتىلدىڭ تۋىستىعى ەمەس، الماسۋ ءۇردىسى كورىنىس بەرەدى. الەۋمەتتىك جانە كۇندەلىكتى ءومىردىڭ ارقيلى سالاسىندا مۇنداي اۋىس-كۇيىس عاسىردان عاسىرعا جالعاسىپ جاتقان. جانە نەگىزىنەن ءبىر باعىتتا – قوعامدىق دامۋدىڭ جوعارىراق ساتىسىندا تۇرعان تۇرىكتەن – تۇرمىس-تىرشىلىگى جونتەك موڭعولعا قاراي. ماسەلەن، ءتاڭىرى ءدىنى جانە ءتاڭىرى ۇعىمى. ۇيىمداسقان مەملەكەتتىك قۇرىلىم رەتىندەگى “ۇلىس” ءسوزى. جانە باسقا دا ۇعىمدار. ءبىز بۇل جەردە، تيەسىلى ورايىنا قاراي، موڭعول تىلدەرىنە ەنبەگەن، تەك تۇرىك تەكتى جانە كوبىنە-كوپ قازىرگى تۇرىك تىلدەرىندە ساقتالىپ تۇرعان كەيبىر ءماندى سوزدەرگە عانا توقتالامىز. ەسكىلىكتى جازبالار مەن قۇجاتتار – ءجۋۆايني، ءراشيد-ءاد-دين، “قاستەرلى شەجىرە”، تيزەنگاۋزەن جيناعى، قىتاي ديپلوماتتارىنىڭ جازبالارى نەگىزىندە عانا.
اۋەلى ساياسي ءومىر، اكىمشىلىك قاتىناسقا بايلانىستى ۇعىمدار.
حاننىڭ، ءامىرشىنىڭ قونىپ وتىرعان ورنى، توقتاعان تۇراعى – “وردا” دەپ اتالادى (پەن دا-يا، ءجۋۆايني، ت.ت.), “ۋرگا”، “حۋرە” ەمەس. ۇلىس باسشىلارىنىڭ ەڭ ۇلكەن جيىنى – “قۇرىلتاي” ء(جۋۆايني، ءراشيد-ءاد-دين، “قاستەرلى شەجىرە”، ت.ب. بارلىق دەرەكتە), “حۋرال” ەمەس; بۇل، ەسكىلىكتى ەشبىر دەرەكتە ۇشىراسپايتىن “حۋرالدىڭ” تۇركي “قۇرىلتايدان” شىققانى تاعى كورىنىپ تۇر.
ۇلىستىڭ ەكىنشى ءبىر اتاۋى – “ەل”. ەكى ەل، ەكى توپ، ەكى اسكەر اراسىندا كەلىسسوزگە شىققان وكىل – «ەلشى”. ءىس جۇرگىزۋشى حاتشى – “بىتىكشى” (بيتيكچي), باس حاتشى – “ۇلۇع بىتىكشى”. تورەشى سوت – “جارعىشى” (يارعۋچي). زاڭ، نيزام – “جارعى”. ادەت-عۇرىپ – “جوسىن” (يۋسۋن). شىڭعىس حاننىڭ دانالىق سوزدەرى – «بىلىك”. اقىلدى، كەمەڭگەر كىسى – “بىلگە”. كوشى-قون ماسەلەسىنە جاۋاپتى ۇلىق – “جۇرتشى” (يۋرتچي). سايات بەگى – “قۇسشى”.
ارقيلى اسكەر بولىمدەرى – “جاساق”، “قاراۋىل”، “تۇتقاۋىل”، “جاساۋىل”، “شىعاۋىل”، “كەپتەۋىل”، “قورشى”، “تورعاۋىت”، “تۇرعاق”، “قارۇقشى”… – تۇرىك ءتىلدى، تۇرىك نەگىزدى اتاۋلار.
جۋۆاينيدە، اسىرەسە ءراشيد-ءاد-ديندە، پارسى ءماتىنىنىڭ ىشىندە تۇرىك ءتىلدى، ەلدىڭ تىرشىلىك-تىنىسىنا، كۇندەلىكتى ءومىر، تۇرمىس كەبىنە قاتىستى، سول قالپىندا الىنعان اتاۋ سوزدەر كوپتەپ كەزدەسەدى. سولاردىڭ كەيبىرى:
جالاۋ، بايراق – “تۋ”، “تۋع”; بۇلىك – “بۇلعاق”، “ىلاڭ”; مەرەكە – “توي”، ازالى، ەسكە الۋ داستارقانى – “اس”; اتاۋلى،كولدەنەڭگە جابىق ورىن-جاي – “قورىق”، جازدىق قونىس – “يايلاق”، قىستىق قونىس – “قىشلاق”; بەرەكە، باقىت –“قۇت”، سىي-سياپات – “ساۋعا”، بالاعا، تۋىسقا بەرىلەتىن مەنشىكتى ۇلەس – “ەنشى” (يندجۋ); نەكەسىز، توسەك-ايەل – “قۇما”، ءمايىت – “ولىك”، ءناسىل – “ۇرىق”، ءماجىلىس – “كەڭەس” (كانكاچ).
تىزە بەرسەك، پارسى ءتىلدى، اراب ءتىلدى جادىگەر-جازبا بەتتەرىنەن ساياسي،تۇرمىستىق، نەمەسە ارقيلى زاتتىق اتاۋ: امانات، ازىق، ايعاق، ىلاۋ، ارقان (ارعام), شىلبىر، كەكىل، كەبەنەك، جاقى، كۇركە، بۇقا، بۇعى، ايعىر، ءبورى، قۇلان، كول، ءشول، ساي… دەگەن ءتارىزدى ونداعان، تەرىپ تۇگەندەسەڭىز، الدەنەشە ءجۇز تۇركي ءسوز ۇشىراسادى. بۇلاردىڭ كەيبىرىن پارسىعا جەتىك مامان اۋدارماشىلاردىڭ مۇلدە قاتە ءتۇسىنىپ جاتاتىن جاعدايلارى دا بار. ماسەلەن، “اسكەر سايعا ءتۇستى” دەگەن اقپار – “وكوپ قازدى” بولىپ كەتكەنىن كوردىك. “قاستەرلى شەجىرە” مەن “التىن توپشىداعى” تۇرىك نەگىزدى، بۇگىندە جاڭساق اۋدارىلعان سوزدەر جايى ءوز الدىنا ءبىر توبە. سونداي-اق، بىلگىر وقىمىستىلاردىڭ ءوزى كوشپەندى تۇرىك حالىقتارىنىڭ عۇرىپ-سالتىنا قاتىستى كەيبىر تەرميندەردى قاتە تالداعان رەتتەرى ۇشىراسادى، ماسەلەن، “شىرالعى”، “ەنشى” مەن “ساۋعا” ءداستۇرىنىڭ ءمان-ماعناسى دەگەندەي. موڭعولتانۋشى عۇلامالار اۋىر جۇمىس اراسىندا تىم قۇرسا تۇرىك ءتىلدى، ونىڭ ىشىندە قازاقشا ادەپكى سوزدىكتەرگە قارايلاسا، مۇنداي سوراقىدان تىس بولار ەدى.
ءجۋۆايني تاريحىندا، اسىرەسە ءراشيد-ءاد-دين شەجىرەسىندە ارقيلى وقيعا ورايىنداعى بايانداۋ بارىسىندا تۇركي اتاۋلار عانا ەمەس، تۇتاس تىركەستەر قولدانىلادى.ال ءراشيد-ءاد-ءديننىڭ تۇركي ەتىستىككە پارسى نەگىزدى “-ي” جۇرناعىن جانە انىقتاۋىش ءسوز قوساتىن تۇستارى ءجيى ۇشىراسادى. ماسەلەن، [اسكەر] باستادى – “باشلاميشي كاردە”، جانە ءبىر ەمەس، الدەنەشە رەت وسى تۇركي ەتىستىككە جۇگىنىپتى. سونداي-اق: “يايلاميشي ميكۋناند”، “قيشلاميشي كارد” – جايلاۋدا وتىردى، قىستادى. “قۋشلاميشي كاردە”، “قۋشلاميشي ميكاردە” – قۇس سالدى، قۇس اۋلادى. “تۋقرا ياعلاميشي كارد” – تۋعا [ماي] جاقتى. جانە: “تامادجيميشي” – ارازداسۋ، تالاسۋ، داۋلاسۋ، “يسيراميشي” – ەسىركەمەك، “قاقيميشي” – قاقىماق، ياعني اشۋلانباق، “دجيلاميشي” – جىلاپ-سىقتاماق، “قانيميشي” – قانباق، “دجيرعاميشي” – جىرعانباق، راقاتتانباق، “ياساميشي” – جاساماق، “چيداميشي” – شىداماق، “كينكاميشي” – كەڭەسپەك… وسىلاي كەتە بەرەدى.
بۇرنادا، “دەرەكناما” تاراۋىندا ايتقانىمىزداي، “جيناقتى تاۋاريحقا” تۇپنۇسقا بولعان تۇرىك ءتىلدى “التىن داپتەردىڭ” اسەرى، تۇرىك-دۇرمەن رۋىنان شىققان شەجىرەشى ۇلىق بولات-اكانىڭ تىكەلەي اڭگىمەسىنىڭ ناقتى تاڭباسى، سونىمەن قاتار، وسى زاماندا ۇستەمدىك قۇرىپ وتىرعان ۇلى يمپەريانىڭ نەگىزگى قاتىناس قۇرالى بولعان، باي، قۋاتتى، ماعنالى تۇرىك ءتىلىنىڭ ىقپالى. بۇل – ءداشتى-قىپشاق، مۇسىلمان الەمى، العى ازيادا ءبىر كۇندە بولا قالعان جاعداي ەمەس. تۇرىك ءتىلى ءۇى – ءۇىى عاسىرلاردىڭ وزىندە جىبەك جولى – باتىس پەن شىعىس اراسىنداعى نەگىزگى قاتىناس قۇرالى، حالىقارالىق تىلگە اينالعان ەدى. تۇرىك حالىقتارىنىڭ جالپاعىنان جايىلعان جاعىراپيالىق ورنى عانا ەمەس، بۇكىل الەمدىك دەڭگەيدەگى ساياسي بەدەلى، اسكەري قۋاتىنا سايكەس قالىپتاسقان ءۇردىس. ال تۇرىك تايپالارى باعزىدان مەكەندەگەن وردالى ۇيىقتاردىڭ ءبىرى ۇلى دالا تۇرىك قاعاناتى داۋىرىندە ءبىرجولا تۇرىكتەنەدى جانە بۇدان سوڭعى كەزەڭ – زوبالاڭ ءحى–حىى عاسىرلاردىڭ وزىندە ەجەلگى داستۇرىنەن اينىماعان. بۇل زامانداعى قيدان وكتەمدىگى، شۇرجەن ءزابىرى حالىققا اۋىر سالماق تۇسىرگەنىمەن، ونىڭ تۇرىكتىك سىپاتىن وزگەرتە المادى، ءتىلىن، ءداستۇر-سالتىن جويا المادى. قىتاي دەرەكتەرىندە “تسزۋبۋ” اتالاتىن تايپالار وداعى – سانى مول، جاۋىنگەر كەرەي رۋى باستاعان جاڭا قاعاناتتىڭ جانكەشتى كۇرەسى ناتيجەسىندە ۇلى دالا ەجەلگى تۇرىك جۇرتىنىڭ اينىماس مەكەن-جايى بولىپ قالا بەرگەنى كورىنەدى. بۇل بايتاق ولكەدەگى جەرگىلىكتى، كوشپەندى قاۋىم سىرت ەلدەردىڭ تانىمىندا بۇرىنعىشا تۇرىك ەسىمىمەن، سونىمەن قاتار، كەيىنگى كەزەڭدە بويى وزىپ، ۇستەم شىققان ءبىر تايپا – اتاق-داڭقى اسقان تاتار اتاۋىمەن ماعلۇم بولادى. ناقتىلاپ ايتساق، شىعىس تۇرىكتەرى. يبن ءال-ءاسيردىڭ جازعانى بار. “يسلام ەلدەرىنىڭ شەگىنە باسىپ كىرگەن تاتارلار – قىتايمەن ىرگەلەس تامعاش تاۋلaرىن مەكەندەگەن اسا ۇلكەن تۇرىك تايپاسى”، – دەپ. ەندى بىردە: “تۇرىك تارابىنان حورەزمگە قالىڭ جاۋ شاپتى”، – دەيدى. شىڭعىس حاننىڭ جويقىن سوعىسى “تاتار شاپقىنى” دەپ اتالادى. حورەزم مايدانىنا جالعاس حوراسان، مازاندەران، گۋر ايماقتارىن جاۋلاۋ، جەبە-نويان مەن ءسۇبىتاي-باحادۇردىڭ اتاقتى جورىعىنا قاتىستى تەك قانا “تاتار” اتاۋى قولدانىلعان جانە وسى جولى بۇلارعا تاۋ ساعالاعان تۇرىك تەكتى ءبىرتالاي جۇرتتىڭ “تۋىستىق جونىمەن” قوسىلىپ كەتكەنى، بۇدان سوڭعى ءبىر كەزەڭدە وسى تاتارلاردىڭ “سەندەر مەن ءبىز – ءبىر تايپا، ءبىر حالىقپىز…” دەپ، قىپشاقتارمەن دە ءتىل تابىسقانى ايتىلادى. تاعى ءبىر تۇستا، سامارقاند شاhارىن قورعاۋعا بولىنگەن قالىڭ اسكەر قۇرامىنداعى الپىس مىڭدىق تۇرىك جاساعى: ءبىزدىڭ رۋ-تەگىمىز ءبىر، زارار قىلماۋعا ءتيىس دەپ، جاۋ جاعىنا شىعىپ كەتكەنى بار. بۇل – شەتىن جاعداي ەمەس. كوپ جەردە، كوپ رەتتە ءداپ وسىلاي بولعان. جالەل-ءاد-ءديننىڭ عۇمىربايانىن جازعان ءناساۋي: “حورەزم پاديشاحتارى تۇرىكتەردىڭ كومەگىمەن ءدال سول تايپاعا جاتاتىن ماجۋسيلەرگە قارسى كۇرەسپەك بولىپ، ۇلكەن قاتە جاسادى”، – دەپ كەسىپ ايتقان. ياعني، قىپشاق-تۇرىكتەر جانە تاتار-تۇرىكتەر. ءناساۋي قاپىسىز شەشىپتى. كەيىنگى تاريحشىلار ايتاتىنداي، قىپشاقتار الماعايىپ كەزەڭدە حورەزمشاحتى ساتىپ كەتكەن جوق، زورلىقشىل، جات جۇرتتى تارىك ەتىپ، وزدەرىنىڭ قانداس، تايپالاس تۋىستارىنا قوسىلدى. ويتكەنى، شىڭعىس حان قۇرعان ەكە موعۇل ۇلىسى – تۇرىك ءتىلدى ءhام تۇرىك تەكتى حالىقتاردىڭ الەمدىك جاڭا يمپەرياسى بولاتىن.
جيناقتى ءسوز
كوشپەندىلەر بولمىسى تۋراسىنداعى بارلىق ەسكىلىكتى، ناقتى دەرەك اتاۋلىنى، بارلىق تولعام، بايىپ، باعا اتاۋلىنى شامدا تۋىپ، سامارقاندا جەتىلىپ، تاعدىر تالعامىمەن بۇكىل شاعاتاي ۇلىسى جانە التىن وردانى قاپىسىز تانىعان، اقىرى ءوز جۇرتى مىسىردا دۇنيەدەن وتكەن مۇسىلمان تاريحشىسى يبن ارابشاحتىڭ (1388–1450) ءداشتى-قىپشاق جۇرتى تۋراسىندا ايتقان جۇرەكجاردى سوزىمەن تۇيىندەۋگە بولار ەدى:
ء“داشتى – تۇرىك تايپالارى جايلاعان، مالى قيساپسىز، جەرى قۇنارلى ءارى بايتاق، اۋاسى كەڭ، سۋى تازا، اڭى مەن قۇسى مول، ءتورت تارابى بەرىك، وزگەشە ولكە. بۇل تۇرىكتەردىڭ ءتىلى – باي، شەشەن، ءومىرى – مەيلىنشە ىزگى، تۇلعالارى – كەلىستى، سىندارلى، تۇرلەرى – شىرايلى، ايرىقشا سۇلۋ. ايەلدەرى – كۇن كەيىپتى، ەرلەرى – اي كەيىپتى، پاتشالارى – باستى، بەكتەرى – كەۋدەلى. اسكەرى – قايتپاس جاۋجۇرەك، عالامات ساداقشى. بۇل جۇرتتىڭ اراسىندا وتىرىك جوق، الدامشى ايارلىق جوق، ارامدىق، قۋلىق-سۇمدىق جانە جوق. ەركىن كوشىپ-قونۋدى اتا سالتىنا اينالدىرعان، وزىنە سەنىمدى، ەشتەڭەدەن جاسقانىپ، قورىقپايتىن ءبىر حالىق”، – دەپتى.
VIII ت ا ر ا ۋ
تاقاۋ كورشىلەر
ۇلى دالانى جايلاعان تۇرىك، موڭعول تەكتى بايىرعى تايپالاردىڭ ەڭ جاقىن جانە قۇدىرەتتى، ءارى ماڭگىلىك كورشىسى – قىتاي جۇرتى بولاتىن. كوشپەندى، ەركىن قاۋىمنىڭ شىڭعىس حان زامانىنا دەيىنگى، ناقتى تاڭباعا تۇسكەن مىڭ جارىم جىلدىق تاريحى وسى وتىرىقشى، ىرگەلى ەلدىڭ سىرتقى ساياساتىنا تىكەلەي قاتىستى.
البەتتە، جەر بەتىن جايلاعان حالىقتاردىڭ ەشقايسىسى دا عايىپتان، ورتا جولدا پايدا بولماعان. ءبارىنىڭ دە ءتۇبى، ارعى تەگى بار. ماسەلەن، بۇگىنگى حالحاداعى قازبا زەرتتەۋلەر ۇلى دالانىڭ بۇدان ءۇش ءجۇز مىڭ جىل بۇرىن دا ادامزات مەكەنى بولعانىن ايعاقتايدى. باعزىداعى قىتاي قونىسىنىڭ شەجىرەسى بۇدان دا ارىعا كەتەدى. اۋا رايى جۇمساق، اڭى كوپ، سۋى مول، قۇنارلى، جەمىستى ولكە تىرشىلىك ءۇشىن تىم قولايلى ەكەن. سوعان وراي ورتالىق قىتاي – ادام بالاسى ءوسىپ-ونگەن ەڭ اۋەلگى قۇت مەكەندەردىڭ ءبىرى بولعانى بەلگىلى. سانالى تىرشىلىك، ءونىمدى، ناقتى ەڭبەككە نەگىزدەلگەن العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىم دا قىتاي جەرىندە الدىڭعى كەزەكتە بوي كورسەتەدى. تيىسىنشە، ءوز داۋىرىندە ۇيىسقان پاتشالىقتار تاريحى دا تىم ارىدا. اۋەلگى، ەسىمى دە، ءىسى دە اڭىزعا اينالعان امىرشىلەر جاساعان زامان ميلاديدەن بۇرىنعى ءۇش مىڭ جىلعا كەتەدى. بالكىم شىندىق، بالكىم كەيىندە قالىپتاسقان لاقاپ. ەجەلگى قىتاي مەملەكەتىن نەگىزدەگەن، حۋان-دي، ياعني الاۋ اتانعان باستاپقى پاتشادان كەيىن مىڭ جىل وتكەندە وكىم قۇرعان سيا اۋلەتىنىڭ شەجىرەسى دە بۇلىڭعىر. قىتاي تاريحىنداعى، عىلىمي دالەلدەنگەن العاشقى ۇلىس – شاڭ پاتشالىعى، تۇسپال بويىنشا م. د. 1553–1027 جىلدار ارالىعىندا، تۋرا بەس عاسىر بويى داۋرەن سۇرگەن. بۇدان سوڭعى ۇزدىكسىز تاريح ءار كەزەڭدەگى، ارقيلى تاعى ءبىر اۋلەتتەر ارقىلى جالعاستىق تابادى.
بۇل كەزدە، ارينە، ۇلى دالا دا يەسىز بولعان جوق. تەك تىرشىلىك شەجىرەسى حاتقا تۇسپەپتى. كوشپەندى تايپالار تۋراسىنداعى ەڭ العاشقى جازبا دەرەكتەر م.د. IV عاسىرعا سايكەسەدى. البەتتە، قىتاي ماعلۇماتىندا. حۋ، ياعني دۇڭگەنە (جابايى، ۆارۆار) اتانعان بۇل جۇرت سول زاماننىڭ وزىندە اسكەري تۇرعىدا ايرىقشا الۋەتتى بولعانى كورىنەدى. بەي-بەرەكەت توبىر ەمەس، وزىندىك ۇجىمى بار جاۋىنگەر قاۋىم. ەندى الداعى مىڭ جارىم جىلدىڭ ۇزىنا بويىندا قىتايدىڭ سولتۇستىك شەكاراسى تىنىمسىز مايدان الاڭىنا اينالادى.
قىتاي جۇرتى اۋەلدەن-اق ءوزىن جەر جۇزىندەگى ەڭ تاڭداۋلى حالىق ساناعان. ال ول قۇرعان مەملەكەت – الەمنىڭ ورتالىق پاتشالىعى، اسپانحاق – اسپان استىنداعى ەڭ ساۋلەتتى، ەڭ قۋاتتى، بىرەگەي ۇلىس. قىتاي ەمەس الىس-جاقىن جۇرتتاردىڭ ءبارى دە كەمشىن. بوگدە حالىقتاردىڭ قايسىسى بولماسىن، قىتاي ءتارتىبى، قىتاي ءراسىمى، قىتايدىڭ ءداستۇر-سالتى ارتىق ەكەندىگىن ءسوزسىز مويىنداۋعا ءتيىس. جاي عانا مويىنداماي، كىشىلىكپەن باس ۇرىپ، بۇراتانا بوداندىعىن ايعاقتاۋى شارت. دالالىق كوشپەندىلەرمەن اراداعى قاتىناس تا وسى ورايدا قۇرىلادى.
باسى بۇلا جاعدايداعى، ءتىپتى، كىرىپتار كەپتەگى كەز كەلگەن [ەسى ءتۇزۋ] حالىق ءوزىن بوتەن جۇرتتان ارتىق ساناماق. ءوز ءداستۇرى، ءوز زاڭى، وزىندىك ادەت-سالتى بار. شالقار دالانى قونىستانعان، مال باققان، ات ۇستىندە وسكەن ەركىن كوشپەندىلەردىڭ كەۋدەسى ءتىپتى جوعارى بولاتىن. ال تۇرمىس-احۋالى قىتاي تەكتىلەرگە مۇلدە قاراما-قايشى. دۇنيە-تانىم ءتىپتى الشاق. حالقى كوپ قىتاي مەن ەرلىگى باسىم كوشپەندىلەر كەڭ دۇنيەدەگى كۇندەلىكتى تىرشىلىك قامى، بولاشاق ۇرپاق عۇمىرى ءۇشىن مىندەتتى تۇردە قاقتىعىسۋعا ءتيىس ەدى.
«اسىل تەكتى» وتىرىقشى جۇرت «كەمشىن» كوشپەندىلەردى توقتاتا المايدى. «سولتۇستىك دۇڭگەنەلەردىڭ» ءاربىر كەزەكتى جورىعىنان سوڭ شەتكەرى ايماقتارى ويراندالىپ، ەگىنى تاپالىپ، حالقى جاپا شەگىپ قالا بەرەدى. ون مىڭ، ءجۇز مىڭ اسكەر شىعارىلعان قارسى شابۋىلدار ايتارلىقتاي ناتيجە بەرمەيدى: كوشپەندىلەردىڭ جەرى كەڭ، اتتى الاماندارىنىڭ قيمىل، قوزعالىسى جەدەل، بەتپە-بەت شايقاستا سانى باسىم جاۋدان ىعىسقان جاعدايدىڭ وزىندە شەگىنە ۇرىسىپ، تيتىقتاتىپ بارىپ الادى، ساقاراعا بويلاپ ەنگەن قىتاي اسكەرىنىڭ قايتار جولى جاپپاي قىرعىن-سۇرگىنگە ۇلاسادى.
اقىرى، بۇكىل قىتايدى بىرىكتىرگەن داڭقتى تسين شي-حۋاندي (م.د. 221 – 210) تۇبەگەيلى سوعىستار ناتيجەسىندە كوشپەندىلەردى ەلدىڭ ەجەلگى مەكەنى، تۇرىك قاۋىمى جاسىل-وزەن اتاعان حۋاڭحە دارياسىنىڭ الىپ يىنىندە تۇرعان، قونىسى كەڭ، مالعا جايلى وردوستان ىعىستىرىپ شىعارادى. سولتۇستىك بەتتەگى باسقا تاراپتا دا ىلگەرى جىلجيدى. جالپى جۇرتىن قىرعىنعا ۇشىراتىپ، ءبىرجولا قۇرتۋدى ويلاپتى. بىراق قۇرتا المايدى، جۋاسىتا دا المايدى. جىل ارالاتقان تىنىمسىز سوعىستار ودان ءارى جالعاسىپتى. ۇلى دالا تۇرىك تەكتى عۇنداردىڭ (حۋننۋ، سيۋننۋ) تۋى استىنا توپتاسىپ، ءبىرتۇتاس، قۋاتتى ۇلىس قۇرعان كەزدە قىتايدىڭ جاعدايى ءتىپتى قيىندايدى.
مىنە، وسى كەزدە ەڭ ۇتىمدى امال تابىلعانداي كورىنەدى. بۇكىل سولتۇستىك بەت – ۇلى دالامەن ارالىقتى بەكىتىپ تاستاۋ كەرەك! قىتايدىڭ ۇلى قورعانىن تۇرعىزۋ وسىنداي قاجەتتىلىكتەن تۋىپتى. شەكتەۋلى ايماق، ءبىر، ەكى، وتىز قالا ەمەس، بۇكىل مەملەكەتتى قورشاعان، ۇزىندىعى ءۇش مىڭ شاقىرىمعا تاقاۋ، سانسىز مۇنارالى، بيىك، ورنىقتى بەرىك قامال! قورعانىش قانا ەمەس، تىرەك. كوشپەندىلەرگە قارسى باعىتتالعان بولاشاق جويقىن جورىقتار ءۇشىن سەرىپپەلى تياناق-تۇتقا. ەڭ باستىسى – دالالىق ولكەنىڭ قانشاما جەرىن قوسا قامتىپ، يمپەريا شەگىن كەڭەيتكەن جاڭا شەكارانى ءبىرجولا ايعاقتاۋ. الايدا، كوشپەندىلەر تۇر-قورعان اتاعان بۇل عالامات بەكىنىس الماعايىپ، تايتالاس كۇرەستە قىتاي جاعىنا اۋەلدە ويلاعانداي ارتىقشىلىق اپەرمەيدى، ەل ىرگەسىن مۇلدە قاۋىپسىز ەتە المايدى.
كوپ ۇزاماي، عۇندار قارسى شابۋىلعا شىعاپ، ەجەلگى مەكەن وردوستى قايتارىپ الادى. بۇدان سوڭ، جاڭادا كوتەرىلگەن ءحان اۋلەتىنىڭ تۇسىندا شەكارالىق ۇرىستارمەن قاتار، بەتپە-بەت ۇلكەن مايداندا ايقىن باسىمدىققا جەتىپتى. اسپانحاق يمپەرياسى عۇن يمپەرياسىنىڭ تەپە-تەڭدىك جاعدايىن مويىنداپ، م.د. 198 جىلى قالاۋسىز كەلىسىمگە ءماجبۇر بولادى، سوعان وراي حەتسين – «باۋىرلاستىق نەگىزىندەگى بەيبىتشىلىك» اتالاتىن جاڭا ساياسات قولدانىسقا ەنىپتى. بۇل وزگەشە ءبىتىم شارتى بويىنشا:
1. عۇن مەن ءحان تەڭ قۇقىقتى مەملەكەتتەر دەپ تانىلادى;
2. تۇر-قورعان ەكى ەل اراسىنداعى رەسمي شەكارا بولىپ بەلگىلەنەدى;
3. ءحان سارايى عۇن پاتشاسىنا قاتىندىققا تۋما حانشاسىن ۇزاتادى;
4. قىتايلار عۇندارعا مىندەتتى تۇردە جىل سايىن، كەلىسىمدى مولشەردە شىم جىبەك، استىق جانە باسقاداي ازىق-تۇلىك ەسەبىمەن ارنايى سياپات جاساپ وتىرادى.
شىنىندا دا، ەجەلگى قىتاي تاريحىندا ارعى-بەرگىدە بولماعان جاعداي. باسقاسىنان بۇرىن تەڭدىك داعۋاسى. بارلىق جۇرتى 2 ميلليونعا تولمايتىن عۇن ۇلىسى جەمە-جەمدە 54 ميلليون حالقى بار، ءتۇپ كوتەرىلسە، ءبىر ميلليون اسكەر شىعارا الاتىن قىتاي-ءحان يمپەرياسىن وكتەم، امالسىز كەلىسىمگە ءماجبۇر ەتتى دەگەن ءسوز.
قىتاي تاريحناماسى عانا ەمەس، كەيىنگى جانە بۇگىنگى باتىس زەرتتەۋشىلەرى تۇگەلگە جۋىق، ءتىپتى، ەڭ سانالى، بىلگىر، عادىلەتتى دەگەندەرىنىڭ ءوزى ءبىر اۋىزدان كوشپەندى جۇرتتار قاشاندا جابايى بولدى، قاراقشى، توناۋشى عانا بولدى، وزدەرى ەشقانداي زاتتىق يگىلىك جاساماي، وتىرىقشى، مادەنيەتتى، ەڭبەكشى قىتايدىڭ ارقاسىندا عانا كۇن كوردى دەپ بىلەدى. ياعني عۇنداردىڭ، ولاردان سوڭعى باسقا دا دالالىق جۇرتتىڭ بار ءىسى سوراقى، جانە بۇعان كەرىسىنشە، ەجەلگى قىتاي، ول تۇرعىلاس بۇرىنعى-سوڭعى وتىرىقشى قاۋىم تۇگەلدەي جاڭاعى دۇڭگەنەلەرمەن امالسىز سوعىستى دەسەدى. شىن مانىسىندە، زورلىق-زومبىلىق تا، شاپقىن مەن قورعانىس تا ەكى تاراپقا بىردەي جاعداي ەدى. قىتاي ىرگەلى ەلدىگىن ساقتاپ، مەملەكەتىن ودان ارمەن كۇشەيتىپ، ۇلعايتا بەرگىسى كەلسە، دالالىق جۇرت تا ءوز ورداسى، ۇرپاق بولاشاعى ءۇشىن كۇرەستى. اتا مەكەن جەرىن، ءداستۇر-سالتىن قورعادى. بۇل ورايدا «كىم ارتىق، كىم كەم» – ناسىلدىك سىرقاتقا سايسا، «كىم كىنالى» – مۇلدە ءمانسىز ساۋال. ەڭ باستى سەبەپ – تىرشىلىك زاڭى، اركىمنىڭ ءوز وشاعى، ءوز بوساعاسىنىڭ قامىن ويلاۋى. وتكەن زامانداردان بۇگىنگى كۇنگە كوشكەن، ەشقاشان تولاستاماس ومىرلىك قاعيدا.
البەتتە، بارلىق زاماندا كەز كەلگەن سوعىس، قاندى قىرعىن ۇستىنە، تالان-تاراج، الىم-البانسىز بولمايدى. ساقاراعا بويلاي ەنگەن قىتاي ون مىڭداپ، ءجۇز مىڭداپ (ناقتى دەرەكتەر بويىنشا، كەيدە 1–1,5 ميلليون تۇياق پەن ءىرى قارا) مال ايداپ اكەتەتىن، قانشاما جۇرتتى تۇتقىنداپ، قۇلدىققا جەگەتىن. سونداي-اق، وتىرىقشى ايماققا شابۋىلداعان كوشپەندىلەر دە قارىق ولجاعا باتادى: شىم جىبەك، قاجەتتى، قىمبات بۇيىم، ازىق-تۇلىك دەگەندەي. ال كوشپەندى كوسەمدەر بaرلىق زامان، بارلىق ۋاقىتتا دەرلىك تۇراقتى ەنشىلەگەن جىل سايىنعى مىندەتتى سالىم تەك بيلەۋشى اۋلەتتىڭ بەلگىلى ءبىر قاجەتىن وتەۋگە عانا جارايدى ەكەن. ەكىنشى ماسەلە – «وتىرىقشى، سوندىقتان دا تەگى اسىل، مادەنيەتى ارتىق» جۇرتتار – ءبىز قامتىماق زامان، نازار اۋدارىپ وتىرعان وڭىردەگى تاڭعۇت پەن قىتايدىڭ، ءتىپتى ەكى قىتاي: تۇستىك پەن تەرىستىك، جانە ارعى، بەرگى، باسقا دا قىتاي تەكتى پاتشالىقتاردىڭ ءوزارا مايدانىندا تالاۋ، توناۋسىز، ايىپ-البانسىز ءىس بولماعان. بۇرىنعى، سوڭعى ەۋروپا تاريحىن ايتپاعاندا.
بۇگىنگى استام تورەشىلەر ەسكەرمەي جۇرگەن ەندىگى ءبىر جاعداي – باعزى زامانداردان باستاپ جالعاسىپ جاتقان دالا مەن قىتاي اراسىنداعى بار قاتىناس تەك ومىرلىك كەڭىستىك ءۇشىن كۇرەس، تىرشىلىك ورايىنداعى قايشىلىق تۋعىزعان ۇرىس-سوعىستارمەن عانا شەكتەلمەگەن. بەيبىت جىلدار، بەيبىت قاتىناس. سانامالاپ كەلسە، تىنىشتىق جىلدار ەسەبى الدەقايدا باسىم تۇسەر ەدى. ءتىپتى، سوعىس جاعدايىنىڭ وزىندە ەكى تاراپ ادامشىلىق جونىمەن كەلىسپەي، كەزدەسپەي تۇرماس-تى. شىڭعىس حان زامانىنا دەيىنگى مىڭ جارىم جىل ورايىندا الىس-بەرىس تە، ارالاس تا مول بولدى. ءوزارا ىقپال، اۋىس، جۇعىس تا جەتىپ جاتىر. كوشپەندى جۇرت نەگىزىنەن قىتاي اسەرىمەن ەگىنشىلىك كاسىبىنە دەن قويا باستايدى. قالا تۇرعىزۋ، قۇرىلىس ىسىندە تاعىلىم تابادى. كۇندەلىكتى تۇرمىستاعى تۇتىنۋ زاتتارىمەن قاتار، ءسان-سالتانات بۇيىمدارىن الىپ تۇرادى. قىتايدىڭ ءراسىم-سالتىن قابىلداماسا دا، دۇنيەگە كوزقاراسىن، وزىندىك ىلىمدەرىن جات كورسە دە، قۇيتىرقى ساياساتىنىڭ استارىن ۇعۋعا تىرىسادى، ەل باسقارۋ ءىسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە دەن قويادى. تۇپتەپ كەلگەندە شەت جۇرتتىڭ يگىلىكتى ۇلگىلەرىن پايداعا جاراتىپ، ءوز تۇرعىسىن ودان ارمەن بەكىتىپ، وزىندىك بەت-بەينەسىن ساقتاپ قالادى. ال قىتاي… بەرگەنىنەن العانى ەسەسىمەن ارتىق بولسا كەرەك. تىنىمسىز شاپقىن جانە ەركىن ساۋدا كەزىندە تۇسەتىن مال ونىمدەرى قانشاما. اتقا ءمىنۋ، سوعان وراي ات ابزەلى، ەرتوقىم سالىپ، ۇزەڭگى بايلاۋ جانە ىقشام جەلەڭ، بەلبەۋ بۋىنىپ، قارۋ-قۇرال اسىنىپ، ەتىك پەن شالبار كيۋدەن باستاپ، كوشپەندى جۇرتتان ۇيرەنگەنىن ناقتىلاپ، ەسەپتەپ شىعارۋدىڭ ءوزى قيىن. ون ەكى مۇشەلدىك جىل قايىرۋ ۇلگىسىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى. ايتسە دە، ەڭ باستىسى – قارۋ-جاراق ءجونى، سوعىس ونەرى. البەتتە، قىتاي بۇل جاعىنا ەجەلدەن-اق ماتتاقام، دەسە دە، كوشپەندىلەردىڭ ارىس ساداعى، باعزىدا – قوسار جىلقى جەككەن ەكى دوڭعالاقتى اسكەري اربا، كەيىندە – ەرتوقىمدى، ۇزەڭگىلى ات ۇستىندەگى جەكەلەي ۇرىس ماشىعى، زور مايدانداعى كەڭ كولەمدى اسكەري ءادىس-تاسىلدەرى كۇشكە كۇش قوسقان. ەلدىڭ قۋاتىن ارتتىرىپ، ءورىسىن كەڭەيتكەن ەڭ ۇلكەن تابىس ەكەن…
حوش. ءحان يمپەرياسى عۇن ۇلىسىمەن تەپە-تەڭدىك كەلىسىمىن جاسادى دەدىك. شىنىندا دا، تەڭ كورگەننەن ەمەس، امالسىزدان. جاۋىنگەر عۇننىڭ ايرىقشا اسكەري قۋاتىنىڭ ناتيجەسى. ءوزىن الەمنىڭ ورتالىعى دەپ بىلگەن ەل، ارينە، مۇمكىن بولسا، مۇنداي تەپە-تەڭ – «تەڭشىل ەمەس، كەمشىن» شارتقا ءبىرجولا كونىپ وتىرا المايتىن ەدى. ءوز تىرشىلىگىن، ءوز ۇلىسىن باسقا جۇرتتان ارتىق دەپ بىلگەن عۇندار دا قىتايدىڭ سىرتقا تەپسىنىپ تۇرعان استامشىلىعىن كوتەرە المايتىن. ءبىتىم ەكى جاق ءۇشىن دە ماڭگىلىك شارت ەمەس ەدى.
قىتاي يمپەرياسى بارلىق زاماندا دا كوشپەندىلەردىڭ ءورىسىن قىمتاپ، توڭىرەگىنەن وقشاۋلاندىرۋ، تارشىلىقتا قالدىرۋ ساياساتىن ۇستانادى. مۇنىڭ ءبىر تارماعى – ورايلى ساتتەردە شەكارا ايماعىنداعى ەكىجاقتى ەركىن ساۋداعا تيىم سالۋ بولاتىن. كوشپەندىلەر كوپ رەتتە وزدەرىنىڭ تىرشىلىك قاجەتىن وتەيتىن بازار ءۇشىن كۇرەسۋگە ءماجبۇر ەدى. البەتتە، ءسوز وتپەگەن جەردە قارۋدىڭ كۇشىمەن. شەكارا ايماعىنداعى وقتىن-وقتىن قاقتىعىس، كەيدە ۇلكەن مايدانعا ۇلاسىپ، ەشقاشان توقتالماپتى. ماسەلەن، قىتاي تارابى م.د. 133 جىلى حەتسين كەلىسىمىن بۇزىپ، زور مايدان اشقان سوڭ، ەكى جاققا دا اۋىر سالماق اكەلگەن سوعىس تۇتاس ەلۋ جىل بويىنا سوزىلادى.
ايتكەنمەن، ەكى حالىقتىڭ ىشكى، سىرتقى ارەكەت، قيمىلىندا وزگەشەلىك كوپ ەدى. عۇندار تەك وزدەرىنىڭ اسكەري قۋاتىنا سۇيەنەدى، ال قىتايدىڭ استىرتىن، قۇپيا قارۋى تاعى بار: كورشىلەس، كۇندەس تايپالاردى ايداپ سالۋ ارقىلى سىرتتان سوققى بەرۋ، ۇلىس قۇرامىنداعى باقتالاس، تاقتالاس توپتارعا دەم قوسىپ، اعايىندى اجىراتىپ، ءوزارا قىرقىس ارقىلى ىشتەن توزدىرۋ. قارا كۇشپەن استاس زىميان ساياسات زاماننان زامان وتكەندە تولىعىمەن جۇزەگە اسادى. ۇلى عۇن يمپەرياسى ىدىرادى، اساۋ جۇرتتىڭ ەڭ سوڭعى جارىقشاق، بولشەكتەرى بۇرىنعى كۇشىنەن ايرىلىپ، جاڭا، باسقا ءبىر ۇلىستار قۇرامىنا قوسىلدى، اتا مەكەننەن اۋدى، نەمەسە ءبىرجولا جويىلدى. تۇرىك تەكتى عۇننان سوڭعى موڭعول ءناسىلى سانبيلەر، ءتىپتى، جارىم دۇنيەنى باۋىرىنا باسقان ۇلى تۇرىك يمپەرياسىنىڭ ءوزى اقىر تۇبىندە ومىرشەڭ قىتاي ساياساتىنىڭ قۇربانى بولىپتى.
بىراق ۇلان-بايتاق قىتايدىڭ ءوزى دە بارلىق ۋاقىتتا بارقادار تاپپاعان. سىرتقى تەپكىن، جات جۇرتتارمەن كۇرەس ءوز الدىنا، يمپەريانىڭ ءوز ءىشى دە ۇنەمى تىنىش بولمايدى. پاتشالىققا تالاس، ارقيلى اۋلەتتەر اراسىنداعى كۇرەس، ەڭ باستىسى – تىنىمسىز تولقىنىس، حالىق كوتەرىلىستەرى قۇدىرەتتى ءحان يمپەرياسىن دا، ودان سوڭعى داڭقتى تاڭ يمپەرياسىن دا الىپ جەگەن ەڭ باستى كەسەلدەر ەكەن. عۇن زامانى، بۇكىل دالانى بىرىكتىرگەن شاڭعۇي مودە مەن كيىز تۋىرلىقتى قاۋىمدى قايتا كوتەرگەن شىڭعىس حانعا دەيىنگى ارالىقتاعى مىڭ جىل بويى كوشپەندىلەر مەن قىتاي اراسىنداعى جانكەشتى كۇرەس ەشبىر تولاس تاپپايدى. ۇلى قىتاي نەشە رەت بولشەكتەنىپ، نەشە رەت بىرىگەدى، ۇلى دالا قانشاما رەت تۋ كوتەرىپ، سونشاما رەت قايتا ىدىرايدى، بىراق عاسىرلار بويعى قايشىلىق جويىلمايدى. باز ءبىر زامانداردا، شەكارالىق ايماق، سولتۇستىك قىتايدا وردا كوتەرگەن، بيلەۋشىسى تۇرىك، نەمەسە موڭعول تەكتى، بودان جۇرتىنىڭ باسىم بولىگى قىتاي ءناسىلدى، ۇلكەن-كىشى، ارقيلى مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ ءوزى زاتى بولەك ەكى قاۋىمنىڭ ءتۇسىنىستى، ىنتىماقتاس بولاشىعىنا جول اشا الماعانىن كورەمىز.
الماعايىپ تايتالاس زاماندا ەكى جۇرت ۇستانعان تۇپكى ماقسات-مۇرات تا كەرەعار ەكەن: كوشپەندىلەر قىتايدىڭ ءزارىن قايتارىپ، ەل ىرگەسىن بەكىتۋ، اسسا قوسىمشا ولجا تابۋدى عانا كوزدەسە، ويسىراتا جەڭىپ تۇرعان كەزدەرىنىڭ وزىندە جات جۇرتتى باسىپ الۋ – قاجەتسىز، بوداندىققا ءتۇسىرۋ ءتيىمسىز دەپ تانىسا، قىتاي – كوشپەندى قاۋىمدى ءتۇپ تۇقيانىمەن، ءبىرجولا قۇرتۋدى عانا ويلايدى. مىڭ جىلدىق سوعىس ناتيجەسىندە ۇستانىمى بەرىك، نيزامى قاتال، جەرى جايلى، حالقى قيساپسىز قىتاي بىرتە-بىرتە دەندەي بەرىپتى. عۇن يمپەرياسى مەن تۇرىك قاعاناتىنىڭ ءداۋىرى دەمەسەك، كوبىنە-كوپ قىتاي تارابى باسىمدىق تانىتىپ وتىرعانىن كورەمىز. ال شىڭعىس حان اتقا مىنگەن كەزدە ۇلى دالانىڭ تىنىسى مۇلدە تارىلعان. باعزىداعى الپاۋىت ۇلىستار ورنىندا بىرنەشە دەربەس حاندىق، جەكەلەگەن رۋ، تايپالار عانا بار، ولاردىڭ ءوزى التى باقان الاۋىز، جانە كوبىنە-كوپ جات جۇرت ىقپالىندا. راس، بۇل كەزدە ءحان داۋىرىندەگى، تاڭ داۋىرىندەگى قىتاي دا جوق، ءبىرى اتاۋلى، ءبىرى اتاۋسىز ەكى پاتشالىق بولىپ وتىر، الايدا قۋات-كۇشى جەتىپ ارتىلادى، ءارى ەجەلگى ساياساتى وزگەرمەگەن، ءتىپتى، ورىستەي تۇسكەن. كەرەك دەسەڭىز، ءدال ىرگەدەگى، كوشپەندىلەردىڭ بارلىق سىرىنا قانىق جاڭا جۇرتى بۇرىنعىلاردان گورى قاۋىپتىرەك بولىپ شىقتى. ارعى قاۋىمى جەر شالعايلىعىنان عانا بەيبىت وتىر. بۇل ەكەۋىنە قوسا، تەگى بوتەن تاعى ءبىر جات پاتشالىق بار. جيناقتاپ ايتقاندا، ءۇش الىپ يمپەريا: شۇرجەن، سۇڭ، تاڭعۇت. بىرمە-ءبىردىڭ وزىندە بىتىراپ جاتقان ۇلى دالادان الدەقايدا كۇشتى. سوندىقتان دا كوشپەندى جۇرتتى جەلكەسىنەن باسىپ ۇستاپ وتىر. مىنە، تۋرا ەكى جارىم عاسىردان وزىپتى.
ءشۇرشىت
ۇلى دالا قايتا كوتەرىلەر قارساڭىنداعى ەڭ قۋاتتى كورشى ءارى ايرىقشا قاتەرلى جاۋ – شۇرجەن، نەمەسە تسزين يمپەرياسى ەدى. بۇكىل ورتالىق-شىعىس ازياعا وكىم جۇرگىزىپ، ۇزاق ءجۇز جيىرما جىل بويى سالتانات قۇرىپ وتىرعان مەملەكەتتىڭ ۇيتقى-تىرەگى بولعان نەگىزگى حالىق – تۇڭعىس-ءمانچجۇر ءناسىلى ءشۇرشىتتىڭ ارعى بابالارى موحە تايپالارى قىتاي دەرەكتەرىندە VI عاسىردان ماعلۇم. اۋەلدە امۋر (حەيشۋي، حەيلۋنتسزياڭ) دارياسىنا قۇياتىن سۋڭگاري، ۋسسۋري وزەندەرىنىڭ اڭعارىن مەكەندەگەن ەكەن. نەگىزگى كاسىبى اڭشىلىق، بالىقشىلىق بولعان. ۋاقىت وزا كەلە موحە تايپاسى تۇستىككە قاراي قاناتىن جايىپ، ءمانچجۇر ويپاتىنا كەڭىنەن ورنىعادى، تەرىستىكتە ەجەلگى قونىس امۋرمەن شەكتەلسە، تۇستىك-شىعىستا كورەيامەن، تۇستىكتە – قيدان، تۇستىك-باتىستا قىتايمەن كورشىلەس، تەرىستىك-باتىستا كوشپەندى، دالالىق تەلە، شيۆەي تايپالارىمەن بەتتەسەدى، ال بۇكىل شىعىس اتىراپ جاپون تەڭىزىنە تىرەلىپتى. جەتپىس ەكى رۋلى ەل ەكەن، دەربەس كوسەمى بار ءار رۋ وزىنشە تىرشىلىك كەشەدى.
VIII عاسىردىڭ باس كەزىندە موحە اۋلەتىنىڭ تۇستىك تارماعى سۋمو ىرگەلى بوحاي پاتشالىعىن نەگىزدەيدى. الايدا، تۋىستاس جۇرتتى تۇگەل ۇيىستىرا المايدى. 926 جىلى قيداندار جاۋلاپ العاننان سوڭ بۇل تاراپتاعى اتالاس، اعايىنداس قاۋىم تۇگەلدەي جات ەلدىڭ بوداندىعىنا تۇسەدى. وسى شامادا موحە جۇرتى قىتاي دەرەكتەمەلەرىندە نيۋيچجي، نيۋيچجەن ەسىمىمەن بەلگىلى بولىپتى، بۇل – ىلكىدە قالىپتاسقان وزىندىك شۇرجەن ەتنونيمىنىڭ بۇرمالانعان ءتۇرى ەكەن. ال تۇرىك-تاتار جۇرتى ءتۇپ تۇلعاسىنا سايكەس، ءشۇرشىت دەپ اتاعان. (بۇل «ءشۇرشىت» – ادەپكى «قىتاي» اتاۋىنىڭ ءسينونيمى رەتىندە كەيىنگى قازاق اراسىندا XVIII عاسىرعا دەيىن ۇمىتىلماي ساقتاۋلى – تاڭ قالارلىق جاعداي.) ەجەلدەن-اق جاۋىنگەر بولعان، ءوز زامانى ءۇشىن قاراسىنى مول حالىقتىڭ قيدانعا باعىنىشتى بولىگى «بەيبىت شۇرجەن»، الىس ايماق، بoستان ومىردەگى جۇرتى «بەيمازا شۇرجەن» دەپ تانىلادى.
ەركىن شۇرجەندەر ارقيلى تايپالىق وداق قۇرامىندا، ايبارلى كورشىلەرىمەن كەيدە سوعىسىپ، كەيدە ءسوز جۇزىندەگى بوداندىق جاعدايىندا ءوسىپ-ونە بەرىپتى. قايتكەندە دە، وكتەم قيدانمەن جاعالاس توقتالمايدى. جەكەلەگەن كوتەرىلىستەر كەيدە قارسى شابۋىل، اۋىر سوعىستارعا ۇلاسادى. ماسەلەن، شۇرجەندەر 973, 976 جىلدارى ءلاۋو شەگىنە باسىپ كىرىپ، شەكاراداعى قيدان يەلىكتەرىن تالقاندايدى. ءلاۋو يمپەرياسى شۇرجەندەردى ءبىرجولا جانىشتاۋ ءۇشىن 983 جىلى تۇتقيىل اتتانىپ، مىڭداعان كىسىسىن ءولتىرىپ، قانشاما جۇرتىن كورەيا شەگىنە دەيىن تىقسىرا قۋىپتى. ال 986 جىلعى كەڭ كولەمدى جورىقتا شۇرجەن قونىستارىنا بويلاي ەنىپ، جۇرتىن قيراتىپ، 100 مىڭ تۇتقىن ايداپ قايتقان ەكەن. سوعان قاراماستان، شۇرجەندەر باعىنىش اتاۋلىدان باس تارتادى دا، سۇڭ پاتشالىعىمەن وداقتاسادى. بۇدان سوڭعى 988–89 جىلدارداعى جاڭا شاپقىنعا وسى تۇستىك قىتايلاردىڭ كومەگىمەن تويتارىس بەرىپتى.
شۇرجەن-كورەي شەكاراسى دا ەشقاشان تىنىش بولماعان. بىراق بۇل تاراپتا شۇرجەندەر دۇشپانىنا دەس بەرمەيدى. اقىرى، كورەيلەر شۇرشىتتەن ساقتانۋ ءۇشىن، 1033–1044 جىلداردا، قىتايدىڭ ەجەلگى تۇر-قورعانىنىڭ ۇلگىسى بويىنشا، تۇبەكتىڭ بۇكىل تەرىستىك قاپتالىن بەكىتەتىن شەكارالىق قامال ورناتىپتى، بۇل الىپ قابىرعانىڭ بيىكتىگى مەن جالپاق ەنى 8 مەتردەن، ال ۇزىندىعى 500 شاقىرىم ەكەن. ءالى باسى بىرىگىپ ۇلگەرمەگەن ءشۇرشىتتىڭ قۋات-الىمىن وسىدان-اق تانۋعا بولادى.
تاڭ داۋىرىنەن سوڭ ەڭسە جازىپ، X–XI عاسىرلاردا اۋەلگى ورماندى، تاۋلى ايماقتان ەتەككە ءتۇسىپ، ءمانچجۇر ولكەسىن باۋراعان، جاڭا جەر، جاڭا جاعدايدا ىرگەلەس تۇرىك ىقپالىمەن اۋەلى مالشىلىق كاسىبىنە ماشىقتانىپ، ۋاقىت وتە كەلە ەگىنشىلىك سىرىن يگەرگەن شۇرشىتتەر سانى مولىعىپ، اسكەري قۋاتى ارتىپ، ەندى ۇلىس رەتىندە ورنىعۋعا بەت الادى. وسى ورايدا حەيشۋي موحە تايپاسىنىڭ ۋسسۋري بويىن جايلاعان ۆانيان تابى بەدەل-كۇشكە جەتىپ، «وتىز رۋدىڭ وداعى» اتالاتىن جاڭا جۇرتتىڭ ۇيتقى-تىرەگىنە اينالادى. اقىرى، وسى اۋلەتتىڭ جاۋىنگەر كوسەمدەرى XI–XII – ەكى عاسىردىڭ شەگىندە شۇرجەن جۇرتىنىڭ باسىم بولىگىن دەربەس ۇلىس رەتىندە ۇيىستىرىپتى. ال اكەلەرىنەن، اعالارىنان كەيىن بيلىككە جەتكەن شەشىمتال اگۋدا ەجەلدەن جاۋلاس ءلاۋو پاتشالىعىمەن اراداعى الدەنەشە جەڭىستى سوعىستار ناتيجەسىندە، 1115 جىلى تاۋەلسىزدىك تۋىن ءبىرجولا بەكىتىپ، ءوزىن يمپەراتور دەپ جاريالايدى.
جاڭادان قۇرىلعان مەملەكەت رەسمي تۇردە تسزين اتانادى ء(شۇرشىتتىڭ ءوز تىلىندە انچۋن), ماعناسى – التىن، ياعني التىن ۇلىس. قيدان ەلىنىڭ رەسمي اتاۋى ءلاۋو (لياو) – «تەمىر» دەگەن ءسوز، تەمىر توتىعادى، توزادى، ال التىن ەشقاشان ەسكىرمەيدى، تەمىردىڭ ءوزىن الىپ جەيدى دەپتى. ءسويتىپ، اگۋدا باستاعان التىن يمپەريا سوڭعى توقسان جىل بويى توڭىرەگىن تۇگەل جايپاپ، شۇرجەندى جانىشتاپ وتىرعان تەمىر يمپەرياعا قارسى قاتال سوعىس اشادى. قيداندار العاشقى كەزەڭنىڭ وزىندە بەت قاراماي جەڭىلەدى. اينالاسى التى-جەتى جىل ىشىندە ورتالىق قالالارىنىڭ بارىنەن ايرىلىپ، ىدىراپ توزادى. وسى اگۋدانىڭ زامانىندا قيدان تاعدىرى ءبىرجولا شەشىلسە، مۇراگەر يمپەراتور ۋتسيمايدىڭ تۇسىندا، 1125 جىلى، تۇياق سەرىپكەن سوڭعى ۇرىستا جانە جەڭىلىپ، اقىرعى يمپەراتورى تۇتقىنعا تۇسەدى – قيدان مەملەكەتى قۇلادى دەگەن ءسوز. قيدان جەرى، قيدان يەلىگى تۇگەلدەي شۇرجەن بيلىگىنە كوشىپتى.
الايدا، شۇرشىتتەر ءلاۋو پاتشالىعىن الۋمەن شەكتەلمەيدى. وزدەرىمەن ۋاقىتشا وداقتاس بولعان، بىراق كەڭ مايداندا ايتارلىقتاي بەلسەندى ارەكەت جاساماعان سۇڭ-قىتاي يمپەرياسىنا قارسى سوعىس اشادى. كورەيمەن بىتىمگە توقتاپ، تۋ سىرتىنداعى قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتىپ، تاڭعۇتتى ءسوز جۇزىندەگى بوداندىق شارتقا ماجبۇرلەپ، اتا جاۋمەن وداقتاستىق مۇمكىندىگىنەن ايىرعان سوڭ، 1125 جىلى حۋاڭحە دارياسىنان ءوتىپ، تەگەۋرىندى، جاپپاي شابۋىلعا كوشەدى. قىتاي اسكەرى اۋىر جەڭىلىستەرگە ۇشىراپ، قانشاما كەنتى مەن جەرىنەن ايرىلادى. سوعىستىڭ ەكىنشى جىلى شيرەك عاسىر بويى وكىم قۇرعان كارى يمپەراتور، ىلكىدە عانا تاققا وتىرعان بالاسى، جاڭا يمپەراتورمەن ەكەۋى قاتارىنان تۇتقىنعا تۇسەدى. جاۋ جاساعىن قيراتىپ، اۋەلگى ماقساتىنا جەتكەن شۇرجەندەر سوعىس قيمىلدارىن توقتاتىپتى. ارينە، ۋاقىتشا عانا.
تەرىستىك ايماقتان ءبىرجولا تىقسىرىلعان سۇڭ-قىتاي مەملەكەتى ەندى تۇستىك سۇڭ – نان سۇڭ اتالادى، ەل بيلىگىنە ەجەلگى پاتشالاردىڭ باسقا ءبىر تارماعى – جاڭا اۋلەت كەلەدى. ال شۇرجەن جاڭادان باسىپ الىنعان ولكەدە قىتاي ەسەپتى، ۋاقىتشا، قۋىرشاق وكىمەت ورناتادى دا، ىرگەسىن بەكىتكەن سوڭ، كوپ ۇزاماي-اق ەكىنشى دۇركىن سوعىس اشىپ، تاعى دا ۇلكەن تابىسقا جەتەدى. اقىرى، 1142 جىلى بەكىتىلگەن ءبىتىم شارتى بويىنشا ەجەلگى قىتايدىڭ قانشاما ءۋالاياتىن وزىنە قوسىپ الادى، تۇستىك سۇڭ پاتشالىعى شۇرجەن وكتەمدىگىن مويىنداپ، جىل سايىن سوم كۇمىس، بۋما جىبەك تۇرىندە قىرۋار البان تولەپ تۇرۋعا مىندەتتەنەدى. ەندى جاڭا ءبولىس بويىنشا تسزين يمپەرياسى “جەر-ۇيتقى جازىعى” اتالاتىن قۇنارلى حۋاڭحە القابىن تۇگەل يەلەنىپ، تۇستىك شەكارا يانتسزى دارياسىمەن ورتاڭعى ارالىققا جەتىپتى. مەجەلى جەردىڭ شىعىس بولىگى حۋايشۋي وزەنىنىڭ نەگىزگى ارناسى بويىنشا بەلگىلەنەدى جانە باتىسقا قاراي سول ەندىك بويىنشا تارتىلادى. ياعني، ەجەلگى قىتايدىڭ بۇكىل تەرىستىك جانە ورتالىق بولىگى تسزين اۋلەتىنە قاراستى بولدى دەگەن ءسوز. التىن پاتشالىق جەرى بايتاق، ەلى ىرگەلى، ايرىقشا قۋاتتى جانە كوپ ۇلتتى مەملەكەتكە اينالادى.
شۇرشىتتەر ءلاۋو يمپەرياسىن جاۋلاپ العان سوڭ مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىندە بۇرىنعى قيدان ۇلگىسى – اكىمشىلىك ءبولىنىس، ىشكى قىزىمەت ءتارتىبىن سول قالپىندا ساقتاپتى. كوپ ۇزاماي، بيلىك ءبىرجولا ورتالىقتاندىرىلىپ، بايىرعى ءشۇرشىت راسىمىندەگى رۋ كوسەمدەرىنىڭ كەڭەسى تاراتىلادى. زامان وزا كەلە، مەملەكەتتىك قۇرىلىم قىتاي ۇلگىسىنە كوشەدى. ساراي ءراسىمى عانا ەمەس، بۇكىل اكىمشىلىك جۇيەسى. سونىمەن قاتار ەل باسقارۋ ۇردىسىندە ءاربىر ءۋالاياتتىڭ، توپ پەن قاۋىمنىڭ ۇلتتىق سىپاتى دا ۇنەمى ەسكەرىلىپ وتىرعان. قيداندار – قيدان جوراسىمەن، قىتايلار – قىتاي راسىمىمەن. شۇرجەندەر دە ءوز ءتارتىبىن ۇستانادى، بىراق ۇلىستى ۇيىستىرۋشى قاۋىم رەتىندە مەملەكەتتىك ۇلكەن ساياسات اۋقىمىنا تۇسەدى. كەيىندە، بۇكىل يمپەريا قىتاي نۇسقاسىن قابىلداعاندا، مەملەكەت شەگىندەگى بارلىق جۇرت قىتاي ءراسىمىن قوسا يگەرۋگە ءماجبۇر بولادى.
قارۋدىڭ كۇشىمەن ورناعان بايتاق ەلدىڭ اسكەري الۋەتى اسا جوعارى بولعان. اتاۋلى حالىق شۇرشىتتەردىڭ ەركەك كىندىكتى ازاماتى 17 جاستان 59 جاسقا دەيىن اسكەري مىندەتتى سانالادى. سونىمەن قاتار، بوگدە ءناسىل، باسقا جۇرت وكىلدەرى دە سوعىس ىسىنە كەڭىنەن تارتىلادى. ماسەلەن، سۇڭ پاتشالىعىنا قارسى العاشقى مايداندا وداقتاس دالالىق تايپالارمەن قاتار، كۇنى كەشە عانا بودانعا تۇسكەن قيداندار، ءتىپتى، ىلكىدە قيدان بيلىگىندە بولعان قىتايلار دا كوپتەپ قاتىسادى. كەيىندە جاڭا جەردە جاڭادان قوسىلعان قىتايلاردىڭ ءوزى سۇڭعا قارسى تىنىمسىز سوعىستاردا ەلەۋلى قىزىمەت اتقارىپتى.
ءشۇرشىت اسكەرى قاشاندا سان جاعىنان تولىمدى بولعان. الدەنەشە ءجۇز مىڭ. ال XIII عاسىردىڭ باس كەزى، شىڭعىس حانمەن سوعىس داۋىرىندە ءبىر ميلليوننان اسىپتى. قالىڭ قولدىڭ باسىم كوپشىلىگى، ارينە، قىتاي تەكتىلەر بولعان. شۇرجەن شەرىگىنىڭ نەگىزگى قارۋى – ءداستۇرلى ۇلگىدەن تابىلادى: ساداق، نايزا، قىلىش، ساۋىت-سايمان دەگەندەي. سونىمەن قاتار، ول كەزدە الەمدەگى باسقا ەشبىر جۇرتتا جوق وت قارۋلار قولدانىسقا ەنگىزىلگەن. بۇلار – باعزىدا، تاڭ يمپەرياسىنىڭ زامانى، IX عاسىردىڭ سوڭىندا ەجەلگى قىتايدا ويلاپ تابىلعان جارىلعىش وت-دارىگە بايلانىستى. وت-جەبە جانە وتتى بومبالار. وت-جەبە – كادىمگى ساداق وعىنا بەكىتىلگەن، وت-ءدارىلى شاعىن جارىلعىش ەكەن. جاقپەن اتىلىپ، جاۋ ورتاسىنا تۇسكەندە وت شاشىپ جارىلاتىن بولعان. ولتىرەدى، ورتەيدى. ال وتتى بومبا – ىشىنە وت-ءدارى تولتىرىلعان جۇمىر قۇمىرا تۇرىندە جاسالىپتى. سەرىپپەمەن (كاتاپۋلت) اتىپ، الدەنەشە ءجۇز قادام جەردەگى قالىڭ اسكەر ورتاسىنا نەمەسە قامال ىشىنە تۇسكەن كەزدە قاتتى دىبىسپەن تارس جارىلىپ، ەلۋ-الپىس مەتر اۋماقتى وت-جالىنعا ورايتىن بولعان. بۇدان باسقا، قامال بۇزاتىن، قابىرعاعا شىعاتىن ارقيلى ۇتىرلى اسپاپتار. ۋاقىت وزا كەلە، بۇل قاتارلى شابۋىل جانە قورعانىس قۇرالدارىنىڭ بارلىعى دا شىڭعىس حان اسكەرىندە قولدانىسقا الىنادى.
يمپەريا ىرگەلەنگەن، ەل ابدەن ورنىققان زامان – XIII عاسىردىڭ باس كەزىندە جۇرگىزىلگەن ساناق بويىنشا، بۇكىل ۇلىستا 8 ميلليون 413 مىڭنان استام شاڭىراق، جيىن سانى 53 ميلليون 532 مىڭنىڭ ۇستىندە حالىق بار ەكەن. مۇنىڭ ەكى پايىزى قيدان، ءبىر پايىزى تۋىستاس بوحاي، 87 پايىزى ەتنيكالىق قىتاي ء(حان) ەكەن. ال ەل يەسى ءشۇرشىت – 10 پايىز شاماسىندا عانا بولعان، ياعني 5 جارىم ميلليونعا جەتەر-جەتپەس. دەربەس وتىرسا، سول زامان ءۇشىن اسا كوپ حالىق، بىراق 90 پايىز باسقا جۇرت اراسىندا ات توبەلىندەي عانا دەرلىك. اقىر ءتۇبى وسى ازشىلىق جاعداي دارىندى ءارى جاۋىنگەر جۇرتتىڭ بار ارتىقشىلىعىن جوققا شىعارعان.
بۇرىنعى قيداننان ءبىر ايىرما – اۋەل باستان-اق شۇرشىتتەردىڭ مەملەكەتتىك ىشكى ساياساتى شوۆينيزمنەن، ناسىلدىك شەكتەۋدەن تىس بولىپتى. يمپەريا عۇزىرىنداعى بارلىق حالىق تەڭ قۇقىقتى سانالعان. البەتتە، ءشۇرشىت – بيلەۋشى اۋلەت. سونىمەن قاتار، ەلدىڭ تىنىشتىعى، بەرەكە-بىرلىگىنىڭ ۇيتقىسى. وسىعان وراي ۇتىمدى ءارى ەپتى ساياسات ىسكە قوسىلادى. ەل باسقارۋ ىسىنە، مەملەكەتتىك قىزىمەت سالاسىنا باسقا ۇلت وكىلدەرى دە كوپتەپ تارتىلادى. اۋەلدە بۇل تاراپتا بۇرىندا قالىپتاسقان جۇيەسى بار قيدان جول-جوراسى جەتەكشى ورىنعا قويىلىپ، جاڭا وكىمدى مويىنداعان قيدان تەكتى قىزمەتكەر، ساياساتكەرلەر ءىس تۇتقاسىندا قالا بەرەدى. بۇدان سوڭعى زاماندا قىتاي تەكتى جۇرتقا دا كەڭىنەن جول اشىلىپتى. تسزين اكىمشىلىگى جاڭادان قوسىلعان جەردەگى قىتاي اتاۋلىنى بۇرىنعى، ءوز جۇرتىنداعى بارلىق بورىش-قارىشىنان قۇتقارىپ، تۇتاس ءۇش جىلعى الىمنان ازات ەتەدى، ەندىگى مىندەتتى سالىق بۇرىنعىدان الدەقايدا كەم مولشەردە بەلگىلەنەدى، باسقا دا ارقيلى جەڭىلدىكتەر جاسالادى، ناتيجەسىندە جاۋلانعان ايماقتا ءبىرشاما تىنىشتىق ورناپتى، تىلەكتەستىك بولىپتى. جالپى سانى بيلەۋشى قاۋىمنان توعىز ەسە ارتىق بودان جۇرت ءوزىن ۇلىستىڭ تەڭ قۇقىقتى ازاماتى عانا ەمەس، ەل يەسى سەزىنە باستايدى. اقىر تۇبىندە التىن پاتشالىق ءشۇرشىت بيلىگىندەگى سولتۇستىك قىتاي يمپەرياسى رەتىندە قالىپتاسادى. شۇرشىتتەردىڭ السىزدىگىنەن ەمەس، قىتايلاردىڭ ولشەۋسىز كوپتىگىنەن. جاي عانا كوپتىگى ەمەس، مادەنيەتىنىڭ كەمەلى، حالقىنىڭ ۇلتتىق ساناسى، اينىماس ءداستۇر-سالتىنىڭ ارقاسى. ءۇش مىڭ جىلدىق تاڭبالى تاريحتا قاراۋىندا قالعاندار تۇرىپتى، قىتايدى باعىنىشقا تۇسىرگەن حالىقتاردىڭ ءبارى ازدى-كوپتى زاماننان سوڭ ۇلتتىعىنان، دەربەستىگىنەن ايرىلىپ، قىتايلانىپ كەتكەنىن، ۇلى قىتاي بوداندىق جاعدايدىڭ وزىنەن ءاماندا ۇتىس تاپقانىن كورەمىز. جارىم قىتايدى بيلەپ وتىرعان شۇرشىتتەر دە تاريحي تاعدىرىن اتتاپ كەتە المايتىن ەدى.
ىلكىدەگى قيداندارمەن سالىستىرعاندا، شۇرشىتتەر جابايى (حۋ، ۆارۆار، دۇڭگەنە) قالىپتا بولدى دەپ سانالادى. مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسى قالىپتاسپاعان، مادەنيەتى كەمشىن، جازۋ-سىزۋى جوق… دەگەندەي. الايدا ۇلتتىق ساناسى جوعارى، وزىندىك سالت-ءداستۇرى بەرىك. ايرىقشا جاۋىنگەر، اسكەري ۇجىمى نىعىز، قۋاتتى جۇرت. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تۇعىرى ورنىقتى. قالعانى قولايىنا بايلانىستى. مەملەكەتتىك قۇرىلىم – اۋەلدە قيدان، كەيىندە قىتاي داستۇرىنە ۇيلەستى دەدىك. ال باسقاسى… تەزىنەن جەتىگە باستايدى. العاشقى پاتشا اگۋدا 1119 جىلى قيدان جانە قىتاي تاڭبالارىنىڭ نەگىزىندە جاسالعان، كەيىندە «ۇلكەن جازۋ» اتانعان جاڭا جازۋدى قولدانىسقا ەنگىزەدى. 1138 جىلى يمپەراتور حەلا جازىلۋى ىقشام، وقىلۋى وڭايىراق تاعى ءبىر جازۋدى ماقۇلدايدى، بۇل «كىشى جازۋ» 1145 جىلى ىسكە قوسىلىپتى. ەڭ باسىنان-اق ۇلتتىق جازۋ اياسىندا، ۇلت تىلىندەگى مەكتەپتەر اشىلادى. سونىمەن قاتار، قىتاي ءتىلىن ۇيرەنۋگە، قىتاي مادەنيەتىن يگەرۋگە ايرىقشا ءمان بەرىلەدى. دەسە دە، انا ءتىلىن ءبىلۋ، جازۋىن تانۋ، ۇلتتىق مادەنيەتتى دامىتىپ، ەجەلگى ءداستۇر-سالتتى ۇستانۋ – ءبىرىنشى كەزەكتەگى مىندەت بولعان. ۇلتتى ساقتاۋ، ونىڭ ءورىسىن كەڭەيتۋ ماسەلەسى ەل بيلەۋشىلەر نازارىندا تۇرىپ، ۇنەمى ايرىقشا قولداۋ تاۋىپ وتىرعان. مەملەكەتتىك ءتىل – ءشۇرشىت ءتىلى بولىپ، ىشكى قاتىناس جانە ءىس قاعازدارى دا وسى انا تىلىندە جۇرگىزىلگەن. تەك سوت ءىسى عانا جەرگىلىكتى جەردە قىتاي تىلىندە وتكىزۋگە مۇمكىندىك الادى. سونىمەن قاتار، مەملەكەتتىك قىزىمەتتەگى تۇلعالار ۇلت، ناسىلىنە قاراماستان، ءشۇرشىتتىڭ ءتىلى مەن حاتىن بىلۋگە مىندەتتەلگەن. ورتالىقتاعى جانە شەت ايماقتارداعى اكىمشىلىك باسقارۋ سالاسىندا مەملەكەتتىك ءتىل مەن ۇلتتىق جازۋدان شەت كىسىلەر قىزمەتتەن شىعارىلادى، ءتىپتى، تۋما شۇرشىتتەردىڭ ءوزى ساۋاتسىزدىق جاعدايىندا بيلىكتەن عانا ەمەس، مال-مۇلكىنەن، مۇراگەرلىك حاقىسىنان ايرىلادى ەكەن. شۇرجەن تەكتى جۇرتتىڭ باسىم كوپشىلىگى ەكى ءتىلدى قاتار يگەرىپتى، ال يمپەريا شەگىندەگى ارقيلى حالىقتاردىڭ ءوزارا قاتىناس قۇرالى – نەگىزىنەن قىتاي ءتىلى بولعان.
ۇلتتىق مەملەكەتى قالىپتاسىپ، ۇلتتىق جازۋى قولدانىسقا ەنىپ، انا ءتىلى وركەندەگەن ءشۇرشىتتىڭ ۇلتتىق مادەنيەتى بارلىق سالادا بىردەي دامىپ، بيىك ورەگە ۇمتىلادى. كۇڭفۋدزى، مەڭ-تسزى، جانە باسقا دا ويشىلداردىڭ تۋىندىلارى، ارقيلى فيلوسوفيالىق ەڭبەكتەر قىتاي تىلىنەن اۋدارىلىپ، كىتاپ بولىپ باسىلىپ، كەڭىنەن تارايدى. سونىمەن قاتار، ۇلت تىلىندەگى ءتولتۋما نۇسقالار دا قالىپتاسادى، ولەڭ، حيكايات، درامالىق، مۋزىكالىق شىعارمالار جازىلادى. سۇڭعات جانە ءمۇسىن ونەرى داميدى. ارحيتەكتۋرادا ۇلتتىق نىشاندار پايدا بولادى. قيدان، شۇرجەن تاريحىن بايىپتاعان جىلناما، زەرتتەۋلەر، ەتنوگرافيالىق سىپاتتامالار، مەديتسينا، استرونوميا سالاسىنداعى ەڭبەكتەر جازىلادى. مۇنىڭ ءبارى دە ءوز زامانىنداعى عىلىم، ءبىلىم دەڭگەيىندە كورىنىس تاپسا كەرەك. وكىنىشكە قاراي، وسىنشاما قىرۋار مۇرا كەيىنگى زامانعا جەتپەپتى. تەك اتى مەن دەرەگى عانا قالعان.
قايتكەندە دە، ۋاقىت وزعان سايىن قىتاي ءتىلى مەن مادەنيەتىنىڭ ىقپالى ارتىپ، جاپپاي قىتايلانۋ ءۇردىسى باستالادى. البەتتە، ەل-جۇرتىنىڭ بولاشاعىن ويلاعان قايراتكەرلەر دابىل ۇرادى، حالقىنىڭ ۇلتتىق بەينەسىن ساقتاۋعا ۇمتىلادى، وتكەندەگى، ءوزىنىڭ ۇلتتىق سىپاتىن جوعالتپاعان قيداندى، كورشىلەس، بار شارۋاسى ۇلتتىق مۇددە ورايىنان تابىلىپ وتىرعان تاڭعۇتتى مىسالعا كەلتىرىپ، ۇلگىلى ونەگە رەتىندە ۇسىنادى ەكەن. تاقتاعى امىرشىلەر دە بەيتاراپ قالمايدى. وسى ورايدا، ءبىرجولا قىتايلانۋدان ساقتىق رەتىندە، 1187 جىلى، شۇرجەندەردىڭ قىتاي ۇلگىسىمەن كيىنۋىنە، قىتايشا ەسىم-سوي الۋىنا تيىم سالىنعان زاڭ دا قابىلدانعان ەكەن. حالىقتىڭ ەجەلگى ءان-كۇيىنە، ءراسىم، داستۇرىنە ءمان بەرىلەدى. مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى تۋرالى ايتتىق. الايدا، سونشاما ارەكەت، شارا، ناقتى جۇمىستارعا قاراماستان، ۇلتسىزدانۋ اپاتى توقتالمايدى.
كوپۇلتتى جۇرتتا جالپىعا ورتاق، مەملەكەتتىك ءدىن بولماعان. ايتكەنمەن، كۇڭفۋدزى ءىلىمى جەتەكشى قىزىمەت اتقارادى. سونىمەن قاتار، بۋدديزم كەڭىنەن تاراعان، داوسيزم دە بەلگىلى ورىن العان. قاراپايىم شۇرجەن قاۋىمى اتا-بابا ءراسىمىن ۇستانادى، كوككە، وزەن، تاۋ رۋحىنا تابىنادى. مۇنداي الا-قۇلالىق تا ۇلىستىڭ ۇيىسۋىنا قىزىمەت ەتپەسە كەرەك.
اسكەري ايبارلى شۇرجەن يمپەرياسىنىڭ سىرتقى ساياساتى اۋەل باستان-اق وكتەمدىك، جاۋلاۋشىلىق ورايىندا قالىپتاسادى. ۇلىستىڭ العاشقى زامانىنداعى قۋاتتى، ىرگەلى كورشىلەر – تاڭعۇت پەن سۇڭ يمپەريالارى بولدى. كەيبىر كەزەڭدەردە ءسوز جۇزىندە بوداندىق تانىتقانىمەن، دەربەس ساياسات جۇرگىزگەن تاۋەلسىز تاڭعۇتپەن ارادا وقتىن-وقتىن سوعىس، كوبىنە بەيبىت قاتىناس اۋقىمىنداعى تەپە-تەڭدىك ورنايدى. العاشقى بەتپە-بەت مايداننىڭ وزىندە ءبىرتالاي جەرىنەن ايرىلعان، تۇستىككە ىعىسىپ، جاڭا اۋلەت بيلەگەن جاڭا مەملەكەت ەسەبىندەگى نان سۇڭ شۇرجەننىڭ ءجۇز جيىرما جىلدىق تاريحىنىڭ ۇزىنا بويىندا ۇنەمى سوعىس احۋالىندا، قاتەر ۇستىندە بولادى. العاشقى جەڭىلىستەردەن سوڭ-اق ءوزىن بودان تانىپ، جىل سايىن مىندەتتى، اۋىر سالىق تولەپ وتىرعانىمەن، شىن مانىسىندەگى تاۋەلسىزدىگىن ساقتايدى. ۋاقىتشا ءبىتىم ارالاس، ۇزاق، قانتوگىس سوعىستار جاعدايىندا باقاس ەكى تاراپتىڭ ەشقايسىسى دا ايقىن، تۇبەگەيلى باسىمدىققا جەتە الماپتى.
قابىرعالى، ىرگەلى، قۋاتتى تسزين يمپەرياسىنىڭ ءتۇپ نەگىزىن شايقايتىن ەڭ ۇلكەن قاتەر – سىرتقى كورشىلەر ەمەس، ىشكى جەگى-دەرت بولعانىن كورەمىز. التىن پاتشالىق ءبىرتۇتاس، ۇلتتىق مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسا المادى. بيلەۋشى اۋلەت شۇرجەندەر جالپى جۇرتتىڭ شامالى بولىگىن عانا قۇراسا، يمپەريانىڭ نەگىزگى حالقى قىتايلار ءۇشىن مەملەكەت مۇددەسى ەكىنشى، ءتورتىنشى كەزەكتەگى شارۋا بولىپ قالادى. سونىمەن قاتار، بىرتە-بىرتە ۇلت-ارالىق قايشىلىق تا كورىنىس تابا باستايدى. بۇل رەتتە اۋەلگى كىلتيپان بايىرعى قيداننان شىعىپتى.
يمپەريانىڭ ىشكى ومىرىندە ەتنيكالىق قىتاي اسەرى كۇشەيگەن سايىن، باعزىدا ەل بيلەگەن قيدانداردىڭ ىقپالى ازايا بەرەدى. بىرتە-بىرتە باسقارۋ جۇيەسىنەن، مەملەكەتتىك قىزىمەتتەن شەتتەي باستاعان، ىشكى ءۋالاياتتاردا، جيىن وتىرعان جەرلەرىنىڭ وزىندە ازشىلىققا اينالعان قيدان جۇرتىنىڭ نارازىلىعى ارتادى. ەجەلگى ەركىندىگىن ۇمىتپاعان، بۇرىنعى ۇلتتىق مەملەكەتىن اڭساعان قيداندار 1161–1162, 1169 جىلدارى قارۋلى كوتەرىلىسكە شىعادى. تىكەلەي مايداندا جەڭىلىسكە ۇشىراسا دا، ىشكى قارسىلىق توقتالماپتى. ماملە ورنىنا قىسىمىن كۇشەيتە تۇسكەن شۇرجەندەر 1191 جىلى قيدان ايماعىندا مەملەكەتتىك ءىس قاعازدارىن قيدان تىلىندە جۇرگىزۋگە تيىم سالادى. ناتيجەسىندە قيدان قاۋىمى بەتىن ءبىرجولا تەرىسكە بۇرعانىن كورەمىز. كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر قيدان مەن شۇرجەن اراسىنداعى ۇعىنىس، ىنتىماق بۇدان كوپ بۇرىن، 60-جىلداردىڭ وزىندە جوققا سايعان ەدى دەپ جازادى.
تسزين يمپەرياسى تەرىستىك-شىعىستا كەڭ دالا – كوشپەندى تۇرىك-تاتار تايپالارىمەن شەكتەسىپ جاتقان. بۇل تاراپتاعى ساياسات ايرىقشا قاتال بولدى. ياعني، ەجەلگى قىتاي جۇرتىنىڭ عاسىردان عاسىرعا سوزىلىپ كەلە جاتقان ۇيرەنشىكتى زورلىق-زومبىلىعى. شۇرجەن كوتەرىلگەن كەزدە ۇلى دالا بىتىراڭقى بولاتىن. ءبىرتۇتاس ۇلىس جوق، جاۋىنگەر، سانى دا ءبىرشاما كوشپەندى تايپالار ارقايسىسى وزىنشە، دەربەس تىرشىلىك كەشىپ جاتقان. شۇرجەن ەجەلدەن قالىپتاسقان «بولشەكتەپ الىپ بيلەۋ» ساياساتىن قولدانادى. جاي عانا بولشەكتەپ بيلەمەيدى، اعايىنداس جۇرتتى ءبىر بىرىنە ايداپ سالىپ، «دۇڭگەنەلەردى دۇڭگەنەلەردىڭ كۇشىمەن جۋاسىتۋ» ءتاسىلىن ۇستانادى. اۋىر سالىق، ەزگى مەن تالان-تاراج بۇرىنعى ءلاۋو كەزىندەگىدەن دە اسىپ تۇسەدى. اقىرى، كەرەي، نايمان، مەركىت تايپالارى ۇيتقى بولعان دالالىق جاڭا كونفەدەراتسيا قۇرىلادى. قىتاي تاريحىندا «تسزۋبۋ» ء(شۇرشىت تىلىندە تسزۋ – رۋ، بۋ – تايپا، ياعني رۋ-تايپالار بىرلەستىگى) اتانعان بۇل قۋاتتى وردا بۇكىل XI عاسىردىڭ ۇزىنا بويىندا، اۋەلدە قيدانعا، ودان سوڭ شۇرجەنگە قارسى كۇرەستە ۇلى دالانىڭ ەركىندىگىن ساقتاپ تۇرادى، بىراق اقىر تۇبىندە اۋىر جەڭىلىسكە ۇشىراپ، ءشۇرشىت بيلىگىنە تۇسەدى. بىراق بۇل دا ەڭ سوڭى ەمەس ەكەن. ارادا ءجۇز جىل وتكەندە ەجەلگى تۇرىك-تاتار جۇرتى شىڭعىس حاننىڭ تۋى استىندا قايتادان ۇيىسىپتى.
مىنە، وسى كەزدە، وتكەنىن اڭساعان، شۇرشىتكە كىرىپتار جاعداي تۇرالاتقان قيداننىڭ ءبىرتالاي ساياساتكەر، اسكەرباسى ازاماتتارى كوشپەندىلەردىڭ جاڭا ۇلىسىنا تىلەكتەس بولىپ شىعادى، ارقيلى جولمەن شىڭعىس حان ورداسىنا جەتىپ، كەڭەسشى، كومەكشى بولادى. تسزين يمپەرياسىنىڭ ءالسىز سىپاتتارىن ايگىلەپ، قيدان جۇرتىنىڭ نەگىزگى، كوپشىلىك بولىگىنىڭ بوداندىق قالىپتان باس تارتۋىنا، دالالىق اعايىندارىنا قالتقىسىز قوسىلۋىنا مۇرىندىق بولادى. ناتيجەسىندە ءىرى كوتەرىلىستەر شىعىپ، تۇتاس اسكەر جاساقتارى قۇرىلىپ، شۇرشىتكە قارسى مايدانعا تۇسەدى. ياعني، يمپەريا شەگىندە ورىن العان ىشكى قايشىلىقتار دەندەي كەلە، سىرتقى قاتەرمەن ۇيلەستىك تاۋىپتى.
شىڭعىس حان قۋات بەرىپ، باعزىداعى رۋحى قايتىپ ورالعان كوشپەندى قاۋىمنىڭ عاسىرلار بويعى تايتالاس، ەڭ قاتەرلى دۇشپانىنا قارسى ۇلى جورىعى 1211 جىلى باستالادى. جەڭىستەن جەڭىس. 1215 جىلى تسزين يمپەرياسىنىڭ ورتالىق استاناسى يانتسزين (پەكين) باسىپ الىنادى. الايدا، ءشۇرشىت-قىتاي جەرى ۇلان-بايتاق، قارۋلى اسكەرى مول ءارى ايرىقشا قۋاتتى بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە، شۇرجەنمەن ەڭ زور مايدان كولدەنەڭ بوگەسىنگە ۇشىرايدى. شالعايداعى حارەزم يمپەرياسىمەن ارادا تىكەلەي سوعىس ماجبۇرلىگى تۋىپ، شىڭعىس حان 1219 جىلى سارتاۋىل جورىعىنا اتتانادى. ۇزىلمەگەن شۇرجەن-قىتاي تارابىندا اسكەردىڭ جالايىر مۇقالى باستاعان قوماقتى ءبىر بولىگى عانا قالىپتى. 1224 جىلى باتىس جورىعىنان ورالعان ۇلى قاعان ەڭ الدىمەن ءالى دە كۇشىندە تۇرعان تاڭعۇتتى تالقاندايدى. وسى تاڭعۇت سوعىسىنان قايتار جولدا دۇنيە سالعان شىڭعىس حاننىڭ بۇكىل الەمدى باعىندىرۋ ساياساتىن ودان ءارى جالعاستىرعان وكەتاي قاعان 1230 جىلى شۇرجەنگە قارسى مايدانعا بۇدان ءبىراز بۇرىن دۇنيە سالعان مۇقالى-نوياننىڭ ورنىنا باس قولباسى ەتىپ ءسۇبىتاي-باحادۇردى اتتاندىرىپتى. ءسويتىپ، 1234 جىلى، تۇتاس ءبىر ءداۋىر – ۇزاق ءارى تىنىمسىز جيىرما ءۇش جىلدىق سوعىستان سوڭ تسزين يمپەرياسى ءبىرجولا قۇلايدى.
قىتاي قاشاندا ءوز ورنىندا قالادى دەدىك. ال دەربەس مەملەكەتى جويىلعان شۇرشىتتەر بۇدان سوڭعى كەزەڭدە ەكە موعۇل ۇلىسىنىڭ قۇرامىنا ەنەدى، ودان كەيىنگى زاماندا شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى قۇبىلاي نەگىزدەگەن يۋان يمپەرياسىنىڭ (1271–1368) شەگىندە جاسايدى. يۋان اۋلەتىن ميڭ اۋلەتى (1368–1644) الماستىردى. بۇل كەزدە تۇستىك وڭىردەگى شۇرشىتتەر تۇگەلدەي دەرلىك قىتايلانىپ كەتكەن ەكەن. ياعني، تىلىنەن دە، ءدىلى مەن ءداستۇر-سالتىنان دا ايرىلعان. تەك شالعاي تەرىستىك تاراپ – ورماندى القاپتاعى جانە پاتشالىق كەزىندەگى جيىن جەرى – ءلاۋو-حە اڭعارىنداعى جۇرت قانا ءوزىنىڭ ۇلتتىق كەيپىن ساقتاعان. وسى بايىرعى قونىستاعى شۇرجەندەر ميڭ داۋىرىندە ءۇش ۋالاياتقا ءبولىنىپ باسقارىلعان ەكەن. سول ءۇش ايماقتىڭ ءبىرىنىڭ كوسەمى نۋرحاتسي XVI عاسىردىڭ سوڭىندا تۋىستاس تايپالاردىڭ باسىن قايتادان بىرىكتىرەدى دە، 1616 جىلى تاۋەلسىزدىك تۋىن كوتەرەدى. كونە ءشۇرشىت جۇرتىنىڭ ۇرپاعى بۇل كەزدە ءمانچجۇر اتانعان. ەسكى داستۇرىنەن اينىماعان، باعزىداعى جاۋىنگەرلىك رۋحى وشپەگەن، وجەت ءارى دارىندى قاۋىم. باستاپقىدا ۇلتتىق دەربەستىك ءۇشىن كۇرەسكەن ەجەلگى ءشۇرشىت اۋلەتى وزدەرىن جانىشتاۋعا شىققان قىتاي جاساقتارىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن تالقانداپ، كوپ ۇزاماي ءتۇپ كوتەرىلە، قارسى شابۋىلعا اتتانادى. سوعىس مايدانىن ىشكى قىتايعا كوشىرىپ، اقىرى ءنۋرحاتسيدىڭ مۇراگەر ۇلى حۋاندي اباحايدىڭ تۇسىندا ايقىن باسىمدىققا جەتكەن مانچجۇرلەر 1644 جىلى پەكيندى الادى. قىتاي تاريحىندا تاعى ءبىر جاڭا ءداۋىر – تسين زامانى باستالادى. (جاڭا يمپەريانىڭ اۋەلگى اتاۋى – حوۋ تسزين – كەيىنگى تسزين، ەسەبى، ءبىر كەزدەگى التىن پاتشالىقتىڭ جالعاسى; نۇرحاتسيدەن سوڭ، ءورىس كەڭەيگەن، يمپەريا ەجەلگى قىتاي شەگىن تۇگەل قامتىعان كەزدە تسين (تازا، پاك) دەگەن اتاۋ راسىمگە ەنىپتى.)
مانچجۇرلەر بيلەگەن تسين اۋلەتى – نۋرحاتسي–اباحاي ۇرپاعى 1644 جىلدان 1912 جىلعا دەيىن، وتە ۇزاق زامان – ەكى ءجۇز الپىس جەتى جىل بويى بيلىكتە بولادى. تسزينگە ساباقتاس تسين – بايىرعى ءشۇرشىت-ءمانچجۇر اۋلەتى، بۇدان بۇرىن شىڭعىس حان مەن ونىڭ ۇلى وكەتاي، نەمەرەلەرى موڭكە مەن قۇبىلاي ءبىرجولا بىرىكتىرگەن ەجەلگى قىتايدى ودان ارمەن كەڭەيتىپ، بۇگىنگى شەگىنە جەتكىزدى. تسين زامانى قىتاي تاريحىنداعى داڭقتى، تۇبەگەيلى كەزەڭ بولدى. ءبارى انىق. بىراق… ءشۇرشىت-ءمانچجۇردىڭ ۇتقانى نە؟ راس، ءامىرشى اۋلەتى بايتاق ەلدى بيلەپتى، قالعان جۇرتىنىڭ ەڭسەسى بيىك بولىپتى، الايدا اقىرعى ناتيجەسى تەك قانا زيانعا شىققانىن كورەمىز. «ارتىق قايرات – جانعا قاس» دەگەن كەيىنگى قازاق. كۇشى كەمەرىنەن اسىپ، ءوز شەكاراسىنا سىيماي، ەكپىندەگەن بەتى بۇكىل قىتايدى جاۋلاپ العان مانچجۇرلەر تاقي تۇبىندە سول قىتايدىڭ اراسىندا جۇتىلىپ كەتىپتى. تۇگەل ەمەس، ايتەۋىر. اتا قونىستاعى، باسقا دا شالعاي تاراپتاعى جۇقانا-جۇرناقتارى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق كەيپىن ساقتاۋعا تىرىسادى. سەلدىرەگەن، سيرەگەن، بولشەكتەنگەن جۇرت XX عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمى، تىنىش بولماسا دا تىكەلەي قىرعىنسىز، بەيبىت زاماندا قايتادان ءوسىپ-ونە باستايدى. ەجەلگى ءمانچجۇر ولكەسى، بۇگىندە قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى عۇزىرىنداعى حەيلۋنتسزياڭ، تسزيلين ءۋالاياتتارىندا نەگىزگى، تۇرعىلىقتى حالىق ەسەبىندە. باتىسى بۇرىنعى قيدان قونىسىمەن جاپسارلاس، شىعىسى كورەيمەن شەكتەس، التىن پاتشالىققا ۇيتقى بولعان تەڭىز جاعالىعى قازىر ءلاۋونيڭ ءۋالاياتى اتالادى، رەسمي ەسەپتەگى ءمانچجۇر جۇرتىنىڭ تەڭ جارىمى وسى وڭىردە تۇرىپ جاتىر. ىرگەلەس İشكى موڭعول اۆتونومياسىندا دا اجەپتاۋىر جان تىركەلىپتى. ال تۇستىك تاراپتاعى حەبەي ۋالاياتىنداعى قاۋىم بۇكىل ءمانچجۇردىڭ بەستەن ءبىرىن قۇرايدى ەكەن، بىراق بۇلار قالىڭ قىتايدىڭ ەڭ ءبىر جيىن ورتاسى. باسقا اتىراپتىڭ دا جەتىسىپ تۇرعانى شامالى. قىتايدا 2000 جىلى وتكەرىلگەن رەسمي ساناق بويىنشا، ءمانچجۇر حالقىنىڭ ۇزىن سانى 10 ميلليون 682 مىڭ بولىپتى. ءوزىنىڭ بايىرعى اتا-قونىس جەرىندە، 100, بالكىم 150–200 ميلليون قىتايدىڭ ىشىندە. ۇلتتىق ءمانچجۇر، مەملەكەتتىك قىتاي تىلدەرىندە سويلەيدى. قىتاي ءتىلى الدىمەن اتالىپتى. ەندى بىرەر عاسىردان سوڭ نە بولارى ايتپاسا دا بەلگىلى.
وتكەن نەشە مىڭ جىلدىق تاريحقا قاراپ تۇرساڭ، ماڭگىلىك حالىق جوق ەكەن. بار ەكەن – بىرەۋ عانا. جەر-ىقىلىممەن بىرگە جاساپ كەلە جاتقان قىتاي…
تاڭعۇت
تاتار دالاسىمەن تىكەلەي شەكتەس ەكىنشى ءبىر ىرگەلى يمپەريا – تاڭعۇت (سي سيا) مەملەكەتى بولدى. ەل ۇيتقىسى نەگىزگى حالىقتىڭ وزىندىك اتاۋى – مي (مينيا); قىتايلار – دانسيان، تيبەتتەر – مينياگ دەگەن، تاڭعۇت – تۇرىك تايپالارى بەرگەن نىسپى، ورىس جانە باتىس عىلىمىنا وسى ەسىممەن ەندى.
تاڭعۇتتاردىڭ ارعى بابالارى – تيبەت-بيرما تەكتى تسيان تايپالارى، قىتاي تاريحىندا تىم ەرتە – ميلاديگە دەيىنگى IV-III عاسىرلاردان بەلگىلى. حۋاڭحە وزەنىنىڭ باستاۋى، كوكونور كولىنىڭ توڭىرەگىندە قالىپتاسقان ەكەن. ەكى زامان شەگىندە ءحان يمپەرياسىمەن سوعىس ناتيجەسىندە تۇستىككە قاراي ىعىسادى، ال IV عاسىردا سانبيلەردەن جەڭىلىس تاپقان سوڭ كوكونوردى تاستاپ شىعادى دا، تيبەت ەتەگى – امدو تاۋلى ايماعىن ساعالايدى. وسى ءبىرشاما تىنىش ولكە – حۋاڭحە مەن يانتسزى وزەندەرىنىڭ باستاۋ ارالىعىندا ءوسىپ، ونگەن، ەجەلگى تسيان اۋلەتىنىڭ ءبىر بۇتاعى دانسيان قاۋىمى ارادا ەكى-ءۇش عاسىر وزعاندا قايتادان بابا-مەكەن جۇرتىنا قاراي جىلجيدى، اقىرى، VII عاسىردا كوكونوردان ءوتىپ، ەجەلگى عۇننىڭ ۇيىقتى قونىسى بولعان وردوستى الادى، قاناتىن جايىپ، ىرگەلەس الاشان دالاسىن باۋرايدى. X عاسىر تابالدىرىعىندا كەيىنگى ۇلكەن ۇلىسقا قاراعان كەڭبايتاق جۇرتتىڭ باسىم بولىگىن يەلەنگەن ەكەن.
باعزىدان بەرى قىتاي تىزگىنىندە بولعان تاڭعۇت حالقىنىڭ دەربەس وردا قۇرۋى دا وسى X عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىنە سايكەسەدى. جاڭا مەملەكەتتىڭ ىرگە تاسىن قالاۋشى تسزي-تسيان پاتشانىڭ (982–1004) ءتۇپ ءناسىلى – سولتۇستىك قىتايدى بيلەگەن تۇرىك تەكتى ەجەلگى توبا اۋلەتىنەن ەكەن. اڭىز بويىنشا، ءسۇت تىستەرى شىعىپ تۋادى. كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر بولمىستاعى ىقتيمال جاعداي دەيدى، بىراق ءاپسانانىڭ نەگىزگى ءمانىسى – پاتشالىقتى نەگىزدەۋشى تۇلعانىڭ وزگەشە جارالمىسىن ايعاقتاۋ. جاس بالا شىنىندا دا ەرەسەن بولىپ شىعادى. ناقتى تاڭبالانعان ءبىر وقيعا – ون ءبىر جاسىندا، اڭشىلىق كەزىندە ساي جەبەمەن تارعىل شەرىنى اتىپ جىعۋى. وسىدان سوڭ-اق بولاشاق كۇرەسكەردىڭ اتاق-داڭقى ءوز جۇرتىندا عانا ەمەس، تاقاۋ توڭىرەكتە دە كەڭىنەن ماعلۇم بولادى. ات جالىن تارتىپ مىنگەننەن باستاپ قىتاي وكتەمدىگىن قابىلداماعان تسزي-تسيان ون توعىز جاسىندا تاۋەلسىز ۇلىس قۇرۋ جولىنداعى ارپالىس ايقاسقا كىرىسەدى. وسى، سىرتقى بيلىكتەن دەربەستىك جاريالانعان 982 جىل جاڭا تاڭعۇت مەملەكەتىنىڭ تۋعان جىلى دەپ سانالادى. ۇلىستىڭ كەيىنىرەك ورنىققان وزىندىك اتاۋى – دا سيا، ياعني ۇلى سيا، قىتاي راسىمىندە سي سيا، ماعناسى باتىس سيا دەمەك; مۇنداعى سيا اتاۋىنىڭ توركىنى – تاڭعۇت جۇرتىنىڭ ەجەلگى ۇيىعى بولعان وڭىردە باعزى ءبىر زاماندا سيا دەگەن پاتشالىق ىرگە تەۋىپتى-ءمىس، ياعني جاڭا ۇلىستىڭ جاڭعىرعان ەسىمى ەجەلدەن قالىپتاسقان ەلدىك جورانى ايعاقتاماق.
شيرەك عاسىرعا جۋىق ەل تۇتقاسىن ۇستاعان تسزي-تسيان قىتاي-سۇڭ يمپەرياسىنا قارسى ءساتتى قورعانىس جانە شابۋىل سوعىستارىن جۇرگىزەدى، قيدان-ءلاۋو يمپەرياسىمەن كەيدە جاۋلاسىپ، كەيدە وداقتاسادى. كەيدە ەكى تاراپتا دا ۋاقىتشا جەڭىلىستەرگە ۇشىراپ، ءسوز جۇزىندە قىتاي بوداندىعىن قابىلدايدى، قيدانعا باعىنىشتى كەيىپ تانىتادى، ءسويتىپ، ەكى الىپ ەلدىڭ ورتاسىندا شىن مانىسىندەگى تاۋەلسىز جاعدايعا جەتەدى. تۋ كوتەرگەن العاشقى جىلىنان باستاپ تاڭعۇت جۇرتى وزىندىك باسقارۋ جۇيەسى بار، تۇراقتى، جاۋىنگەر اسكەرى بار دەربەس مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسىپتى.
كەلەسى پاتشا، تسزي-ءتسياننىڭ ۇلى دە-مين تۇسىندا (1004–1031) ەل ىرگەسى بەكي تۇسسە، ونىڭ ۇلى يۋان-حاو زامانىندا (1031–1048) تاڭعۇت مەملەكەتى ءوزىنىڭ كۇش-قۋاتىنىڭ شىرقاۋ شەگىنە جەتەدى. ۇلىستىڭ اسكەري ۇجىمىن كۇشەيتە تۇسكەن، ءوز جۇرتىندا ۋتسزۋ، قىتايشا حۋاندي، ياعني يمپەراتور اتاعىن العان يۋان-حاو جيىن سانى 150 مىڭ، قارۋى كەلىستى، قۇرىلىمى بەرىك، قۋاتتى اسكەر جاساقتاعان ەكەن. شىعىستا سۇڭ، تەرىستىك-شىعىستا قيدان يمپەريالارىمەن ۇتىمدى سوعىستار جۇرگىزەدى، تۇستىك-باتىستا تيبەت تايپالارىن تىقسىرىپ، كوكونور القابىن ءبىرجولا باۋراسا، باتىس قاپتالداعى گانچجوۋ-ۇيعىر پاتشالىعىن تاقي-تازا قيراتادى، قىرعىنعا ۇشىراعان ۇيعىرلاردىڭ شامالى بولىگى تيبەت تارابىنا ىعىسادى، ەندى ءبىر ازعاناسى بەشبالىق-كۋچاداعى اعايىندارىنا بارىپ باس ساۋعالاپتى، ءسويتىپ، قۇنارلى القاپ – ەدزين-گول وزەنىنىڭ ۇزىنا بويى تاڭعۇت يەلىگىنە ءبىرجولا كوشەدى.
وسى، ايرىقشا داۋىرلەگەن شاعىندا، ودان ءارى، تۋى قۇلاعان اقىرعى ساتىنە دەيىن تاڭعۇت مەملەكەتىنىڭ شەكاراسى شىعىستا حۋاڭحە دارياسىنىڭ تومەنگى ءيىنى، تۇر-قورعاننىڭ ىشكى بەتىنەن – باتىستا حامي جازىعىنا دەيىنگى، تەرىستىكتە گوبي شولىنەن – تۇستىكتە كوكونور قىراتىنا دەيىنگى ۇلان-بايتاق جەردى الىپ جاتقان ەكەن. بۇل كەزدە بۇرىن وتىرىقشى بولعان بايىرعى حالىقتىڭ ءبىراز بولىگى جاڭا مەكەن، ونداعى كوشپەندىلەر اسەرىمەن شاشىراي قونىپ، مالشىلىق كاسىپكە جەتىگەدى. ءسويتىپ، ەل ىشىندە قالالىق مادەنيەت، ەجەلگى ەگىنشىلىكپەن قاتار، وركەندەگەن مال شارۋاشىلىعى، دالالىق ءداستۇرلى تىرشىلىك قالىپتاسادى. ەندىگى زاماندا تاڭعۇت ەلىنىڭ ىشكى اۋقاتى، سىرتقى ساۋداسىندا مال سۇمەسى مەن ەگىنشىلىك ونىمدەرى قاتارلاس، استاس قىزىمەت اتقارادى.
يمپەريا حالقىنىڭ باسىم كوپشىلىگى تاڭعۇت جۇرتى بولادى. سونىمەن بىرگە، نەگىزىنەن شەكارالىق ايماقتاردا ءحان (قىتاي) تەكتىلەردىڭ ۇلەس سالماعى دا اجەپتاۋىر ەكەن. تۇستىك-باتىستا ەجەلگى توعون جانە تيبەت تايپالارىنىڭ جۇراعاتى، تەرىستىك-باتىستا بودان ۇيعىرلاردىڭ جۇقاناسى قونىس تەپكەن. سولتۇستىك بەت – وردوس پەن الاشان دالاسىندا تۇرىك-تاتار تەكتى تايپالاردىڭ بولشەك-بولىكتەرى مال باعىپ تۇرعان. مەملەكەتتىك ءتىل – تاڭعۇت ءتىلى بولعان.
ۇلتتىق تانىم، ۇلتتىق مۇددە ورايىنداعى تۇبەگەيلى ساياسات ناتيجەسىندە تاڭعۇت مادەنيەتى بيىك دەڭگەيگە جەتەدى. يمپەراتور يۋان-حاو 1036 جىلى ەجەلگى قىتاي يەروگليف تاڭبالارى نەگىزىندە قالىپتانعان جاڭا تاڭعۇت جازۋىن قولدانىسقا ەنگىزەدى. ىزىنشە، 1039 جىلى تاڭعۇت جازۋلى، تاڭعۇت ءتىلدى ۇلتتىق مەكتەپتەر اشۋ تۋرالى جارلىق بەرەدى. بۇرناعى، قىتاي ۇلگىسىندەگى ساۋات پەن ءبىلىم ەندى ۇلتتىق ارناعا كوشىرىلىپتى. ۇلتتىق نامىستىڭ ءبىر كورىنىسى – سۇڭ پاتشالىعىمەن، اۋەلدە قيدان، ودان كەيىنگى شۇرجەن ەلدەرىمەن اراداعى ديپلوماتيالىق قاتىناس قاعازدارى قىتاي تىلىندە جازىلعانىمەن، تاڭعۇت تىلىندەگى نۇسقالارى قوسا جولدانىپ وتىرعان ەكەن. البەتتە، اۋەل باستان-اق تاڭعۇت جۇرتىنا قىتاي مادەنيەتىنىڭ، قىتاي ءراسىم-سالتىنىڭ ىقپالى اسا كۇشتى بولعان. ەل-ارالىق قاتىناس ورايىندا، جانە جالپى مادەني ءۇردىس ماقساتىندا، تاڭعۇت ءتىلدى مەكتەپتەرمەن قاتار، قىتاي ءتىلدى مەكتەپتەر قالىپتاسادى. ادەپكى قىتاي ۇلگىسى بويىنشا، كسيلوگرافيا تاسىلىمەن كىتاپ شىعارۋ جانە ونىڭ كەڭىنەن تارالىمى جاقسى جولعا قويىلىپتى. ۇلتتىق ءداستۇر جانە قىتاي اسەرىندەگى ونەر مەن ادەبيەت ءوسىپ-وركەندەيدى.
مەملەكەتتىك ءدىن – بۋدديزم بولعان. سونىمەن قاتار، كۇڭفۋدزى ءىلىمى مەن داوسيزم كەڭىنەن تارالادى، حالىقتىڭ ءبىرشاما بولىگى ارۋاققا، تىلسىمعا تابىنعان ەجەلگى ءداستۇر-سالتىن ۇستانادى.
تاڭعۇت اسكەرى، سوعىس قابىلەتى عانا ەمەس، ءادىس-ايلا، جاراقتانۋ تۇرعىسىنان وڭتۇستىك-شىعىس ازيادا قيدان، شۇرجەن، سۇڭ ارميالارىمەن شەندەس، ايرىقشا قۋاتتى اسكەر سانالعان. ون بەس پەن الپىس جاس ارالىعىنداعى ەركەك كىندىكتى تۇگەل قارۋ ۇستاۋعا مىندەتتى بولىپتى. سوعىس ستراتەگياسى ەجەلگى قىتاي نەگىزدى، ال تاكتيكاسى دالالىق تايپالار داستۇرىمەن جالعاستىق تانىتادى. يمپەريانىڭ سوڭعى كەزەڭىندە قارۋلى شەرىكتىڭ جالپى سانى 500 مىڭعا، ەندى ءبىر دەرەكتەردە، ءتىپتى، 800 مىڭعا تارتادى. قايتكەندە دە اسا مول جاساق.
پاتشالىقتاعى حالىقتىڭ جالپى سانى تۋرالى ناقتى دەرەك جوق. ەندى ءبىر زەرتتەۋشىلەر اسكەر قاراسىنىنا (500 مىڭ) وراي، ەكى جارىم ميلليون دەپ شامالايدى. ونداي جاعدايدا بۇل – تەك نەگىزگى حالىق تاڭعۇتتاردىڭ عانا مولشەرىن كورسەتپەك. قۇدىرەتتى كورشىلەرىمەن سالىستىرعاندا ۇزىن سانى شەكتەۋلى بولسا دا، قۋاتتى اسكەرىنىڭ ارقاسىندا تاڭعۇت ەلى ۇزاق ەكى ءجۇز ەلۋ جىل بويى تۋ كوتەرىپ، سالتانات قۇرىپ وتىردى.
البەتتە، ەكى جارىم عاسىردىڭ ۇزىنا بويىندا، تاۋەلسىزدىك ساقتاۋ جولىنداعى ۇرىس-سوعىستار، ارا-تۇرا ازعانا تىنىم تاپقانىمەن، ەشقاشان تولاستاعان ەمەس. بارلىق ۋاقىتتا دا ەڭ نەگىزگى قارسىلاس – قىتاي-سۇڭ پاتشالىعى بولدى. تىنىمسىزىنا قوسا، ايرىقشا قانتوگىس، ۇزاق مايدان، ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، ءورىسىن كەڭەيتكەن يۋان-حاو زامانىنان سوڭ ودان ءارى جالعاسادى. اسىرەسە، 1040–1044 جىلدار، 1069–1072, 1081–1086, 1096–1099 جىلدارداعى سوعىستاردا ەكى جاقتان دا ءجۇز مىڭداعان ادام قۇربان بولادى. تاڭعۇتتار باز-بازىندا ءىشىنارا جەڭىلىستەرگە ۇشىراعانىمەن، ۇجىمىنىڭ بەرىكتىگى، رۋحىنىڭ بيىگى، اسكەرىنىڭ قۋاتى، جەرىنىڭ كەڭدىگى ارقاسىندا ۇنەمى ۇستەم شىعىپ وتىرادى، اقىر تۇبىندە ەركىندىگىن ساقتاپ قالادى.
تاڭعۇتتار تەك سۇڭ عانا ەمەس، اۋەلدە قيدان، كەيىن وعان جالعاس شۇرجەن يمپەريالارىمەن دە كوبىنە-كوپ سوعىس جاعدايىندا بولادى. ماسەلەن، 1044 جىلى كۇزدە قيدان يمپەراتورىنىڭ ءوزى باستاعان ەكى ءجۇز مىڭدىق قالىڭ قول ءۇش لەك بولىپ شەكارادان وتكەندە، جاۋىنگەر يۋان-حاو دالالىق كوشپەندىلەردىڭ ۇيرەنشىكتى تاسىلىمەن شەگىنە شايقاسىپ، اقىرى كەڭ دالادا، قولايلى جاعدايدا بەتپە-بەت ۇرىس اشادى دا، قيدان اسكەرىن تاس-تالقان قىلىپ جەڭەدى; سونداي-اق يۋان-حاو ولگەننەن كەيىن قيداندار قايتا اتتانعان، 1049–1053 جىلعى جاڭا سوعىس تا شابۋىلداۋشى جاق ءۇشىن ۇلكەن شىعىنمەن، ناتيجەسىز اياقتالادى. كەلەسى تاريحي داۋىردە قيدانداردىڭ ورنىن باسقان شۇرجەندەر دە باياندى تاتۋلىق جايىن ويلاماپتى. ەكى يمپەريانىڭ دا كۇنى باتار قارساڭدا، 1214–1224 جىلدارى، تۇتاس ون جىلعا سوزىلعان قىرعىن شۇرجەندەردىڭ دە، تاڭعۇتتاردىڭ دا تيتىعىنا جەتتى دەپ سانالادى.
جيناقتاپ قاراساق، تاڭعۇتتار ءوزىنىڭ ەكى جارىم عاسىرلىق تاريحىندا توڭىرەگىمەن تۇگەل جاۋلاسىپتى. سوعان قاراماستان، يمپەريالىق ساياسات الماعايىپ كەزەڭدەردە ءبىرشاما كورەگەندىك تانىتىپ وتىرعانىن بايقايمىز. ماسەلەن، قيدان–شۇرشىت سوعىسى باستالعاندا تاڭعۇتتار بۇرىننان جاۋلاس قيدانعا كومەككە شىعادى. تىكەلەي اسكەر اتتاندىرۋ ۇستىنە، شۇرجەنمەن وداقتاسقان سۇڭ پاتشالىعىنا قارسى كەڭ كولەمدى، دۇركىن جورتۋىلدار جاسايدى. البەتتە، ءشۇرشىتتىڭ قاتەرى باسىمىراق دۇشپان ەكەنىن اڭداپ، وزىمەن تەپە-تەڭ جاعدايداعى، ۇيرەنشىكتى قيدان ۇلىسى ورنىندا قالسا دەگەن ارەكەت. ارادا ءجۇز جىل ءوتىپ، ەندى شۇرجەن مەن سۇڭ اراسىندا زور مايدان باستالعاندا ازعانا سوعىس قيمىلىنان اسپاي، ەكى جاقتى دا ۇمىتتەندىرە وتىرىپ، ۇتىمدى بەيتاراپتىق ساقتايدى، ناتيجەسىندە قىتاي تارابىندا دا، تيبەت تارابىندا دا جەرىن كەڭەيتىپ، الداعى ەلۋ جىل – XII عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمىندا ىرگەلەس ەكى يمپەريامەن دە بەيبىت جاعدايدا، جۇرتىن تىنىشتىقتا ۇستاپ، ەلىنىڭ كۇش-قۋاتىن عانا ەمەس، ءال-اۋقاتىن دا ارتتىرىپ، مادەنيەتىن وركەندەتىپ، ۇلىس تاريحىنداعى ەڭ ءبىر مامىراجاي ءداۋىرىن وتكەرىپتى.
تاڭعۇتتىڭ ۇزاق تاريحىندا الىپ يمپەريالارمەن اراداعى سوعىستار تاۋەلسىزدىك كەپىلى، امالسىز احۋال بولسا، تۇستىك، باتىس جانە تەرىستىك وڭىردەگى جورىق، جورتۋىلدار – ۇلىستىڭ ءورىسىن كەڭەيتۋ، وزىنەن ءالسىزدى جەمىرىپ جەۋ باعدارىندا بولعانىن كورەمىز. تيبەتپەن، ۇيعىرمەن اراداعى ۇرىستار ءجونىن شەت جاعالاپ ايتتىق. ال سولتۇستىك تاراپتاعى كوشپەندى تۇرىك-تاتار تايپالارىمەن اراداعى قاتىناس باسقاشاراق بولدى. كۇش-قۋاتى ارتىپ، قاپتاي جايىلعان تاڭعۇتتار VII عاسىردىڭ ورتا شەنىندە ەجەلگى عۇن قونىسى الاشان مەن وردوستى العان كەزدە، بۇل جەرلەر مۇلدە يەن ەمەس ەدى. سونىمەن قاتار، تىعىز قونىستانعان دەپ ايتۋ دا قيىن. ونىڭ ۇستىنە، ۇلى تۇرىك قاعاناتى ىدىراعان، ءولىارا كەزەڭ. قايتكەندە دە، وردالى ەلمەن ەكى ارادا گوبي ءشولى تۇر. جاۋلاپ الۋ قيىندىققا تۇسپەگەن سياقتى. دالالىق كوشپەندى تايپالار تاڭعۇت بوداندىعىندا قالادى. اۋەلدەن-اق قاراسىنى تولىمسىز بولعانىمەن، باسىپ الۋ كەزىندە قىرعىنعا ۇشىرامادى دەپ، ەندى ءبىر شاماسى باس ساۋعالاپ، ارعى بەتكە بوسقىن تاپپادى دەپ ايتۋ قيىن. بىزگە بەلگىلى ادەبيەتتە بۇل تاراپتان ماعلۇمات ۇشىراسپايدى. بىراق وتكەن زورلىق قارىمتاسىز كەتپەگەن. بىلگە-قاعان بىتىگىندە 700 جىلى كوك تۇرىكتەردىڭ تاڭعۇت ەلىن شابۋى، ويسىراتا جەڭىپ، مول ولجامەن قاتار، قانشاما جۇرتىن تۇتقىنداعانى، قۇلدىققا اكەتكەنى تۋرالى ايتىلادى. قاعاناتتان سوڭعى كەزەڭدە تۇرىك-تاتار تايپالارىمەن ارا-تۇرا قاقتىعىس تيىلمايدى. ناقتى بەلگىلى ماعلۇمات – XI عاسىردىڭ سوڭىندا، كەرەيلەر باستاعان تسزۋبۋ كونفەدەراتسياسىنىڭ ازاتتىق سوعىسىندا تاڭعۇتتاردىڭ قيدانعا قول جالعاپ، تۋ سىرتتان ۇرۋى. ناتيجەسىندە، ەكى تاراپتان بىردەي اۋىر سوققىعا ۇشىراعان كەرەي-قيات-نايمان-مەركىت-باسىملى وداعى جەڭىلىسكە ۇشىراپ، بۇكىل تاتار دالاسى ويران بولادى. تسزۋبۋ بىرلەستىگىنىڭ دالاي-حانى كەرەي موعۋسى قازاعا ۇشىراپ، كوشپەندى جۇرت قايتادان قيدان پاتشالىعىنىڭ تابانىنا تۇسەدى. بۇل توتەنشە شاپقىن ۇمىتىلماعانىن، ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ، وشپەندى كەككە ۇلاسقانىن كەيىنگى وقيعالار ايعاقتاسا كەرەك. كەڭ كولەمدى جورىق-مايدان بولماعانىمەن دە، تاڭعۇتپەن اراداعى قىرعيقاباق جاعداي، ءسوز جوق، ءىشىنارا ارقيلى قاقتىعىستار كەلەسى، XII عاسىردىڭ ۇزىنا بويىنا سوزىلعانى بايقالادى.
ۇلى دالا شىڭعىس حان باستاعان قۋاتتى، جاڭا ۇلىس رەتىندە ۇيىسقان شاقتا تۇستىكتەگى تاڭعۇت – ەجەلگى دۇشپان، شۇرجەن پاتشالىعىنان سوڭ، ەكىنشى كەزەكتەگى قاتەرلى جۇرت رەتىندە باعالانعانىن كورەمىز. شىڭعىس حان اق كيىزگە كوتەرىلەر قارساڭدا، 1205 جىلى جانە جۇرت ءبىرجولا ۇيىسقاننان سوڭ، 1207 جىلى، ەڭ العاشقى سىرتقى جورىقتار تاڭعۇتقا قارسى باعىتتالۋى كەزدەيسوق ەمەس. تاڭعۇتتار 1209 جىلى باعىنىش بىلدىرگەنىمەن، 1219 جىلى اشىلماق باتىس جورىعىنان باس تارتادى. ءسىرا، تاڭعۇت ساياساتكەرلەرى شىڭعىس حان قۇدىرەتتى حارەزمدى جەڭە المايدى، الماعايىپ مايداندا قيراماسا دا، السىرەپ بىتەدى دەپ شامالاسا كەرەك. ەڭ جامانى – قاعانعا ديپلوماتيالىق قيتۇرقى سىلتاۋ ورنىنا وتە دوكىر جاۋاپ قايتارىلادى. بۇرىنعى كەلىسىمدەر بۇزىلدى، تاڭعۇت ەكە موعۇل ۇلىسىنا ءسوز جۇزىندەگى بوداندىقتىڭ وزىنەن اينىدى دەگەن كەپ. شىڭعىس حان باتىس جورىعىن اياقتاعان سوڭ، قايتا ورالىپ، تاڭعۇتتى ءبىرجولا قيراتۋعا سەرت ەتەدى. قايتكەندە دە ۇلى قاعان جات ءارى جاۋ پاتشالىقتىڭ قاق جەلكەدە تۇرۋىنا جول بەرمەيتىن ەدى. اقىرعى ناتيجە بەلگىلى.
1227 جىلى قانشاما زامان – ەكى جارىم عاسىر بويى سالتانات قۇرعان، ورتالىق-شىعىس ازيا تاريحىندا وزىندىك ورنى بار، تاقاۋ توڭىرەگىنە ساياسي ىقپال-اسەرى مول بولعان، حالقى ءىرى، مادەنيەتى جوعارى، قۋاتى زور بولعان سي سيا پاتشالىعى جەر بەتىنەن جويىلادى. قيساپسىز قىرعىنعا ۇشىراپ، ويسىراي كەمىگەن تاڭعۇت حالقىنىڭ ەڭ اقىرعى بولشەك-جۇقانالارىنىڭ ءوزى قايعىلى حالگە ۇشىراعانىن كورەمىز. باعىنىش تانىتقان، امان قالعان اسكەردىڭ ازعانا بولىگى ەكە موعۇل يمپەرياسى قارۋلى كۇشتەرىنىڭ قاتارىن تولتىرادى. ەگىنشى، مالشى جۇرتى قاراسىنى باسىم ءارى ۇستەم جاعدايداعى كوشپەندىلەرگە كىرىپتار جاعدايدا قالادى. ءبىرشاما حالقى استانا بايتاق، ساقاراعا كوشىرىلەدى. اتقامىنەر بيلەۋشى اۋلەت وكىلدەرى، اسىرەسە قىتاي ءتىلى مەن ساياساتىنا جەتىك كىسىلەرى مەملەكەت قىزمەتىنە تارتىلادى، شۇرجەنمەن، سۇڭمەن اراداعى ديپلوماتيالىق جۇمىستارعا جەگىلەدى. ۋاقىت وزا كەلە، بۇل تاراپ قاۋىمنان باتىستا يران مەن التىن وردا، شىعىستا يۋان يمپەريالارىندا بەلگىلى اسكەري قولباسىلار مەن بەدەلدى ساياساتكەر، وقىمىستى عالىمدار شىعادى. ءالى دە ەجەلگى قونىسىندا وتىرعان، بالكىم، ءوسىپ-ءونىپ، كوبەيە باستاعان تاڭعۇتتىڭ سوڭعى سارقىنى يۋان زامانىندا قىتايدىڭ ىشكى ولكەلەرىنە ءبىرجولا قونىس اۋدارۋعا ماجبۇرلەنەدى. اقىر ءتۇبى، ەلدىگىنەن ايرىلعان، بىتىراپ، ءار تاراپتا تەلىمدە جۇرگەن تاڭعۇت اتاۋلىنىڭ ءبارى دە وزدەرىنىڭ ۇلتتىق بەينەسىن، انا ءتىلىن جوعالتىپ، سانى مول باسقا جۇرتتاردىڭ اراسىندا جۇتىلىپ كەتەدى. كەيىنگى بۋريات حالقىنىڭ قۇرامىندا تاڭعۇت ەسىمدى شاعىن رۋ بار ەكەن. حالحا ىشىنەن دە ەلەس بەرەدى. ايتكەنمەن بۇل – ارعى ءتۇبى تاڭعۇتقا قاتىستى دەمەسەك، مۇلدە باسقا جۇرت – بۋريات، حالحا. XIX عاسىردىڭ سوڭىندا ەجەلگى تاڭعۇت مەكەنى، كەيىنگى گانسۋ ولكەسىن ساياحاتتاعان، كوكونور، امدو ايماعىن توڭىرەكتەگەن ورىس وقىمىستى-جيھانكەزدەرى جەرگىلىكتى تيبەت تەكتى تايپالار اراسىندا بايىرعى تاڭعۇت جۇرتىنىڭ الدەبىر جۇرناعى ۇشىراساتىنىن ايتىپتى. اتى سول، زاتى باسقا. ەسەبى، جوق دەسە دە بولادى. تاڭعۇتتىڭ بار تاريحى 1227 جىلمەن ءبىتىپتى.
ال ءبىز تاراپقا كەلسەك، باتىسقا اۋعان تۇرىك تايپالارى تاسقىنىنىڭ ىشىندە، از با، كوپ پە، تاڭعۇتتار دا بار ەكەن. ناقتى تاريحي جازبالاردا التىن وردا قۇرامىنداعى، ءداشتى-قىپشاق جەرىندەگى نەگىزگى تايپالار ساناتىندا تاڭعۇت رۋى دا اتالادى. XV, XVI عاسىردىڭ وزىندە. ءتىپتى، XVII عاسىر دەرەكتەرىندە. كەيىن ىرگەلى، ۇلكەن تايپالاردىڭ قۇرامىنا ءسىڭىسىپ كەتكەن. ياعني، ءبۇتىن ەمەس، بولشەكتىڭ بولشەك پايىزى بولسا دا، بۇگىنگى قازاق حالقىنىڭ ءناسىل-تەگىندە ەجەلگى تاڭعۇت جۇرتىنىڭ دا ۇلەسى بار دەپ ءبىلۋ كەرەك.
قىتاي
شىڭعىس حان تۋ كوتەرگەن كەزدە قىتاي بيلىگىندەگى ءھام قىتاي ءناسىلدى جانە ەجەلگى قىتايدىڭ جالعاس مۇراگەرى سانالاتىن مەملەكەت – نان سۇڭ يمپەرياسى بولاتىن. ۇلى دالامەن تىكەلەي شەكتەسپەيدى. ەكى ارالىق – تۇستىك-شىعىستا شۇرجەن، تۇستىك-باتىستا تاڭعۇت. الايدا، بۇكىل ورتالىق-شىعىس ازياداعى تاريحي احۋال، ەلەۋلى وقيعالاردىڭ ءبىر ۇشتىعى وسى الىپ ەلدىڭ سىرتقى ساياساتىنا بايلانىستى ءوربىپ، شەشىلىپ جاتاتىن.
ەجەلگى قىتاي جەرىن تۇگەل قامتىعان جانە كورشىلەر ەسەبىنەن شەكاراسىن كەڭەيتكەن، اسكەري قۋاتىمەن قوسا، ۇتىمدى، ەپتى ساياساتىمەن جارىم دۇنيەنىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ وتىرعان قۇدىرەتتى تاڭ يمپەرياسى (618–907) سىرتقى شاپقىننان السىرەپ، ىشكى قايشىلىقتار ناتيجەسىندە ءبىرجولا قۇلاعاننان سوڭ، اسپانحاق تاريحىندا «بەس اۋلەت، ون پاتشالىق ءداۋىرى» (ۋ-داي) اتانعان بەي-بەرەكەت زامان ورنايدى (907–960). بۇل بەس اۋلەتتىڭ ۇشەۋىن تاڭ زامانىندا شارۋالار كوتەرىلىسى مەن بۇلعاققا قارسى كومەككە شاقىرىلعان شاتو تۇرىكتىڭ اسكەرباسى بەكتەرى نەگىزدەگەن ەكەن. سولتۇستىك قىتايدىڭ بيلىگىن جيىنى وتىز جىلداي عانا ۇستاپتى. باسقا اۋلەتتەر مەن پاتشالىقتار دا ون-ون بەس جىلدان ارتىق تۇرا المايدى. اقىرى، وسى قاتارداعى سوڭعى ءبىر اۋلەت داعدارىسقا تۇسكەن كەزدە اسكەر قوسىندارى وزدەرىنىڭ باس قولباسشىسىن، قارسىلىق بىلدىرگەنىنە قاراماستان، يمپەراتور دەپ جاريالايدى. تاي-تسزۋ دەگەن مارتەبەمەن تاققا مىنگەن بايىرعى اسكەري چجاو كۋان-ين ەل بيلەۋشى رەتىندە دە ەرەكشە قابىلەت تانىتىپتى. العاشقى قادامىنان باستاپ-اق ءوز وكىمىن كۇشەيتىپ، بۇلاعاي زامانداعى قۋعىن-سۇرگىن، ورىنسىز قاتال جازاعا توقتاۋ سالادى، جۇرتىن تىنىشتاندىرادى. سودان سوڭ تۇستىكتەگى «ون پاتشالىقتى» جويىپ، بۇكىل قىتاي جۇرتىن قايتادان ۇيىستىرۋ تارابىندا باتىل قادام جاساپتى. اقىرى، ءبىر پاتشالىق شەگىندەگى ءبىرتۇتاس قىتاي مەملەكەتى قايتادان قالىپتاسادى. ال تاي-تسزۋ قىتاي تاريحىنداعى جاڭا اۋلەت – سۇڭ يمپەرياسىن (960–1279) نەگىزدەۋشى بولىپ شىعادى.
سۇڭ پاتشالىعى تاڭ زامانىنداعى قىتاي قونىسىن تۇگەلدەي يەلەنە المادى. بەي-بەرەكەت كەزەڭدە تەرىستىك اتىراپتاعى ون التى ءۋالايات قيدان وكىمىنە بەرىلگەن ەدى. قايتىپ الۋ تۇگىلى، قولداعى شەكارانى ۇستاپ تۇرۋدىڭ ءوزى وڭاي ەمەس. جاڭا قىتاي يمپەرياسى تاڭ داۋىرىندەگى قۋاتىنا جەتە الماعان. دەسە دە، ۇزاق عۇمىرى ءۇش ءجۇز ون توعىز جىلعا سوزىلعان سۇڭ ۇلىسى اسپانحاق تاريحىنداعى ەڭ اتاقتى اۋلەتتەردىڭ قاتارىندا سانالادى. ەجەلگى قىتايدىڭ تىكەلەي جالعاسى عانا ەمەس، ۇلتتى ۇيىستىرۋشى، بايىرعى ءداستۇر-سالتتى ساقتاپ، ەلدىڭ الىمىن ارتتىرىپ، ءورىسىن كەڭەيتۋشى.
سۇڭ پاتشالىعىنىڭ تەرىستىگىندە جاۋىنگەر قيدان، باتىسىندا ۇجىمى بەرىك تاڭعۇت. كۇشتەرى تەپە-تەڭگە جۋىق ءۇش تاعان اراسىندا كەيدە ۇرىس، كەيدە كەلىس جاعدايدا ءجۇز الپىس بەس جىل ءوتسىن. تەرىستىك تۇكپىردەن قاتەرلى جاڭا جاۋ شىعادى. شۇرجەن. اۋەلدە ءىستىڭ ءساتى تۋىپ، زامان ءبىرجولا وڭالا باستاعانداي كورىنگەن. بۇرنادا سۇڭ وكىمەتى تەك اسكەر كۇشىمەن عانا ەمەس، وزدەرى ميپازداپ، «سياپات، تابارىك» اتاعان، سوم كۇمىس، بۋما جىبەك تۇرىندەگى مىندەتتى البان تولەپ تۇرعان قيدان ۇلىسى ەندى وسى ءشۇرشىت سوققىسىنا ۇشىرايدى. بىراق سۇڭ جۇرتىنا جەڭىلدىك كەلمەپتى. كوپ ۇزاماي ءلاۋو يمپەرياسىن العان شۇرجەن ىزىنشە، 1125 جىلى سۇڭ پاتشالىعىنا قارسى تىكەلەي سوعىس اشادى. ناتيجەسىندە سۇڭ قيراي جەڭىلىپ، استانا قالاسى كايفىن عانا ەمەس، بۇكىل حۋاڭحە القابى، ودان دا ىلگەرى، يانتسزىمەن ارالىق، حۋايشۋي وزەنىنە دەيىنگى ەڭ قۇنارلى، ەڭ باي ولكە – جارىم جەرىنەن ايرىلىپ شىعا بەرەدى. تاقتاعى يمپەراتور، مۇراگەر ۇلىمەن قوسا تۇتقىنعا ءتۇسىپتى. بۇرىنعى-سوڭعى قىتاي تاريحىندا بولماعان اپات. ايتسە دە، جارىم جۇرت ورنىندا. ەندى بەيباق يمپەراتوردىڭ قاتەردەن امان قۇتىلعان تۋعان ءىنىسى چجاو گوۋ ءوزىن گاو-تسزۋن ەسىمىمەن حۋاندي دەپ جاريالايدى. ەلدىڭ جاڭا استاناسى بولىپ يانتسزى دارياسىنىڭ ارعى بەتى، قاتەرسىز ۇيىقتاعى ساۋلەتتى حانچجوۋ قالاسى بەلگىلەنەدى.
قىتاي بۇرىنعى، ءوزىن جەر-الەمنىڭ ورتالىعى، اسپانحاق يمپەرياسى دەپ بىلگەن جانە توڭىرەگىنە دە سولاي تانىلعان سالقار زامان تۇسكە اينالىپتى. شىن مانىسىندە تاۋەلسىزدىگىن ساقتاعانىمەن، ۇستەم ۇلىس – تسزين يمپەرياسىنىڭ اعالىعىن رەسمي تۇردە مويىندايدى، جانە بۇرىنعى قيدان ەنشىسىنەن ەكى-ءۇش ەسە ارتىق البان تولەپ تۇرۋعا مىندەتتەنەدى. تەرىستىك اتىراپ، جارىم جەرىنەن ءبىرجولا ايرىلعان بايىرعى سۇڭ ەندى نان سۇڭ – تۇستىك سۇڭ اتانادى، سوعان وراي، يمپەريانىڭ اۋەلگى كەزەڭى كەيىنگى تاريحتا تەرىستىك سۇڭ – بەي سۇڭ (960–1126) دەپ تانىلادى.
وتكەنمەن سالىستىرعاندا قاۋسىرالا كەمىدى دەگەنمەن، تۇستىك سۇڭ يمپەرياسىنىڭ (1127–1279) جەرى كەڭ، حالقى مول ەدى. قازىرگى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ بۇكىل وڭتۇستىك-شىعىس اتىرابى: تەرىستىكتە حۋايشۋي وزەنىنەن باستاپ، قيىر تۇستىكتە سيتسزياڭ وزەنىنىڭ اڭعارى، ۆەتنام شەكاراسىنا دەيىنگى نەشە مىڭ شاقىرىم جەر – ۇلى داريا يانتسزىنىڭ جازىققا جايىلعان ۇزىنا بويى، بۇكىل شىعىس پەن تۇستىك-شىعىسىن تىنىق مۇحيت كومكەرگەن، باتىستا تيبەت-تۋفان، تۇستىك-باتىستا سين-تيبەت تەكتى نان-چجاو ەلدەرىمەن شەكتەسەتىن ۇلان-بايتاق قونىس. حالقىنىڭ سانى دا سول زامان ەسەبىندە قيساپسىز: تسزين پاتشالىعىمەن بولىستەن سوڭعىسىنىڭ ءوزى 50 ميلليون ەكەن، البەتتە، تۇگەل قىتاي. ارادا ءجۇز جىل وتكەندە، 1223 جىلعى ساناق بويىنشا، 12 ميلليون 671 مىڭ شاڭىراققا جەتىپتى – الدە 65 ميلليون، الدە 70–75 ميلليون كىسى، سونشاما كوپ جۇرت. جەرى – كەڭدىگىنە ساي قۇنارلى، قازىنالى، حالقى – كوپتىگىنە قوسا ونەرلى، ەڭبەكشىل. مەملەكەتتىك قۇرىلىم – مىڭ جىلدىق قالىپتى ءداستۇر اياسىندا. تىنىسى تارىلىپ، ءورىسى كەمىدى دەگەنمەن، جاڭا پاتشالىق ايرىقشا داعدارىس، توتەنشە قيىندىققا ۇرىنباي، ەجەلگى تىرشىلىك، ۇيرەنشىكتى ءداستۇرىن ودان ارمەن جالعاستىرادى. ونىڭ ۇستىنە، زامانا ۇردىسىندەگى كوپتەگەن سونى، جاڭالىقتى وزگەرىستەر تاعى بولىپتى.
تۇستىك پاتشالىق العاش قۇرىلعاننان باستاپ-اق مەملەكەتتى ورتالىقتاندىرۋ ماقساتى ءبىرىنشى ورىنعا قويىلادى. اسكەر كۇشىنە سۇيەنىپ، ءار تاراپتا جەكە امىرگە ۇمتىلاتىن، بالكىم، ورتالىق وكىمەتتى باسىپ الۋعا نيەت ەتپەك قولباسى شونجارلار ەل بيلەۋ ىسىنەن مۇلدە شەتتەتىلىپ، بار عۇزىر يمپەراتوردىڭ ءوزى باسقاراتىن، ساياسات سىرىنا جۇيرىك، شارۋاشىلىق جونىنە جەتىك ساناۋلى ادامنان عانا قۇرىلعان مەملەكەتتىك كەڭەسكە تاپسىرىلادى. بارلىق ءۋالاياتتار يمپەراتورعا تىكەلەي باعىنادى. جوعارعى دەڭگەيدەگى اكىمشىلىك قىزىمەتكە ىسكەر ءارى ايرىقشا ءبىلىمدى كىسىلەر عانا تارتىلادى. مۇنداي دارەجەگە جەتۋدىڭ ەكى ءتۇرلى جولى بولعان: ارنايى سىناقتان وتكەننەن سوڭ، الدەبىر بيىك مانساپتى قىزمەتكەردىڭ ۇسىنىسى بويىنشا، نەمەسە، بۇدان الدەقايدا قيىن، سوعان وراي قۇرمەتتىرەك سانالعان جورا – ساتى-ساتىلى ەمتيحان تاپسىرۋ ارقىلى. ەمتيحانعا قاتىسۋ ءۇشىن تاپتىق، مۇلىكتىك كەدەرگى قويىلماعان، كەرىسىنشە، وكىمەت بار تاراپتاعى جالپى جۇرت وكىلدەرىنىڭ كەڭىنەن قاتىسۋىنا مۇمكىندىك جاساپ، شىنايى ىقىلاس بىلدىرەدى. تەك ءبىر عانا كىلتيپان – مەملەكەتتىك مانساپتان ۇمىتكەر جاس ازامات ءوزىنىڭ تۇقىم-جۇراعاتىنىڭ اق-ادالدىعىن، اتا-تەگىندە باسبۇزار قىلمىسكەر بولماعانىن ايعاقتاۋعا ءتيىس ەكەن، بۇعان قوسا ءوزىنىڭ قانداي دا ءبىر كۇمان، شاتاقتان تىس، ءارى اتا-اناسىن سىيلايتىن، ۇلگىلى، تاربيەلى جاس ەكەنىن كۋالاندىرعان كەپىلدەمە تاپسىرعان. مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى مۇنداي ەمتيحاندار ءۇش جىلدا ءبىر رەت، كۇز جانە قىس ايلارىندا استانادا ءھام ءۋالايات ورتالىقتارىندا وتكىزىلەدى. سۇڭ ءداۋىرىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە ۇلان-اسىر سىنعا ونداعان مىڭ تالاپكەر قاتىساتىن بولسا، كەيىنگى زاماندا ولاردىڭ ەسەبى ءجۇز مىڭداپ سانالعان ەكەن. بار بوگەسىننەن ابىرويمەن وتكەن جاستار ۇلكەن مانساپقا جەتەدى، ورتا جولدا قالعاندار كەلەسى ەمتيحانعا دايىندالادى، نەمەسە تومەنىرەك دارەجەدەگى ارقيلى قىزىمەتكە ورنىعادى. قانداي جاعدايدا دا باسقارۋ سالاسىنداعى ۇلكەندى-كىشىلى قىزىمەت اتاۋلى ۇمىتكەردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىنە قاراي شەشىلۋى داستۇرگە ەنىپتى جانە بۇدان سوڭعى اۋلەتتەر تۇسىندا دا مىندەتتى راسىمگە اينالادى.
وسىعان وراي، ءوز زامانىنداعى تۇرلاۋلى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى قالىپقا تۇسەدى. بالا سەگىز جاستان ون بەس جاسقا دەيىن ۇيدە نەمەسە مەملەكەتتىك مەكتەپتەردە ءبىلىم الادى. ەلدەگى مۇنداي مەكتەپتەر جۇزدەپ، ونداعى وقۋشىلار ءجۇز مىڭداپ سانالعان. جانە يمپەراتور اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەت بولعان. جوعارعى ءبىلىم ەڭ ءماندى سانالعان التى پانگە نەگىزدەلىپتى: كۇڭفۋدزى ەڭبەكتەرى، «تاعدىر كىتابى»، «كوكتەم مەن كۇز» شەجىرەسى، تاريح، پوەزيا جانە ءراسىم ءجونى. سۇڭ داۋىرىندەگى جالپى جۇرتتىڭ ساۋاتتىلىعى وتىز پايىزعا دەيىن جەتتى دەپ شامالانادى. مۇسىلمان الەمىنەن وزباس، بىراق قاراڭعىلىق تۇنەگىندەگى باتىس ەۋروپادان ولشەۋسىز ارتىق.
ەجەلگى قىتاي مادەنيەتىن ودان ءارى دامىتقان سۇڭ كەزەڭىندە عىلىم-ءبىلىمنىڭ ءۇش جەتىستىگى ايرىقشا اتالادى.
مۇنىڭ ءبىرىنشىسى – ىلكىدە، 750 جىل شاماسىندا ويلاپ تابىلعان كىتاپ باستىرۋ ءىسىنىڭ كەڭ كولەمدە جولعا قويىلۋى. البەتتە، بۇدان بۇرىنعى، عاسىرلار بويعى قولمەن كوشىرۋ – اۋىر ءارى ءونىمسىز، ءھام كوپ ۋاقىت الادى، اقىرعى ناتيجە – شيىرشىق بۋما، ءوزى جالعىز دانا، ساقتاۋ دا، پايدالانۋ دا قولايسىز. ەندى ويىپ ءمور جاساۋ ءتاسىلىنىڭ دامىعان، كەڭەيتىلگەن كورىنىسى – تىزبەكتى جازۋدى تۇتاسىمەن تاڭبالاۋ قولدانىسقا ەنەدى. بەلگىلى مولشەردەگى اعاش تاقتا جانە سوعان وراي تاباق قاعاز. (بۇل قاعازدىڭ ءوزى دە الەمدە العاش رەت 105 جىلى، ءحان داۋىرىندە جاسالىپتى; III عاسىردا قىتايدىڭ وزىندە كەڭىنەن تارالىپ، VII عاسىردا كورەيا، جاپونياعا جەتەدى، ال ەۋروپادا XII عاسىردا عانا ماعلۇم بولعان.) تاقتاداعى كەرى تاڭبادان وڭ قالپىندا تۇسكەن مۇنداي جازۋلى بەتتەر تۇپتەلىپ، مۇقابالانىپ، كادىمگى كىتاپقا اينالادى. جانە ءبىر-اق رەت جاسالعان قالىپ قانشاما جاڭا كىتاپقا نۇسقا بولىپ شىعادى. ارينە، ارقيلى مازمۇنداعى جاڭا كىتاپ ءۇشىن ارقيلى، جاڭا قالىپ. ءسويتىپ، ەجەلگى قىتايدا كىتاپ باستىرۋ جانە ونى قاجەتتى مولشەردە كەڭىنەن تاراتۋ ءىسى ۇيرەنشىكتى جاعدايعا اينالادى. سالىستىرىپ ايتساق، باتىس ەۋروپاداعى العاشقى كىتاپتان جەتى ءجۇز جىل بۇرىن. ءيا، ايتپاقشى، قىتايدا اۋەلگى، كسيلوگرافيا تاسىلىندەگى كىتاپتان سوڭ كوپ ۇزاماي-اق جىلجىمالى تاڭبالار (تەرىم) ارقىلى قاعاز باسۋ ءىسى دە ويلاستىرىلعان ەكەن. بىراق يەروگليفتىك جازۋ جاعدايىندا جاپپاي قولدانىسقا ەنبەي، قاتاردان شەتتەپتى. ۇيرەنشىكتى، كەرى تاڭبالى تاقتالار ومىرشەڭ بولىپ شىعادى. تۇپتەلگەن، ۇستاۋعا دا، ساقتاۋعا دا، كۇندەلىكتى پايدالانۋعا دا ىڭعايلى كىتاپ اتاۋلى ارزانعا تۇسەدى، كەڭىنەن تارالىپ، جالپى جۇرتتىڭ يگىلىگىنە اينالادى. ەسكى دەرەكتەرگە قاراعاندا، XII عاسىردا تۇستىك سۇڭ ەلىندە عانا 173 باسپاحانا جۇمىس ىستەپتى، ال كوپشىلىك كىتاپحانالار الدەنەشە مىڭعا جەتسە كەرەك. بۇلاردىڭ ەڭ ۇلكەنى – يمپەراتور سارايىنداعى، 978 جىلى اشىلعان ورتالىق كىتاپحانا قورىندا 800 مىڭ كىتاپ جيناقتالعان ەكەن. وسى كىتاپقا جالعاس، بۇل كەزدە دۇنيەدە بولماعان تاعى ءبىر جاڭالىق – كۇندەلىكتى ءباسپاسوز. ورتالىق قالالاردا اعىمداعى اقپارات، مەملەكەتتىك جارلىقتاردى ايگىلەيتىن تاڭبالى تاباقشا قاعاز، ياعني بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا، كوپشىلىك گازەتتەر شىعىپ تۇرعان.
ەكىنشى، اۋەلدە قىتايدىڭ ءورىسىن كەڭەيتكەن، كەيىندە بۇكىل الەمدى قايتا اشۋعا سەپتەسكەن ۇلكەن جاڭالىق – ماگنيتتى قۇبىلانامانىڭ (كومپاس) قولدانىسقا ەنۋى بولدى. قالىڭ تۇماندا دا، قاراڭعى تۇندە دە، دۇنيەنىڭ بار تارابىندا باعداردان اينىتپايتىن سىرلى اسپاپتى پايدالانۋ، سوعان وراي ءتوس-تابانى تياناقتى كەمەلەر جاساۋ ناتيجەسىندە قىتايدىڭ قادامى ۇزارادى، ەكى تارابىن مۇحيت قورشاعان سۇڭ يمپەرياسى ءوز زامانىنداعى ەڭ الىمدى تەڭىز دەرجاۆاسىنا اينالادى. كەيىن بۇل قۇرال ەۋروپاعا جەتىپ، دۇنيە ءجۇزىنىڭ ەتنيكالىق جانە مەملەكەتتىك كارتاسىن وزگەرتۋگە، بۇكىل الەم قايتا قۇرىلىپ، اسپانحاق – جەر-جيھاننىڭ ورتالىعىمىز دەيتىن قىتايدىڭ ءوزىنىڭ شەتكەرى ەلگە اينالۋىنا نەگىزگى ءبىر سەبەپ بولدى.
سۇڭ داۋىرىندە العاشقى ءورىسىن تاپقان ءۇشىنشى جاڭالىق، جاي عانا جاڭالىق ەمەس، عالامات سۇمدىق – وت-ءدارىنىڭ كەڭىنەن قولدانىسقا ەنۋى دەۋگە كەرەك. وت-ءدارى (پوروح) تاڭ پاتشالىعىنىڭ سوڭعى كەزەڭى، IX عاسىردىڭ اقىرىندا ويلاپ تابىلىپتى. ءوز زامانىندا ارقيلى زاتتاردىڭ قۇپيا سىرىن اشۋ، جوقتان بار قىلىپ، باعالى مەتالداردى قولدان جاساۋ تالابىنداعى الحيميكتەر ەڭبەگى. ادەپكى سەليترا مەن كۇكىرت ۇنتاعىن بەلگىلى ءبىر ولشەمدە ارالاستىرسا، شۇعىل، شالت جاناتىن جاڭا ءبىر قۇرىلىم شىعادى ەكەن. ودان ءارى جەتىلدىرۋ، ۇگىتىلگەن اعاش كومىرىمەن ۇستەپ، قولايىن تابۋ ناتيجەسىندە بۇل وزگەشە نارسە ۇتىمدى جابدىققا اينالادى. قۋاتتى جارىلىس اۋەلدە كەن قازۋعا، ءوندىرىس، قۇرىلىس قاجەتىنە جۇمسالسا، بىرتە-بىرتە قامال بۇزۋ، سوعىس ىسىندە قولدانىلا باستايدى. اقىرى، سۇڭ داۋىرىندە الەمدە جوق جاڭا جاراق رەتىندە قالىپتاسادى. ازىرشە قوپارىلىس قۇرالى، وتتى جەبەلەر مەن قۇتى بومبالار جەمى. جاڭا اسكەري قارۋ سۇڭنىڭ جارىم-جارتىلاي ەنشىلەسى شۇرجەنگە كوشەدى. ودان شىڭعىس حان اسكەرىنە اۋىستى. ارادا ءجۇز جىل وتپەي ەۋروپاعا ماعلۇم بولدى. اقىرعى ناتيجە بەلگىلى. وت-ءدارىنىڭ قولدانىس ءتاسىلىن ودان ارمەن جەتىلدىرىپ، قاتەرلى، قاندى قارۋعا يە بولعان باتىس جۇرتى «باستىنى ەڭكەيتىپ، تىزەلىنى جۇگىندىرىپ» قانا قويعان جوق، جات جۇرت اتاۋلىنى قانعا بوكتىرىپ، بۇكىل جەر-الەمدى تابانىنا سالدى. جيھانعا اپات اكەلگەن وت-قارۋدىڭ العاشقى قۇربانى قانشا، كەيىنگى كىرىپتارى كىم ەكەنىن تۇگەندەمەي-اق قويالىق. بەلگىلى ءسوز. ەكىنشى ءبىر بەلگىلى كەپ – ىقىلىمنان ىقىلىم وتكەندە ءوزى دە قورلىق جاعدايعا، تالان-تاراجعا ۇشىراعان قىتايدىڭ اۋپىرىممەن بۇرىنعى ورنىنا قايتا كوتەرىلۋى. سول X–XI عاسىرلاردا اتوم بومباسىن ويلاپ تاپپاعانىنا ءتاۋبا ايتاسىز. ايتپەسە، بۇگىن جەر جۇزىندە جالعىز-اق حالىق قالار ما ەدى… جوق، ەشكىم دە قالمايتىن ەدى.
زامانىنان وزىق قىتاي ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا جەر-الەمنىڭ الدىندا بولدى. كەن قازۋ، مەتالل وڭدەۋ، گەودەزيا، قولدانبالى مەحانيكا، اگرونوميا، مەديتسينا مەن فارماكولوگيا، اكۋپۋنكتۋرا جانە باسقا سالاداعى جاڭالىقتاردى ساناي بەرسەك، تاقىرىبىمىزدان مۇلدە اۋىتقىپ كەتەمىز. قىتاي مىسالىندا ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز – ورتا عاسىرلاردا شىعىستىڭ باتىستان بارلىق تاراپتا دا ولشەۋسىز جوعارى تۇرعانى. ول كەزدەگى قىتايمەن تەك مۇسىلمان الەمىن عانا بەلگىلى ءبىر مولشەردە شەندەستىرۋگە بولار ەدى. تۇپتەپ كەلگەندە، ول دا شىعىس. وتكەن مىڭ جىلعا قاراپ تۇرساڭىز، سوڭعى بەس عاسىردا دۇنيەنىڭ كەرى توڭكەرىلگەن سەبەبىن ەشبىر مىندەتتى زاڭدىلىق اياسىنا سىيعىزا الماس ەدىڭىز…
سۇڭ داۋىرىندەگى قىتايدىڭ عىلىم-ءبىلىم عانا ەمەس، الەۋمەتتىك احۋال، قوعامدىق ءومىر، ەكونوميكا، فينانس سالاسىندا دا ۇلگى كورسەتكەنىن ايتا كەتۋ قاجەت. 1024 جىلى العاش رەت قاعاز اقشالار جاپپاي قولدانىسقا ەنەدى. ەگىنشى شارۋالاردىڭ بولاشاق ءونىم ەسەبىنەن نەسيە الۋىنا جاعداي جاسالادى. جوقشىلىق جىلدارىندا استىق جالپى جۇرتقا ارزان باعامەن ساتىلادى. تاقىر كەدەيلەرگە تەگىن ءدارى-دارمەك بەرىلەدى. پاناسىز بالالار جەتىمدەر ۇيىندە تاربيەلەنەدى. جاعدايسىز قارتتار مەن ءۇيسىز جارلىلار ءۇشىن ارنايى باسپانالار سالىنادى. كەمباعال، كەمتار اۋرۋ-سىرقاۋلاردى ۇيىنە بارىپ ەمدەيتىن تەگىن دارىگەرلىك كومەك قالىپتاسادى. ۇلكەن قالالاردا كوشەلەرگە ات قويىلادى، قوعامدىق ءتارتىپتى قورعايتىن ميليتسيا قۇرىلادى، جالپى جۇرتقا ارنالعان مونشالار اشىلادى، ءورت سوندىرۋشىلەر قىزمەتى ۇيىمداستىرىلادى. وسىنىڭ ءبارى – كىسىنى سىيلاۋ، الەۋمەتتى كوتەرۋ، تۇپتەپ كەلگەندە، ەلدىڭ ايبىنان ارتتىرىپ، ىرگەسىن بەكىتۋ شارالارى بولاتىن. قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زامان… ەمەس، ارينە. وندا كەدەي دە، كەمشىن دە بولماس ەدى. ءبىز ەل ۇستاعان وكىمەتتىڭ يگى نيەتىن، زامانىنان وزعان ۇتىرلى جاڭالىقتارىن ايتىپ وتىرمىز. قايتكەندە دە، مەملەكەتتە جەتەكشى يدەولوگيا بولعان كۇڭفۋدزى ءىلىمىنىڭ نەگىزگى ءبىر ۇستىنى: «بيلىك – حالىقتىڭ يگىلىگى جولىندا قىزىمەت ەتۋگە ءتيىس!» – دەگەن قاعيدانىڭ وزىندىك كورىنىسى.
ەلدىڭ ەكونوميكالىق احۋالى دا بيىك ورەگە جەتىپتى. ۇزىن، الىپ كانالدار قازىلىپ، استانا مەن ءۋالاياتتار جانە ىشكى جۇرتتىڭ تەڭىز ايماقتارىمەن ەركىن قاتىناسى، ساۋدا جانە تاسىمال ءىسى جاقسى جولعا قويىلادى. اۋىل شارۋاشىلىعى ايرىقشا داميدى. تىڭ القاپتاردى يگەرۋ، وزەن ارنالارىن قالىپقا ءتۇسىرىپ، ساز، باتپاقتى قۇرعاتۋ ناتيجەسىندە جانە تاۋلى، بەلەس، قىراتتى جەرلەردە ساتىلى باسپالداقتار جاساۋ ارقىلى ەگىس كولەمى ەسەلەپ ۇلعايتىلادى. جەر قۇنارىن ارتتىرۋ تۇراقتى شاراعا اينالادى، توعان تارتۋ، شىعىردى ويلاپ تابۋ جانە كەڭىنەن قولدانىسقا ەنگىزۋ ناتيجەسىندە ەگىنشىلىك جاپپاي سۋارمالى جاعدايعا كوشەدى، ءداندى داقىلداردىڭ جاڭا، ءونىمى ارتىق، ۇتىمدى سۇرىپتارى شىعادى، ديقانشىلىق ودان ارمەن دامىپ، تۇقىم شاشۋدان جيناپ الۋعا دەيىنگى ارالىقتا اگروتەحنيكالىق جاڭا تاسىلدەر قالىپتاسادى. كەن قازۋ جانە ونى پايدالانۋ، ءوندىرىس سالاسى دا ايتارلىقتاي كوتەرىلەدى. مەتالل وڭدەۋ تەحنولوگياسى ءوز زامانىنىڭ بيىگىنە جەتەدى. قۇرىلىس، ساۋلەت ونەرى وركەندەيدى. سىرت ەلدەرمەن بەيبىت قاتىناس، الىس-بەرىس، ءتيىمدى ساۋدا ءىسى دە جان-جاقتى ءارى قارقىندى دامۋ جولىنا تۇسەدى. باتىس پەن شىعىستى جالعاستىرعان جىبەك جولىنداعى جۇرگىن ءوز الدىنا، زامانىنداعى تەڭىز ءىسىن جەتىك يگەرىپ، بۇل تاراپتا ايرىقشا قۋات تانىتقان تۇستىك سۇڭنىڭ ءتوس-تابانى ورنىقتى، ءىرى، سەنىمدى جەلكەن كەمەلەرى تىنىق جانە ءۇندى مۇحيتتارىنىڭ اكۆاتورياسىن ەركىن ارالايدى، ءبىر جاعى – افريكانىڭ تەرىستىك-شىعىس جاعالاۋى، قىزىل تەڭىز بەن پارسى شىعاناعىنا دەيىن، ەكىنشى جاعى – جاپونيا مەن كورەيا، ارالىقتا – ءۇندىستان، ءۇندى-قىتاي تۇبەكتەرى، يندونەزيا ارالدارىنا دەيىن ەركىن قاتىناپ، جارىم دۇنيەمەن جالعاسىپ، كەڭ كولەمدى ساۋدا-ساتتىقپەن قاتار، مادەني جانە ەكونوميكالىق بايلانىس ورناتادى، الىس ايماقتار جالعاسىپ، الەمنىڭ تۇتاستانۋىنا، ۇعىم-تانىمنىڭ ارتىپ، الىس-بەرىس، ارقيلى حالىقتار اراسىنداعى قاتىناستىڭ جاندانۋىنا ايتارلىقتاي ۇلەس قوسادى.
سۇڭ ءداۋىرى – ونەر مەن ادەبيەتتىڭ دە وركەندەگەن زامانى بولدى. ولەڭ ءسوز جاڭا بيىكتەرگە ۇمتىلادى. تاڭ داۋىرىندەگى كلاسسيكاعا جەتپەگەنىمەن، سۇڭ داۋىرىندەگى قىتاي پوەزياسى دا ءۇش مىڭ جىلدىق ادەبيەت تاريحىندا ۇلكەن ورىن الادى، بۇل كەزدە اسىرەسە ءان اۋەزىنە ارنالعان ليريكالىق جىرلار جاڭاشا ءورىس تاپتى دەپ سانالادى. سونىمەن قاتار، پروزا جانرى ءوسىپ-وركەندەيدى جانە سويلەۋ تىلىنەن باستاۋ العان، ارقيلى مازمۇنداعى اڭگىمە، حيكاياتتار حالىق اراسىنا كەڭىنەن تارايدى. سۇڭ زامانىندا قىتايداعى سۋرەت ونەرى دە جاڭا ءبىر دەڭگەيگە كوتەرىلەدى. سۋرەتشىلەردىڭ ونەرگە وزىندىك كوزقاراس ناتيجەسىندە قالىپتاسقان الدەنەشە اعىم-مەكتەبى بولىپتى. ادەپكى ناتيۋرمورتتان كەڭ كولەمدى پەيزاجعا دەيىنگى، جان-جانۋار، اڭ مەن قۇستان ميفتىك ايداھار، كوسموستىق قيال-عاجايىپقا دەيىنگى كوركەم كەيىپتى – جاندى بوياۋ، وزگەشە ءتاسىل، ۇلتتىق ناقىشپەن تاڭبالاعان سۇڭ سۋرەتشىلەرى بەينەلەۋ سالاسىندا شەبەرلىكتىڭ شىڭىنا جەتكەن دەپ باعالانادى. سونىمەن قاتار، كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر سۇڭ داۋىرىندەگى ونەر تۋىندىلارىنان بۇگىنگى سيۋررەاليزم، ابستراكتسيونيزم بەلگىلەرى ۇشىراساتىنىن ايتادى. زامانىنان وزىپ، سونشاما شىعانداپ كەتكەن ايعاعى.
عىلىم، ءبىلىم، ءوندىرىس، ونەر سالاسىندا الىس-جاقىننان تۇگەل ارتىق سۇڭ پاتشالىعى، اسىرەسە، ەكىنشى، تۇستىك كەزەڭىندە اسكەري قۋات تۇرعىسىندا توڭىرەگىنەن بيىك بولا المادى. كەرىسىنشە، اۋەلدە قيداننان ىعىسسا، كەيىندە شۇرجەننەن جەڭىلىس تاپتى. زەرتتەۋشىلەر تۇستىك سۇڭ قاي جاعىنان العاندا دا شۇرجەننەن ەڭسەلى، ءتىپتى، سوعىس ىسىندە دە مۇمكىندىگى باسىم جاعدايدا بولدى دەپ جازادى. ەكونوميكالىق قۋات ءوز الدىنا، حالقىنىڭ سانى ارتىق، اسكەرىنىڭ قارۋى كەمەل. قولباسىلارى ۇرىس ءتاسىلىن، ستراتەگيا مەن تاكتيكانى سوعىس ونەرى تۋرالى ەجەلگى قىتايدا جۇيەگە تۇسكەن تراكتاتتار بويىنشا وقىپ، ۇيرەنەدى. الايدا، شىنتۋايتىنا كەلگەندە، قان مايداندا ۇنەمى دەرلىك پۇشايمان بولعان. زادى، بار كىلتيپان جاۋىنگەر ءشۇرشىتتىڭ بەتپە-بەت ۇرىستاعى قايراتى مەن ەرلىگىندە جاتسا كەرەك. سۇڭ پاتشالىعى تۇراقتى جەڭىلىستەردىڭ ەسەبىن جانە الداعى تىنىشتىق كەپىلىن ايىپ-البانمەن وتەپ وتىرادى. دەسە دە، سۇڭ جۇرتىنىڭ ۇيىقتى ورتالىعىنا بويلاپ ەنسە، شۇرجەن دە ۇتىس تاپپاس ەدى. ءوستىپ، شىن مانىندەگى تەپە-تەڭ قالىپتا تاعى جەتپىس جىل وتەدى. شىڭعىس حان تەرىستىك قىتاي – شۇرجەن-تسزين يمپەرياسىنا قارسى تىكەلەي اتتانعانعا دەيىن.
سولتۇستىك-باتىس تاراپتاعى كورشى – تاڭعۇت بولاتىن. ول دا ۇلكەن قىتاي اسەرىندەگى تاڭعۇت سۇڭعا قارسى، كوبىنە-كوپ، اۋەلدە قيدانمەن، كەيىندە شۇرجەنمەن وداقتاسىپ وتىرادى. كەزەگىندە ەكەۋىمەن دە سوعىسقان جاعدايى بار، قاجەتىندە سۇڭمەن تىزە قوسادى، قايتكەندە دە بىرمە-بىردە ەشقايسىسىنا العىزباس ەدى. بۇل تاراپ نان سۇڭ ءۇشىن ءبىرشاما، ارينە، سالىستىرمالى تۇردە، قاۋىپسىز سانالعان. تۇستىك يمپەريانىڭ نەگىزگى جاۋى – تسزين بولاتىن.
سوندىقتان، شىڭعىس حان تۋ كوتەرگەن كەزدەن باستاپ-اق سۇڭ ساياساتكەرلەرى تەرىستىك تاراپقا ايرىقشا نازار اۋدارادى. قاتەرلى، جاڭا ءبىر جاۋ ەمەس، ىرگەدەگى، ەجەلدەن باقاس تاڭعۇت پەن شۇرجەننىڭ ساعىن سىندىرار، ىقتيمال وداقتاس، اقىر ءتۇبى تۇستىك قىتايدىڭ مەرەيىن اسىرار قولايلى بەتبۇرىسقا سەبەسىن دەپ قاراعانىن كورەمىز. 1215 جىلى ءشۇرشىتتىڭ ورتالىق استاناسى پەكين قۇلادى، تسزين يمپەرياسى قيىن-قىستاۋ ۇزاق سوعىس جاعدايىنا كوشتى. 1227 جىلى تاڭعۇت قيرادى، سي سيا مەملەكەتى جەر بەتىنەن جويىلدى. ەندى، شىڭعىس حاننان سوڭ تاققا مىنگەن وكەتاي قاعان شۇرجەن تارابىنا تەمىر تۇمەندەردىڭ جاڭا لەگىن اتتاندىرادى. بۇل كەزدە نان سۇڭ ەكە موعۇل ۇلىسىمەن ۋاقىتشا وداقتاسىپ، باعزىدا تسزين يمپەرياسىنا كەتكەن بايىرعى قونىستىڭ تىم قۇرسا ءبىر پۇشپاعىن قايتىپ الارمىز دەگەن ەسەك-دامەمەن، ونسىز دا قانسىراپ، قالتىراپ وتىرعان شۇرشىتكە تۋ سىرتىنان كەلىپ تيەدى. اقىرى، 1234 جىلى شۇرجەن ءبىرجولا قيرادى. ەندىگى كەزەكتە سۇڭ پاتشالىعىنىڭ ناق ءوزى تۇرعان.
تۇستىك قىتاي جورىعى كەلەسى، 1235 جىلى باستالادى. ەكە موعۇل ۇلىسى ءبىرتۇتاس قالىپتا، ەڭ داۋىرلەپ تۇرعان شاعىندا اتقارعان ەڭ زور مايدان بولىپ شىقتى. باياعى حارەزم، قىپشاق پەن ورىس، كۇنى كەشەگى شۇرجەن سياقتى، بىردەن جاپىرىپ كەتە المايدى. دۇركىن جورىق اۋىر، جىلدان جىلعا سوزىلعان قانتوگىس سوعىسقا ۇلاسادى. ەندى 1251 جىلى، وكەتايدان سوڭعى موڭكە قاعان قىتاي مايدانىنا اسكەردىڭ جاڭا لەگىمەن، باس قولباسشى ەتىپ ءوزىنىڭ تەتەلەس ءىنىسى قۇبىلايدى جىبەرەدى. اشىق دالاداعى قاساپ، قورعاندى قامال تۇبىندەگى قىرعىن ۇرىستار ودان ارمەن جالعاسادى. تۇستىك سۇڭ يمپەرياسىنىڭ باسىم بولىگىن العان قۇبىلاي، اعاسى موڭكە قاعان ولگەننەن سوڭ، 1260 جىلى، وسى قىتاي مايدانىنداعى اسكەر كۇشىنە سۇيەنىپ، مىندەتتى، جالپى قۇرىلتايسىز، «جاساق» زاڭىن، ەجەلگى ءراسىمدى بۇزىپ، ءوزىن ەكە موعۇل ۇلىسىنىڭ قاعانى دەپ جاريالايدى. جارىم الەمدى باسقا كەيىپكە تۇسىرگەن، ال ءبىزدىڭ ءناسىل ءۇشىن بولاشاق بۇلدىر زامانعا جول اشقان، وزگەشە وقيعا بولىپ شىقتى. قاراقورىمدا ارىق-بۇقا اق كيىزگە كوتەرىلەدى. ونى كوشپەندى تۇرىك تايپالارى تۇگەلگە جۋىق جاقتاپ شىعادى. اقىرى، ۇلى دالاداعى قانتوگىس ازامات سوعىسىنان سوڭ ءبىرجولا بەكىگەن قۇبىلاي 1264 جىلى ەل استاناسىن ىشكى قىتاي جەرى – پەكينگە كوشىرەدى. 1271 جىلى ءوزىن جاڭا ديناستيا – يۋان اۋلەتىن نەگىزدەۋشى دەپ ايگىلەيدى. بۇل – جاڭا پاتشالىق قۇرىپ، ەجەلگى قىتايدا ءبىرجولا ورنىعام دەگەن ءسوز ەدى.
قايتكەندە دە اقىرعى ناتيجەسى ايدان-انىق، ەڭسەرمە سوعىستىڭ شەشۋشى ءتۇيىنى – 1276 جىلى تۇستىك سۇڭ يمپەرياسىنىڭ استاناسى حانچجوۋ قۇلايدى. 1279 جىلى قۇبىلاي شي-تسزۋن دەگەن پاتشالىق ەسىم الادى. ياعني، قىتاي يمپەراتورى. دالالىق قاعان مارتەبەسىنەن دە باس تارتپاعان، بىراق ودان ءىس ءمانىسى وزگەرمەيتىن. قاراقورىم قيراپ قالعان. ەلدىڭ كوبى اتا-جۇرتىنان ارمەن اۋعان. ءسويتىپ، شىڭعىس حان دۇبىرلەتكەن، بۇرىنعى-سوڭعى تاريحتاعى ەڭ زور، ەڭ قۋاتتى، ەڭ ۇلى مەملەكەتكە ۇيتقى بولعان بايىرعى تۇرىك-تاتار دالاسى – ەندى قىتاي يمپەرياسىنىڭ ەكىنشى دە ەمەس، ءۇشىنشى، ءتورتىنشى قاتارداعى شالعاي ايماعىنا اينالادى. جەتپىس جىلدىق مايدانداعى عالامات جەڭىس ناتيجەسى كەرىسىنشە بىتىگىپ، ۇتىس اتاۋلى تۇگەلدەي ۇتىلىسقا شىعادى. ىشكى سوعىستاردا قالالارى قيراعان، حالقى قىرىلعان، كۇيزەلگەن جانە ىعىسا بوسقىن تاپقان، الەمدىك بازار، كەرۋەن جولدارىنان تىس، ەكونوميكالىق بلوكادا ناتيجەسىندە توڭىرەگىنەن وقشاۋلانعان ۇلى دالا شىن مانىسىندە يەسىز، قورعانسىز قالادى. اتا-بابا سالت-ءداستۇرىن ساقتاعان كوشپەندى تۇرىك قاۋىمىنىڭ ۇيىقتى ورداسى – باتىسقا، ەجەلگى ءداشتى-قىپشاق جۇرتىنا اۋىسادى. ال ۇلى قىتاي سوڭعى رەت جانە ءبىرجولا بىرىگىپتى.
قىتايدىڭ ۇلتتىق تاريحى قۇبىلايدى جاۋلاۋشى ەمەس، ورنىقتىرۋشى، نەگىزدەۋشى، بايىرعى جۇرتتىڭ تەرىستىگى مەن تۇستىگىن قايتا قوسقان، يمپەريانى ءحان، تاڭ داۋىرىندەگى قۇدىرەت-كۇشىنە جەتكىزگەن، ودان ارمەن كۇشەيتىپ، قونىسىن كەڭەيتكەن، ءورىسىن ۇزارتقان ۇلتتىق قاھارمان، ۇلى ءامىرشى دەپ سانايدى. قۇبىلاي نەگىزدەگەن جاڭا ءناسىل – يۋان اۋلەتى بيلەگەن زامان (1279–1368) نەشە مىڭ جىلدىق قىتاي تاريحىنداعى ەڭ جارقىن، ەڭسەلى كەزەڭدەردىڭ ءبىرى سانالادى. ال قۇبىلايدىڭ ۇلكەن اكەسى، جارتى الەمدى جاڭادان قۇرعان شىڭعىس حان – قىتاي جۇرتىنىڭ قايتا كوتەرىلۋىنە جانە تۇبەگەيلى مەرەي-سالتاناتىنا جول اشقان عاجايىپ تۇلعا رەتىندە باعالانادى. شىنىندا دا. “يۋان” اتاۋى – “الەمنىڭ العاش جارالۋى» دەگەن ماعىنا بەرەتىن. قىتايدىڭ قايتا تۋى، جاڭادان قۇرىلىپ، ءبىرجولا ەڭسەلەنۋى – شىڭعىس حان جانە ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ۇلى جورىقتارىنىڭ ناتيجەسىندە عانا مۇمكىن بولدى.
يۋان وكىمىن الماستىرعان ميڭ اۋلەتىنىڭ (1368–1644) العاشقى يمپەراتورى چجۋ يۋانچجان ءوزىنىڭ تاققا وتىرۋ سالتاناتىندا قاداپ ايتقان ەكەن: “سۇڭ اۋلەتى قۇلدىراپ، توزعان كەزدە كوكتىڭ جارلىعىمەن ساقارانىڭ الىپ ادامى ورتالىق پاتشالىققا كىرىپ، ونىڭ ءامىرشىسى بولدى. بۇل بيلىك ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ، ءجۇز جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلدى. بۇگىندە ونىڭ دا ىزگىلىكتى كۇش-قۋاتى سارقىلىپ بىتكەن ەكەن. ەندى كوكتىڭ قالاۋىمەن بار وكىم بىزگە كوشتى…” – دەپتى. ياعني، بەرىدەن ەسەپتەگەندە، سۇڭ، يۋان، ميڭ – تىزبەكتى تاريحتىڭ ءوزارا تۋىستاس، جالعاس كەزەڭدەرى. ءبارى دە ەجەلگى قىتاي جۇرتىنىڭ يگىلىگى جولىندا قىزمەت ەتكەن. ۋاقىت وزا كەلە، ميڭ اۋلەتىنىڭ ءوزى دە بارىن تۇگەسىپ، تۇڭعىس-شۇرجەن-ءمانچجۋر تەكتى تسين اۋلەتىنە (1644–1912) جول بەرەدى…
البەتتە، مۇنىڭ ءبارى – كەيىنگى تاۋاريح. ورايىنا قاراي، اۋەلگى اڭگىمەنىڭ كولدەنەڭ ءتۇيىنىن سىزباقتاپ وتىرمىز…
* * *
شىڭعىس حان اتقا مىنگەن كەزدە تاڭعۇت تا، ءشۇرشىت تە، تۇستىك قىتاي دا ءوز ورىندارىندا تۇرعان. قاhارلى ءۇش تاعان.
اسپان استىندا بىزدەن باسقا قۇدىرەت جوق دەپ بىلگەن ءۇش حالىق – ءۇش پاتشالىق. كەڭ دالانى جايلاعان بەيمازا، كوشپەندى جۇرت ۇلكەن ەسەپتە جوق. ەلۋ جىلدان سوڭ دۇنيەنىڭ استى ۇستىنە تۇسەدى دەپ كىم بىلگەن. ەلۋ جىل تۇرىپتى، ەلۋ كۇن، ەرتەڭگى ساعاتىڭ بەيماعلۇم. وتكەن زاماندا عانا ەمەس، كۇنى بۇگىندە…
ءبىرىنشى كىتاپتىڭ سوڭى.
12. ءحى. 2008 – 29. ءى. 2011,
پراگا.
مۇحتار ماعاۋين. شىڭعىسحان (جالعاسى)
ءىV تاراۋ
ۇلى دالاداعى رۋلار مەن تايپالار
قيىر شىعىستا – ۇلكەن حيڭگان تاۋ تىزبەگى جانە ودان باستاۋ الاتىن سارى-وزەن – شارا-مۋرەن مەن امۋردىڭ تولىمدى تارماعى ارعۇن وزەنىنەن تارتىپ، ورتالىق باتىستا – دنەستر، پرۋت وزەندەرىنىڭ القابى، كارپات باۋرايى، تۇستىكتە – ۇلى قىتاي قورعانى، جاسىل-داريا اتانعان حۋاڭحە وزەنىنىڭ اۋقىمدى ءيىنى وردوس، گوبي ءشولى، ەرەن-قابىرعا، الاتاۋ، سىر-داريا، ءۇستىرت، كۇزەي قاپقاز، قارا تەڭىز، تەرىستىكتە – بايقال كولىنىڭ ەتەگى، ءسىبىر تايعاسى، ورال تاۋىنىڭ قۇلاماسى، ورىس ورمانىمەن شەكتەلەتىن شالقار دالا – نەگىزىنەن جازاڭ، قىرقا-بەلەستى، اۋماعى الدەنەشە مىڭ شاقىرىمدىق ۇلان-عايىر ايماق ۇلى تۇرىك قاعاناتى جانە سوعان جالعاس داۋىرلەردە تامىرى ورتاق، تەگى ءبىر، تىرشىلىك كەبى ۇقساس، ادەت-عۇرپى ورايلاس، تىلدەرى تۋىستاس تۇرىك جۇرتىنىڭ ورنىقتى قونىسىنا اينالعان ەدى. ماحمۇد قاشعاريدىڭ ء(حى ع.) تىلىمەن ايتقاندا، رۇمنان – ماشىنعا، ياعني باتىستاعى ۆيزانتيا يمپەرياسىنان قيىر شىعىستاعى قىتاي پاتشالىعىنا دەيىنگى بۇكىل دالالىق ەۋرازيا – جارىم دۇنيە – تۇرىك يەلىگىندە بولدى. البەتتە، سانى مول، قۋاتى ارتىق حالىقتىڭ الدەنەشە عاسىرعا سوزىلعان اكىمشىلىك، شارۋاشىلىق جانە مادەني-تۇرمىستىق ۇستەمدىگى كەزىندە جاۋلانعان، بىرىككەن، باۋىرلاسقان ۇلكەندى-كىشىلى قانشاما قاۋىم تۇرىكتەندى، ناتيجەسىندە ازدى-كوپتى ايماقتىق، جەرگىلىكتى وزگەشەلىكتەر پايدا بولدى، بىراق شالقار دالا شەگىندەگى بارلىق جۇرت وزدەرىن ءبىر ءناسىل دەپ ءبىلدى، ۇيلەس تىرشىلىك، تارىزدەس ءداستۇر-سالت تۋما جالعاستىققا ۇيتقى بولدى، ال ديالەكتىلىك قانا ايىرىمى بار ورتاق ءتىل كورشىلەس قانا ەمەس، شالعاي الىستاعى اعايىندارمەن ەركىن تۇسىنىسۋگە جول اشتى، تۋىستىقتىڭ ەڭ ۇلكەن كورىنىسىنە اينالدى.
تۇرىك قارۋىنىڭ كۇشى بۇكىل ەۋرازيانىڭ ساياسي قارتاسىن قايتا جاساسا، تۇرىك مادەنيەتى مەن تۇرمىس كەبى، ءداستۇر-سالتى تەرىستىك-شىعىستاعى موڭعول، تۇڭعىس تەكتى تايپالاردىڭ تىرشىلىك كەشۋىن جاڭا ارناعا ءتۇسىردى، تۇستىكتەگى قىتاي حالقىنا ىقپال ەتىپ، العى ازيا جانە ەۋروپا جۇرتتارىنىڭ اسكەري ومىرىنە ۇلكەن وزگەرىس اكەلدى.
جارىم دۇنيەنى باۋىرىنا باسقان، اتاق-داڭقتى الەمدى دابىلداتقان ۇلى تۇرىك قاعاناتى باتىس، شىعىس بولىپ قاق جارىلعان، اقىرى ءبىرجولا ىدىراپ، دەربەس ۇلىس رەتىندە قاتاردان شىققان سوڭ، ەجەلگى يەلىك شەگىندە ەرتەلى-كەش جاڭا قۇرىلىمدار شاڭىراق كوتەرىپ، ۇرپاققا ۇرپاق جالعاسقانىن كورەمىز. ۇلى قاعانات داۋىرىندەي ءبىر تۋ استىندا تۇرماسا دا، شالقار دالاداعى تىرشىلىك-تىنىس توقتالماعان. تۇرىك تەكتى حالىقتاردىڭ سانى ءوستى، قونىسى كەڭەيدى، ەڭسەسى بيىك، جاۋىنگەرلىك قابىلەتى جوعارى بولدى. بەلگىلى، بۇل كەزدە تۇرىك قاۋىمى جايقۇن – سىردان اسىپ، سايقۇن – امۋدەن ءوتىپ، بۇكىل حورەزم، حوراسانعا جايىلعان، كۇنگەي قاپقازدى الىپ، انادولى تۇبەگىنە بويلاي كىرگەن، بىراق ءبىزدىڭ ازىرگى ءسوز – شالقار دالاعا عانا قاتىستى. وسى شالقار دالانىڭ ماڭگىلىك رۋحىنىڭ، تۇرىك حالقىنىڭ ەلدىك مۇراسى مەن ەرلىك ءداستۇرىنىڭ ەڭ ايقىن كورىنىسى – الەمدىك شىڭعىس حان يمپەرياسى تاقىر تاستان وندىگەن جوق، وردالى جۇرتتار قونىسىندا قالىپتاسىپ، وزىنە دەيىنگى عۇن، تۇرىك يمپەريالارىنىڭ زاڭدى مۇراگەرى، تابيعي جالعاسى رەتىندە بوي كوتەرۋگە ءتيىس ەدى.
بولاشاق ۇلى قاعان ات جالىن تارتقان زاماندا شالقار دالانىڭ التاي تاۋىمەن شەكتەلەتىن بۇكىل باتىس بولىگى ءداشتى-قىپشاق اتاندى، بۇل تاراپتاعى تۇرىك جۇرتىنىڭ كورشىلەرى تانىعان ورتاق ەسىمى – قىپشاق ەدى. ءوزارا تۋىستاس، قانداس، باۋىرلاس رۋلاردىڭ بارلىعى دا سانى مول، قۋاتى زور، جەتەكشى تايپا – قىپشاق اتىنا تەلىنگەن. ال شىعىستاعى، التايدان شۇرجەن پاتشالىعىنا دەيىنگى ارالىق، بۇگىندە موڭعول ۇلىسى جانە ىشكى موڭعوليا اتالاتىن، اۋەلدە ۇلى عۇن يمپەرياسى، ودان سوڭ ۇلى تۇرىك قاعاناتى باستاۋ العان ۇلى دالا – تاتان اتاندى، بۇل وڭىردەگى تۇرىك جۇرتىنىڭ كورشىلەرى ايگىلەگەن جانە وزدەرى دە ماقۇل كورىپ، قابىلداعان ورتاق، جالپى ەسىمى – تاتار ەدى، ياعني بۇل تاراپتاعى ەڭ قۋاتتى، جەتەكشى رۋ – تاتار بولعان.
سونىمەن، شىڭعىس حان دۇنيەگە كەلەر قارساڭدا بۇكىل شالقار دالاعا جايىلىپ جاتقان تۇرىك ءناسىلى ەكى ۇلكەن سۋپەر-ەتنيكالىق توپقا بولىنگەنىن كورەمىز: باتىستا – ءداشتى-قىپشاقتا – قىپشاق جۇرتى، شىعىستا – تاتان دالاسىندا – تاتار قاۋىمى. وسى ورايدا، سايىپقىران شىڭعىس حاننىڭ ۇلى دالانى ۇيىستىرىپ بولعاننان سوڭ، باتىس باعىتىنداعى سارتاۋىل سوعىسى، سوعان جالعاس جەبە-نويان مەن ءسۇبىتاي-باحادۇردىڭ زاڭگىر قاپقاز جوتاسىن كوكتەي ءوتىپ، باتىس ءداشتىنى بارلاۋى، اقىرى سايىن حان باتۋدىڭ بۇلعار، قىپشاق جورىعى – ەكى تاراپتاعى بۇكىل تۇرىك حالقىن قايتا بىرىكتىرۋ مۇراتىنان تۋىنداعانىن كورەمىز.
ءجا، اسىقپايىق، ءبارى دە رەت-رەتىمەن. ءبىزدىڭ اۋەلگى كەڭەسىمىز – شالقار دالانىڭ شىعىس بولىگىنە قاتىستى. سوعان وراي باستاپقى ءسوز – تاتان ايماعىن مەكەندەگەن تاتار ءجۇرتىنىڭ قۇرامىنداعى رۋ-تايپالار جونىندە.
تاتار
«تاتار جۇرتى ەجەلگى زاماننان بەرى الەمگە ايگى»، – دەپ جازادى ءراشيد-ءاد-دين. قۋاتتى بولدى، قۇدىرەتتى بولدى، قانشاما جۇرتتى وزىنە قاراتتى جانە وزدەرىنەن بولىنگەن قانشاما قاۋىمنىڭ ءتۇپ اتاسى بولدى دەيدى.
تاتار ەسىمى العاش رەت كۇل-تەگىن ەسكەرتكىشىندە (732) تاڭبالانعان. VI–VII عاسىر، اۋەلگى قاعاندار زامانىندا «وتىز-تاتار» اتانىپتى. بۇدان سوڭ، كۇل-تەگىننىڭ اكەسى ەلتەرىس قاعان، اعاسى بىلگە-قاعان تۇسىندا، ياعني VIII عاسىردىڭ العاشقى جارىمىندا «توعىز-تاتار» اتانادى. «وتىز» دا، «توعىز» دا تايپالىق وداق قۇرامىنداعى رۋلار سانىن ايعاقتاماق. قاعانات ىشىندەگى توعىز-تاتار توعىز-وعۇزبەن تىزە قوسا وتىرىپ، بىلگە-قاعانعا قارسى كوتەرىلىسكە شىعادى، بىراق جەڭىلىسكە ۇشىرايدى. قاعاناتتان سوڭ، توعىز-وعۇز ۇلىسى كەزىندە باسقا تايپالارمەن بىرگە بيلەۋشى اۋلەت – ۇيعىر قاعانىنا قارسى كوتەرىلەدى، تاعى دا باسىلادى. 842 جىلعى قىتاي دەرەگىندە قايتادان توعىز-وعۇز ۇلىسىنىڭ وداقتاسى رەتىندە اتالادى. بۇل كەزدە تاتار تايپاسى ولكەنىڭ شىعىس تارابى – كەلۇرەن (كەرۋلەن) وزەنىنىڭ ەتەگى، بۇيىر، قۇلىن كولدەرىنىڭ توڭىرەگى، حيڭگان تاۋلارىنىڭ باتىس بەتكەيىنە بەرىك ىرگە تەپكەن ەدى. بۇل – قازىرگى موڭعول ۇلىسىنىڭ قيىر شەتى جانە قىتايدىڭ ىشكى موڭعوليا ايماعىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس اتىرابى. وتى مول، سۋى مول، مالعا جايلى، قازىنالى قونىس. وسى وڭىردە ءوسىپ-ونگەن، سانى كوبەيىپ، كۇشى تولىعىپ، قۋاتتى جۇرتقا اينالعان تاتارلار IX عاسىردا بۇرىنعى تۇرىك قاعاناتى، وعان جالعاس توعىز-وعۇز ۇلىسىنا قاراستى بايىرعى جەردى، مەكەندەگەن حالقىمەن بىرگە، وزىنە قوسىپ الا باستايدى. ءسويتىپ، قيات، كەرەي، جالايىر، وڭعىت، مەركىت، قوڭىرات، نايمان، رۋلارى نەگىزىن قۇراعان، ءناسىلى، تەگى ورتاق ەجەلگى تۇرىك قاۋىمىنىڭ ۇلكەن ءبىر بولىگى ەندى تاتار ۇلىسى (قىتاي دەرەكتەرىندە تسزۋبۋ) اتانىپ، قايتادان ۇيىسۋ قارساڭىندا تۇرادى. «تاتارلاردىڭ ۇلىلىعى جانە ايرىقشا قۇرمەت، مارتەبەسى سونشالىق، بارلىق تۇرىك تايپالارى، وزدەرىنىڭ ءىشىنارا ايىرماشىلىعىنا قاراماستان، تۇگەلدەي تاتار اتانا باستادى; بۇل ارقيلى تۇرىك رۋلارى تاتار سانالىپ، تاتار اتانۋ – ىرىلىك بەلگىسى، قاستەرلى مارتەبە دەپ ءبىلدى»، – دەيدى ءراشيد-ءاد-دين. ماحمۇت قاشعاري «تاتار» ەسىمىن شىن مەملەكەتىمەن شەكتەس تۇرىك تايپالارىنىڭ جيناقتى اتاۋى رەتىندە قولدانعان.
كوپ ۇزاماي-اق تاتار ۇلىسى وردوستان التايعا دەيىنگى ارالىقتاعى بايتاق دالانى بىرىكتىرەدى. تاڭعۇتپەن سوعىسادى. قىتايمەن ەلشى الماسادى، ورتالىق يمپەرياعا عانا ەمەس، ورتالىق ازياعا دا – شىن مەن ماشىن، تۇران مەن يرانعا ماعلۇم بولادى. مۇسىلمان تاريحشىلارى التاي مەن دنەپر ارالىعىنداعى، تۇرىك تايپالارى جايلاعان ۇلانعايىر ولكەنى ءداشتى-قىپشاق، ياعني قىپشاق-دالاسى دەپ اتاسا، ەندى تەرىستىك قىتاي مەن شىعىس تۇركستان ارالىعىنداعى، مۇندا دا تۇرىك تايپالارى مەكەندەگەن بايتاق اتىراپتى تاتار دالاسى دەپ اتايدى، ال وسى كەزدەگى قىتاي تاريحاناماسى بۇل ولكەگە تاتان دەگەن اتاۋ بەرەدى دە، مۇنداعى حالىقتىڭ جالپى نىسپىسى رەتىندە تاتان، دا، دادا اتاۋىن قولدانادى، ياعني ەل دە، حالىق تا تاتار اتىندا. سونىمەن قاتار، قىتاي دەرەكتەرى تاتار اتاۋلىنىڭ ءوزىن ءۇش توپقا بولەدى، اق تاتار، قارا تاتار، جانە جابايى تاتار دەپ. يمپەريا شەگىنەن الىس – تەرىستىك بەت، ورمان اراسىنداعى «جابايى تاتارلار» – ادەتتە اڭشىلىقپەن عانا تىرشىلىك ايىرعان، بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا نەگىزىنەن موڭعول تەكتى رۋلار ەكەنىن كورەمىز. ال اق تاتار مەن قارا تاتار – قىتايلار قالىپتاعان ەمەس، تەك قانا ايعاقتاعان جىكتەۋ ەكەنى بايقالادى. اق تاتارلاردىڭ قىتايمەن ىرگەلەس، تۇستىك وڭىردە، ال قارا تاتارلاردىڭ ودان ءارى، ورتالىق تاراپتا ورنالاسۋى ءوز الدىنا، ەجەلگى تۇرىك ۇعىمىندا اق – وڭتۇستىك، قارا – سولتۇستىك ماعناسىن بەرەتىنىن جانە رۋ، تايپا ىشىندەگى اتالاردىڭ تۇستەپ بولىنەتىنىن (اق، قارا، سارى، قوڭىر، قىزىل…) ەسكەرسەك، اق تاتار، قارا تاتار – سىرتتان تاڭىلعان ەمەس، وزىندىك اتاۋ ەكەنىنىن اڭدايمىز. ءاۋ باستاعى تاتار تايپاسى – اق تاتار توبىنا جاتادى (شىڭعىس حاننىڭ اۋلەتى – قارا تاتار بولاتىن).
تاتار ۇلىسىنىڭ ۇيىقتى ورداسى تۇرعان بۇيىر-نور، قۇلىن-نور ايماعى – تەرىستىك قىتاي (اۋەلدە قيدان، كەيىندە شۇرجەن، ياعني ءلاۋو جانە تسزين) پاتشالىعىمەن جاپسارلاس ەدى. مىڭ جىلدىق يمپەريالىق مۇددە ءدال ىرگەدەن ارىداعى عۇن، بەرىدەگى كوك تۇرىك ۇلگىسىمەن قۋاتتى جاڭا ءبىر مەملەكەتتىڭ كوتەرىلىپ شىعۋىنا جول بەرە المايتىن. تاتار ۇلىسىنا قارسى تىكەلەي سوعىستار ايتارلىقتاي ناتيجە بەرمەيدى. بىردە يمپەريا تاتاردى تاپتاۋعا ءجۇز مىڭ اسكەر شىعارىپتى. بىراق سونشاما جاساق ەل ىشىنە بويلاپ ەنە الماي، جەڭىلىسكە ۇشىراپ، كەرى شەگىنەدى. بۇدان سوڭ ەپتى ساياسات ىسكە قوسىلادى. اقىرى تاتار ۇلىسى ىدىراپتى. تولى مەن ورحۇن بويىندا وتىرعان، بۇرىنعى توعىز-وعۇز، ەندىگى توعىز-تاتار بىرلەستىگىنىڭ نەگىزگى ءبىر جۇرتى كەرەي ەندى تسزۋبۋ بىرلەستىگىندە جەتەكشى ورىنعا شىعىپ، جەكە حاندىق بولىپ بولىنەدى. تەرىستىك بەتتە سانى مول مەركىت پەن باتىستاعى قالىڭ نايمان دا ءوز وردالارىن تىگەدى. ارالىقتاعى قيات، جالايىر، قوڭىرات رۋلارى دا دەربەستىك تابادى. وڭعىتتار قىتاي بوداندىعىنا تولايىمەن ءوتىپ، ۇلى قورعاننىڭ ساقشىسىنا اينالادى. اۋەلگى قونىسىندا قالعان تاتارلار ءوز اتىمەن، تاتار ايماعى بولىپ شىعادى. بىراق بۇرىنعى دەربەستىكتەن ايرىلعان، شۇرجەن (شىن) يمپەرياسىنا جارتىلاي تاۋەلدى قالىپقا تۇسكەن. ەندى شۇرشىتتەر تاتار ۇلىسىن ۇلى دالاداعى باسقا ۇلىستارعا قارسى كۇرەستە جازالاۋشى، باعىنىشقا كەلتىرۋشى كۇش رەتىندە پايدالانادى، سونىمەن قاتار، وزدەرىنىڭ بۇرىنعى ۇستەمدىگىن الدەقالاي ساقتاپ تۇرعىسى كەلگەن تاتارلار دا قىتايعا ارقا سۇيەيدى. ايتكەنمەن، تاتار ۇلىسىنىڭ دا تىم كۇشەيىپ كەتپەۋىن قاداعالاعان شىن مەملەكەتى ارا-تۇرا، بۇل كەزدە اعايىن اراسىندا ورشىگەن الاۋىزدىققا وراي، تاتارعا قارسى كۇرەستە باسقا رۋلاردى دا كەڭىنەن پايدالانىپ وتىرادى.
جان-جاقتى قىسىم، ءشۇرشىتتىڭ بۇلدىرمە ساياساتى جانە ىشكى الالىق ناتيجەسىندە تاتار ۇلىسىنىڭ ءوزى دەربەس التى تايپاعا ءبولىنىپتى. ءبارى دە ماعلۇم، ءبارى دە داڭقتى، ارقايسىسىنىڭ ءوز اسكەرى بار، ءوز پاتشاسى بار، دەيدى ءراشيد-ءاد-دين. كوبىنە-كوپ بۇل التى ۇلىستىڭ دا باسى سىيىسپاعانى بايقالادى. مۇسىلمان جانە قىتاي دەرەكتەرى IX–XII عاسىرلار ورايىندا بەيشان ايماعىندا (قازىرگى گانسۋ ولكەسى) جانە شىعىس تۇركستاندا تاتار حاندىقتارى بولعانىن ايعاقتايدى. ياعني، وردالى جۇرتتان شالعاي، دەربەس يەلىكتەر. IX عاسىردا التاي-ەرتىستە قيماق قاعاناتى بولىپ ۇيىسقان جەتى ارىستىڭ ءبىرى – تاعى دا تاتار ەسىمىندە. بۇل دا نەگىزگى ۇيىرىنەن بولىنگەن قاۋىم. ارينە، رەنىش، ارازدىق جونىمەن. اتا مەكەندە وتىرعان تايپالار ىشىندە دە ايتارلىقتاي بىرلىك بولمايدى. تاتار قاۋىمى قاشاندا قىرقىسقا بەيىم تۇردى، ءوزارا ماملە قيىن، كەلىسىم از بولدى دەپ اتاپ كورسەتەدى ءراشيد-ءاد-دين. سانى مول، قۋاتى زور، جاۋىنگەر تاتارلار ءوزارا جاۋلىقتا ەمەس، بىرلىكتە بولسا، قىتاي دا، باسقا جۇرتتار دا بۇلاردىڭ بەتىنە كەلە الماس ەدى دەيدى. سونداي بەرەكەسىزدىگىنە قاراماستان، بۇل جۇرت اعايىن اراسىندا ايبارلى عانا ەمەس، بەدەلدى بولدى دەيدى. ەل ىشىندە باستاپقى تاتار اتاۋىنىڭ كەڭىنەن تاراعانى، ءبىرجولا بەكىگەنى سونشالىق، بۇرىنعىشا، بايتاق ءوڭىر – تاتان، نەمەسە تاتار دالاسى اتانىپ، ىلكىدە تاتار ۇلىسىنىڭ قۇرامىندا بولعان تۇرىك رۋلارى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق، ۇلكەن ەسىمى بويىنشا تاتار نىسپىسىندا قالا بەرەدى. بۇل ەسىمنىڭ شىعىستاعى بۇكىل تۇرىك قاۋىمىنىڭ جالپى اتاۋى رەتىندە XIII عاسىرعا جەتكەنىن، ودان كەيىن دە قولدانىستان شىقپاعانىن كورەمىز. ءتىپتى، شىڭعىس حان بۇكىل تاتاندى ءبىر ۇلىس قۇرامىنا بىرىكتىرگەن، جاڭا يمپەرياعا باسقا ات سايلاعان كەزدىڭ وزىندە تاتار ەسىمى ەڭسەلى، ۇلكەن حالىقتىڭ وزىندىك، نەگىزگى اتاۋى بولىپ قالا بەرەدى. شىڭعىس حان باستاعان جاۋىنگەر جۇرت ەۋروپا جانە قىتاي تاريحىنا اۋەلدە وسى تاتار ەسىمىمەن بەلگىلى بولدى. قولدان بۇرمالانعان ەمەس، قولدانىستاعى ناقتى اتاۋ. 1221 جىلى وڭتۇستىك سۇڭ (ماشىن) يمپەرياسىنان ەلشى رەتىندە كەلىپ، قىتاي تارابىنداعى اسكەردىڭ باس قولباسشىسى جانە ايماق ءامىرى جالايىر مۇقالىنىڭ يانتسزيندەگى ورداسىندا ۇزاعىنان بولعان چجاو حۋڭ: «مۇقالى گو-ۆاڭ ءوزىنىڭ ءار سوزىندە «ءبىز – تاتارلار» دەپ وتىرادى، قاراۋىنداعى ۇلىقتار مەن اسكەرباسىلاردىڭ بارلىعى دا وزدەرىن سولاي اتايدى; بۇلار، ءتىپتى، وزدەرىن مەن (موڭعول) دەپ ەستىمەگەن جانە بۇل اتاۋدىڭ ماعىناسىنان دا بەيحابار»، – دەپ، ناقتى كورسەتكەن. وسىدان شيرەك عاسىر عانا بۇرىن شىڭعىس حان تاتار ۇلىسىن تالقانداپ، قاتتى قىرعىنعا ۇشىراتقان بولاتىن، تاتار تايپاسى ۇلى دالاداعى جەتەكشى ورنىنان ايرىلعان، بىراق تاتار اتاۋى بۇرىنعىشا، بايتاق ولكەدەگى تۇرىك تەكتەس بارلىق حالىقتىڭ جالپى اتاۋى بولىپ ساقتالىپ تۇرعانىن كورەمىز.
چجاو حۋڭنان سوڭ سەكسەن-توقسان جىل وتكەندە تاعى دا سول ءراشيد-ءاد-دين: «كۇنى بۇگىنگە دەيىن قىتاي مەن ۇندىدە، كەلار (پولون، پولشا) مەن باشقىردا (ماجار، ۆەنگريا), ءداشتى-قىپشاق پەن تەرىستىك (ورىس) ەلىندە، ارابستان مەن شام، مىسىر مەن ماعريبتە تۇرىك تايپالارىنىڭ بارلىعىن دا تاتار دەپ اتايدى»، – دەگەن كۋالىك بەرىپتى. «بۇل تايپالار تاتار اتالادى، سانى كوپ، قۇدىرەتى كۇشتى»، – دەپ جازادى سول زامانداعى ارميان تاريحشىسى داۆيد باگيشەتسي. اتاقتى اراب تاريحشىسى يبن ءال-اسير «تاتارلار – تۇرىكتىڭ ەڭ ءبىر ۇلكەن تايپاسى، بۇلاردىڭ پاتشاسىنىڭ اتى شىڭعىس حان»، – جازعان، ياعني شىڭعىس حان يمپەرياسىن تۇرىك-تاتار مەملەكەتى دەپ بىلەدى. ءتىپتى، ۇلى دالاداعى ازامات سوعىسىندا جەڭىلىپ، جەتىسۋعا ىعىسىپ كەلگەن نايمانداردىڭ ءوزى «تاتاردىڭ العى لەگى» رەتىندە سىپاتتالادى.
تاتار ەتنونيمىنىڭ وسى ماعىناداعى قولدانىسى ەۋرازيا تاريحىنىڭ ەكىنشى مىڭ جىلدىعىنىڭ ۇزىنا بويىنا سوزىلادى. ەجەلگى ورىس جىلنامالارى «موڭعول» اتاۋىن بىلمەيدى، تەك «تاتار» دەپ قانا جازعان. XIX عاسىردىڭ ەكىنشى شيرەگىنە دەيىنگى بۇكىل ورىس تاريحناماسى شىڭعىس حان ءداۋىرى، ودان سوڭعى التىن وردا كەزەڭىنە بايلانىستى تەك تاتار ەسىمىن قولدانعان. ورىس عىلىمي ادەبيەتى بۇگىنگى «تۇرىك حالىقتارى» ۇعىمىنىڭ ورنىنا «تاتار حالىقتارى» دەگەن اتاۋدى اينالىمعا تۇسىرگەن. ياعني، قازاق پەن قىرعىز دا، وزبەك پەن تۇركمەن دە، باشقۇرت پەن نوعاي دا تاتار تەكتى. ال قازان حاندىعىن قۇرعان، اق ەدىل بويىنداعى تاتار جۇرتىن باياعى تاتاردىڭ ناق ءوزى دەپ بىلگەن. شىن مانىسىندە، قازان تاتارى – ول دا تۇرىك تەكتى ەجەلگى بۇلعار جۇرتىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرى بولاتىن، باعزىدا، ءتىپتى، كۇنى كەشە، XIX عاسىردىڭ ورتا شەنىندە وزدەرىن تاتار دەپ تانىماعان، التىن وردا زامانىندا، شىعىس بەتتەن ازدى-كوپتى بۋدانداسقان جاعدايى عانا بار، انىعىن ايتساق، ەجەلگى تاتار جۇرتىنا قازىرگى قازاقتان جاقىن ەمەس (سوۆەتتىك توڭكەرىس زامانىنا دەيىنگى داۋىردە تاتار ەتنونيمىن وزىنە تيەسىلى ساناعان – تەك قىرىم تاتارى عانا بولاتىن).
سونىمەن، اڭگىمەنىڭ باسىنا قايتا ورالساق، XII عاسىردىڭ سوڭى، شىڭعىس حان كۇشكە كىرگەن قارساڭدا بۇرىنعى قۋاتى مەن ايبارىنان ايرىلعان تاتار تايپاسى ءالى دە ۇلى دالاداعى ەڭ ەلەۋلى قاۋىمنىڭ ءبىرى بولىپ سانالعان. تەك بىرلىگى جوق، نەشە بولەك. جاي عانا رۋلىق ءبولىنىس ەمەس، ارقايسىسى دەربەس، جەكە جۇرت. ءراشيد-ءاد-دين بويىنشا، كەسەك-كەسەك التى رۋ: تۇتۇعۇل-تاتار، الشى-تاتار، شاعان-تاتار، قويىن-تاتار، تەرات-تاتار، بارقى-تاتار. «قاستەرلى شەجىرە» تاتاردى سەگىز اتاعا بولەدى: ايرىعۇت، بۇيرىعۇت، الشى، زۇيىن، اق، توداعۇت، التىن، الاقاي. ەكى نۇسقاداعى شەندەس اق پەن شاعان – ءبىر رۋ، الشىعا تالاس جوق، تۇتۇعۇل مەن توداعۇت تا الىس ەمەس، قالعان بەسەۋ – «تۇگەل تاريحتىڭ» دەرەك كوزدەرىنەن ءتۇسىپ قالعان، نەمەسە ۇلكەن رۋلار قۇرامىنداعى كىشىرەك اتالار دەپ شامالاۋعا بولادى. قايتكەندە دە، بۇل كەزدەگى تاتار تايپاسى – بىرلىگى كەم، التى باقان الاۋىز جۇرت. ءالى دە الدىڭعى قاتاردا بولۋى – ەجەلگى جاۋىنگەرلىك رۋحىنان ايرىلماعان جانە ۇزىن سانى دا كوپ – جيىنى جەتپىس مىڭ ءتۇتىن ەكەن. باس قۇراپ، تۇگەل كوتەرىلسە، كەمى جەتى تۇمەن اسكەر جاساقتاي الادى. بىراق ءدال وسى قالىبىندا قايتا قۇرالۋى نەعايبىل جاعداي. ەڭ جامانى – توڭىرەگى تۇگەل جاۋ. سىرتقى، جات جۇرتتىق قاتەر ءوز الدىنا، تاتاردىڭ بىتىسپەس دۇشپانى – ىشتە، ءوز اعايىندارى تارابىنان، ىلكىدەگى سالت-ءداستۇر بويىنشا وزدەرىن تاتار اتاعانىمەن، رۋلىق، تايپالىق دەربەستىگى ءبىرىنشى ورىنعا شىققان مەركىت پەن كەرەي، جالايىر مەن قوڭىرات جانە سولاردىڭ ىعىنداعى بۇكىل كوشپەندى قاۋىم بولاتىن. ايتكەنمەن، ەجەلگى تاتار تايپاسىنىڭ بىتىسپەس، قاندى كەكتى، ەڭ باستى دۇشپانى – قيات بولىپ شىعادى. اقىر ءتۇبى وردالى جۇرتتىڭ بار تاعدىرى وسى، بابادان بالاعا ۇلاسقان قاستاس جاۋلىق ورايىندا شەشىلىپتى. ەكە ۇلىستى ۇيىستىرۋ كەزەڭىندە نەگىزگى بولىگى، ءتىپتى، تۇگەلگە جۋىعى قىرعىنعا ۇشىراعان تاتار تايپاسىنىڭ جەكەلەگەن بولشەكتەرى ۇلكەن رۋلار ىشىنە تاراتىلىپ، ءبىرجولا اتاۋسىز كەتكەن. تەك سەگىز ارىس تاتاردىڭ ءبىر بۇتاعى عانا سەگىز عاسىرلىق تاريح شەرۋىنەن امان ءوتىپ، ءبىزدىڭ زامانعا جەتىپتى: اۋەلدە جوشى ۇلىسى التىن وردادا جاساپ، كەيىندە قازاق ورداسى، كىشى ءجۇز قۇرامىنا قوسىلعان التىن رۋى.
قيات
قيات – شىڭعىس حاننىڭ تۋعان رۋى.
اڭىز بەن شەجىرە بويىنشا، قيات اتاۋىنىڭ ءتۇپ توركىنى – باعزىداعى قاساپ قىرعىننان امان شىعىپ، ەرگەنە-قوڭعا جەتكەن ەكى جىگىتتىڭ ءبىرى قيان ەسىمىنە بارىپ تىرەلەدى. «قيان» ءسوزىنىڭ ماعناسى – تاۋدان قۇلاعان سەل، اعىنى قاتتى، بۋىرقانعان، ۇلكەن، كۇشتى تاسقىن دەپ ۇعىندىرادى ءراشيد-ءاد-دين. بۇل – ءدال وسى قالپىندا قازاق تىلىندە، التايدان اتىراۋعا دەيىن – باتىستا دا، شىعىستا دا قولدانىستا بار ءسوز (قازاق ءتىلىنىڭ ايماقتىق سوزدىگى، ا.، 2005, 411-ب.), ءمانىسى – تاۋدان اققان سەل جانە ەكپىندى، قۋاتتى دەمەك: قيان ءجۇردى، قيان سوقتى، نەمەسە قيان جۇيرىك، قيان مىقتى. ەكى تارامنىڭ ءتۇيىنى بىرەۋ-اق: ەكپىندى، اعىندى، قۋاتتى، پارمەندى، قارقىندى. «قيان اۋلەتى قايراتتى، قۋاتتى، قايتپاس ەر بولعان سەبەپتى بۇل تايپا قيات ەسىمىمەن ايگىلى بولدى»، – دەيدى ءراشيد-ءاد-دين. قيات – «قيان» ءسوزىنىڭ جيىنتىق نۇسقاسى.
اۋەلدە ەرگەنە-قوڭنان شىققان بۇكىل قيان اۋلەتى، ونىڭ ىشىندە بورتە-شەنە تۇقىمى تۇگەلدەي قيات اتانادى. الايدا، دوبۇن-بايان–الان-قۇبادان سوڭعى زاماندا ەل ءوسىپ-ءونىپ، كوبەيىپ، ءاربىر اتا جاڭا ەسىممەن جاڭا، دەربەس رۋعا اينالادى. قيات نىسپىسى كومەسكىلەنىپ، ەسەپتەن شىعا باستايدى. اقىرى، بودانشاردىڭ جەتىنشى ۇرپاعى قابۇل حان كەزىندە قيات اتاۋى قايتادان جاڭعىرىپتى. قياتتاردىڭ كوپشىلىك بولىگى وسى قابۇل حاننان تارايدى دەيدى ءراشيد-ءاد-دين.
ارعى دا، بەرگى دە قيات تۋرالى اڭگىمە شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي اتالارىنىڭ شەجىرەسىنە ۇلاسادى. اڭىز بەن نانىم – تاريح پەن شىندىققا استاس. ارىداعى قىتاي جىلنامالارى، ورتاداعى جازبا تاۋاريح پەن دالالىق ءاپسانا، جىر، كەيىنگى زەرتتەۋ مەن ايعاقتاۋ بۇل تاراپتا ءبىرتالاي ماعلۇمات بەرەدى. سونىڭ كەيبىرىن قايتالايىق.
شىڭعىس حاننىڭ ونىنشى باباسى – الان-قۇبا انانىڭ نۇرلى قۇرساعىنان جارالعان ساياتشى بودانشار تۋرالى ايتتىق. اڭىزدا دا، شەجىرەدە دە حان اتانادى. البەتتە، ءبىر رۋ، شەكتەۋلى قاۋىم كولەمىندەگى بيلەۋشى. بۇل بودانشاردىڭ ايتتىرىپ العان بايبىشە قاتىنىنان تۋعان جالعىز ۇل، اۋلەت مۇراگەرى قابىشى-بۇقا-باحادۇر – قيات-بورجىگەن (قيات-بورجىگىت) رۋىن نەگىزدەيدى. بۇدان سوڭعى جەردە قيات حاندارى تەك وسى تۇقىمنان عانا سايلاناتىن بولىپتى.
بودانشاردىڭ شوبەرەلەرى تۇسىندا قيات پەن جالايىر اراسىندا قاقتىعىس تۋادى. اۋەلدە تۇتقيىلدان تيگەن جالايىر جەڭەدى. اقىرى، بودانشاردىڭ شوپشەگى، شىڭعىس حاننىڭ التىنشى اتاسى قايدۋ-حان قىرعىنعا ۇشىراپ، توزعىنداعان قياتتى قايتا كوتەرىپ، جاۋلاس جۇرتتى بوداندىققا كەلتىرىپ، ۇلكەن كۇش-قۋاتقا جەتكەن ەكەن. قاراۋىنداعى حالقى دا ىرگەلەنە تۇسەدى. بۇل زاماندا قايدۋدىڭ ورداسى بايكولدىڭ (بايقال كولىنىڭ) ورتالىق-شىعىس تارابىنداعى بارعۇجىن-توقىم جەرىندە تۇرىپتى، كەيىنىرەك اتا-بابا مەكەنى بۇرقان-قالدۇن تۇرعىسىنا قايتىپ ورالعان سياقتى. قايدۋ جاقىنداعى اعايىن جۇرتپەن ۇعىسىپ، الىستاعى بوتەن جۇرتپەن ءتىل تابىسادى. قايدۋدىڭ ۇلى تۇمبينە-حان تۇسىندا ەجەلگى قيات تايپاسى جايىلا قونىپ، جىپىرلاي وسەدى. شەجىرە بويىنشا، تۇمبينەنىڭ توعىز ۇلىنان كەيىندە اتاققا شىققان: ماڭعىت، ۇرۇت، ءجۇريات، بارلاس، بەسۋت، قادارقىن، بۋدات قاتارلى رۋلار تارايدى، ال تۇمبينەنىڭ التىنشى ۇلى قابۇل-حان اۋلەتى قيات-بورجىگەن اتاۋىن ۇستاپ قالىپتى. قيات (تسيوتە، كيوتە) تايپاسىنان تارايتىن رۋلاردىڭ ۇزىن سانى وننان استام، ونىڭ ىشىندە بيلەۋشى اۋلەت – بورجىگىت اتاۋىندا دەپ كورسەتەدى قىتاي دەرەكتەرى.
اتالارىنىڭ ورنىن العان قابۇل-حان قيان اۋلەتىنەن باستاۋ الاتىن بارلىق رۋلاردى دارگەيىنە كەلتىرگەن سياقتى. بۇكىل تاتار دالاسىندا ۇلكەن اتاق، ابىرويعا جەتەدى. زور دەنەلى، كەمەل قايراتتى، تايماس جۇرەكتى، سالقام باتىر ەكەن. بۇل كەزدە كيىز تۋىرلىقتى جۇرتتى الىستان ارباپ، جاقىننان باۋراعان ءشۇرشىت پاتشالىعى قابۇل-حانمەن تىكەلەي بايلانىسقا شىعىپتى. قاجەتتى كەلىسىم، بەيبىت قاتىناس رايىمەن ەجەنحان سارايىنا شاقىرىپ كەلتىرەدى. ەركىن وتىرعان، الدىنا قويعاننىڭ ءبارىن وپىرىپ جەگەن، ۇسىنعان شارانى تۇبىنە دەيىن توڭكەرگەن قابۇل-حان اقىرى، ماساڭ كوڭىل عانا ەمەس، تەنتەك ادەت، بۇلا مىنەز جەتەگىمەن، شىكىرەيىپ وتىرعان قىتاي پاتشاسىن ساقالىنان الىپ، تارتقىلاپ ويناپتى دەيدى. ەل يەسى قۇرمەتتى مەيمانىنىڭ اسىنا ۋ قوسىپ بەرىپ وتىرعانىن اڭداسا كەرەك. ساراي بەكتەرى دۇرلىككەنىمەن، يمپەراتور قولىندا تۇرعان حاندى ەشقانداي جازاعا تارتپايدى. ونسىز دا ولىگە ساناعان. ال قابۇل-حان ارا-تۇرا سىرتقا شىققاندا ىشكەن-جەگەن اس-سۋىنان تازارىپ وتىرعان ەكەن. سول بەتى، امان-ەسەن، سىي-سياپاتپەن قايتادى. بىراق مۇنداي كىسىنى ءتىرى جىبەرگىسى كەلمەگەن ءشۇرشىت بەكتەرى پاتشاسىن كوندىرىپ، باتىردىڭ سوڭىنان شاپقىنشى اتتاندىرىپتى. الايدا قابۇل-حان: «اس جەلىنگەن، ءسوز بىتكەن، ريزاشىلىقپەن ايرىلىستىق، قايتا ورالۋدىڭ ءجونى جوق»، – دەيدى. قۋعىنشىلار ەرىكسىز الىپ قايتقان ەكەن. بىراق قابۇل-حان جولاي قاشىپ، قۇتىلىپ كەتەدى. بۇدان سوڭ ەلگە ارتتان جەتكەن، اۋىر سالماق الا كەلگەن جاساقتى جاۋشىلاردى تۇگەلىمەن قىرىپ سالادى. ەندى يمپەريا قابۇل حاننىڭ جۇرتىن ويرانداۋ ءۇشىن تۇتاس ءبىر تۇمەن اسكەر شىعارىپتى. بىراق سايلانىپ، قارسى اتتانعان قابۇل-حان جازالاۋشى قوسىندى قيراتا جەڭىپ، حيڭگان قىرقالارىنان اسىرا قۋىپ تاستايدى. وتكەن عاسىردىڭ باس كەزىندە ەڭبەك ەتكەن قىتاي تاريحشىسى تۋ تسزي ايىمنىڭ ناقتى ايعاعىنا قاراعاندا، بۇل وقيعا 1137 جىلى بولعان.
قابۇل-حاننىڭ ءبىر انا – باس بايبىشە، قوڭىرات قۇبا-كۇلىكتىدەن تۋعان جەتى ۇلى بار ەدى. تۇڭعىشى – ۇكىن-بارقاق. ۇكىدەي ۇلبىرەگەن، قىزداي قيىلعان بىتىمىنە وراي اتاپتى. كورىكتى، سۇلۋ جىگىت بولعان. بۇل ۇكىن-بارقاقتى الدەقالاي قولعا تۇسىرگەن تاتارلار وزدەرى ولتىرمەي، شۇرشىتكە بايلاپ بەرىپتى. زادى، قابۇل-حان مەن شۇرجەن اراسىنداعى اتاۋلى سوعىستان كەيىن. التىن-حان ۇكىن-بارقاقتى «اعاش-ەسەككە»، ءسىرا، كەرگى تاقتاي، نەمەسە اشاماي اعاش بولسا كەرەك، تىرىدەي شەگەلەپ ولتىرەدى.
ەكىنشى ۇل – بارتان-باحادۇر، شىڭعىس حاننىڭ اتاسى.
ەندىگى ءبىر ۇل – قادان-باحادۇر. اكەسى قابۇل-حانعا تارتقان الىپ كۇشتى، قايتپاس ەر بولعان. ۇلكەن قيات رۋىنىڭ تاتارلارمەن، مەركىتتەرمەن اراداعى تىنىمسىز سوعىستارىندا قانشاما مايدانعا تۇسەدى. بەتىنە جان شىدامايدى. تالاي رەت قارسى جاقتىڭ دارا باتىرلارىمەن جەكپە-جەككە شىعىپتى. قاداننىڭ مەركىت بۇرتاق-باحادۇرمەن، تاتار مونەن-باحادۇرمەن سايىستارى تۋرالى «تۇگەل تاريحتا» جازىلعان. قادان-باحادۇر اقىر تۇبىندە شۇرشىتپەن سوعىستا قازا تابادى. قابۇل-حاننىڭ بۇدان سوڭعى ۇلدارىنىڭ ەسىمدەرى – قۇتۇقتى-موڭكىر، قۇتۇلا، قۇلان جانە ەڭ كەنجەسى، وت، وشاق يەسى تاۋدان-وتشىگەن.
اعايىندى جەتەۋ تەگىس جاۋجۇرەك باحادۇر تۋسا دا، قادان مەن قۇتۇلا-حاننىڭ قايراتى دا، ەرلىگى دە باسىم ەكەن. قادان تۋرالى ايتتىق، ال قۇتۇلا كوزىنىڭ تىرىسىندە جىرعا قوسىلعان، اڭىزعا اينالعان دەيدى ءراشيد-ءاد-دين. داۋسىنىڭ زورلىعى سونداي، جەتى قىردىڭ استىنان جاڭعىرىعىپ ەستىلەدى، ال تۇلعاسى توبەدەي بولىپ كورىنگەن. الاقانى ايۋدىڭ تابانىنداي ەكەن، قولعا ىلىنگەندى وپىرىپ، قارسى تۇرعاندى قيراتا جاپىرعان. قان مايداندا بەتىنە جاۋ كەلمەگەن، جەكپە-جەكتە ۇرىسىنا جان شىداماعان. ءبىر وتىرىستا ءبىر ءوزى قۇنان قويدىڭ ەتىن تۇگەسە جەپ، ءبىر تەگەنە قىمىزدى باسىنا توڭكەرە ءىشىپ جۇرە بەرەدى ەكەن. جەكە باتىر رەتىندە دە، قولباسى رەتىندە دە ۇنەمى مەرەيى ۇستەم بولادى.
ۇلدارىنىڭ وسكەنىن، جەتكەن، جەتىسكەنىن كوزىمەن كورگەن قابۇل-حان ولەرىندە ۇلكەن قيات رۋىنىڭ حاندىعىن ءوز بالالارىنا ەمەس، شوبەرە ءىنىسى، تايجۋىت قامباعايعا وسيەت ەتەدى. قامباعاي حاننىڭ تۇسىندا قيات اۋلەتى تاقاۋ توڭىرەگىمەن كەيدە بىتىمدە، كەيدە سوعىستا بولادى. قادان مەن قۇتۇلانىڭ داڭققا شىعۋى – وسى زاماندا.
قامباعاي تاتار بەكتەرىنىڭ ساتقىندىعى ناتيجەسىندە شۇرشىتكە تۇتقىنعا بەرىلىپ، ازاپپەن «اعاش ەسەككە» شەگەلەنىپ ولگەننەن سوڭ حان كوتەرىلگەن قۇتۇلا بۇكىل قيات قاۋىمىن ۇيىمداستىرىپ، شۇرجەنگە قارسى جورىق اشىپتى. ۇلكەن ۇرىستا التىن-حان اسكەرىن ىقتىرا جەڭىپ، ءبىراز جەرىن ويرانداپ، مول ولجامەن كەرى قايتىپتى. ءساتتى جورىقتان سوڭ توپ-توبىمەن تاراپ، ەلگە بەتتەگەن كوپ اسكەردەن ءبولىنىپ، سايات قۇرعان قۇتۇلا-حانعا دۇربەن رۋى تۇتقيىلدان تيىسەدى. نوكەرلەرىنىڭ ءبىرازى ءولىپ، ءبىرازى بىتىراي قاشقان قۇتۇلا-حان شەگىنە ۇرىسىپ كەلە جاتقان جولىندا قاق سۋى ىركىلگەن كولدەنەڭ باتپاققا كەزىگەدى. ارعى بەتكە ىلىنە بەرگەندە، ونسىز دا بولدىرىپ كەلە جاتقان اتى تۇرالاپ جىعىلادى. قۇتۇلا-حاننىڭ ءوزى قۇرعاققا شىعادى. ارتتان جەتكەن قۋعىنشىلار: «اتىڭ جوق، ەندى قايدا باراسىڭ؟ قولعا تۇسكەن دەگەن وسى!» – دەپ ماسايراپتى. قۇتۇلا دەرەۋ ساداعىن سايلاپ، بىرنەشەۋىن اتىپ جىعادى، قالعاندارى قورقىپ، كەيىن قاشادى. بۇدان سوڭ قۇتۇلا باتپاقتاپ جاتقان اتىن جالىنان سۇيرەپ شىعارىپ، جونىنە كەتىپتى.
ارادا بىرنەشە كۇن وتەدى، قۇتۇلانىڭ حابارى ەستىلمەيدى، ەندى باحادۇر-حاننىڭ جاۋ قولىنان ولگەنىنە كۇمانى قالماعان اعايىندار اس ازىرلەپ، ەستىرتۋگە كەلىپتى. سوندا قۇتۇلا-حاننىڭ بايبىشەسى، ىلكىدەگى ءبىر جاعدايلارعا قاراعاندا، قورالاس بولسا كەرەك، ايتىپتى دەيدى: «قارىمى قاقسال ايۋداي، سۇرەنى كۇركىرەگەن اسپانداي قۇتۇلا-حان جاۋدان ءولدى دەگەنگە سەنبەيمىن، وڭىمدە بولماسا دا، تۇسىمدە كوردىم، امان-ەسەن كەلە جاتىر!» – دەپتى. ايتقانىنداي، ازالى اس ۇستىندە قۇتۇلانىڭ ءوزى دە جۇرتىنا جەتەدى. سويتسە، مانا، اتىن باتپاقتان شىعارىپ، تۋرا جولعا تۇسە بەرە ويعا كەلىپتى دەيدى. «قاشىپ-پىسىپ، ازىپ-توزىپ ەل بەتىنە قالاي كورىنەم، ولجاسىز ورالۋىم ءجون ەمەس ەكەن»، – دەپ كەرى بۇرىلىپ، سول دۇربەننىڭ دالادا جايىلىپ جاتقان كوپ جىلقىسىنان ءبىر ءۇيىرىن ءبولىپ الىپ، ايعىرىن ەرتتەپ ءمىنىپ، قۇلىن-تايلارىمەن قوسا ماما بيەلەرىن الدىنا سالىپ ايداپ جەتكەنى سول ەكەن. ولىگە بەرىلمەك اس اياعى ءتىرىنىڭ تويىنا ۇلاسىپتى دەيدى.
اتاۋلى وقيعا تۇسىندا اعايىندى جەتەۋدەن قۇتۇلامەن قاتار قادان مەن تاۋداي عانا كورىنەدى، ال بارتاننىڭ ورنىن ونىڭ بەل بالاسى ەسۋگەي باسىپتى. اس ءجونىن العاش قامداعان دا وسى ەسۋگەي ەكەن.
بۇل كەزدە جەتى ۇلدىڭ اۋلەتى ءوسىپ، ءونىپ، ۇلكەن كۇشكە جەتكەن. الىسقا اتاقتى، جاقىنعا سىيلى. ۇجىمى ارتىق، قۋاتتى، قارىمدى، اعايىنداس ۇرىق ەجەلگى قيات ەسىمىن ءبىرجولا يەلەنەدى. باسى ءوسىپ، بايلىعى ارتىپ، جايىلا قونادى، سانى تىم كوپ بولماسا دا، اعايىنداس رۋلاردىڭ ۇشتىعىن باۋراعان، بيلەۋشى اۋلەتكە اينالادى. ۋاقىت وزا كەلە قاراسىنى مولىعىپ، جەكە-جەكە اتاعا بولىنەدى، ايتكەنمەن، قيات ءتۇبىرىن ساقتايدى: قيات-جۇرقىن، قيات-شانشىعۇت، قيات-جاسار، قيات-قورالاس، قيات-بورجىگەن. شىڭعىس حان قيات-بورجىگەن ۇرقىنا جاتادى; بورجىگەن ءسوزىنىڭ ماعناسى – «ءبورى ءناسىلى، ءبورى تەكتى حانزادا»، تاراتىپ ايتساق، «ءبورى» جانە «تەگىن» اتاۋىنان تۋىنداعان: بورىتەگىن، نەمەسە بورجىگەن (تۇرىك ءناسىلى، ءتىپتى بەرىدەگى قابۇل-حان اۋلەتىندە شاڭىراق يەسى كەنجە ۇل «وتشىگەن» – وت تەگىن، ياعني وت يەسى، شاڭىراق يەسى حانزادا اتانعانى بەلگىلى).
شىڭعىس حاننىڭ بيلىگى جانە وعان جالعاس زاماندا كۇرت كوبەيگەن قيات تايپاسى بۇكىل يمپەريا شەگىنە تارالادى. اسىرەسە التىن وردادا ايرىقشا كۇشكە جەتەدى. ۇلىس بەكتەرى، قولباسىلار شىعارادى، حاندىق وكىمەتتىڭ سەنىمدى تىرەكتەرىنىڭ بىرىنە اينالادى. توقتى حاننان سوڭعى بۇلعىر كەزەڭدە توڭكەرىس جاساپ، زاڭدى مۇراگەر، باتۋ حان ءناسىلى وزبەكتى تاققا وتىرعىزعان – وسى قيات بەكتەرى بولاتىن. التىن وردا ىدىراعاننان سوڭعى كەزەڭدە دە قاراشى قيات ءوز ورنىن تابادى. XV–XVI عاسىرلارعا قاتىستى جازبا تاۋاريحتا قيات – «توقسان ەكى باۋلى وزبەك»، ياعني كيىز تۋىرلىقتى كوشپەندى تۇرىك تايپالارىنىڭ بەل ورتاسىندا كورىنەدى. ۋاقىت وزا كەلە ءتىلى ءبىر، قونىسى ورايلاس تۋىسقان حالىقتاردىڭ اراسىنا ءسىڭىسىپ كەتكەنى بايقالادى. ال قيات-بورجىگەن، ياعني شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي تۇقىمى بيلىك باسىندا قالا بەرگەن.
وسى ورايدا اتالۋعا ءتيىس، ۇلكەن قياتتىڭ تاعى ءبىر تارماعى – شانشىعۇت رۋى. ءراشيد-ءاد-دين تاريحىندا ارنايى ءسوز بولماپتى. بىراق تىم ەلەۋسىز قاۋىم ەمەس. سانى ءبىرشاما، ىرگەلى رۋ. XIII عاسىردىڭ باس كەزىندە بارتان-باحادۇردىڭ ۇلكەن ۇلى، ەسۋگەيدىڭ اعاسى مۇڭگەتۋ-قياننىڭ قاراۋىندا بولىپتى. شىڭعىس حان تۋ كوتەرگەن كەزدە اناۋ-مىناۋ قارسىلىق تانىتپاعان سياقتى. قايتكەندە دە قىرعىنعا، قۋدالاۋعا ۇشىراماعان. زامان تىنشىعاندا، ءسىرا، باسىم كوپشىلىك بولىگى – ءتورت مىڭ جان تاعى دا ۇلكەن ۇل جوشىنىڭ ەنشىسىنە بەرىلەدى. ياعني بۇدان سوڭعى التىن وردا جۇرتى، ءداشتى-قىپشاق. بۇرناداعى ي.بەرەزين، ن.اريستوۆ سياقتى زەردەلى ورىس عالىمدارى قازاقتاعى شانىشقىلى وسى شانشىعۇتتىڭ تىكەلەي جالعاسى دەپ ەسەپتەگەن. الاش قۇرامىنداعى ىرگەلى رۋلار قاتارىندا. ابىلاي زامانىندا ايرىقشا جاۋىنگەر بولعان ەجەلگى جۇرتتان XVIII عاسىرداعى اتاقتى قولباسى باتىرلاردىڭ ءبىرى شانىشقىلى بەردىقوجا شىققان.
قازاق ۇعىمى، قازاق حالىق ادەبيەتىندە ەجەلگى قيات – قىپشاقپەن تۋىستاس جانە وداقتاس رۋ رەتىندە جۇرەدى. قازاقتىڭ ۇلى جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆ ءوزىنىڭ تاريحي شىعارما، ادەبي زەرتتەۋلەرىندە «قيات-قىپشاق ەلى» دەپ جازادى. قازاق اراسىندا قيات ءوزىنىڭ جالپى اتىمەن شانىشقىلى رۋىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن. بۇگىنگى شانىشقىلى – باعزىداعى قيات-شانشىعۇتتىڭ تىكەلەي جالعاسى دەپ بىلسەك، مۇنداي اۋىس – ازايعان ۇلكەن اتا مەن وسكەن كىشى اتانىڭ ورىن الماسۋى – تۇسىنىكتى جاعداي. سونداي-اق، اداي كەلىمبەردى مۇڭال ىشىندەگى ءبىر بۇتاق ەجەلگى قيات ەسىمىندە. مۇنداعى “مۇڭال” – “موعۇل”، “مۇعال” اتاۋىنىڭ باسقاشاراق دىبىستالعان نۇسقاسى. ياعني، بۇكىل مۇڭال وسى قياتتىڭ توڭىرەگىنەن تابىلادى دەگەن ءسوز.
قيات-بورجىگەن (بورجەگىن، بورجىگىت) ياعني شىڭعىس حان اۋلەتى – «تورە» اتاندى، التىن ورداعا جالعاس قازاق ورداسىنىڭ بارلىق حانى – جانىبەك پەن كەرەيدەن باستاپ، كەنەسارىعا دەيىنگى ارالىقتاعى، الاش جۇرتىنىڭ ارۋاعىن كوتەرگەن ۇلى تۇلعالار: بۇرىندىق حان، قاسىم حان، توعىم حان، حاق-نازار حان، تاۋەكەل حان، ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم حان، سالقام جاڭگىر حان، ءاز-تاۋكە حان، ابىلاي حان، كەيىنگى، İشكى وردانى نەگىزدەگەن بوكەي حان – تۇگەلىمەن وسى تۇقىمنان. ەل قورعاعان، قول باستاعان اتاقتى باتىر سۇلتاندار: قامبار، ەرەنشى، جانىش، تانىش، ۇزىن وقتى وندان، شاح-مۇحامەد، كوشەك، قانىشەر ابىلاي، كوكجال باراق، ناۋرىزباي، سىزدىق… ءوز الدىنا ءبىر توبە. بەرىگە كەلسەك، XIX عاسىرداعى ۇلى عالىم شوقان، كۇيشى داۋلەتكەرەي، ءانشى مۇحيت، XX عاسىردىڭ باس كەزىندەگى ۇلتتىق كوسەم ءاليحان بوكەيحان، كۇنى كەشەگى، قازاق تاريحى ءۇشىن جاپا شەككەن ءسانجار اسپاندياروۆ پەن ەرمۇحان بەكماحانوۆ، بۇگىنگى بەلگىلى ارحيتەكتور شوتا ۋاليحانوۆقا دەيىنگى قانشاما ىرىلەر تۇگەلدەي وسى قيات-بورجىگىت اۋلەتىنەن تارايدى.
وتكەنگە قايتىپ ورالساق، قيات رۋىنان شىققان الىپ تۇلعا شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاقتارى ەكە موعۇل اتانعان ۇلى يمپەريادان باستاۋ الاتىن ءتورت ۇلىستىڭ تىزگىنىن تۇگەل ۇستاعان ەدى. تولە – قۇبىلاي تۇقىمى بايتاق قىتايدا بيلىك قۇردى. تولەنىڭ تاعى ءبىر ۇلى قۇلاعۋ يران جانە ونىمەن شەكتەس ايماقتاردا ەلحان ۇلىسىن نەگىزدەدى. شاعاتاي اۋلەتى ورتا ازيادا ورنىقتى. ال ۇلكەن ۇل جوشىنىڭ ءناسىلى التىن وردا جانە وعان جالعاس حاندىقتاردا وكىم ەتتى. بۇلاردىڭ ءبارى دە، تاريحي تاعدىر، زامانا شەرۋى ناتيجەسىندە الدى ءجۇز-ءجۇز ەلۋ جىل، كەيىنى ءتورت-بەس عاسىردان سوڭ بيلىكتەن تايعانى، باسقا اۋلەت، باسقا ءبىر قۇرىلىمدارعا ورىن بەرگەنى ءمالىم. شىڭعىس حان ءناسىلىنىڭ ەل بيلىگىندە ەڭ ۇزاق جاساۋى – التىن وردادان سوڭعى قازاق ورداسىندا. تۋعان حالقىنىڭ بوستاندىعى جولىندا، 1847 جىلى ءشايىت بولعان كەنەسارى – ەۋرازيا كەڭىستىگىندە التى ءجۇز ەلۋ جىل بويى تۋ كوتەرىپ تۇرعان التىن ۇرىقتىڭ اقىرى – شىڭعىس اۋلەتىنەن شىققان ەڭ سوڭعى حان ەكەن. (ەۋروپا تاريحشىلارى قالىپتاستىرعان ۇعىم بويىنشا، شىڭعىس حاننىڭ بيلىك باسىندا بولعان ەڭ سوڭعى ۇرپاعى – 1920 جىلى سوۆەتتەر تاقتان تايدىرعان بۇحار ءامىرى ءالىمحان; شىن مانىسىندە ءالىمحاننىڭ شىڭعىس تۇقىمىنا مۇلدە قاتىسى جوق، XVIII ع. سوڭىندا بۇحار حاندىعىندا بيلىككە جەتكەن ماڭعىت اۋلەتىنەن; التىن ۇرىقتان تىس بولعان سەبەپتى، وسى ماڭعىت رۋىنان شىققان بيلەۋشىلەر “حان” ەمەس، ء“امىر” اتانعان.)
تايجۋىت
تايجۋىت – قيان جۇراعاتى، وعان جالعاس بورتە-شەنە ناسىلىنەن تارالادى، ياعني ۇلكەن قيات تايپاسىنىڭ ءبىر بۇتاعى، شەجىرە بويىنشا، شىڭعىس حاننىڭ التىنشى اتاسى قايدۋ-حاننىڭ ورتانشى ۇلى شاراقا-لينگۇمنىڭ تۇقىمى.
قايدۋ-حاننىڭ تۇسىندا شۇرجەن پاتشالىعىمەن اراداعى كۇردەلى قاتىناستىڭ اقىرى بەيبىت بىتىمگە ۇلاسقان ءتارىزدى. شاراقانىڭ قوسىمشا، ايقىنداۋىش ەسىمى لينگۇم – قىتايشا لاۋازىم، دۇرىسى «لين-گۇن»، ۇلۇع ءامىر ماعناسىندا. ءسىرا، اكەسى قايدۋدان سوڭ جۇرت ۇستاعان. شاراقانىڭ ۇلكەن ۇلى – سۇر-قۇتۇقى-شەنە. ەكىنشى ۇل – سەنگۇم-بىلگە، بۇل «سەنگۇم» دە قىتايشا لاۋازىم، «سەن-گۇن»، اسكەرباسى ماعناسىندا، ال بىلگە – تازا تۇرىكتىك اتاۋ، بىلگىر، دانا دەمەك; ەسىمنىڭ قۇرامىنداعى ەكى ءسوز دە مارتەبە ەكەنىن كورەمىز، بىراق شاراقا-لينگۇمنىڭ ورتانشى ۇلى شەجىرەگە وسى ەسىمىمەن ەنگەن. سۇر-قۇتۇقى-شەنە مەن سەنگۇم-بىلگە جانە تاۋداي جانە اتى ساقتالماعان تاعى بىرنەشە ۇلدىڭ اۋلەتى جانە ولارعا كەيىننەن قوسالعان جاناس، بودان قانشاما جۇرت – سانى مول، قۋاتى زور تايجۋىت رۋىن قۇراعان.
شاراقا-لينگۇم اعاسى بايسۇڭقار ولگەننەن كەيىن جەڭگەلەي العان ءۇشىنشى ايەلدەن تۋعان ەكى بالانىڭ اتتارى – گەندۋ-شەنە جانە ولەكشىن-شەنە، ياعني، ارلان-ءبورى مەن ولەكشىن-ءبورى، مۇنىڭ سوڭعىسى – قىز ەكەنى كۇمان تۋعىزبايدى، بىراق بۇل قىزدىڭ ۇرپاعى دا وسى اۋلەتكە قوسىلىپ، ەكى شەنە، قوس ءبورىنىڭ تۇقىمى شونەس اتانادى، اكە تارابىنان العاندا تايجۋىتقا جاتاتىن، بىراق اۋەل باستان-اق دەربەستىك تانىتقان شونەس رۋى كەيىنگى، ءوزارا سوعىس، بيلىككە تالاس كەزىندە تەكتەس تايجۋىتتى ەمەس، ارعى اتالارى ورتاق، بەرگى انالارى ءبىر بورجىگەن-قيات شىڭعىس حان جاعىندا بولعان. ارينە، ماسەلەنىڭ ءتۇبى تۋىستىقتا ەمەس، ماقسات-مۇددە بىرلىگىندە جاتقان.
سۇر-قۇتۇقى-شەنەنىڭ ۇلى قامباعاي شوبەرە اعاسى، بورجىگەن قابۇل-حاننىڭ وسيەتى بويىنشا، بۇكىل قيات رۋىنىڭ حانى بولعانىن ايتتىق. قامباعايدىڭ ون ۇلى بار ەكەن. تاڭبادا قالعانى – ادال-حان مەن قاداعان-تايشى جانە تەمىر-جۇرەك. وسى زامانداعى قيات–مەركىت، قيات–تاتار سوعىستارىندا قول باستاعان قاداعان-تايشى كەشەگى قابۇل-حاننىڭ باحادۇر ۇلدارىمەن ۇنەمى بىرلىكتە بولادى. كەيىنگى تەمۋجىن–شىڭعىس زامانىنداعى قىرعىن شايقاستارعا جول اشقان الاۋىزدىق پەن قانتوگىس ۇرىستار وسى شامادا ەتەك الىپتى. ءراشيد-ءاد-دين «تۇگەل تاريحتا» سونداعى كەيبىر سوعىستار تۋرالى ناقتى دەرەكتەر قالدىرعان.
قاداعان-تايشى مەن مەركىت بەگى تۇدۇر-بىلگە-وتشىگەن اندا بولعان ەكەن. ءسىرا، تاتارعا قارسى قاباتتاسا اتتانىس ءۇشىن، قاداعان-تايشى تۇدۇر-بىلگەگە ەلشى جىبەرىپتى: «بيىك تاۋعا بىرگە شىعايىق، بايتاق دالادا بىرگە قارىشتايىق، ىنتىماقپەن ۇعىسىپ، بارلىق ىستە ۇجىمداس بولايىق!» – دەيدى. ەسەبى، ۋاقىتشا اسكەري وداق قانا ەمەس، ۇزاعىنان جالعاسقان تۋىستىق قاتىناس. ەلشىلەر قيات بەكتەرىنىڭ وسىنداي سالەمىن جەتكىزگەن كورىس كەزىندە تۇدۇر ەشقانداي جاۋاپ قاتپاي، قانجارىن قىنابىنان سۋىرىپ، قايراققا بىلەي باستادى دەيدى. سوندا ەلشىلەر: «و، اندا، بىزگە ناقتى جاۋاپ ورنىنا قانجارىڭدى قايراعانىڭ نە؟» – دەپ سۇراپتى. سوندا تۇدۇر: «قايراعانىم – وسى قانجارمەن قاداعان اندانىڭ قالعان جالعىز كوزىن ويىپ الماقپىن!» – دەيدى. قاداعان-تايشى بۇرناداعى تىنىمسىز سوعىستار كەزىندە ءبىر كوزىنەن ايرىلعان سوقىر ەكەن. ياعني كورسوقىر قىلام عانا ەمەس، تاقا قۇرتام. ەلشىلەر وسى سوزبەن كەيىن قايتادى. سوندا قاداعان-تايشى ايتىپتى دەيدى: «مىناۋ جوسىقسىز ءسوز جويقىن ۇرىسقا جول اشىپ وتىر. ءبىز تىنىشتىق تىلەپ ەدىك، مەركىتكە سوعىس كەرەك ەكەن!» – دەپ تۇرىپ، ءوزىنىڭ كەرقۇلا اتىنىڭ كەكىلىن شورت كەسىپ، ۋىستاي لاقتىرىپتى. وڭ قاناتتاعى جاساقتى باستاۋعا اتالاس اعاسى قۇتۇلا-باحادۇردى، سول قاناتتاعى جاساقتى باسقارۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ قۇداسى ارىق-شەنەنى شاقىرتتى دەيدى. ورتالىق قولعا قادان-باحادۇردى بەكىتەدى.
ءۇش كۇن ىشىندە بار اسكەرىن جيناقتاپ، تۋرا اتتانىپ، تۇتقيىلدان باسىپ، تۇدۇر-بىلگە-وتشىگەننىڭ جۇرتىن ويرانداپ، ءوزىن قولعا ءتۇسىرىپتى. قالىڭ مەركىت، تۇدۇردىڭ ۇلى، توعىز جەردەن جارالانعان توقتاي باستاعان وڭ قانات بوسقىن تاۋىپتى. سوندا قاداعان-تايشى تۇدۇردى الدىنا كەلتىرىپ تۇرىپ ايتتى دەيدى: «سەن كەشە مەنىڭ ءبىر كوزىمدى سوزبەن ويىپ الىپ ەدىڭ، ەندى مەن سەنىڭ ەكى كوزىڭدى قولمەن ويىپ الامىن!» ءسويتىپ، ءوز قولىمەن تۇدۇردىڭ ەكى كوزىن قاتارىنان ويىپ الىپ، سودان سوڭ قىرقا شاۋىپ ولتىرگەن ەكەن.
ارادا ءۇش جىل وتكەندە، جاراسى جامالىپ، قايتا ۇيىسقان مەركىتپەن اراداعى سوعىس ۇلكەن مايدانعا ۇلاسادى. قاداعان-تايشى قياتتىڭ باستى كىسىلەرىن تۇگەل جيناپ: «اكەم قامباعاي-حان مەنى اسكەرباسى سايلاعانىن بىلەسىڭدەر، ءبارىڭنىڭ تىزگىنىڭ مەندە. مەن قالاي ايتسام، سولاي بولادى. مەركىتتەردى ەل شەگىنە جەتكىزبەۋ كەرەك. ءۇي-جاي، قاتىن-بالاعا قارايلاماس ءۇشىن الدىن الىپ، جاۋ جەرىندە سوعىسامىز!» – دەيدى. اۋەلگىدەي، اسكەردىڭ وڭ قاناتىن قۇتۇلا-باحادۇرعا، سول قاناتىن ارىق-شەنەگە تاپسىرىپ، ورتالىققا قادان-باحادۇردى بەكىتىپ، وزىنە باس قولباسىلىق مىندەت الادى. ۇدەرە اتتانىپ، بۇل جولى دا توقتاي باستاعان مەركىتتەردى قيراتا جەڭىپتى.
بۇل كەزدە تاتارمەن ارادا ءبورى-ءبىتىم، ياعني ارنايى كەلىسىم شارتسىز بەيبىتشىلىك ورناعان سياقتى. ناتيجەسىندە، ءتۇبى ءبىر، اعايىنداس تايپالار الىس-بەرىس، قۇدا-اندا، ارالاس جاعدايدا تۇرىپ جاتقانى كورىنەدى. ايتكەنمەن، كوپ ۇزاماي، ەجەلگى جاۋلىق قايتا تۇتانىپتى. وعان قامباعاي حاننىڭ قايعىلى تاعدىرى سەبەپ بولادى.
قامباعاي ءوزىنىڭ تەمىر-جۇرەك دەگەن ۇلىنا بۇيىر-نورداعى شاعان-تاتار قايراقۇت بەكتىڭ قىزىن ايتتىرىپ قويعان ەكەن. ەندى تيەسىلى جاساۋ-جابدىعىمەن كەلىنىن الۋعا اتتانادى. قوسشى رەتىندە بىرگە جۇرگەن قابۇل-حان ۇلى تاۋدان-وتشىگەن مەن شىنتاي-قيان دەيتىن نويان ساپار ۇستىندە بىردە استىنداعى اتى جىعىلعان، بىردە وشاقتاعى قازانى جارىلعان توتەنشە جاعدايدى جامان ىرىمعا بالاپ، كەرى قايتۋعا كەڭەس بەرسە دە، قامباعاي وندا تۇرعان نە بار دەپ، قۇلاق اسپاپتى. اقىرى، قىز ۇزاتپاق داستارقان باسىندا قۇدالارى قورعانسىز حاندى ازعانا نوكەرىمەن بىرگە تۇتقىنعا الادى دا، بايلاپ-ماتاپ، شۇرجەننىڭ التىن-حانىنا وتكىزەدى. باسقا ءبىر اۋىلدا توي تويلاپ وتىرعان شىنتاي-قيان مەن تاۋدان-وتشىگەن امان-ەسەن قاشىپ قۇتىلادى جانە كۇتپەگەن جاعدايدىڭ حابارىن ەلگە جەتكىزەدى.
قامباعاي حان ءوزىن ولتىرۋگە اپارا جاتقاندا بۇلاعاشى دەگەن ءبىر نوكەرى ارقىلى ءشۇرشىت امىرىنە سوڭعى سالەمىن ايتىپتى: «سەن مەنى ەرلىگىڭ اسىپ، قان مايداندا قولعا تۇسىرگەن جوقسىڭ. كولدەنەڭ بىرەۋلەر قاپىدا تۇتىپ، الدىڭا كەلتىردى. ەندى ءبىر ۇلىستىڭ حانىن قورلىقپەن، ازاپتاپ ولتىرمەكسىڭ. رايىڭنان قايت. ەگەر مەن ولە قالسام، ارتىمدا باتىر ىنىلەرىم مەن بالالارىم بار، وشپەس جاۋلىققا ۇشىرايسىڭ. مەنىڭ قانىم وتەۋسىز كەتەدى دەپ ويلاما!» – دەپتى. سوندا التىن-حان كەكەتە كۇلىپ: «وسى سالەمدى ماعان جولداعان كىسى الگى ايتقان باتىرلارىنا ءوز بارىپ حابارلاسىن»، – دەيدى. سودان سوڭ قاتال ۇكىمدى بەكىتىپ، قامباعاي حاندى «اعاش-ەسەككە» شەگەلەپ ولتىرگەن ەكەن.
قامباعاي ارادا جۇرگەن نوكەرىنە سوڭعى امانات ءسوزىن ايتىپ ۇلگەرىپتى. شوبەرە اعاسى قابۇل-حاننىڭ كوزى ءتىرى بالالارى قۇتۇلا-باحادۇر مەن تاۋدان-وتشىگەننىڭ، بارتاننىڭ ورنىن باسقان ەسۋگەي-باحادۇردىڭ جانە ءوزىنىڭ ۇلى قاداعان-تايشىنىڭ ەسىمدەرىن ارنايى اتاپ، تۇرىپ: «مەنىڭ قانىم سۇراۋسىز كەتپەسىن! بەس ساۋساقتىڭ تىرناعى كوبەسىنەن سوگىلگەنشە، ون ساۋساقتىڭ بۋىنى تارامىسىنان ۇزىلگەنشە سوعىسىپ، جاۋدان كەگىمدى الىڭدار!» – دەگەن ەكەن.
التىن-حان قيات قاۋىمىن ءبىرجولا ايدىندىرىپ، قورقىتىپ قويۋ ءۇشىن قارالى حابارشى رەتىندە، تۇتقىننان بوساتىلعان بۇلاعاشى نوكەردىڭ ءوزىن جىبەرىپتى. بىراق ۇركىتۋ ورنىنا ۇجىمداستىرعان ەكەن. قابۇل مەن قامباعاي اۋلەتى جۇمىلا باس قوسىپ، كەلىسىپ، كەڭەسىپ، قامباعايدىڭ بەل بالاسى قاداعان-تايشىنى ەمەس، قابۇلدىڭ باحادۇر ۇلى قۇتۇلانى حان سايلايدى. ياعني، اۋەلدە اعادان ىنىگە وتكەن بيلىك قايتا اينالىپ سول اعانىڭ بالاسىنا ورالادى. ەجەلگى تۇرىك ءداستۇرى.
ەندى قۇتۇلا-حان باستاپ، بۇكىل قيات بولىپ، شۇرشىتكە قارسى ءتۇپ كوتەرىلە اتتانىپتى. قارسى شىققان جاساقتى توزدىرا قۋىپ، شۇرجەن پاتشالىعىنىڭ ءبىرتالاي جەرىن ويرانداپ، مول ولجامەن قايتادى. ءيا، بۇل جورىقتىڭ جاي-جاپسارى تۋرالى وتكەن تارامدا، قابۇل-حان ۇلدارىنا قاتىستى سوزىمىزدە ايتتىق.
وسى جورىقتىڭ قارساڭىندا قاداعان-تايشى دۇنيەدەن كوشكەن ەدى. كەكتى جەڭىستەن سوڭ كوپ ۇزاماي قۇتۇلا-حان دا ولەدى. بۇدان سوڭعى جەردە قيات بىرلىگى ىدىراعانىن كورەمىز. قابۇل-حاننىڭ نەمەرەسى ەسۋگەي-باحادۇرعا تولىمدى بيلىك جەتپەيدى. قامباعاي حان ۇرپاعى تۇگەل ءىرى، ارقايسىسى وزىنشە بولىپ، ەشكىم ەشكىمگە جول بەرمەيدى. سانى ءبىرشاما، بودانى كوپ تايجۋىت رۋى بەرەكە-بىرلىكتەن ايرىلادى. شىڭعىس حان اتقا مىنەر قارساڭدا قامباعاي حاننىڭ نەمەرەسى، ادال-حان ۇلى تارعۇتاي-قىرىلتۇقتىڭ مارتەبەسى كوتەرىلەدى، بىراق ونىڭ ءوزى بۇكىل تايجۋىتقا ەمەس، ۇلكەن رۋدىڭ ءبىر بولىگىنە عانا وكىم جۇرگىزگەن ەكەن. ەل بيلەگەن تۋىستاس باۋىرلاردىڭ مەنمەن الاۋىزدىعى اقىر تۇبىندە قۋاتتى تايجۋىت رۋىنىڭ ازىپ-تازۋىنا سەبەپ بولدى دەپ تۇيىندەيدى ءراشيد-ءاد-دين ءوزىنىڭ بۇل تاراپتاعى ءسوزىن.
قاتاعان جانە قارىنداس قاۋىم
شىڭعىس حان شەجىرەسى بويىنشا، ونىنشى اتا بودانشاردىڭ ەمشەكتەس اعالارى – الان-قۇبادان تۋعان بۇعى-قاتاعى مەن بۇقاتى-سالجى بار ەدى عوي. بۇعى-قاتاعىدان قاتاعان رۋى، بۇقاتى-سالجىدان سالجىعۇت رۋى باستاۋ الادى دەگەنبىز. البەتتە، تاريحتىڭ ۇزاق شەرۋىندە بيلىككە، بايلىققا جاقىن كەيبىر تۇلعالاردىڭ اۋلەتى ءوسىپ-ءونىپ، ۋاقىت وزا كەلە، تىكەلەي ۇرپاقتارعا جونەكەي تاعى قانشاما جۇرت قوسىلىپ، رۋلى ەلگە اينالۋى – ادەپكى قۇبىلىس. ماسەلەن، رۋشيد-ءاد-ءديننىڭ ناقتى دەرەكتەرىنە قاراعاندا، شىڭعىس حان جانە وعان جالعاس زاماندا، اينالاسى ەكى-ءۇش اتا وتەر-وتپەستە، ەسۋگەيدەن تاراعان كەيبىر ۇلداردىڭ ەركەك كىندىكتى تۇقىمىنىڭ ءوزى جەتى ءجۇز، سەگىز ءجۇز شاڭىراققا جەتكەنىن كورەمىز. ياعني، رۋدىڭ ءتۇپ اتاسى سانالاتىن تۇلعانى مۇلدە تەرىسكە شىعارۋعا بولمايدى. سونىمەن قاتار، كيىز تۋىرلىقتى كوشپەندى جۇرتتا ۇلىستىڭ ۇجىمى، ەلدىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن قاتارلاس، قاناتتاس اعايىنداردىڭ باسىن قوساقتاپ، ءبىر اتاعا تەلي سالۋ، ءتىپتى، مۇلدە الىس، ايتەۋىر ءناسىل، تەگى جاقىن رۋدى ەمشەكتەس دەپ، قىزدان تۋعان دەپ ورتاق ۇجىم قۇرامىنا ەنگىزۋ – ۇيرەنشىكتى جاعداي بولعان. وسى ورايدا، اتالمىش سالجىعۇت رۋىنىڭ ءتۇپ توركىنى وعىز ءناسىلدى سەلجۇكتەن بوتەن ەمەس دەر ەدىك. IX–X عاسىرلاردا سىر بويىنا ىرگە تەپكەن، ودان ءارى كىشى ازياعا قاراي ويىسقان سەلجۇكتىڭ ەرتەدەن ءبولىنىپ، اتا مەكەندە قالعان ءبىر بۇتاعى بۇقاتى-سالجى اتانۋى، كەيىنگى ۇرپاعى قيات قۇرامىنا تىركەلۋى عاجاپ ەمەس. ال قاتاعان رۋىنىڭ اتاۋى سەلەڭگىنىڭ تومەنگى اعىسىندا وڭ جاعالىقتان كەلىپ قۇياتىن ۋدا وزەنىنىڭ حاتاعا تارماعىنا قاتىستى دەپ شامالانادى. ياعني، اۋەلدە سول ايماقتا تۇرعان.
ءداستۇرلى شەجىرە بويىنشا ءبىر اتا، ءبىر انادان تارايتىن، تۋىستاس سالجىعۇت پەن قاتاعان رۋلارىنىڭ جۇبى جازىلماعان. قونىس-مەكەنى تاتارمەن جاپسارلاس، قۇلىن كولىنىڭ ارعى جاعى، ارعۇن وزەنىنىڭ بويىندا بولعان. تەرىستىك قىتاي پاتشالىعىمەن شەكارالىق ايماق. قالعان قياتتان شالعاي، ۇنەمى تاتارمەن ءبىر توپتا. ەجەلدەن-اق شۇرشىتپەن جاعالاس. سول زامانداعى سانى ءبىرشاما، اتاقتى، بەدەلدى رۋلاردىڭ ەسەبىندە بولعان. العاش اسكەر جيىپ، تۋ كوتەرگەن تايتالاس زاماندا شىڭعىس حان سالجىعۇت پەن قاتاعانعا ارنايى ەلشى جىبەرەدى. «جاقىن اعايىن تۇرىپتى، الىس جۇرتتىڭ ءوزى بىزگە قوسىلىپ جاتىر، قانىمىز ورتاق، اعالى-ءىنىلى تۋىسپىز، ەندى تىزە قوسىپ، دوستاسايىق!» – دەيدى. قاتاعان مەن سالجىعۇت نوياندارى كەلىسىمگە كونبەگەنى ءوز الدىنا، قازانداعى قۋىرداقتى شومىشپەن بەتىنە شاشىپ، ەلشىنى قورلاپ، قانشاما قاتتى سوزبەن كەيىن قايتارادى. جانە كوپ ۇزاماي، شىڭعىس حانعا قارسى قاۋىم قاتارىنان تابىلادى. ناتيجەسىندە، اعايىن اراسىنداعى جاۋلىق ىمىراسىز سىپات الىپتى.
باستاپقىدا تايجۋىتپەن، كەيىندە جۇرياتپەن ءبىر وداقتا شايقاسقان ەكى رۋ دا اۋىر جاعدايعا ۇشىرايدى. ايرىقشا قىرعىن تاپقان سالجىعۇت بولادى. اۋەلگى قات-قابات جەڭىلىستەن سوڭ امالسىز باعىنىشقا كەلەدى دە، كوپ ۇزاماي قايتا كوتەرىلىپ، شىڭعىس حانمەن جانكەشتى سوعىس اشقان نايماندارعا بارىپ قوسىلادى. ويسىراي جەڭىلىپ، تاعى دا قىرىلادى. بىراق مۇلدە قۇرىپ كەتپەگەن. سانى ازايىپ، قارىمى قايتقان سالجىعۇتتىڭ قالعان بولىگى ەرتەلى-كەش جاڭا ۇلىستىڭ قۇرامىنا قوسىلادى، قاتارلاستار ىشىندە كەمشىن سانالعانىمەن، ەجەلگى جورا بويىنشا، تۋىس ەسەبىنەن شىعارىلمايدى، ونىڭ ءبىر بەلگىسى – قياتپەن قۇدالاسپايتىن ءراسىم كۇشىندە قالعان ەكەن. بۇدان سوڭعى داۋىرلەردە، تاڭبالى تاريحتا نوعاي ورداسى جانە ءسىبىر حاندىعىنداعى رۋلار قاتارىندا اتالادى، ال نوعايلى مەن ءسىبىر – التىن وردانىڭ بولشەك مۇراگەرى ەكەنى بەلگىلى، ياعني سالجىعۇت – جوشى ۇلىسىنىڭ قۇرامىندا بولدى دەگەن ءسوز. مۇنىڭ تاعى ءبىر ايعاعى – كەيىنگى باشقۇرت حالقىنىڭ ىشىندەگى، ءوزىنىڭ ءتۇپ اتاۋىن ساقتاعان شاعىن رۋ. تاعى ءبىر دەرەك – ەجەلگى سالجىعۇت (سالدجاك) بۇگىنگى تۋىستاس تىبا حالقىنىڭ قۇرامىندا دا ءجۇر ەكەن.
ەگىزدەس قاتاعان قاۋىمىنىڭ تاعدىرى باسقاشا قالىپتاسادى. الدەنەشە مايداندا ويسىراي جەڭىلگەنىمەن، كەيىنگى، نايمان سوعىسىنان تارتىنىپ قالعان، ەڭ باستىسى – ۇلكەن ءبىر بولىگى الەيىم-تالەيىمدە كەرەي توعرىل (وڭ) حانعا قوسىلىپ، ودان شىڭعىس حانعا وتكەن قاتاعان كوپ ۇزاماي قايتا وڭالادى. جوشى ۇلىسى مەن شاعاتاي ۇلىسى، وعان جالعاس حاندىقتار قۇرامىنداعى بەلدى رۋلاردىڭ ءبىرى بولادى. اسىرەسە قازاق ورداسىندا ايرىقشا كۇشكە جەتەدى. XVII عاسىردىڭ باسىندا وڭتۇستىك وڭىردە تۋ كوتەرىپ، تاشكەنت، سايرامعا بەكىنگەن تۇرسىن حان ەڭ الدىمەن وسى، سانى كوپ، جاۋىنگەر قاتاعان رۋىنا ارقا سۇيەپتى. قاتاعان تۇرسىن حان اتانعان. اقىرى، تۇرسىن حان ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم حاننان كۇيرەپ جەڭىلگەندە، قاتاعان رۋى جاپپاي قىرعىنعا ۇشىرايدى، قالعان ازعاناسى باسقا رۋلاردىڭ اراسىنا تاراتىلادى; بىرقانشاسى بوسقىن تاۋىپ، بۇقار حاندىعىنىڭ شەگىنە قاشادى. بۇدان ءبىراز بۇرىن قاتاعاننىڭ ۇلكەن ءبىر بولىگى شىعىس تۇركستانعا قونىس اۋدارعان ەدى، ولار ەسىم حاننىڭ وسى ولكەدەگى سوعىستارىندا توزعىنعا ۇشىراعان بولاتىن، ال بۇقار حاندىعىندا پانا تاپقان قاتاعان كەيىندە وزبەك حالقىنىڭ قۇرامىنا قوسىلادى. بۇل تاراپتاعى قاتاعاننىڭ باسىم كوپشىلىگى سولتۇستىك اۋعانستاندا ورنىعىپ، XIX عاسىردىڭ ورتا شەنىنە تامان قۇندىز ايماعىندا ۇلكەن بيلىككە جەتىپ، بۇكىل ءۋالايات، تاقاۋ توڭىرەككە ءامىرىن جۇرگىزەدى. ال قاتاعاننىڭ قازاق اراسىنداعى، ءوزىنىڭ تۋما ەسىمىن ساقتاعان شاعىن ءبىر توبى قاڭىرات تايپاسى، جەتىمدەر رۋىنىڭ قۇرامىنا ەنىپتى.
قازاق شەجىرەسىندە باياعى قاتاعاننىڭ ءبىر تارماعى شانىشقىلى ەسىمىمەن ساقتالعان دەگەن ۇعىم بار. شىن مانىسىندە، ايتتىق، شانىشقىلى – ەجەلگى قيات تايپاسىنىڭ قۇرامىندا بولعان شانشىعۇت رۋىنىڭ جالعاسى. سانى از، نەمەسە ارقيلى سەبەپپەن ازايعان اتالاردىڭ باسقا، ۇلكەنىرەك رۋ قۇرامىنا ەنۋى – قالىپتى جاعداي. بالكىم، قاتاعان دەربەستىگى كەزىندە شانىشقىلى وسى تايپاعا كىرىككەن شىعار. ەلدىڭ ەسىندە قالعانى – سودان. الاش شەجىرەسى شانىشقىلى، قاتاعان، قاڭلى ۇشەۋىن ءبىر اتا – قوعامنان تاراتادى. تاريحي دەرەكتەرگە قاراساق، قاڭلى – مۇلدە باسقا تاراپ – قىپشاق دالاسىندا قالىپتاسقان تايپا. ءيا، ايتپاقشى، قاڭلىنىڭ قۇرامىنداعى ءبىر اتا – شانىشقىلى ەسىمىندە، ال كادىمگى شانىشقىلىنىڭ ءوزىنىڭ ءبىر تارماعى – قيات ەكەن. مىنە، وسىنداي جاعدايلاردىڭ بارلىعى دا رۋلىق، تايپالىق بىرلەستىك تەك اتالىق-جۇيە، انالىق-جۇيە عانا ەمەس، ساياسي، الەۋمەتتىك نەگىزدە جانە قۇرالاتىنىن ايقىنداسا كەرەك.
وسى رەتتە، ءراشيد-ءاد-ءديننىڭ «تۇگەل تاريحى» جانە «قاستەرلى شەجىرەدە» نيرۋن بىرلەستىگىنە تىركەلگەن قيات نەگىزدى رۋلاردىڭ كەيبىرىنە توقتالا كەتەيىك، اتاپ ايتقاندا: بارىن جانە ارۋلات، كەنەگەس قاتارى…
شەجىرە بويىنشا، بارىن رۋىنىڭ ءتۇپ اتاسى – بودانشاردىڭ قۇمادان تۋعان بەل بالاسى باعرىداي. بارىن قيات اۋلەتىندە ەكىنشى قاتار سانالسا دا، قۇرمەتتەن قالماعان. بايكولدىڭ تۇستىك-باتىسى، اڭقارا وزەنىنىڭ سول جاق قاباعىندا قونىستانعان ەكەن. ۇلىستى ۇيىستىرۋ كەزەڭىندە، باستاپقىدا كەيبىر تاپتارى قايشى كەلگەنىمەن، كوپ ۇزاماي تۇگەلدەي شىڭعىس حان جاعىنا وتەدى. بۇدان سوڭعى جورىقتار كەزىندە قول باستاعان نوياندار كوپ شىققان. شىڭعىس حان بارىن رۋىن بودانشار تۇقىمىنىڭ بورجىگەننەن سوڭعى اتالى اۋلەتى ساناپ، كوز كورگەن قۇرمەتتى اقساقالدارىن ءتوردىڭ توبەسىنە وتىرعىزادى ەكەن. التىن وردادان سوڭعى قازان جانە قىرىم حاندىقتارىندا بارىن بەكتەرى وردانىڭ ءتورت تىرەگىنىڭ ءبىرى سانالىپ، قاشاندا بيلىك باسىنان تابىلعان.
بارىن تابىنان شىڭعىس حاننىڭ تۋى استىندا بولعان، قول باستاعان بارىنتاي-قورشى-نويان، مۇڭقال-تۇرقان-نويان، اعايىندى ناياقا-نويان مەن الاق-نويان ەسىمدەرى بەلگىلى.
ءراشيد-ءاد-ءديننىڭ ايتۋىنشا، بارىنمەن جاقىن تۋىس رۋلاردىڭ ءبىرى – دۇربەن. شىڭعىس حاننىڭ باستاپقى كەزەڭىندە تايجۋىت جاعىندا بولعان، كوپ قارسىلىق جاساعان. اقىرى جەڭىلىپ، كەشۋ الىپ، ۇلكەن ۇلىس قۇرامىنا قوسىلعان. كەيىننەن ءداشتى-قىپشاققا، تاتار اتىنىڭ تۇياعى جەتكەن باسقا ايماقتارعا دا كەڭىنەن تارالىپتى. تاريحي دەرەكتەردە التىن وردا مەن شاعاتاي مەملەكەتى ىدىراعاننان سوڭعى حاندىقتار قۇرامىنداعى رۋلار قاتارىندا اتالادى. ءداشتى-قىپشاقتاعى دۇربەن قاۋىمىنىڭ باسىم كوپشىلىگى XV عاسىردىڭ سوڭىندا ءشايباني حانمەن بىرگە ورتا ازياعا اۋادى دا، كەيىندە دۇرمەن اتىمەن وزبەك حالقىنىڭ قۇرامىنا قوسىلادى.
كەزىندە اتاقتى ءراشيد-ءاد-دينگە شىڭعىس حان تاريحى جانە بۇكىل ەكە ۇلىس شەجىرەسىنە قاتىستى مول ماعلۇمات بەرگەن ۇلۇع ءامىر بولات-اكا وسى دۇربەن رۋىنان.
ەجەلگى شەجىرە قيات-نيرۋن تابىنىڭ باسىم كوپشىلىگىن بودانشاردىڭ شوپشەگى قايدۋ-حاننان تاراتادى. ۇلكەن ۇل بايسۇڭقاردان باستاۋ الاتىن شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي اۋلەتى تۋرالى ايتتىق. ەكىنشى ۇل شاراقا-لينگۇمنەن تايجۋىت رۋى ءوسىپ-ونەدى دەدىك. كەنجە ۇل شاۋجىن-قۇقۇر – ءىرىلى-ۋىقتى سەگىز رۋدىڭ اتاسى سانالادى. بۇلار: «تۇگەل تاريح» بويىنشا – قارتاقان، سيجۋىت، «قاستەرلى شەجىرە» بويىنشا – قونقوتان، ارۋلات، ورونار، ءسۇنيت، قابتۇرقاس جانە كەنەگەس.
سيجۋىت تۋرالى ناقتى دەرەك – بۇل رۋدىڭ مۇڭگەدۋ-نويان باستاعان ۇلكەن ءبىر بولىگى اۋەلدە جوشى حانعا ەنشىگە بەرىلەدى، ودان سوڭ باتۋ حان اسكەرىنىڭ قۇرامىندا بولادى، التىن وردا شەگىندە تۇراقتايدى جانە كەيبىر وكىلدەرى بيىك مانساپقا جەتىپتى.
ءراشيد-ءاد-دين ءوز تاريحىندا قونقوتان مەن ارۋلات ەكەۋىن نيرۋن-قيات اۋلەتىنەن تىسقارى، ءۇراۋىت رۋىنىڭ ەكى تارماعىنا جاتقىزادى. قايتكەندە دە قونقوتان – قياتپەن قوڭسى قونعان، قارىنداس اتا ەكەنى كورىنەدى. ال ارۋلات – شىڭعىس حان ءداۋىرى جانە ودان سوڭعى زاماندا قولباسى نويان، بەلگىلى بەكتەر شىققان ىرگەلى رۋ بولعان. ءۇراۋىتتىڭ ءۇشىنشى تارماعى ۇلكەن اتا ەسىمىمەن، ءۇراۋىت-كەلەڭگىت اتالادى. ءسۇنيت رۋى دا وسى ارۋلات قاتارلاس، ۇلكەن تۇلعالار شىققان بايىرعى اتالاردىڭ ءبىرى. قابتۇرقاس پەن كەنەگەس ءدال وسى تاڭبادا «تۇگەل تاريحتا» اتالمايدى، بىراق جازىلۋى ۇيلەس، «قابتارۋن»، «كەلەنگيت» دەگەن اتاۋلار بار، ناقتىلاپ وقىساق، قابتۇر، كەلەڭگى بولار ەدى; مۇنىڭ ءبىرى – سۇنيتتەن بولىنگەن اتا، ەكىنشىسى – ءۇراۋىتتىڭ كىشى تارماعى. كەيىنگى دەرەكتەردە ماناعى قارتاقان، وسى قابتۇرقاس اتالا قويمايدى، ال كەنەگەس – ءداشتى-قىپشاقتاعى بەلگىلى رۋلار ساناتىندا جۇرەدى. كەيىندە وزبەك، نوعاي حالىقتارىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن. قازاقتا نايمان سارجومارت ىشىندەگى شاعىن اتا.
ال وسى قاتارداعى سيجۋىت، ارۋلات (ارلات), ءسۇنيت، ءۇراۋىت رۋلارى جوشى ۇلىسىندا دا، شاعاتاي ۇلىسىندا دا بەرىك ىرگە تەپكەنىن كورەمىز. ۇلۇع ۇلىستار ىدىراعاننان سوڭعى كەزەڭدە كيىز تۋىرلىقتى كوشپەندى ءجۇرت قۇرامىندا قالا بەرەدى، ۋاقىت وزا كەلە كەيىنگى قازاق، وزبەك، قىرىم-تاتار، نوعاي حالىقتاردىڭ قۇرامىنا ءسىڭىسىپ كەتكەن.
اتالمىش رۋلاردان شىڭعىس حان زامانىندا ايرىقشا بەلگىلى تۇلعالار: قونقوتان كوكەشى باقسى، ارۋلات باۋىرشى-نويان، ءۇراۋىت باداي مەن قاشلىق، سيجۋىت مۇڭگەدۋ-نويان، كەنەگەس قۇنان-نويان، ءسۇنيت قادان-كەبتەۋىل جانە بۇدان كەيىنگى كەزەڭدەگى تاريحتان دا تانىمال ءسۇنيت شورماعان-نويان بولدى.
ءراشيد-ءاد-دين وسى قاتارداعى، تۇمبينە تۇقىمىنان تىس، بىراق نيرۋن اۋلەتىنە جاتاتىن تاعى ەكى رۋعا ورىن بەرگەن. بۇلار – سۋقان جانە كۇنعيات، سوڭعى اتاۋدىڭ توركىنى قيات سوزىنەن تۋىنداعانداي. بۇل ەكى رۋ شىندىعىندا دا قيات تايپاسىنىڭ شاعىن اتالارى ەكەن، بورجىگەن تۇقىمىنا تىم جاقىن بولسا كەرەك، شىڭعىس حان تايجۋىتپەن اشىق كۇرەسكە بەكىنىپ، اسكەر جيناي باستاعاندا جۇرتتىڭ الدىمەن جەتىپ، اقىرىنا دەيىن سەرتتەن تايمايدى، باستاپ كەلگەن كۇنعيات داكي-باحادۇر ەكەن. بۇل ەكى اتانىڭ دەرەگىن كەيىنگى تاۋاريح، شەجىرەلەردەن ۇشىراتا المادىق. بىراق جويىلعان جوق، تۋىستاس كوپتىڭ ىشىندە كەتتى دەگەن ءسوز.
ماڭعىت، ءجۇريات قاتارى
ءراشيد-ءاد-ءديننىڭ «التىن داپتەرگە» نەگىزدەلگەن اتا-تەك شەجىرەسى بويىنشا، بودانشار اۋلەتى قايدۋ-حاننىڭ نەمەرەسى تۇمبينە-حاننىڭ توعىز ۇلى بولىپتى. توقالدان تۋعان تورتەۋدىڭ ۇلكەنى – شىڭعىس حاننىڭ باباسى قابۇل-حان دەدىك. قابۇل-حاننىڭ ءناسىلى ەجەلگى قيات اتاۋىن ۇستانىپ قالادى. الدىڭعى-سوڭعى سەگىز ۇلدىڭ تۇقىمى تاعى قانشاما رۋعا ۇيتقى بولادى. «قاستەرلى شەجىرەنىڭ» ايتۋىنشا، بۇلاردىڭ كەيبىرى تۇمبينەدەن ەمەس، ارىداعى قايدۋ-حاننىڭ اكەسى قاشى-كۇلىكتىڭ اعا-ىنىلەرىنەن باستاۋ الادى. ءبىز اڭىزدىق ەپوسقا ەمەس، دەرەكتى تاۋاريح كۋالىگىنە بەيىمبىز; قايتكەندە دە ءبىر اۋلەت، بىرگە تۋماسا دا، تۇرمىس، تىرشىلىك، تاعدىر تۋىستىرعان قارىنداس جۇرت.
شەجىرە تۇمبينەنىڭ ۇلكەن ۇلى جاقسىدان ءۇش ارىس – ۇرۇت، ماڭعىت، نۇياقىن رۋلارىن تاراتادى. تاتان دالاسىنداعى ازامات سوعىسىنىڭ اۋەلگى كەزەڭىندە بۇل ءۇش اتانىڭ دا كوپشىلىك بولىگى تايجۋىت وداعىندا بولعان. ۇرۇت پەن ماڭعىتتىڭ ءبىردى-ەكىلى تارماعى عانا شىڭعىس حاندى جاقتاپتى. اسكەرى از بولسا دا، قۇيىلدار-شەشەن، كاكتاي-نويان سياقتى جەكە باتىرلارى ۇلكەن كۇش بەرگەن. شىڭعىس حاننىڭ مىڭباسى امىرلەرىنىڭ قاتارىندا جاداي-نويان مەن موڭكە-قالجا-نوياندار اتالادى. كەيىندە ماڭعىت اۋلەتى التىن وردادا ايرىقشا قۋاتقا جەتەدى. قىپشاق ۇلىسىن قايتا كوتەرگەن تاريحي تۇلعا ءارى ەپوس قاھارمانى ەدىگە ءبيدىڭ سۇيەگى وسى ماڭعىت بولادى. ۇرۇت رۋى دا بەلگىلى تايپالار قاتارىندا اتالادى. دۇنيە وزگەرىپ، زامان اۋعان شاقتا بۇل ەكى اۋلەت، ۇزاق تاريحي كەزەڭدەگى باسقا دا تۋىستاس جۇرتپەن بىرگە، التىن وردا مەن شاعاتاي ۇلىسىنان تاراعان حاندىقتار جانە وسى ورايداعى تۇرىك-تاتار تەكتى حالىقتاردىڭ قۇرامىنا قۇيىلعانىن كورەمىز. جانە ەلەۋسىز كەتپەگەن. ماڭعىت رۋى جەتەكشى قاۋىمعا اينالعان نوعاي ورداسى باز-بازىندا ماڭعىت ۇلىسى اتانعانى بەلگىلى. ال كەيىنىرەك، باسىم كوپشىلىگى ءداشتى-قىپشاقتان ىعىسىپ، ءشايباني حانمەن بىرگە، جورىق جولىمەن تۇستىك تاراپقا جىلجىعان ماڭعىت ۋاقىت وزا كەلە، بۇقار حاندىعىندا ۇستەمدىككە جەتىپ، ەل بيلەۋشى ماڭعىت اۋلەتىن (1753–1920) نەگىزدەيدى. (XX عاسىردىڭ باسىندا بۇقار حاندىعىندا توقسان توعىز مىڭ ماڭعىت بولعان ەكەن.) ماڭعىتتاردىڭ بۇل توبى بۇگىندە رۋىن جوعالتىپ، وزبەك اراسىنا ءسىڭىسىپ كەتكەن. ال قازاق ىشىندە قالعان ماڭعىت ءوزىنىڭ اتاۋلى ەسىمىمەن (ماڭعىتاي) قوڭىرات، جالايىر تايپالارىنا جانە ءالىمۇلى بىرلەستىگىنىڭ شومەكەي، قاراساقال رۋلارىنا قوسىلعان ەكەن.
تۇمبينەدەن تاراعان، ماڭعىتپەن قاتارلاس شىققان تاعى ءبىر رۋلار – بارلاس، قادارقىن (ادارقىن), بۋدات، بەسۋت (يسۋت). ۇساق اتا ەمەس، ءبارى دە ىرگەلى، بەلگىلى.
بەسۋت – كەنجە ۇل قىتاتايدىڭ اۋلەتى دەپ سانالادى. شىندىعىندا، XII عاسىردىڭ باس كەزىندەگى تاريحي ادەبيەتتە تاڭبالانعان بەسۋتتىڭ ءتۇپ-تامىرى تىم ارىدە ەكەنى بايقالادى. رۋدىڭ ءتۇپ اتاسى سانالاتىن قىتاتايدىڭ تۋاسى ەسىمى – جوشى-ناقى-وتشىگەن، قىتاتاي اتانۋى – قيدان (قىتان، قىتاي) جۇرتىمەن اراداعى، ءسىرا، بوداندىق قاتىناسقا بايلانىستى، ياعني سول ءبىر كەزدە بەسۋت رۋىن بيلەگەن بەك دەۋگە ءتيىسپىز. شۇرشىتتەر قيدان جۇرتىن سولتۇستىك قىتاي پاتشالىعىنان كۇشپەن ىعىستىرعان كەزدە بەسۋت بۇرىننان ۇيرەنشىكتى اۋلەتتى جاقتاعان بەلگىلى رۋلار قاتارىندا كورىنەدى جانە ءبىرشاما بولىگى ەلۇي-داشىمەن بىرگە شىعىس تۇركستان جەتىسۋ تارابىنا قاراي اۋىپ كەتىپتى. (بۇگىنگى قىتاي تارابىنداعى كەيبىر قازاق عالىمدارى ارعىن باسەنتيىن وسى بەسۋتتىڭ جۇراعاتى دەپ ەسەپتەيدى.) اتا-جۇرتتا قالعان بەسۋتتىڭ قاراسىنى دا ءبىرشاما بولعان سياقتى، ارادا الپىس-جەتپىس جىل ءوتىپ، شىڭعىس حان اتقا مىنگەندە ۇلى دالاداعى جاۋىنگەر رۋلاردىڭ الدىڭعى ساپىندا بوي كورسەتەدى. باستاپقى كەزەڭدە شىڭعىس حانعا ايرىقشا قارسىلىق تانىتقانىمەن، كوپ ۇزاماي دارگەيىنە كەلىپ، كۇش قوسقان جانە اقىرىنا دەيىن اينىماپتى. بەسۋت رۋىنان شىڭعىس حاننىڭ ايدىنىن اسىرعان، تاريحقا ايگىلى جەبە-نويان شىققان. بەسۋت تاريحي ادەبيەتتە التىن وردا قۇرامىنداعى رۋ-تايپالار ساناتىندا كورىنەدى.
بۋدات – رۋى دا ۇنەمى ۇلكەن ەسەپتە بولعان، شىڭعىس حان تۋ كوتەرگەن ساتتە قارسىلىق تانىتقانىمەن، شەشۋشى كەزەڭدە ەلەۋلى كۇش قوسادى، سوندىقتان دا كەيىنگى اۋلەتى ۇلىستا قۇرمەتكە جەتەدى.
بارلاس – وسكەن، ونگەن اتالاردىڭ ءبىرى. شىڭعىس حاننىڭ باس قولباسىلارىنىڭ قاتارىنداعى قۇبىلاي-نويان شىققان. شاعاتاي ۇلىسىندا ايرىقشا كوتەرىلەدى، ايگىلى ءامىر تەمىر وسى بارلاستان. بۇل بارلاستىڭ كوپشىلىگى XV عاسىردىڭ باسىندا بابۇرمەن بىرگە اۋعانستان اسىپ، ودان سوڭ ءۇندىستاندى جاۋلاعان; ۇلى موعول يمپەرياسىندا ەركىن جاساپ، ءوزىنىڭ اتىمەن XIX عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىن جەتىپتى.
ال قادارقىن – التىن وردادا ايگىلى بولعان; قازىر بۇلاردىڭ كوپشىلىگى ءداشتى-قىپشاقتا، نوعايدىڭ جاساعىندا ءجۇر، دەپ جازادى «تۇگەل تاريح». الايدا، دارا بيلىككە ۇمتىلعان نوعاي ۇلىس حانى توقتىدان جەڭىلىس تاپقاننان سوڭ قادارقىن رۋى دا توزعىنداپ، بۇرىنعى قۋات، بەدەلىنەن ايرىلعان ەكەن. شىڭعىس حان زامانىندا مۇقۇر-قۇران دەگەن باسشىسى بولىپتى.
وسى قاتارداعى ءجۇريات (جادجىرات، جاداران، جۇرات) رۋىنىڭ وزگەشە تاعدىرى بار. بۇل جاعداي وسى رۋدان شىققان، اۋەلدە شىڭعىس حاننىڭ انداسى، كەيىندە ەڭ باستى قارسىلاسى بولعان، ءتىپتى، ەلدىڭ ەكىنشى ءبىر تارابىندا قاباتتاسا حان كوتەرىلگەن جامۇقا-شەشەننىڭ كۇرەس جولىنا بايلانىستى.
ءراشيد-ءاد-دين تاۋاريحى بويىنشا، ءجۇريات رۋى ماناعى تۇمبينە-حاننىڭ قابۇل-حانعا تەتەلەس جەتىنشى ۇلى ۇدۇر-باياننان تارايدى. ال «قاستەرلى شەجىرەنىڭ» ايتۋى مۇلدە باسقاشا.
باياعى نۇردان جارالعان بودانشار تۇڭگەلىك قورىعىندا وتىرعان باعىمسىز جۇرتتى بوداندىققا كەلتىرەتىن ەدى عوي. وسى شابىندىدان تۇسكەن، توركىنى ۇراڭقاي ءبىر كەلىنشەكتى ءوزى الادى. ايەل جۇكتى كەلگەن ەكەن، ودان تۋعان ۇلدىڭ اتىن، جات رۋدىڭ بالاسى عوي دەپ، جادجىراداي قويادى. كەيىن ودان جاداران ء(جۇريات، جادجىرات) رۋى تارالىپتى. (بۇل ايەل كەيىن بودانشاردىڭ وزىنەن تاعى ءبىر بالا كوتەرەدى، قۇمادان تۋعان سوڭ، اتىن باعارىن (باعرىداي) قويادى، ودان بارىن رۋى تارالعان ەكەن، مۇنى ايتتىق.) ايگىلى جامۇقا-شەشەن سول، جاتتان تۋعان ولجاباي ۇلدىڭ تىكەلەي ۇرپاعى دەگەن كاۋلىك بەرىلەدى. سانامالاپ ايتقاندا، جادجىرادايدان تۇگۇداي، ودان ءبورى-بۇلجىر، ودان قارا-قاداعان. قارا-قاداعاننىڭ ۇلى – جامۇقا. ياعني، جادجىراداي – جامۇقا-شەشەننىڭ بەسىنشى اتاسى. وگەي اكە بودانشار تۇستاس بەلگىسىز كىسى – التىنشى اتا بولادى.
بۇل بودانشار، ءبىز بىلەمىز، شىڭعىس حاننىڭ ونىنشى اتاسى. شىڭعىس حان مەن جامۇقا-شەشەن قۇربىلاس، ال بودانشار زامانىنا دەيىن بىرەۋى – ون اتا، ەكىنشىسى نەبارى التى اتا. بۇلاي بولمايدى. بەلگىلى اۋلەتتەن تاراعان، تۇستاس كىسىلەردىڭ اتا سانى، ارادا ونشاقتى بۋىن وتكەندە ءبىر، اسسا ەكى اتا عانا ايىرىمدا بولۋعا ءتيىس. اكەدەن بالا ەرتەلى-كەش تۋىپ جاتادى، بىراق بۋىننان بۋىن الماسا كەلە، اتالاردىڭ جالپى ەسەبى تەڭدىككە جاقىن بولادى. ون اتا، عىلىمدا قالىپتاسقان ەسەپ بويىنشا، شامامەن ءۇش ءجۇز جىل دەسەك، جامۇقانىڭ اتالارى ورتاشا، وتىز جىل ەمەس، ۇنەمى ەلۋ-الپىس جىل ارالاتىپ تۋعان بولادى. ياعني، قيسىنسىز. ءراشيد-ءاد-دين كۋالاندىرعان تۇمبينەدەن باستاپ تاراتساق، شىڭعىس حان بەسىنشى ۇرپاق بولادى ەكەن. ەگەر رۋلى ەلگە ەسىمىن بەرگەن جالجىراداي – ماناعى، وسى اۋلەتتىڭ ءتۇپ اتاسى سانالاتىن ۇدۇر-باياننان تارالادى دەسەك، تۇمبينە جامۇقانىڭ دا بەسىنشى الدە التىنشى باباسى بولىپ شىعادى.
بۇكىل ءجۇريات رۋىن، ونىڭ باسشىسى جامۇقانى جولدىباي جاساۋدىڭ سەبەبى ايقىن. ءجۇريات – قاتارداعى قارسىلاس ەمەس، حان شىعارماق بولىپ وتىرعان رۋ، ال جامۇقا تەك ءجۇرياتتىڭ عانا كوسەمى ەمەس، بۇكىل نيرۋن اۋلەتىنىڭ عۇزىرلى امىرلەرىنىڭ ءبىرى جانە ۇلكەن تاققا تالاس تۇلعا. سوندىقتان دا «قاستەرلى شەجىرەدەگى» دەرەك – جاي عانا جاڭساق ەمەس، ساياسي ءھام قارۋلى كۇرەس كەزىندە ويدان شىعارىلعان لاقاپتىڭ ءبىر ۇشتىعى. اتا-تەگى بەلگىسىز كىسىنىڭ حان سايلانۋعا حاقىسى جوق دەمەك. جامۇقانىڭ اقىلى مەن قابىلەتىن اتاپ كورسەتەتىن ءراشيد-ءاد-دين ونى ءارى ايار، ءارى زۇلىم ادام رەتىندە بەينەلەيدى، بىراق تۋاسى تەگىن بۇرمالاماعان. جامۇقا دا «نۇردان جارالعان بودانشار» اۋلەتى ەكەنىن كۋالاندىرا وتىرا، ونىڭ جەڭىلىسكە ۇشىراۋ سەبەبىن باسقا تاراپتان ىزدەيدى، اقىر ءتۇبى شىڭعىس حاننىڭ ۇستەمدىككە جەتۋى – جازمىشتان عانا ەمەس، ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ قاسيەتىنەن جانە ۇلىستاعى جۇرتتىڭ ورتاق مۇددەسىنەن تۋىندادى دەپ بىلەدى. جامۇقانىڭ انىق بودانشار اۋلەتى ەكەندىگىنىڭ تاعى ءبىر دالەلى – سول «قاستەرلى شەجىرەنىڭ» وزىندە، تەمۋجىننىڭ ازىرگە تاتۋ انداسىنا قاراتا ايتاتىن: «ءبىز ەكەۋىمىز ءبىر اتانىڭ بالاسى، قانداس تۋىسپىز» دەگەن ءسوزى.
ءجۇريات رۋىنىڭ سانى تىم كوپ بولماعانعا ۇقسايدى. قارسى سوعىستار كەزىندە قىرىلعانى، تالاۋعا تۇسكەنى ءوز الدىنا، جەڭىلىپ، جان ساۋعالاعان ازعانا بولىگى بوسقىن ۇستىندە مەركىتتەردىڭ توسقاۋىلىنا ۇشىراپ، ءبىرجولا قيرايدى. شىڭعىس حاننان سوڭعى دەرەكتەردە ءجۇريات (جۇرات) رۋى ارەدىك اتالعانىمەن، ۇلىس ومىرىندە ەشقانداي ىقپال، اسەرى بولماعانى كورىنەدى. شىڭعىس حاننىڭ قىزمەتىنە كىرگەن كورنەكتى تۇلعالار قاتارىندا تەك ۇلۇع-باحادۇر دەگەن كىسى عانا بار ەكەن.
تۇمبينە اۋلەتى ەسەبىندەگى رۋلار قاتارىندا دۋلات تا اتالۋى – شەتىن جاعداي. دۋلات (دۋقلات) – سەگىزىنشى ۇل بۋرۇلدجار-دۋقلاننان تارايدى دەپ كورسەتىلگەن. ۇلى دالادا شاعىن ەكى توپ بولعانى اڭدالادى. ءبىرىنشىسى – باياۋىت-دۋقلات، سىڭايىنا قاراعاندا، باياۋىت ىشىندەگى كىشى اتا; بۇرنادا، قامباعاي حانعا تىلەكتەستىگى ءۇشىن تاتار شاپقىنىنا ۇشىراپ، تۇگەلىمەن قىرىلىپ كەتىپتى. ال ەكىنشى، نەگىزگى توپ – ازامات سوعىسىنا دەيىن جەتەدى. تايجۋىتتارمەن تايتالاس كەزىندە شىڭعىس حان جاعىندا بولدى دەيدى ءراشيد-ءاد-دين. بىراق بۇدان سوڭعى كەزەڭ، ءوز تۇسىنداعى دۋلات تۋرالى ەشقانداي ماعلۇماتى جوقتىعىن ايتادى. بۇل دۋقلات، البەتتە، ارعى ءتۇبى ۇلى دالادا ءوسىپ-ونگەن ۇلكەن دۋلات تايپاسىنىڭ تىم ارىدە، ۇيىرىنەن ءبولىنىپ قالعان ءبىر بولشەگى ەكەنى كۇمانسىز.
دۋلات تۋرالى ەڭ ەسكىلىكتى ماعلۇمات – ۇلى عۇن يمپەرياسىنىڭ ىدىراۋ كەزەڭىنە سايكەسەدى. ءميلادي ءىى عاسىردا، قىتاي، ءسانبي تەپكىنىمەن اتا جۇرتتان ىعىسقان باسقا دا رۋلارمەن بىرگە، كەيىنگى قازاق دالاسىنا كەلىپ قونىستانىپتى. بۇل ەجەلگى عۇننىڭ ءبىر پارا جۇرتى جاڭا بىرلەستىك قۇرامىندا ودان ارمەن جىلجي كەلە، ەدىلدەن اسىپ، اقىرى ءىV–V عاسىرلاردا ەۋروپانى جاۋلاعانى بەلگىلى. اتاقتى اتتيلا وسى قاتارداعى دۋلات تايپاسىنان شىققان. اتتيلادان سوڭ قارا تەڭىز جاعالاۋىنا قايتىپ ورالعان ەل اۋەلدە تۇرىك قاعاناتى قۇرامىنا ەنەدى دە، كەيىنىرەك، ءۇىى عاسىردا بۇلعار قاعاناتى بولىپ ۇيىسادى. بيلەۋشى اۋلەت – تاعى دا دۋلات تايپاسىنان ەكەن، بۇلعار حاندارى وزدەرىن اتتيلانىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ساناعان. كوپ ۇزاماي، بۇل تاراپتاعى حالىقتىڭ نەگىزگى بولىگى حازار قاعاناتىنا قوسىلادى، ودان كەيىندە – قىپشاق ۇلىسى، اقىرى التىن وردا قۇرامىنا قۇيىلعان. ال قازىرگى قازاق جەرىنىڭ شەگىندە قالعان دۋلاتتار V عاسىردا تەلە قاۋىمداستىعىنىڭ قاتارىندا كورىنەدى. ءۇىى عاسىردا – باتىس تۇرىك قاعاناتىنداعى نەگىزگى، ۇستەم تايپالاردىڭ ءبىرى. باتىس قاعانات قۇلاعاننان سوڭعى داۋىردەگى تاريحي ادەبيەتتە ناقتى اتالا قويمايدى، ايتكەنمەن، الدەنەشە عاسىر بويى ۇلكەن ەسەپتە بولعان وردالى جۇرت قاندى-بۇلعاق، الەيىم-تالەيىم زاماندا ۇلكەن شىعىنعا ۇشىراعانىمەن، جوعالىپ تا، جويىلىپ تا كەتپەگەن، ىلكىدەگى قونىس ىڭعايىنا قاراعاندا، كۇرە جولداردان شالعاي، الاتاۋدىڭ ەتەگى، ىستىقكول توڭىرەگىندە كوشىپ جۇرسە كەرەك. شىڭعىس حاننىڭ سارتاۋىل جورىعىنا قاتىستى دەرەكتەردە ۇشىراسپايدى. ايتتىق، تەك ۇلى دالادا قالعان شاعىن ءبىر توبى عانا ءراشيد-ءاد-دين تاۋاريحىنا ءىلىنىپتى.
قالىڭ دۋلات ارادا ءجۇز ەلۋ جىل وتكەندە شاعاتاي ۇلىسىنان دەربەستەنگەن موعۇلستان مەملەكەتىندەگى باستى رۋلاردىڭ ءبىرى بولعانىن كورەمىز. موعۇلستان ىدىراعاننان سوڭعى جەردە كوپشىلىك قاۋىمى قازاق ورداسىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن. قازاقتاعى دۋلات – سانى مول، ىرگەسى بەرىك جۇرت. XVIII عاسىردا جاساعان اتاقتى ءۇيسىن تولە بي، ابىلاي زامانىنداعى قازاقتىڭ باس باتىرلارىنىڭ ءبىرى ءمۇيىزدى وتەگەن، كەنەسارى حانمەن اقىرىنا دەيىن بىرگە بولعان بايزاق باتىر، XIX عاسىردا جاساعان مايكوت اقىن، XIX–XX عاسىرلار شەگىندە جاساعان اقىن، جىرشى قازانعاپ بايبولۇلى، گەرمان-سوۆەت سوعىسىندا اتاققا شىققان باۋىرجان مومىشۇلى وسى، ەجەلگى دۋلات ناسىلىنەن.
سونىمەن، ءبىز ارىداعى قيات اۋلەتىنىڭ بەرگى، الان-قۇبانىڭ نۇرلى قۇرساعىنان جارالعان نيرۋن تايپاسىنا تيەسىلى بارلىق اتا – بورجىگىتتەن باستاپ، تايجۋىتتان ءوتىپ، قاتاعان، سالجىعۇتتان ماڭعىت، جۇرياتقا دەيىنگى ارالىقتاعى، ءتۇبى ءبىر سانالاتىن رۋلاردى تۇگەل اداقتاپ، ارقايسىسى تۋرالى شاعىن اقپار بەردىك. ەندىگى كەزەكتەگى اڭگىمە – نيرۋنمەن قاناتتاس دارلەكىن تابى جانە شىڭعىس حان ءداۋىرى قارساڭىندا ۇلكەن ساناتتا بولعان جەكە رۋلار مەن دەربەس حاندىقتار قۇرىپ وتىرعان اتالى، ءىرى تايپالار تۋراسىندا. وعان جالعاس – تاتار دالاسىنىڭ شەتكەرى ايماقتارىندا جانە ودان سىرتقارى وڭىردە كۇن كەشكەن ويرات تەكتى جۇرتقا توقتالاتىن بولامىز.
ۇراڭقاي ءھام دارلەكىن توبى
شەجىرە بويىنشا، باياعى ەرگەنە-قوڭنان شىققان نۇكۇز بەن قيان اۋلەتىنىڭ نيرۋن تابىنان سىرتقارى بارلىق رۋى دارلەكىن اتالادى. تۇستەپ ساناساق: ۇراڭقاي، قوڭىرات، ءۇراۋىت، قاۋشىن، سۇلدۇس، ىلدۇركىن، باياۋىت، كەڭگىت. بۇلاردىڭ ىشىندە قوڭىرات تۋرالى ءسوز كەيىنىرەك، ءوز الدىنا. ۇراڭقايدان باستايىق.
ۇراڭقاي رۋىنىڭ ءتۇپ تاريحى VI عاسىر، تەلە تايپا بىرلەستىگىنەن باستاۋ الادى. ەجەلدەن-اق ۇلى دالاداعى ەلەۋلى وقيعالاردىڭ بەل ورتاسىندا بولعان قاۋىم. اتى وشپەگەن، قالىبىنان جازباعان. «تۇگەل تاريحتىڭ» ايتۋى بويىنشا، ۇراڭقاي ەرگەنە-قوڭنان شىعار جول – تەمىر تاۋدى ەرىتۋ كەزىندە جەتپىس وشاق جاعىپ، جەتپىس كورىك باسقان مىقتىلاردىڭ قاتارىندا بولىپتى، ياعني ءوز تۇرعىسىنداعى اتاقتى، ىرگەلى رۋلاردىڭ ءبىرى. سانى تولىمدى، جاۋىنگەر قاۋىم. اۋەل باستان-اق شىڭعىس حان جاعىندا بولعان، كوپ كۇش قوسقان، جانە شەشۋشى قىزمەت اتقارعان تايپالار قاتارىندا. ۇراڭقايدان الەمدىك سوعىستار تاريحىنداعى ەڭ ۇلى قولباسى اتانۋعا ءتيىس ءسۇبىتاي-باحادۇر شىققان. شىڭعىس حاننىڭ ەڭ سەنىمدى امىرلەرىنىڭ ءبىرى جەلمە وسى ۇراڭقايدان. جەلمەنىڭ ۇلدارى ەسۋ-بۇقا-تايشى مەن ەسۋن-تۋا-تارقى شىڭعىس حان اسكەرىندە مىڭباسى بولعان.
ءراشيد-ءاد-دين ۇراڭقايدىڭ اعايىنداس تايپالار ىشىندە كەيبىر ادەت-عۇرىپ وزگەشەلىكتەرى بولعانىن ايتادى. ماسەلەن، بۇكىل قيات قاۋىمى، كوشپەندى كوپ جۇرت كۇن كۇركىرەپ، نايزاعاي ويناعاندا قاتتى قورقىپ، ۇيدە تىعىلىپ وتىرادى ەكەن، ال ۇراڭقايلار سىرتقا شىعىپ، كوككە، بۇلتقا قاراپ ايقايلاپ، سەس كورسەتەدى، سولاي قاھارلانسا، جاي تۇسپەيدى، كۇننىڭ كۇركىرى توقتالادى دەپ بىلەتىن كورىنەدى. سونداي-اق، باسقا جۇرت سياقتى، قۇرباندىق رەتىندە جەرگە اق توكپەيدى، اق توگىلسە، مالعا پالە كەلەدى دەپ ەسەپتەگەن. بۇل تايپادا زىكىر ويناپ، جىن شاقىراتىن جانە سول جىندارمەن سويلەسىپ، ارقيلى كەپ شىعاراتىن باقسىلار بار، اسىرەسە ۇراڭقايدىڭ شەت جۇرتى بارعۇجىن-توقىمدا باقسى كوپ دەيدى. قالىڭ ۇراڭقايدىڭ بولشەك ءبىر توبى – ورمان ۇراڭقايى اتالادى ەكەن. بۇلاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى وزگەشەرەك. كيىز ءۇي، كوتەرمە شاتىر جوق، اڭ تەرىسى، قابىق، بۇتاقتارمەن جابىلعان اعاش كۇركەلەردە تۇرادى. كيىمدەرى دە اڭ ەلتىرىسىنەن. سيىر، قوي-ەشكى دەگەندى بىلمەيدى. مال باعۋدى ەڭ ۇلكەن قورلىق سانايتىنى سونشا، شەشەلەرى قىزدارىنا رەنجىگەندە سەنى قوي باعاتىن جۇرتقا ۇزاتام دەپ قورقىتادى ەكەن. سارلىق ۇستاپ، بۇعى ۇيرەتكەنىمەن، نەگىزگى كاسىبى اڭشىلىق بولعان. قىستا قار قالىڭ تۇسكەندە اياقتارىنا شاڭعى دەپ اتالاتىن ۇزىن تاقتايشا بايلاپ، سىرعاناپ ءجۇرىپ اڭ اۋلايدى ەكەن. بىراق بۇل – كادىمگى ۇراڭقايدان مۇلدە باسقا قاۋىم دەيدى ءراشيد-ءاد-دين. سالتى بولەك، اتاۋى ورتاق بۇل ەكى رۋ – ەرتەرەكتە بولىنگەن ءبىر تايپا ەكەنى كۇمانسىز.
بۇگىندە ۇراڭقاي ەسىمدى ءۇش جۇرت بەلگىلى.
ءبىرى – ۇراڭقاي-ساقا، ورىسشا تانىم بويىنشا ياكۋت، سوۆەت يمپەرياسى قۇلاعاننان سوڭعى جەردە ساقا اتاۋىن بەكىتىپ الدى. سول ەسكى زامانداردان باستاپ، بايكولدىڭ (بايقالدىڭ) سىرتىمەن، ءلونا (لەنا) وزەنىن بويلاي وتىرا تەرىستىككە قاراي تىنىمسىز جىلجىعان ۇراڭقاي-ساقا اقىرى ۇلى داريانىڭ جانە ونىڭ ۇلكەن ءبىر سالاسى ءۆيلۇيدىڭ ۇزىنا بويىنا ورنىعادى، بىراق كەيىنگى تاريحي داۋىردە بۇكىل تۇرىك قاۋىمىنان وقشاۋ قالعانىمەن، ءوزىنىڭ تەگىن ۇمىتپاعان. ورىس وكتەمدىگى زامانىندا حريستيان دىنىنە ەنىپ، ەجەلگى سويلارىن وزگەرتسە دە، بايىرعى سالت-ءداستۇرىن، انا ءتىلىن ساقتاعان، قازىر رەسەي قۇرامىنداعى اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا.
ەكىنشىسى – ۇراڭقاي-تىبا، ورىسشا تۋۆا، ول دا رەسەي قۇرامىنداعى اۆتونوميالىق رەسپۋبليكانىڭ بايىرعى جۇرتى، وزدەرىن رەسمي تۇردە تىبا اتايدى. ەجەلگى اتا قونىسى – كەم (ەنيسەي) وزەنى جانە ونىڭ باستاپقى تارماقتارى بويىندا وتىر، ءداستۇر-سالتىن، ءتىلىن ساقتاعان; ورىس بيلىگىندەگى ءسىبىر شەگىندە قالعان، ازىپ-توزىپ، ازايعان، قۇرىپ بىتۋگە جاقىنداعان التايلىق، سىبىرلىك باسقا اعايىنداردان مۇلدە وزگەشە، قاراسىنى ءبىرشاما، ورنىقتى، تولىمدى تۇرىك حالىقتارىنىڭ قاتارىندا سانالادى. (باياعى ءراشيد-ءاد-دين دارالاپ كورسەتكەن ورمان ۇراڭقايى (وين-ۇراڭقاي) بۇگىندە وسى تىبا حالقىنىڭ قۇرامىندا.)
ۇراڭقاي ەسىمىنە جالعاس ءۇشىنشى قاۋىم – قازاق التايىنىڭ ارعى بەتى، ەندىگى موڭعول ۇلىسىنىڭ باتىس ايماعىنداعى اتى بار دا، زاتى جوققا جاقىن، سانى شەكتەۋلى، قالماق ۇراڭقاي رۋى; بۇرىنعى ورىس وقىمىستىلارى بۇل ءتاجى-ۇراڭقاي – اۋەلگى توبىنان بولىنگەن، نەگىزى تۇرىك تەكتى، كەيىننەن عانا، جاڭا ورتادا موڭعولدانعان جۇرت دەپ تانىعان. كەيىنىمىز، ارينە، شىڭعىس حان زامانى، ۇلى قاعاننىڭ نەمەرە-شوبەرەلەرىنەن سوڭ، تۇپكى حاندىق – ەكە ۇلىستىڭ استاناسى دا، تىرلىك-تىنىسى دا قىتاي قويناۋى، پەكينگە اۋىسقان سەبەپتى ەل ەكىگە جارىلىپ، اۋەلدە ارىق-بۇقا مەن قۇبىلاي، وعان جالعاس، قۇبىلاي مەن قايدۋ اراسىنداعى قىرىق جىلدىق قىرعىن كەزەڭىندە، بۇرىن الدى قوزعالعان ەجەلگى جۇرتى ەندى ءتۇپ كوتەرىلە، باتىستاعى ۇلى مەملەكەتتەر شەگىنە قونىس اۋدارىپ، بايىرعى تاتار دالاسى ەجەلگى تۇرىكتىك كەيپىنەن ايرىلعان زامان، ياعني XV–XVI عاسىرلار. ەجەلگى تۇرىك قاۋىمىنىڭ كۇشتى، قۋاتتى جانە سانى مول باسىم كوپشىلىگى شالقار دالانىڭ شىعىس بولىگىن تاستاپ شىققاننان سوڭ، بۇل تاراپتاعى موڭعول تەكتىلەردىڭ ۇلەس سالماعى ەسەلەپ ارتقان ەدى جانە بوساپ قالعان، وتى مول، سۋى مول، بايتاق قونىستا، ۋاقىت وزا كەلە، بەرىك ورنىعىپ قانا قويماي، قارقىنمەن ءوسىپ-ونۋىنە جاعداي تۋدى. ناتيجەسىندە، اتالى، ايدىندى تۇرىك تايپالارىنىڭ ءوزىنىڭ تىم ارى – قىتاي ىشىندە، مەملەكەت قۇرۋشى قاۋىم جانە ونى ساقتاپ تۇرۋشى قارۋلى كۇش رەتىندە قونىستانىپ وتىرعان جەكەلەگەن توپتارى مەن بولشەكتەرى، ءارتۇرلى سەبەپپەن بابا جۇرتىنان شىقپاي قالعان ارقيلى اتا بالاسى بىرتە-بىرتە تۇگەلىمەن تۇرىكتىك تەگىن ۇمىتادى، ءداستۇر-سالتىنان دا، انا تىلىنەن دە ايرىلادى. بۇل – جالعىز ءتاجى-ۇراڭقاي عانا ەمەس، بۇگىندە ىشكى موڭعوليادا ايماق اتاۋى رەتىندە عانا قالعان نايمان، ىلكىدە جانە كەيىندە تورعاۋىتقا سىڭىسكەن كەرەي جانە كەيبىرىنىڭ اتى عانا بار، كوبىنىڭ ەلەسى دە جوق تاعى بىرقانشا رۋ، تايپالار. كەرەك دەسەڭىز، ءبىزدىڭ تاراپتاعى تۋىستاس وزبەك، ءازىربايجان، باشقۇرت، تاتار حالىقتارىنىڭ ىشىنە كىرىككەن ەجەلگى رۋلاردىڭ ءوزىنىڭ ءجون-جوباسى تەك تاريحي دەرەك رەتىندە عانا اتالادى. ارعى بابا – ەجەلگى تۇرىك رۋ-تايپالارىنىڭ داڭقتى ەسىمىمەن قوسا، وزىندىك قۇرىلىم، بار بولمىسىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتاپ قالعان – قازاق قانا.
حوش. كۇرەنىمىزگە قايتىپ ورالايىق.
ءراشيد-ءاد-دين شەجىرەسى بويىنشا دارلەكىن تابىنداعى ءۇراۋىت، ودان تارايتىن قونقوتان، ارۋلات تۋرالى ازعانا دەرەكتى وتكەن تارامدا ايتىپ كەتتىك. «قاستەرلى شەجىرە» بۇل رۋلاردى تۇمبينە اۋلەتىنە جاتقىزادى، ءبىز «تۇگەل تاريحتى» ماقۇل كورگەنىمىزبەن، ءسوز ورايىنا قاراي، ىلگەرى سالىپپىز.
باياۋىت رۋى سەلەڭگى، ونىڭ ءبىر سالاسى جاداي (دجيدا) وزەندەرىنىڭ اڭعارىندا قونىستانعان ەكەن. كوپشىلىك قاۋىمى اۋەل باستان-اق شىڭعىس حان جاعىنان تابىلادى. بولاشاق قاعان العاش اتقا ءمىنىپ، تايجۋىت وداعىنا قارسى جاساق جيناعاندا، ون ءۇش كۇرەن اسكەردىڭ ءبىر كۇرەنى، ياعني ءبىر مىڭدىعى وسى باياۋىتتار بولعان. سوندىقتان دا كەيىنگى كەزەڭدە ۇلكەن قۇرمەتكە جەتەدى. التىن وردا زامانىندا ءداشتى-قىپشاقتاعى بەلگىلى تايپالاردىڭ قاتارىندا سانالعان.
تەمۋجىن العاش كۇرەس جولىنا تۇسكەن تايتالاس كەزەڭدە ونىڭ ەرەكشە قاسيەتىن كوپكە ايگىلەپ، بولاشاعىن بولجاعان، ءسويتىپ، جۇرتتى ۇيىرگەن، كەيىندە شىڭعىس حاننىڭ وكىل اكەسى بولىپ تانىلعان باياۋىت سورقان دەگەن اقساقالدىڭ ەسىم-ءجونى ماعلۇم. شىڭعىس حان اسكەرىندەگى مىڭباسىلار قاتارىندا وڭعۇر-نويان اتالادى.
كەڭگىت تۋرالى ماعلۇمات جوققا ءتان. بار دەرەك – جوشى حاننىڭ ەنشىسىنە بەرىلگەن اسكەر ىشىندە بولۋى. بۇدان سوڭعى جەردە جوشىنىڭ ۇلكەن ۇلى وردانىڭ عۇزىرىنداعى جۇرت قاتارىندا. مىڭباسى ءامىرىنىڭ اتى قوتان ەكەن. بەرىدە نوعاي ورداسىنىڭ قۇرامىندا جۇرگەنىن كورەمىز.
سۇلدۇس – سول زاماندا، تاتار دالاسىنداعى كورنەكتى رۋلاردىڭ ءبىرى ەكەن. ءتۇپ قونىسى – سەلەڭگىنىڭ باستاۋى. تايجۋىتتارعا تاۋەلدى بولعان. اۋەلگى سوعىستار كەزىندە تايجۋىت شەبىنەن كەتە المايدى، بىراق تۇبىندە شىڭعىس حانعا قوسىلعان. بۇدان سوڭ قۇرمەتكە كىرىپ، بەلگىلى باحادۇر، نوياندار شىعارعان. اقىرى ءتورت ۇلىسقا تۇگەل تارايدى. شاعاتاي داۋىرىنەن سوڭعى اقساق تەمىر جاساعىندا ەڭ نەگىزگى جاۋىنگەر كۇشتەردىڭ ءبىرى بولعان. كەزىندە تايجۋىت تۇتقىنىنان قاشقان تەمۋجىن بالانى اجالدان قۇتقارعان سورقان-شيرا جانە ونىڭ كەيىننەن جەتىلگەن ۇلى جىلاۋقان-باحادۇر وسى سۇلدۇس رۋىنان.
سۇلدۇستىڭ ءبىر تارماعى، دەربەستەنگەن ىلدۇركىن رۋى اۋەلگى سوعىستار كەزىنەن باستاپ شىڭعىس حان توڭىرەگىنە ۇيىسقان ەكەن. باستى كىسىلەرى سەنىمگە كىرىپ، ەلشىلىككە جۇرگەن.
قاۋشىن رۋى دا ىشكى سوعىستار كەزىندە شىڭعىس حان جاعىندا بولعان، اسكەر باستاعان نوياندارىنىڭ اتى تاريحتان بەلگىلى. كەيىندە كوپشىلىگى شاعاتاي ۇلىسىنا ەنگەن جانە نەگىزگى جاساقتار قاتارىندا سانالعان. التىن وردادان سوڭعى نوعاي ورداسى، قازاق ورداسىنا قاتىستى دەرەكتەردەن قاۋشىن اتىن ۇشىراتا المادىق. شىڭعىس حاننىڭ زامانىندا قاۋشىننان بوراعۇل-نويان شىققان. جانە دە جوشىنىڭ قاراۋىنا بەرىلگەن، كەيىندە باتۋ حان اسكەرىنىڭ وڭ قاناتىن باسقارعان قاۋشىن-بايقى ەسىمى بەلگىلى.
سونىمەن ءبىز قياتتان باستاپ، ۇراڭقايمەن ءتامامداپ، ءراشيد-ءاد-ءديننىڭ «تۇگەل تاريحىندا» نيرۋن جانە دارلەكىن اتالاتىن بارلىق رۋ، تايپالاردى تۇگەندەپ شىقتىق. ەندىگى ءسوز – وسى ساناتتاعى قوڭىرات تۋراسىندا.
قوڭىرات
ءراشيد-ءاد-دين قوڭىرات رۋىن ەرگەنە-قوڭنان شىققان نۇكىز بەن قيان اۋلەتىنە جاتقىزادى، بىراق ناقتى قايسىسىنان تارالاتىنىن اشىپ ايتپاعان. ايتەۋىر نيرۋن ەمەس، وعان دەيىنگى قاۋىمنان. جەتپىس جەردەن وشاق جاعىپ، جەتپىس كورىك باسقان نەگىزگى اتانىڭ ءبىرى. الايدا، تەمىر تاۋ ەرىپ، كەڭ دۇنيەگە جول اشىلعان ساتتە، ءسىرا، الدىڭعى قاتاردا تۇرعان قوڭىرات قاۋىمى اعايىنداردىڭ كەڭەسىن كۇتپەي تۇرا ۇمتىلىپ، قالعان جۇرتتىڭ وشاعىن باسا-كوكتەپ، ەڭ الدىمەن شىعىپ كەتىپتى. ناتيجەسىندە قوڭىرات پەن باسقا رۋلار اراسىندا رەنىش تۋىپ، ەل ءىشى بۇزىلعان ەكەن جانە كوپشىلىكتىڭ ۇعىمىنشا، قوڭىرات قاۋىمىندا ءجيى كەزدەسەتىن توبان اياق دەرتى دە وسى، تۋىستاردىڭ وشاعىن تاپاعان ورايسىز قىلىقتىڭ ناتيجەسى كورىنەدى. بۇل اڭىز ەسكى زاماندا قوڭىرات پەن قيات اراسىنا سىنا قاعىلعان الدەبىر وقيعا – جولى كىشى رۋدىڭ اعا بالاسىنا تىزگىن ۇستاتپاۋىنان تۋىندادى دەپ ساناۋعا كەرەك. شىندىعىندا، بارلىق زاماندا دا، اسىرەسە شىڭعىس حاننىڭ بەرگى اتالارىنىڭ تۇسىندا قيات پەن قوڭىراتتىڭ بىرلىگى كۇشتى بولعان. اعايىن-تۋىس، قۇدا-اندا جۇرت. ەكى رۋدىڭ اراسىندا قىز بەرىسىپ، قىز الىسۋ – ءداستۇرلى سالتقا اينالعان. قونىستارى قاتارلاس، ەگەر قيات ايماعى – كەنتەي – بۇرقان-قالدۇنداعى ءۇش داريانىڭ باستاۋى، ونان وزەنىنىڭ بويى، سەلەڭگىنىڭ ەتەگى، كەلۇرەننىڭ جوعارعى جاعى بولسا، قوڭىرات – ءۇستىرتتىڭ تەرىستىك-شىعىسى، ورماندى دالاعا ىرگە تەپكەن ەدى. تاتار تايپاسى جايلاعان ايماقتىڭ تۇستىك بەتى، قالقا وزەنىنەن تۇر-قورعانعا، ناقتىلاپ ايتساق، وڭعىت قونىسى ينشان تاۋلارىنا دەيىنگى ارالىق، ال شىعىس ءوڭىرى شۇرجەنمەن شەكتەسىپتى.
قوڭىرات اتاۋىنىڭ توركىنى تۋرالى ەكى ءتۇرلى بولجام بار. اۋەلگىسى – قوڭىر ات، ياعني توتەمدىك، كيەلى جانۋار ەسىمىنەن تۋىنداعان. ىقتيمال. دەگەنمەن، بۇل – حالىقتىق ەتيمولوگيا. ەندى ءبىر پىكىر – وسى رۋ قونىستانعان شىعىس ايماقتاعى قوڭىر وزەنىنىڭ اتاۋىنان. ەجەلگى رۋ-تايپالاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ ەسىمى وزدەرى اۋەلدە وتىرعان، ءوسىپ-ونگەن جەر، وزەن-سۋ، تاۋ، قىرات اتاۋىنا بايلانىستى بولىپ كەلەتىنىن ەسكەرسەك، ابدەن قيسىندى.
وزىندىك شەجىرە بويىنشا، ءيسى قوڭىراتتىڭ ارعى تەگى – التىن-كۇبىدەن تۋعان ءۇش ۇلدان باستاۋ الادى ەكەن. دەرەكتى كەلتىرگەن ءراشيد-ءاد-دين الدەبىر قۋىس ىدىستان ادام جاراتىلۋى قيسىنسىز نارسە، بۇل ءسوز، ءسىرا، اسىل تەكتى، ءناسىلى تازا دەگەن ماعنا بەرسە كەرەك دەيدى. شىندىعىندا، «التىن-كۇبىنىڭ» («التىن-كۇدۇكە») استارىندا رۋدىڭ ءتۇپ اتاسىنىڭ عاجايىپتان جارالمىسى تۋرالى ەسكىلىكتى ءاپسانا جاتقانىن اڭداۋعا بولار ەدى. بۇل ەرەكشە تۋعان ءۇش ۇلدان ىرگەلى تايپا – كەيىنگى قوڭىراتتىڭ قانشاما اتاسى تارايدى ەكەن. ۇلكەن ۇلدىڭ اتى – جارلۇق-مەرگەن. قازىردە قوڭىرات اتانىپ وتىرعان قابيلانىڭ باسىم كوپشىلىگى وسى، مەيىرباندىعىن ايگىلەۋ ءۇشىن قۇرالايدى قۇلاعاننان تەسە اتقان مەرگەن باتىردىڭ ۇرپاعى دەيدى «تۇگەل تاريح». ەكىنشى ۇل – قۇباي-شەرى. ودان ىڭكاراس، ولقۇنۇت اتالارى باستاۋ الادى. ءۇشىنشى – تۇس-بوداۋىت، بۇل كەنجە ۇلدان قارانۇت، كۇنگىلۇت رۋلارى تارايدى، ال كەيiنىرەكتە كۇنگىلۇتتەن قورالاس رۋى ءبولىنىپ شىققان.
قىتاي دەرەكتەرىندە «اق تاتار» توبىنا جاتقىزىلاتىن قوڭىرات ەجەلدەن-اق سانى مول، قۋاتتى رۋلاردىڭ قاتارىندا بولعان. قونىسىنىڭ ءبىر شالعايى ۇلى قورعانمەن ىرگەلەس، ياعني قىتاي جۇرتىنا تاقاۋ بولعاندىقتان، ارىدا قيدان، بەرىدە شۇرجەن پاتشالىعىمەن الىس-بەرىس قالىپتاسادى، ارقيلى قارىمتا، سارىمتا شاپقىنشىلىق جاعدايلار دا ۇشىراسىپ تۇرادى. ماسەلەن، ءتىپتى كەيىندە، 1196 جىلى قوڭىراتتار ءشۇرشىت جەرىنە جورتۋىل جاساپتى. اۋەلدە ولجاعا كەنەلسە كەرەك. بىراق مول اسكەر توپتاپ، قارسى اتتانعان التىن-حان اسكەرى قوڭىرات قونىستارىن شاۋىپ، جانىشتاپ قايتقان كورىنەدى.
قوڭىراتتىڭ ۇلدارى باتىر، مەرگەن تانىلسا، قىزدارى قاس سۇلۋ دەگەن داڭققا شىققان. ارۋ عانا ەمەس، اقىلدى ايەل، وشاقتىڭ قۇت-بەرەكەسى رەتىندە ولەڭ، جىرعا قوسىلعان. ادەتتە، قوڭىرات قىزدارى ماڭگىلىك قۇدا قيات جاعىنا ۇزاتىلىپتى. ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسقان ءداستۇر. ۇلكەن اكە بارتان-باحادۇردى ايتپاعاندا، شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ قوڭىرات قىزىنان تۋعانى بەلگىلى. قاعاننىڭ ەل ۇستاعان، قول باستاعان ءتورت ۇلى – جوشى، شاعاتاي، وكەتاي، تولەنىڭ ناعاشىسى تاعى قوڭىرات. شىڭعىس حاننىڭ جيحانگەر، داناگوي نەمەرەسى باتۋ حاننىڭ دا اناسى قوڭىراتتان. قۇبىلاي حان جانە ودان سوڭ ءبىرتۇتاس قىتايدى بيلەگەن شىڭعىس اۋلەتى باس بايبىشەلەرىن ۇنەمى قوڭىراتتان الاتىن سالت بولعان.
شىڭعىس حان اتقا ءمىنىپ، كۇرەس جولىن باستاعاندا قوڭىراتتىڭ ءبىر بولىگى قالتقىسىز جاقتاسا، باسىم كوپشىلىگى قارسىلاستار وداعىنا قوسىلعان. ءتۇپتىڭ تۇبىندە ءبارى دە قۇرىقتان وزا الماعان. اقىرى، ناعاشى، قۇدا-اندا عانا ەمەس، ايرىقشا جاقىن جۇرت ەسەبىندە ۇلكەن قۇرمەتتە بولادى. شىڭعىس حاننىڭ كۇيەۋ بالاسى، قولباسى توعىشار-نويان، بالدىزى الشى-نويان وسى قوڭىرات رۋىنان.
شىڭعىس حان جانە ونىڭ اۋلەتى باتىس تاراپقا اياق باسقاندا قوڭىراتتار ءتورت ۇلىستىڭ شەگىنە تۇگەل تارالادى. ايتكەنمەن كوبىرەك ۇيىسقان جەرى – التىن وردا. بۇدان سوڭعى زامان، ءبىرتۇتاس، ۇلكەن ۇلىس ىدىراعان كەزدە نەگىزىنەن قازاق، نوعاي، قاراقالپاق حالىقتارىنىڭ قۇرامىندا بولىپ شىعادى. قىرعىز بەن قىرىم-تاتار ىشىنەن دە كورىنەدى. قوڭىراتتاردىڭ ۇلكەن ءبىر توبى XV عاسىردىڭ سوڭىندا، ءشايباني حان باستاعان ءداشتى-قىپشاق رۋلارىنىڭ قاتارىندا ورتا ازيا شەگىنە وتەدى، بۇلار ۋاقىت وزا كەلە وتىرىقشىلانىپ، تۋىسقان وزبەك حالقىنىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالىپتى. (ايتسە دە، كۇنى كەشەگە دەيىن ەسكىلىككە جەتىك اقساقالدارى: «ءبىز قازاق جەرىنەن، ارقادان كەلدىك»، – دەيدى ەكەن.) ەجەلگى قوڭىراتتىڭ بۇل تاراپتاعى اۋلەتى 1804 جىلى حيۋا حاندىعىندا بيلىككە جەتىپ، ورتا ازيا تاريحىندا بەلگىلى قوڭىرات ديناستياسىنىڭ نەگىزىن سالادى (1920 جىل، سوۆەت وكتەمدىگىنە دەيىن تۇرعان).
قازاقتاعى قوڭىرات جاڭا ۇلىس شەگىندە ۇيىسا وتىرىپ، ءوزىنىڭ تۋما ەسىمىن ساقتايدى جانە قاشاندا ۇلكەن ۇلت ىشىندەگى سانى مول، بەدەلدى دە بەلدى ارىستاردىڭ قاتارىندا بولىپ كەلگەن. ال اتاعى، ابىرويى زور جەكە تۇلعالارعا كەلسەك، XX عاسىردىڭ باس كەزىندەگى بەلگىلى ساياسي قايراتكەرلەر سۇلتانبەك قوجانوۆ، ءنازىر تورەقۇلوۆ، جازۋشى ساتتار ەرۋباەۆ، عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا كورىنگەن قوعام قايراتكەرى نۇرتاس ونداسىنوۆ، سوۆەت زامانىنداعى بەلگىلى ادەبيەت تاريحشىسى بەيسەنباي كەنجەباەۆ ەجەلگى قوڭىرات تايپاسىنان شىققان بولاتىن.
بايىرعى قوڭىرات قاۋىمىنىڭ ەجەلگى زامانداردان وتكەرىپ، جاڭا داۋىرگە جەتكەرگەن ەڭ ۇلى رۋحاني مۇراسى – الەمدىك دەڭگەيدەگى “الپامىس” جىرى. بۇگىندە وزبەك جانە قازاق ەپوسىنىڭ تاڭداۋلى ۇلگىلەرىنەن سانالادى.
قورالاس
قورالاس – ارعى ءبىر زاماندا قوڭىراتتان بولىنگەن رۋ.
«التىن كۇبىدەن» شىققان ءۇش ۇلدىڭ كەنجەسى تۇس-بوداۋىتتىڭ ميسار-ولىك دەگەن نەمەرەسى بولىپتى. جاۋجۇرەك باتىر ەكەن جانە ءبىر قاسيەتى – ۇيقىسى تىم قاتتى، كەمىندە قاتارىنان ءۇش كۇن ۇيىقتاپ، ارەڭ ويانادى جانە ۇزاق ۇيقى كەزىندە ولگەن كىسىدەن ايىرماسى جوق، سوندىقتان دا تۋما ەسىمىنە سونداي ايقىنداۋىش نىسپى جالعانىپتى. بىردە، شارشاپ، كول جاعاسىندا وسىلاي ۇيىقتاپ جاتقاندا، ارقاسىنا شاعالا جۇمىرتقالاپ، بالاپان باسقان ەكەن دەيدى. مىنە، وسى ميسار-ولىك باتىردىڭ قورالاس دەگەن ۇلى كىشكەنتاي كەزىنەن تەنتەك بولادى دا، وسە كەلە تۋعان اعالارىمەن، جاقىن اعايىنمەن سىيىسا الماي، بولەك قونىپ، شەت جايلايدى. ناتيجەسىندە، ءتۇبى ءبىر بولسا دا، قالىڭ قوڭىراتتان بولىنگەن بۇكىل اۋلەتى قورالاس دەيتىن دەربەس رۋعا اينالعان كورىنەدى. «تۇگەل تاريح» جەتكىزگەن ءاپسانا وسىنداي.
قورالاس جالپى قاراسىنى تىم كوپ بولماسا دا، كيىز تۋىرلىقتى جۇرت ىشىندە ءوز ورنىن الىپ وتىرعان جاۋىنگەر رۋ بولعان. سانىنىڭ ازدىعىنا قاراماي، شىعىسىنداعى تاتار، باتىسىنداعى مەركىتپەن سوعىستان تايىنباعان رەتتەرى بار. كەيدە اعايىن جۇرت قياتتى كومەككە شاقىرادى ەكەن. التىن قۇرساقتى الان-قۇبانىڭ توركىنى – قورالاس، سول سەبەپتى قورالاس رۋى بودانشاردان تاراعان بۇكىل قيات اۋلەتى، ونىڭ ىشىندە بورجىگەننىڭ ءتۇپ ناعاشىسى سانالعان. شىڭعىس حاننىڭ اۋەلگى سوعىستارىندا تۇگەلىمەن قولداپ، تايجۋىتقا قارسى اتتانعان. باستاۋشىسى جارۋقا-نويان ەكەن. كەيىنىرەكتە جەكەلەگەن توپتارى جامۇقا جاعىنا ويىسقانىمەن، قايتا اينالىپ ءۇيىرىن تابادى. شىڭعىس حان تۇسىندا قورالاس رۋىنان تۇمەنباسى ەكە-ەسۇر-نويان ايرىقشا قۇرمەتتى بولعان.
قورالاستىڭ باتىس تاراپتاعى جورىقتارعا قاتىسقانى جانە قوپارىلا قونىس اۋدارعانى بايقالادى. التىن وردا مەن شاعاتايدان سوڭعى كوشپەندى ۇلىستار، ونىڭ ىشىندە موعۇلستان قۇرامىندا بولعان. بۇگىنگى قازاقتا دۋلات تايپاسىنىڭ بوتبايدان تارايتىن ءبىر تارماعى ەسەبىندە تۇرعان قورالاس وسى، موعلۇستان شاڭىراعىنان. ۇلكەن شەجىرەلەردە قىزدان تۋعان كىرمە، اۋىزەكى اڭگىمەلەردە قورادان تاۋىپ العان ولجا بالانىڭ ۇرپاعى دەلىنەدى. قۇدىرەتتى شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ تورىندە وتىرعان قورالاستىڭ دۋلات قۇرامىنا تىركەلۋى – اقساق تەمىردىڭ موعۇلستانعا قارسى تىنىمسىز، دۇركىن جورىقتارى كەزىندە ويسىراپ، ازايعاننان سوڭعى كەزەڭ دەپ شامالاۋعا بولادى. قايتكەندە دە ءوزىنىڭ تۋما اتاۋىمەن قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا قۇيىلعانىن كورەمىز. ال تۇپكى جۇرتتا قالعان ءبىر بولىك قورالاس يۋان داۋىرىندە ىشكى ولكەگە كوشىرىلەدى. شىڭعىس حاننىڭ تۋعان ءىنىسى قاسار ۇرپاقتارىنىڭ يەلىگىندە بولعان. كەلە-كەلە ءبىرجولا موڭعولدانىپ، رۋ ەسىمى گورلوس دەگەن ايماق اتاۋى رەتىندە عانا ساقتالىپ قالعان ەكەن.
ايتپاقشى، شىڭعىس حان شەجىرەسىندە «قيات-قورالاس» بار. بۇل – قياتتانعان قورالاس، نەمەسە قياتپەن بىرىككەن قورالاس ەمەس، كەيىنگى قياتتىڭ قابۇل-حاننان باستاۋ الاتىن قيات-بورجىگەن، قيات-جۇرقىن، قيات-شانشىعۇت، قيات-جاسار رۋلارىمەن اتالاس، ءتۇپ ەسىمىنە ەجەلگى ءبىر ءداستۇر ورايىمەن انا توركىنى – قورالاس نىسپىسى تىركەلگەن دەربەس رۋ، قيسىنىنا قاراعاندا، قادان-باحادۇردان، نەمەسە قۇتۇلا-حاننان، بالكىم، وسى ەكەۋىنەن استاسا تارايتىن اۋلەت. «تۇگەل تاريحتا» قورالاس رۋىنىڭ تاتارمەن سوعىسىندا قابۇل-حان ۇلدارىنىڭ كومەككە كەلۋى – ارىداعى ناعاشى-جيەندىك جونىمەن قاتار، بەرىدەگى قۇدا-اندالىق ورايىمەن دەۋگە ءتيىسپىز.
قازاقتاعى، دۋلات تايپاسىنىڭ قۇرامىندا سانالعان قورالاس رۋى ابىلاي حان زامانىندا سىرتقى جاۋلارعا قارسى كۇرەستە اتاققا شىعادى. قىرعىزعا، قىتايعا قارسى سوعىستاردا كوزگە تۇسكەن جاۋعاش باتىر وسى ەجەلگى قورالاس رۋىنان.
كۇرلەۋىت
كۇرلەۋىت – قوڭىراتقا تىم جاقىن، ۇنەمى ءوزارا بىرلىكتە بولعان رۋ، بۇلاردىڭ تاڭبالارى دا ورتاق دەپ جازادى ءراشيد-ءاد-دين. قاتار كوشىپ، ىرگەلەس قونعان، قۇدا-اندالى جۇرت، ياعني ءوزارا قىز الىسىپ، قىز بەرىسۋ تۇراقتى داستۇرگە اينالعان بەرىك اسكەري وداق. جۇڭعىرقىن جانە ويماۋىت دەگەن ەكى اتاعا بولىنەدى ەكەن. اۋەل باستان-اق شىڭعىس حانعا كەلىپ قوسىلىپتى، اينىماپتى، الالىققا جول بەرمەپتى. سوندىقتان دا الەيىم-تالەيىم زاماندا جاپا شەكپەگەن، ال كەيىندە ۇلكەن قۇرمەتتە بولعان.
شىڭعىس حان تۇسىنداعى اتاقتى تۇلعالار قاتارىندا ەبۋگەن-نويان، بۇرۇنتاي-نويان ەسىمدەرى ماعلۇم. بۇدان سوڭعى داۋىردە دە كۇرلەۋىت تايپاسىنان قارىمدى قولباسىلار، عۇزىرلى امىرلەر شىعادى. بىرىكتىرۋ، جاۋلاۋ جورىقتارى كەزىندە ءتورت ۇلىستىڭ دا قۇرامىنا تارالعان. التىن وردا مەن شاعاتاي مەملەكەتىنە جالعاس حاندىقتار – موعۇلستان، قازاق ورداسى مەن نوعاي ورداسىندا بوي كورسەتەدى، ءداشتى-قىپشاقتاعى «توقسان ەكى باۋلى وزبەك» رۋلارىنىڭ قاتارىندا اتالادى.
ەجەلگى كۇرلەۋىت رۋى بۇگىنگى قازاقتا قىپشاق تايپاسىنىڭ ءبىر تارماعى سانالادى. جانە ۇلكەن ۇلىستار زامانىندا دەربەستەنگەن ءبىر بۇتاعى ويماۋىت كەيىندە دۋلات-جانىستىڭ قۇرامىنا قوسىلعان.
قىپشاق قۇرامىنداعى كۇرلەۋىتتەن XIX عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا جاساعان اتاقتى ەپيك جىرشى جامانقۇل شىققان.
بارعۇت، تۇمات
بارعۇت رۋى كۇرلەۋىتپەن، قوڭىرات جانە ونىڭ ءبىر تارماعى ەلجىگەنمەن شەكتەس قانا ەمەس، جاقسى ارالاس، بىراق سۇيەگى باسقا بولعاندىقتان قىز الىسىپ، قىز بەرىسەدى دەپ جازادى ءراشيد-ءاد-دين. (قياتپەن دە قۇدالاس. بارتان-باحادۇردىڭ بايبىشەسى، ياعني شىڭعىس حاننىڭ تۋعان اجەسى سۇنيگۇل وسى بارعۇت تابىنان ەكەن.) سەلەڭگى وزەنىنەن ارعى تاراپ، بايقال كولىنىڭ شىعىس بەتىن قونىستانىپتى. ءوز زامانىنداعى ەلەۋلى قاۋىمىنىڭ ءبىرى. (سونداي-اق، ۇلى دالانىڭ شىعىس بەتى، تاتار تايپاسىنىڭ قۇرامىنداعى بارقى-تاتار دا وسى بارعۇتتىڭ ەرتەرەكتە ءبولىنىپ قالعان ءبىر بۇتاعى دەپ تانىلۋعا ءتيىس.) بارعۇت (جەكەشە تۇلعاسى – بارقى) اتاۋىنىڭ توركىنى تۋرالى ارقيلى بولجام بار. ءبىر تۇسپال بويىنشا، بۇل – باعزىداعى بايىرقى (قىتاي دەرەكتەرىندە باەگۋ) رۋىنىڭ اتاۋىنا جالعاس، «بايىرقى» – بايىرعى، كونە، ەجەلگى ءسوزىنىڭ تۇرلەنۋىنەن شىققان ەسىم. تاعى ءبىر پىكىر – سول تۇرىكتىڭ «بايراق» – تۋ، نەمەسە «بايار» – باي، داۋلەتتى سوزىنەن باستاۋ الادى جانە قايتكەندە دە تۇرىك تەكتى بايات، باياندۇر، بايارلى ءتارىزدى رۋ اتاۋلارىمەن تۋىستاس. تۇرىك نەگىزدى ەسىممەن كەلىسپەگەن اعايىندار بارعى – موڭعول تىلدەرىندەگى «بارعا» – تۇرپايى، دوكىر سوزىنەن شىققان دەيدى. كەيىنگى ءبىر پىكىر قايتادان ەجەلگى تۇرىك داۋىرىنە سىلتەيدى: رۋ اتاۋى «بارعۇ»، ياعني ولجا (قازاقتىڭ «بارىمتاسىمەن» تۇبىرلەس – م.م.) ۇعىمىنا سايكەس، ويتكەنى بارعۇتتىڭ ءوسىپ-ونگەن مەكەن-تۇراعىنىڭ ءوزى بارعۇجىن-توقىم – ولجالانعان، جاۋلانعان جەر ماعناسىندا دەپ دالەلدەيدى. تۇپكى ماعناسى قانداي دەسەك تە، باياعى ءراشيد-ءاد-ءديننىڭ ءوزى رۋ ەسىمىن جەر اتاۋىمەن جالعاستىرعان بولاتىن. ءبىزدىڭ بۇل ارقيلى تۇسپالداردى سانامالاپ وتىرۋىمىز – بارعى رۋىنىڭ ەسىم تەگى عانا ەمەس، شىعۋ تەگى تۋرالى دا كۇنى بۇگىنگە دەيىن قالىپتى بايلام جوق. ەگەر بارعۇت – ەجەلگى بايىرقىنىڭ تىكەلەي جالعاسى بولسا – وندا انىق تۇرىك تەكتى. رۋ ەسىمى قونىس-مەكەن اتىنان تۋىنداسا، وندا ەكى تاراپ بولجام دا ناقتى دەرەكتەر ارقىلى دالەلدەۋدى قاجەت ەتەدى. وسى ورايدا، ءراشيد-ءاد-دين كەلتىرەتىن بارعۇت بەكتەرىنىڭ ەسىم-سويلارى تۇرىك نەگىزدى ەكەندىگىن العا تارتۋعا بولار ەدى. سونىمەن قاتار، اۋەلدە تۇرىك بارعۇت IX–X عاسىرلاردا شىعىس بەتتەن بايكول تارابىنا قاراي جىلجىعان موڭعول تەكتى تايپالاردىڭ ىقپال-اسەرىنەن دە تىس قالماعان. كەيبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ بارعۇت – بارعۇجىن ولكەسىن مەكەندەگەن، كەيبىرى تۇرىك ءناسىلدى، كەيبىرى موڭعول ءناسىلدى، ۇجىمداس بىرنەشە رۋدىڭ جەتەكشى بارعۇت تابىنا تەلىنگەن، نەمەسە سىرتتاي تاڭىلعان ورتاق اتاۋى دەگەن پىكىرى دە قيسىنسىز ەمەس. قايتكەندە دە اقىر تۇبىندە بارعۇت قاۋىمى قالعان تۇرىك جۇرتىنان الىستاپ كەتكەنىن كورەمىز.
قونىسى شالعاي بارعۇتتار تاتار دالاسىنداعى ازامات سوعىسى كەزىندە ەشكىمگە قوسىلماعان، تالاس پەن مايداننان سىرت قالعان. ايتسە دە، ەكە ۇلىس تۋ كوتەرگەننەن سوڭ، ارادا ءبىر جىل وتەر-وتپەستە شىڭعىس حاننىڭ دارگەيىنە باس ۇرۋعا ءماجبۇر بولادى. كەيىنگى جورىقتار كەزىندە ازدى-كوپتى مولشەردە باتىستاعى ءۇش ۇلىستا دا كورىنىس بەرەدى، بىراق نەگىزگى جۇرتى سالقار كوشكە قوسىلماي، ەجەلگى قونىسىندا قالا بەرگەن. الايدا، ءبىر جاقتا بۋريات، ءبىر جاقتا حالحا – جات جۇرت قورشاۋىندا وتىرعان بارعۇت تايپاسى زاماننان زامان وتە كەلە، تولىق موڭعولدانادى. اقىرى، XVII عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمىندا بۇكىل ءسىبىر، بايكول توڭىرەگىن تۇگەل يەلەنگەن ورىس وتارشىلدارىنىڭ تەپكىنىنەن ىعىسىپ، شىعىسقا قاراي ۇدەرە جىلجىپ، حيڭگان تاۋلارىنان اسىپ تۇسەدى دە، تسين يمپەرياسىنىڭ بوداندىعىن قابىلدايدى. ارادا كوپ ۇزاماي، XVIII عاسىردىڭ 30-جىلدارىندا كوپشىلىك بولىگى بيىك پارمەن بويىنشا، ەندىگى بوساپ قالعان شۇرايلى القاپ – ەجەلگى تاتار قونىسى قۇلىن–بۇيىر وڭىرىنە كوشىرىلگەن ەكەن. ءبارىبىر ەركىن، باقىتتى ءومىر تابا المايدى. جاۋىنگەر بارعۇت رۋى ءار كەزدە دە، اسىرەسە XX عاسىردىڭ باسىندا قىتاي وكتەمدىگىنە قارسى اۋىر كۇرەستەر جۇرگىزىپ كەلگەن. بارعۇتتىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى وسى كەيىنگى مەكەن – قىتايدىڭ ىشكى موڭعول ايماعىنىڭ تەرىستىك-باتىس بولىگىندە تۇرادى. ال شىڭعىس حان جانە وعان جالعاس زامانداردا باتىسقا باعىتتالعان ازدى-كوپتى قاۋىمى جەرگىلىكتى جۇرتتار اراسىنا ءسىڭىسىپ كەتەدى. تەك كەزىندە التىن وردا قۇرامىنا كىرگەن شاعىن ءبىر توپتارى عانا ءوز ەسىمىن ساقتاپتى. بۇلار – اباق كەرەي جانتەكەي ىشىندەگى بارقى اتاسى جانە قىرعىز، وڭ قاناتتاعى ادىگەنە تايپاسىنا تيەسىلى بارعى رۋى. ەجەلگى بارعۇتتىڭ بۇل سوڭعى جۇرناعى قىرعىزعا موعۇلستان – جەتىسۋ تارابىنان بارىپ قوسىلدى دەپ شامالاۋعا بولادى.
تۇرىك ءناسىلدى ەجەلگى بارعۇت رۋىنىڭ تاعدىر-تالايى – حالىقتار توعىسقان، تايپالار ارالاسقان، دۇنيە اۋدارىلىپ-توڭكەرىلگەن الاعاي-بۇلاعاي زاماننىڭ وزىندىك ءبىر قالتارىس كورىنىسى سياقتى. توبىنان ايرىلسا دا، ءتۇتىنى وشپەپتى ايتەۋىر.
تۋىستاس تۇمات رۋىنىڭ تاعدىرى الدەقايدا كۇردەلى شىعادى. قاندى قىرعىننان باستالىپ، اقىرى قىرىق بولەك بولعان. بۇل تۇمات بارعۇتپەن تۋىس اۋلەتتەن، بالكىم، سول بارعۇتتىڭ وزىنەن تارالىپ، ءوسىپ-ءونىپ، كەيىندە دەربەستەنگەن رۋ دەپ كورسەتەدى ءراشيد-ءاد-دين. كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر تۇمات – ەجەلگى تۋبو (دۋبو) تايپاسىنىڭ جۇرناعى دەپ سانايدى. قايتكەندە دە تۇرىك تەكتى. ارىداعى تەلە بىرلەستىگى، كەيىنگى تۇرىك قاعاناتتارىنان سوڭعى داۋىردە بارعۇت رۋىمەن ارالاسا قونىستانىپ، ىنتىماق-وداقتا كۇن كەشەدى، بۇل كەزدەگى مەكەن-تۇراعى – بايكولدىڭ وڭتۇستىك-شىعىس پۇشپاعى بولسا كەرەك. بۇدان كەيىنگى زاماندا، ءسىرا، موڭعول تەكتى جۇرتتان ىعىسىپ، باتىسقا قاراي جىلجىعان. شىڭعىس حان تۋ كوتەرگەن كەزدە تۇمات قونىسى – وزدەرىنىڭ اتا جۇرتى سايان تاۋلارىندا، كەم-كەمجۇت – قىرعىزبەن شەكتەس ەكەن. شاماسى، ويراتپەن ارالىق.
تۇمات ىلكى ءبىر زاماندا موڭعول تەكتى قورى رۋىمەن ءبىر قاۋىمدا بولعان جانە كورشىلەس باسقا دا ويرات رۋلارىمەن قاتتى ارالاسقان ءتارىزدى. سوعان وراي، وزىندىك سىپاتى قالىپتاسقان. ادەت-عۇرپى دا، كيىم ۇلگىسى، مىنەز-قۇلقى دا توڭىرەگىنەن وزگەشەرەك بولعان. ءانشى، ءبيشى، ءارى ايرىقشا جاۋىنگەر جۇرت ەكەن. اعاش ەلى تايپالارىنىڭ قاتارىندا بەيبىت باعىنادى، الايدا، ارادا التى-جەتى جىل وتكەندە، شىڭعىس حاننىڭ قىتاي جورىعى كەزىندە، ۇلىس نوياندارىنىڭ زورلىق-زومبىلىعىنا شىداماي، قايتا كوتەرىلەدى. اقىرى، ەكى دۇركىن قان مايداننان سوڭ كوپشىلىك بولىگى قىرعىن تابادى. بىراق ۇلكەن رۋلار قاتارىنان شىققانىمەن، مۇلدە جويىلىپ كەتپەگەن.
باعىنىشقا كەلگەن ءبىراز بولىگى باتىس جورىقتارىنا تارتىلادى. 1220–1221 جىلداردا، اۋعانستان شەگىندە تۇرعان شىڭعىس حان ورداسىنا بارىپ قايتقان شۇرجەن ەلشىسى ۋگۋسۋننىڭ ەستەلىك جازبالارىندا تۇما (تۇمات) رۋى دالالىق ولكەنى جايلاعان مەركىت، نايمان، قاڭلى، قارلۇق تايپالارىنىڭ قاتارىندا اتالادى، ءسوز ىڭعايىنا قاراعاندا، ەجەلگى تۇماتتىڭ ۇلكەن ءبىر بولىگى بۇل كەزدە جەتىسۋدا ورنىققان بولسا كەرەك. قارا ورنىندا وتىرىپ، ءوسىپ-ونگەن كەيىنگى تۇقىمى، ءسىرا، يۋان زامانىندا، تۇستىك بەتكە كوشىرىلەدى. بۇدان سوڭعى كەزەڭدە ىشكى موڭعول ولكەسىندە ۇلكەن كۇشكە جەتىپ، ەكى قوسىن قۇراپ، اتالى رۋلاردىڭ ساناتىنا ەنىپتى. ۋاقىت وزا كەلە تۇپكى تەگىن ۇمىتىپ، تىلىنەن ايرىلىپ، توڭىرەگىندەگى كوپشىلىك – موڭعول جۇرتىنىڭ قۇرامىنا قۇيىلعان. XIX عاسىرداعى ورىس دەرەكتەرىندە ەسكىلىكتى اتاۋ رەتىندە تۇمات (تۇمەت) ايماعى تۋرالى عانا ايتىلادى. تۇمات تايپاسىنىڭ ءبىر جۇرناعى بۇگىنگى بۋريات اراسىنان ەلەس بەرەدى. تۇرىك تەكتى تىبا حالقىنىڭ ەسەبىندەگى ىرگەلى تۇمات رۋى دا، ءسوز جوق، وسى تۇمات اۋلەتىنەن. حاقاس جانە التايلىق تولەڭگىت اراسىندا دا تۇمات سۇيەگى بار ەكەن. سونداي-اق باشقۇرتتاعى تۇما، وزبەكتەگى قارا-تۇما، قىرعىزداعى اق-تۇما، قارا-تۇما – سول تۇماتتىڭ جۇراعاتى.
ەجەلگى تۇماتتىڭ جارقا-بولشەكتەرى قازاق شاڭىراعىندا دا ءوزىنىڭ ءتۇپ اتاۋىن ساقتاپ قالىپتى ءھام ءبىرشاما قاۋىم; بۇلار: دۋلات جانىس قۇرامىنداعى، قوڭىرات كوتەنشى جانە قارا-كەرەي، جاستابان كەرەي ىشىندەگى تۇما دەپ اتالاتىن سۇيەكتەر جانە سارى-ءۇيسىن قۇرامىنداعى تۇماتاي. ورتالىق ازيا تايپالارىنىڭ وتكەن تاريحىن دا، ءوز كەزىندەگى احۋالىن دا جاقسى بىلگەن گ.گرۋمم-گرجيمايلو قارا-كەرەيمەن قاتارلاس نايمان ىشىندە دە تۇمات تارماعى بارىن ايتقان، بىراق ءبىز بۇگىنگى شالاعاي شەجىرەلەردىڭ ەشقايسىسىنان ۇشىراتا المادىق.
جالايىر
جالايىر – تاتار دالاسىندا قالىپتاسقان ەجەلگى تايپالاردىڭ ءبىرى. نەگىزگى قونىسى – ونان وزەنىنىڭ سول جاعالىعىنان سەلەڭگىنىڭ ءبىر تارماعى حيلوك وزەنىنە دەيىنگى ارالىق ەكەن. قاراسىنى مول، وسكەن، ونگەن ەل. العى ءبىر زامانداردا ۇزىن سانى جەتپىس مىڭ شاڭىراققا تارتىپتى. بۇكىل جالايىر ون اتاعا بولىنەدى دەيدى ءراشيد-ءاد-دين. رەت-جونىمەن ايتقاندا: جات، توقىراۋىن، كونساۋىت، قۇمساۋىت، ويات، نىلقان، قۇرقىن، تولەڭگىت، ءبورى، شاڭعۇت. ارقايسىسى ءوز ءامىرى بار، سانى دا كوپ، قىرۋار حالىق دەيدى. كەيدە قىتاي شەكاراسىنا دەيىن جايىلا قونادى ەكەن. سوندىقتان دا ارىدا قيدان، بەرىدە شۇرشىتپەن ارقيلى قاقتىعىس، قانتوگىس سوعىستار بولىپ تۇرعان.
بىردە جالايىردى جانىشتاپ، تاۋباعا كەلتىرۋ ءۇشىن قىتايدان كوپ اسكەر شىعادى. ەكى جاق كەلۇرەن وزەنىنىڭ ەكى قاباعىندا قاراما-قارسى كەلىپتى. تاقاۋ توڭىرەكتە وتكەل جوق ەكەن. جاۋ تەرەڭ ءارى اعىندى وزەننەن وتە المايدى دەپ سەنگەن جالايىرلار بەرگى بەتتە تۇرعان قالىپتارى قىتايلاردى مازاق قىلا باستايدى، قولدارىن شوشايتىپ، بورىكتەرىن بۇلعاپ، وزدەرىنە شاقىرادى، كەلىڭدەر، مالىمىزدى تالاپ، ولجاعا باتىڭدار دەپ ايقايلايدى. سوندا قىتاي اسكەرى ءتۇنى بويى قۋ اعاش جيناپ، سال بۋىپ، تاڭ اتا قاپتاپ وزەننەن وتكەن ەكەن. ساندارى الدەنەشە ەسە كوپ جاۋ جاساعى جالايىر اسكەرىن جەڭىپ، قونىسىن ويرانداپ، مالىن ولجالاپ، بويى قامشى سابىنان اسقان بالا-شاعاسىنا دەيىن ءولتىرىپ، قاساپ قىرعىن جاساعان ەكەن. تىقسىرىلا قاشىپ، امان شىققان جالايىردىڭ ءبىر بولىگى قيات قونىسىنا جەتەدى. بىراق ەكى ارادا تاعى دا جانجال تۋىپ، كۇتپەگەن سوعىستا بولاشاق شىڭعىس حاننىڭ سەگىزىنشى اتاسى دۇتۇم-مانەننىڭ سەگىز ۇلى قاتارىنان، اناسى مۇنۇلۇن-قاتىنمەن بىرگە قازاعا ۇشىراپتى. بۇل ءىستى قالعان جالايىر حوش كورمەسە كەرەك، اڭگىمەنىڭ ءبىر ۇشىعىندا باسبۇزار اعايىندارىن وزدەرى جازاعا تارتىپتى دەگەن دە ءسوز بار. ءسىرا، كەيىنگى كەپ. اقىرى، الدەقالاي امان قالعان نەمەرە، شىڭعىس حاننىڭ التىنشى اتاسى قايدۋ-حاننىڭ تۇسىنداعى قارىمتا سوعىستا جالايىر جەڭىلىسكە ۇشىراپ، كوپشىلىك بولىگى قيات اۋلەتىنە بودان بولادى. بۇدان سوڭعى زاماندا الالىق تۋمايدى، شىڭعىس حان اتقا مىنگەن كەزدە بۇكىل جالايىر بورجىگەن اۋلەتىمەن ىنتىماق، بىرلىك تانىتادى. الماعايىپ زاماندا ءبىرشاما بولىگى جامۇقاعا جاقتاسقانىمەن، ازامات سوعىسى، بۇلعاق كەزەڭىنەن امان-تۇگەل وتەدى. شىڭعىس حانمەن بىرگە كوتەرىلىپ، قايتادان ۇيىسقان الىپ ەلدە بيىك مارتەبەگە جەتەدى. شىڭعىس حان زامانىندا، وعان جالعاس ءتورت ۇلىس داۋىرىندە جالايىر تايپاسىنان ۇلى قولباسى، اتاقتى امىرلەر شىعادى، بۇل رەتتە سارتاۋىل جورىعى تۇسىندا شۇرجەن مايدانىندا باس قولباسى، ءارى جاڭادان جاۋلانعان پاتشالىققا تەجەۋسىز ءامىرشى سايلانعان مۇقالى-نوياننىڭ اتىن اتاۋ جەتكىلىكتى بولسا كەرەك. ەندىگى ءبىر قولباسى – بالا-نويان. سونداي-اق ەسۇر-نويان، ساپا، بۇركە امىرلەر قۇرمەتكە جەتەدى. ەكە ۇلىس جارىم الەمدى دارگەيىنە كەلتىرگەن زامانداردا جالايىر شىعىستا قىتاي-شۇرجەن تارابىنا جايىلىپ، باتىستا – جوشى، شاعاتاي ۇلىستارىنا كەڭىنەن تارالادى، اسىرەسە، قۇلاعۋ بيلىگىندەگى يران جۇرتىندا ايرىقشا ىقپالعا يە بولىپتى، كەيىنىرەك، يمپەريانىڭ ىدىراۋ كەزەڭىندە جالايىر اۋلەتى بايتاق باعداتتى الىپ، تەرىستىك يراق، كۇردستان مەن ءازىربايجان شەگىندە دەربەس، جاڭا ءبىر ۇلىس قۇرادى (1336–1432). ۋاقىت وزا كەلە، قىتاي مەن يران اتىرابىنداعى جالايىر قاۋىمى سانى مول جەرگىلىكتى جۇرت اراسىندا جۇتىلىپ كەتەدى، باستاپقى تۇرىك-تاتار كەبىن جوعالتپاعان – ءداشتى-قىپشاق پەن ورتا ازياداعى قاۋىم عانا.
ءوزىنىڭ تۋما اتىمەن ساقتالعان جالايىر بۇگىندە قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنداعى نەگىزگى تايپالاردىڭ ءبىرى بولىپ ەسەپتەلەدى. سونىمەن قاتار، جالايىردىڭ ەرتەرەكتە ءبولىنىپ قالعان شاعىن اتالارى بالتالى نايمان جانە اشامايلى كوشەبە كەرەي قۇرامىنا ەنىپتى.
قازاقتاعى ەجەلگى جالايىر قاۋىمىنان XVI–XVII عاسىرلار شەگىندە جاساعان تاريحشى عالىم قادىرعالي جالايىر شىققان. XVIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمىنان ەسكەلدى، بالپىق بيلەردىڭ ەسىمى ءمالىم. XIX عاسىردان باقتىباي اقىن اتاقتى. سوۆەتتەر زامانىندا اتى ماعلۇم بەلگىلى ارتيستەر قانابەك بايسەيىتوۆ، بيكەن ريموۆا، ەلدىڭ ەرى نۇرمولدا الدابەرگەنوۆ، رەسپۋبليكانىڭ تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە مەملەكەتتىك قىزمەتكە ارالاسقان ساياساتكەر قاسىمجومارت توقاەۆتار دا وسى ەجەلگى اۋلەتتەن.
تەلەس
تەلەس – ورمان ايماعىنداعى، 1207 جىلى جوشى ەكە ۇلىس دارگەيىنە كەلتىرگەن رۋ، تايپالار قاتارىندا اتالادى («قاستەرلى شەجىرە»، قىتايشا جازۋدا – «توەلەس»، ءراشيد-ءاد-دين، ورىسشا اۋدارما تاڭباسىندا – «تۋلاس»).
تەلە (كوپشە ءتۇرى – تەلەس) – تۇرىك حالىقتارى تاريحىنداعى ەڭ كونە ەتنونيمدەردىڭ ءبىرى. شىعىستا ۇلكەن حيڭگان، باتىستا تيان-شان ارالىعىنداعى ۇلى دالادا قونىستانعان كوشپەندى تايپالاردىڭ جيناقتى اتاۋى رەتىندە سۇي اۋلەتى (581–618) جانە تاڭ اۋلەتى (618–907) داۋىرىندەگى قىتاي دەرەكتەمەلەرىندە كەڭىنەن قولدانىلعان. بۇگىنگى زەرتتەۋشىلەر تايپا جانە بىرلەستىك تاريحى بۇدان الدەقايدا بۇرىنعى زاماننان باستاۋ الادى دەپ سانايدى. تاڭباعا تۇسكەن العاشقى ماعلۇماتى 390 جىلعا سايكەسەدى. İلكى زامانداعى ۇيىقتى مەكەنى – گوبي ءشولىنىڭ تۇستىك اتىرابى، قىتايمەن شەكتەس ايماق. IV عاسىردىڭ سوڭىندا، توبا ۆەي پاتشالىعىمەن تىنىمسىز سوعىستار ناتيجەسىندە ۇلى دالا شەگىنە قونىس اۋدارعان. قىتايدىڭ سولتۇستىك اۋلەتتەر (386–581) كەزەڭىندە تەلە ەتنونيمىنىڭ ورنىنا گاوگۇي اتاۋى جۇرگەن ەكەن. قىتايشا تۋرا ماعناسى – «بيىك اربالى» دەگەن ءسوز، بۇل – كونە تۇرىكشە “قاڭعالى” ەسىمىنىڭ وزىندىك اۋدارماسى ەسەپتى. گاوگۇي-تەلە تۋراسىندا ەسكىلىكتى قىتاي دەرەكتەرىندە بۇل – «جاۋجۇرەك ءارى قۋاتتى، ات ۇستىنەن ساداق تارتۋعا ماشىقتى جۇرت» دەپ سىپاتتالادى. اربالارىنىڭ دوڭعالاعى ادەپكىدەن ۇلكەن، شاباقتارى كوپ ەكەن. تەلە – ەجەلگى عۇنداردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى جانە تۇرىك تەكتى دەپ سانالادى. جالعاس ءبىر زامانداردا تەلە اتاۋىنداعى كەيبىر تايپالار ءتاڭىرى تاۋىنان اسىپ، بۇگىنگى قازاق جەرى – ارال مەن اتىراۋ تەڭىزدەرىنىڭ جاعاسىنا دەيىن جەتىپتى.
VI–VIII عاسىرلارعا تيەسىلى قىتاي دەرەكتەرىندە تەلە-گاوگۇي بىرلەستىگى قۇرامىندا اتالاتىن رۋ-تايپالاردىڭ ۇزىن سانى جيىرماعا تارتادى، بۇگىنگى ترانسكريپتسيا بويىنشا، جىكتەپ ايتساق: ابا (اپا), اديە (اتيە), باەگۋ (پاەگۋ), بايسي، ۆەيحو (حۋيحو), گۋليگان، كيبي (كيپي), پۋگۋ، سەكيە، سەيانتو، سي (تسي), تەەلەر، تولانكو (دولانگو), تۋبو (دۋبو), تۋنلو، فۋليكو، فۋلو، حۋن (حۋنلو), حۋسا (حۋسيە), تسيبي. بۇلاردىڭ ىشىندە ەسىمدەرى ناقتى اجىراتىلىپ، كەيىنگى تاريحتا ماعلۇم بولعاندارى: بايسي – بايىس، باەگۋ – بايىرقى، حۋيحو – ۇيعىر، گۋليگان – قۇرىقان، تولانكو – تولەڭگىت; سەيانتو – قىپشاق دەپ سانالادى، ال پۋگۋ – قىرعىزداعى بۇعى، اديە – قازاقتاعى اداي بولۋعا مۇمكىن. تەلە بىرلەستىگىندە جەتەكشى، باستى تايپا رەتىندە سانى مول، قۋاتتى سەيانتو اتالادى.
تەلە – ەتنيكالىق تۇرعىدا اسا ۇلكەن قۇرىلىم ەكەنىن كورەمىز. جاي عانا وداق ەمەس، وتە جاقىن تۋىستىق نەگىزىندە قالىپتاسقان، ۇجىمدى بىرلەستىك. تەلە قاۋىمىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى وزىندىك اڭىز-نانىمدار دا ادەپكى ءاپسانادان ءسال وزگەشەرەك. التايدان تارالعان تۇركىت جانە ونىڭ ىقپالىنداعى تۋىستاس تايپالار ەسكىلىكتى ۇعىم بويىنشا، كوك ءبورى – قۇرتقا-انانىڭ قۇرساعىنان جاراتىلادى، ال تەلە جۇرتى كوك ءبورىنى انا ەمەس، اتا دەپ بىلگەن. بۇل ءاپسانا بويىنشا، الدەبىر عۇن پاتشاسىنىڭ عاجايىپ سۇلۋ ەكى قىزى بولادى، پاتشا ەرەكشە قىزدارىن ادام بالاسىنا قيماي، جاراتۋشىنىڭ وزىنە باعىشتاعان ەكەن. اقىرى تىلەگى قابىل بولىپ، ءتاڭىرى جىبەرگەن بورىگە كۇيەۋگە شىققان قىزداردىڭ ۇرپاعىنان وسى تەلە تايپالارى تارالىپتى. عىلىم تىلىمەن ايتقاندا، اۋەلگى ماتري-جۇيەنىڭ كەيىنگى پاتري-جۇيەمەن الماسقان كورىنىسى. شىندىعىندا، ەكەۋى ءبىر-اق اڭىز.
تەلە بىرلەستىگى 546 جىلى تۇرىك قاعاناتى قۇرامىنا قوسىلعاننان سوڭعى كەزەڭدە سەيانتو بۇل توپتان ءبولىنىپ، بيلەۋشى تۇركىت تايپاسىمەن بەرىك وداق قۇرىپ جىمداسادى، وسىدان كەيىن تەلە بىرلەستىگىندە جەتەكشى ورىنعا شىققان ۇيعىر (ون ۇيعىر) ورتالىق، قاعان وكىمەتىنە قاراما-قارسى كۇش رەتىندە توعىز-وعۇز بىرلەستىگىن ۇيىستىرادى. بۇرناعى تەلە-گاوگۇي اتاۋىنىڭ توعىز-وعۇز اتاۋىمەن الماسۋى قىتاي دەرەكتەرىندە العاش رەت 630 جىلى كورىنىس تاپقان، شىن مانىسىندە جاڭا وداقتىڭ قۇرىلۋى – بۇدان كوپ بۇرىن بولۋعا ءتيىس. «توعىز» – تۇرىك جۇرتىندا قاستەرلى سان، ياعني بىرلەستىك اتاۋى – شارتتى، بۇل قۇرامدا قانشا رۋ بولعانىن ناقتى ايتۋ قيىن. قىتاي دەرەكتەرىندە توعىز-وعۇز تەلە قاتارىندا ون-ۇيعىرمەن بىرگە: اديە، باەگۋ، بايسي، پۋگۋ، سي، تولانكو، تۋنلو رۋلارى اتالادى، البەتتە، ورايىمەن تاڭباعا ىلىنگەنى.
توعىز-وعۇز ۇلى قاعاناتتىڭ شىرقاۋ كەزەڭىندە ۇلىستاعى ەڭ نەگىزى اسكەري كۇش قاتارىندا بولادى. الايدا، ۋاقىت وزا كەلە قانشاما ىلاڭعا جول اشقان. ۇنەمى دەرلىك ورتالىق ۇجىمنان بولىنۋگە ۇمتىلىپ وتىرعانىن كورەمىز. اسىرەسە، ەكىنشى قاعانات تۇسىندا. قارسى كوتەرىلگەن توعىز-وعۇز تايپالارىمەن اراداعى سوعىستار جايى سول زاماندا تاسقا تاڭبالانعان كۇل-تەگىن، بىلگە-قاعان بىتىكتەرىندە ءبىرشاما قامتىلعان. ەكىنشى قاعانات تا قۇلايدى، توعىز-وعۇز توبىنداعى ون-ۇيعىر اۋلەتى بيلىككە جەتەدى. ارادا ءجۇز جىل وتكەندە بۇل ۇيعىر-تۇرىك قاعاناتى دا قيراعانى بەلگىلى. ءار زاماندا ارقيلى اتالىپ كەلگەن تەلە تايپا بىرلەستىگى دە ءبىرجولا ىدىرايدى. وداق قۇرامىنداعى ءار رۋ ءوزىنىڭ اۋەلگى، دارا ەسىمىن تابادى، بىراق ەجەلگى تەلە ەتنونيمى دە مۇلدە ۇمىتىلماپتى.
باستاپقى، جالپىعا ورتاق ۇلكەن اتاۋدى ساقتاعان، ەندى دەربەس رۋ بولىپ شىققان تەلەس ەجەلگى قونىس ۇلى دالادان تەرىستىككە قاراي ىعىسا كەلە، شىڭعىس حان تۋ كوتەرگەن كەزدە سەلەڭگىنىڭ ارعى بەتى، بارعۇجىن-توقىم شەگىندەگى دالالى، ورماندى ايماققا ءبىرجولا باۋىر باسقان ەكەن. قارسىلىقسىز باعىنادى جانە كەيىندە ەشقانداي الالىققا جول بەرمەيدى. باتىس جورىقتارى كەزىندە ءتۇپ كوتەرىلمەسە دە، كوپشىلىك بولىگى دۇرمەككە قوسىلعان سياقتى. كەيىندە ءداشتى-قىپشاقتاعى كوشپەندى «وزبەك» جانە نوعاي ورداسىنداعى اتالاس رۋ-تايپالار قاتارىندا كورىنەدى.
ەجەلگى تەلەنىڭ تىكەلەي اۋلەتىنىڭ جارىقشاق بولشەكتەرى باشقۇرت، نوعاي، قىرعىز (تەلەۋ), قاراقالپاق (تەلى) جانە بۇگىنگى رەسەيدىڭ تاۋلى-التاي ايماعىنداعى التايلىق اتانعان شاعىن حالىق قۇرامىندا (تەلەس-تولەس) ساقتالىپتى. وسى التاي تارابىنداعى تۇرىك تەكتى تايپالاردىڭ رۋلىق قۇرىلىمىن جانە شىعۋ تەگىن زەرتتەگەن بەلگىلى ورىس عالىمى ل.پوتاپوۆ باعزىداعى تەلە ەتنونيمىنىڭ تۋرا ون بەس عاسىر بويى وزگەرىسسىز ساقتالىپ كەلگەنىنە قايران قالعان جانە بۇل قۇبىلىس – تۇرىك ءناسىلدى ەجەلگى رۋ، تايپا اتاۋلارىنىڭ ۇمىتىلماي، ۇرپاقتان-ۇرپاققا ءوتۋى – قالىپتى جاعداي ەكەنىن كاۋلاندىرادى.
سونىمەن قاتار، XVII عاسىردا التايدىڭ تەرىستىك بەتى، باتىس ءسىبىر جازىعىندا كەڭىنەن جايىلعان تەلەۋىت دەگەن جۇرت بولعان. تاريحتا «قۇبا قالماق» (ورىس دەرەكتەرىندە «بەلىە كالمىكي») اتانعان حالىقتىڭ ءبىر تارماعى. بۇگىنگى جۇقاناسى التاي ولكەسى مەن تاۋلى التاي اۆتونومياسىنداعى تۇرىك تەكتى ۇساق حالىقتاردىڭ قۇرامىندا عانا ساقتالىپتى. ورىس زەرتتەۋشىلەرى، ونىڭ ىشىندە ل.پوتاپوۆ تا بۇل «تەلەۋت» – «تەلەنگيت» (تولەڭگىت) ءسوزىنىڭ جاڭساق اتالعان، نەمەسە تەرىس جازىلعان نۇسقاسى دەپ ەسەپتەيدى. شىندىعىندا، تولەڭگىتپەن ارعى ءتۇبى ورتاق دەمەسەك، تەلەۋىت – دەربەس قاۋىم، سول تەلەنىڭ ءوزى، تەك ەسكىلىكتى كوپشە جۇرناق (-ت) جالعانعان قالپى. تۇرىك حالىقتارىنىڭ وتكەنى مەن بۇگىنىن عانا ەمەس، بار لۇعاتىن جەتىك بىلگەن ۆ.رادلوۆ بۇل تەلەۋىتتەردىڭ ءتىلى تولەڭگىتتەن باسقاشا، التايلىق وزگە تايپالاردان دا بولەك دەپ اتاپ كورسەتكەن بولاتىن. ايتقانىمىزداي، باعزى دەرەكتەر، بوريس گودۋنوۆ پاتشانىڭ جاڭا بەكىنىس – توم قالاسىن سالۋ تۋرالى جارلىعىندا بۇل جۇرت «تەلەس» اتالادى ەكەن، ياعني ۇيلەس ەكى ەتنونيم ول كەزدە ءبىر ماعنادا قاتار قولدانىلدى دەگەن ءسوز.
وسى رەتتەگى ورىس وقىمىستىلارى، البەتتە، وزدەرى ارنايى زەرتتەپ وتىرعان ايماقپەن عانا شەكتەلگەن. شىندىعىندا، ەجەلگى تەلە اۋلەتىنىڭ ەڭ جيىن توبى – قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن. بۇلار – ءالىمۇلى تايپا بىرلەستىگىنىڭ ساناتىنداعى شومەكەي، شەكتى، قاراكەسەك، تورتقارا، اق كەتە رۋلارىنىڭ، بايۇلى شەركەش پەن بەرىشتىڭ، البان دوسالى، جەتىرۋ راماداننىڭ جانە قارابالىق قىپشاقتىڭ ىشىندەگى، اتاۋى ورتاق تولەس تارماعى، اشامايلى تارىشى كەرەيدىڭ ءبىر اتاسى تەلە ءھام جەتىرۋ توبىنداعى تەلەۋ رۋى. تەلەس، تولەس – تەلە نۇسقاسىنىڭ كوپشە ءتۇرى، ال تەلەۋ – ول دا وسى تەلەنىڭ دىبىستانۋ ورايىمەن قالىپتانعان ناقتى اتاۋى. وسى رەتتەگى ەكىنشى ءبىر بايىپ – ءبىزدىڭ تەلەۋ ەجەلگى تەلە بىرلەستىگىنىڭ شىڭعىس حاننان الدەقايدا بۇرىنعى زاماندا ءداشتى-قىپشاققا ورنىققان جانە قىپشاق وداعى قۇرامىندا وتىرىپ، ءوزىنىڭ رۋلىق ەسىمىن ساقتاعان ءبىر بولشەگى بولۋى دا ىقتيمال. بىراق بۇدان ءىس ءمانىسى وزگەرمەيدى. ويتكەنى، ارعى اتالارمەن اراداعى تاريحي جالعاستىق ەشقانداي كۇمان تۋعىزباسا كەرەك. باشقۇرت حالقىنىڭ شىعۋ تەگىن زەرتتەگەن ر.كۇزەەۆ قازاق جانە باشقۇرت قۇرامىنداعى تەلەۋ رۋى سول باياعى تەلە تايپاسىنىڭ كەيىنگى اۋلەتى دەپ تانىعان. وسى ورايدا، قازاق رۋلارىنىڭ ەتنوگەنەزىن بايىپتاعان م.مۇقانوۆ پەن ۆ.ۆوستروۆتاردىڭ پىكىرى دە ر.كۇزەەۆپەن ءبىر جەردەن شىعادى.
ايتپاي كەتۋگە بولمايتىن ەندىگى ءبىر ۇيىرلەس دەرەك – دۋلات سيقىم، دۋلات شىمىر جانە كولدەنەڭ قىپشاق ىشىندە تولە، سىرگەلى مەن البان ىشىندە تىلەۋ، شەركەش، كەردەرى، تارىشى كەرەي، سۇيىندىك ارعىن ىشىندە تىلەس، ارعىن باسەنتيىن ىشىندە اق تىلەس، قوڭىرات كوتەنشى ىشىندە قارا تىلەس دەيتىن اتالار ۇشىراسادى. كەزدەيسوق دىبىستىق ۇقساستىق ەمەس، اۋەلگى تەلە، تەلەس ەتنونيمدەرىنىڭ ۋاقىت وزا كەلە، ماعنالىق ىزدەنىس ناتيجەسىندە تۋىنداعان، نەمەسە كەيىنگى شەجىرەشىلەر تارابىنان جاڭساق جازىلعان ۇيلەس قالىبى دەر ەدىك. قايتكەندە دە وسى توپتاعى اتتاس بۇتاقتاردىڭ ءوزىنىڭ ءتۇپ تامىرى ورتاق ەكەندىگى كۇمان تۋعىزباۋعا ءتيىس.
ءيا، ايتپاقشى، ەجەلگى تەلە اۋلەتىنىڭ ءبىر جۇرناعى قىرعىز اراسىندا دا، تەلەس (توولەس) اتىمەن ساقتالعان. بۇگىندە ىشكىلىككە تىركەلەدى. بىراق بۇرناعى شەجىرەلەردە تولەس رۋى وڭ مەن سول عانا ەمەس، كەيىنىرەكتە قۇرالعان ىشكىلىكتىڭ ءوزىنىڭ ساناتىنا كىرمەيدى ەكەن. قىرعىز جۇرتىنا ءتىپتى بەرىدە، بالكىم، اقتابان-شۇبىرىندى زامانىنداعى الەيىم-تالەيىم كەزىندە قازاق تارابىنان باردى ما دەپ شامالاۋعا مۇمكىن.
تولەڭگىت
تولەڭگىت «تۇگەل تاريحتا» شىڭعىس حاننىڭ دارگەيىنە كەلتىرىلگەن قونىسى شالعاي تايپالاردىڭ قاتارىندا ايتىلادى. تاتار دالاسىنىڭ تەرىستىك سىرتىندا، ورماندى القاپتا تۇرادى، سوندىقتان دا «اعاش-ەلى» اتاناتىن قاۋىمعا جاتادى. بۇلاردىڭ تىرشىلىك كەبى ورتاق – نەگىزىنەن اڭشىلىق بولعانىمەن، تۇقىم-تەگى دە، تۇرمىس-سالتى دا ارقيلى دەپ جازعان ءراشيد-ءاد-دين. ال تولەڭگىتتىڭ تۇرىك ءناسىلدى ەكەنىن اتاپ كورسەتكەن.
تولەڭگىت (تەلەنگۋت، تەلەنگيت) – تۇرىك الەمىنىڭ شىعىس اتىرابىندا قالىپتاسقان ەجەلگى رۋلاردىڭ ءبىرى. ءتۇپ نەگىزى (تولانكو، دولانگە) عۇن جۇرتىنىڭ ءبىر اۋلەتى سانالاتىن، قىتاي دەرەكتەرىندە گاوگۇي اتالعان تەلە تايپا بىرلەستىگىنەن باستاۋ الادى. جاراقتى اسكەرى ءبىر تۇمەن، ياعني بۇكىل تولەڭگىت – 10 مىڭ شاڭىراق، 50 مىڭ جان شاماسىندا بولعان. عۇن ۇلىسىنا جالعاس ۇلى تۇرىك قاعاناتى كەزىندە توعىز-وعۇز قۇرامىنداعى سانى مول ءارى جاۋىنگەر، نەگىزگى رۋلاردىڭ قاتارىندا، تولى وزەنىنىڭ اڭعارىندا جاساپتى. الىپ مەملەكەت ەكىگە بولىنگەندە كوك تۇرىك – شىعىس قاعانات قۇرامىندا قالادى. بۇل كەزدە ۇلى دالانىڭ ورتالىق-شىعىسىنداعى زاپقان وزەنىنىڭ بويىندا قونىستانعان ەكەن. كوك تۇرىك ۇلىسى ىدىراعاننان سوڭعى قىرقىس، بۇلعاق زامانداردا سانى ازايىپ، قۋاتى دا كەمىپ، بايكول ماڭى، ساياننىڭ سىرتىنا قاراي ىعىسقانى بايقالادى. بۇل كەزدە اۋەلگى قۋاتتى قاۋىمنىڭ كەيبىر بۇتاق، بولشەكتەرى ۇلى دالا شەگىندە قالعان باسقا ءبىر ىرگەلى تايپالاردىڭ قۇرامىنا كىرگەنىن كورەمىز. ماسەلەن، ءراشيد-ءاد-ءديننىڭ كورسەتۋىنشە، ون اتا جالايىردىڭ ۇلكەن ءبىر تارماعى تولەڭگىت اتالادى.
دەربەس تولەڭگىت رۋى شىڭعىس حان ەكە ۇلىستى ۇيىستىرعاننان سوڭعى كەزەڭدە، ورمان حالىقتارى قاتارىندا باعىنىشقا تۇسەدى جانە شونەس، ادارقىن، تولەسپەن بىرگە، بارىن باستاعان تۇمەنگە قوسىلعان. ايتكەنمەن، سارتاۋىل، ءداشتى-قىپشاق، باتىس جورىقتارىنا قاتىستى ادەبيەتتە تولەڭگىت ەسىمى ۇشىراسپايدى. ءسىرا، بۇل زاماندا ەلەۋسىزگە جاقىن، شاعىن جۇرت بولعاندىقتان. التىن وردا مەن شاعاتاي ۇلىسىنان سوڭعى كوشپەندى وزبەك جانە نوعاي تايپالارىنىڭ ساناتىندا تاعى جوق. تەك ءسال كەيىنىرەك، التاي اتىرابىنان بوي كورسەتەدى. رەسەي تاريحىندا تەلەنگيت، تەلەنگەت دەپ جازىلاتىن بۇل جۇرت XVI عاسىردىڭ ورتا شەنىندە تەلەۋىت جانە ءوزارا تۋىستاس باسقا دا تۇرىك تەكتى رۋلارمەن بىرلەستىكتە ورىستار «بەلىە كالمىكي»، قازاقتار «قۇبا قالماق» اتاعان دەربەس تولەڭگىت ۇلىسىنىڭ تۋىن كوتەرەدى. ءجۇز ەلۋ جىلدان استام ۇزاق ۋاقىت بويى تەرىستىكتە رەسەي وكتەمدىگىنە، تۇستىكتە ويرات شاپقىنشىلىعىنا توتەپ بەرىپ، تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ تۇرىپتى. التاي توڭىرەگىندەگى تۇرىك تەكتىلەر اراسىندا «الا قايىڭنان كوپ تولەڭگىت» دەگەن ماتەل سول كەزدە شىقسا كەرەك. اقىرى، ۇزاققا سوزىلعان اۋىر سوعىستاردان وسى XVIII عاسىردىڭ سوڭىندا، ءدۇربىن-ويرات حاندىعىنا كىرىپتار بولعان «قۇبا قالماقتار» 1710 جىل شاماسىندا جوڭعاردىڭ ىشكى ايماقتارىنا كوشىرىلەدى دە، ارادا قىرىق بەس-ەلۋ جىل وتكەندە، ءمانجۋ-قىتاي شاپقىنشىلىعى كەزىندە ەل يەسى «قارا قالماقتارمەن» بىرگە قىرىلىپ كەتكەن.
ەجەلگى تولەڭگىت تايپاسىنىڭ ءوز اتىمەن ساقتالعان ازعانا جۇقاناسى بۇگىندە رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىنداعى تاۋلى-التاي اۆتونومياسى، التاي ايماعى مەن كەمەروۆو وبلىسىنىڭ شەگىندە جاسايدى، قۇرىپ بارا جاتقان شاعىن حالىقتار ساناتىندا. تولەڭگىتتىڭ كەزىندە التايدان ءدۇربىن-ويرات شەگىنە زورلىقپەن كوشىرىلىپ، ىستىق-كول توڭىرەگىنە قونىستانعان، بۇدان سوڭعى قىرعىننان قاقاس قالعان ءبىر تارماعى مۇندىز رۋى بۇگىندە قىرعىز حالقىنىڭ ەسەبىندە.
ال بۇدان باسقا، قازاقتا كەڭىنەن تارالعان تولەڭگىت تاعدىرى ءسال وزگەشەرەك. بۇل رۋ قازاق ورداسىندا حان جاساعى سانالعان. مىسىرداعى ماملۇكتەر سياقتى، نەگىزىنەن اسكەري قۇرىلىم، سونىمەن قاتار، تيەسىلى شارۋاشىلىعى بار. ءۇش ءجۇز قۇرامىنان تىسقارى قالۋى – قازاق ۇلىسىنا كەيىننەن كەلگەن سەبەپتى. ءبىزدىڭ بايىبىمىزشا، قارا قالماقپەن قاتار، قۇبا قالماقپەن دە كوپ سوعىسقان ەسىم حان زامانىندا الىستاعى التاي، بارابى، قۇلىندى دالالارىنان تۇتقىن ەمەس، ەرىكتى بودان رەتىندە كوشىرىلىپ اكەلىنگەن جۇرت. ەشكىمگە تاۋەلسىز، تەك حاندىق وكىمەتتىڭ عانا تىرەگى بولۋى سول سەبەپتى. «تورەنىڭ تولەڭگىتى» اتانىپ، ۇلكەن قۇرمەتتە بولعان جانە قاندى مايداندا ۇنەمى العى لەكتە شاپقان. قازاق ورداسى قۇلاعاننان سوڭعى داۋىردە تولەڭگىت سول تورە تۇقىمىمەن بىرگە توزدى. تەك قارقارالى دۋانىندا عانا جيىن وتىرعان قاۋىم ءبىر بولىس ەل بولىپتى.
البەتتە، ايتتىق، كەز كەلگەن رۋ – كۇردەلى قۇرىلىم، اۋەل باستاعى ۇيتقى توپتىڭ توڭىرەگىنە تۋىستاس، قونىستاس تاعى قانشاما جۇرتتىڭ توپتاسۋى ناتيجەسىندە قالىپتاسقان كاتەگوريا. سوندىقتان بۇگىنگى قازاقتاعى كەز كەلگەن رۋ سياقتى، تولەڭگىت تە ءوزىنىڭ الميساقتاعى بولمىسىن سول كۇيى ساقتاپ قالدى دەپ ايتۋعا بولمايدى. بىراق ءتۇپ نەگىزى – باعزىداعى تەگىنەن تىسقارى ەمەس.
ءراشيد-ءاد-دين شەجىرەسىندە تولەڭگىت اتالارى تاراتىلمايدى. جاڭا زامانداعى دەرەكتەر بويىنشا، التاي وڭىرىندەگى، وقشاۋ وتىرعان، ياعني ءوزىنىڭ اۋەلگى قالىبىنا جاقىن تولەڭگىت جۇرتىندا: مۇندۇس، تودوش، ىرعىت، كوبەك، ساعال، توعۇل، تونجون، ورساق دەگەن جانە قىپشاق، المات (ەجەلگى كەرەيدىڭ ءبىر بۇتاعىنان), نايمان، تولەس، مەركىت ەسىمدى تارماقتار بار ەكەن. بۇلاردىڭ باستاپقىسى – تولەڭگىتتىڭ وزىنە عانا ءتان دەپ شامالاساق، سوڭعىلارى – كەيىنگى جاڭقا-جارقادان قوسىلعان جۇرت دەۋگە ءتيىسپىز. ال قازاقتاعى تولەڭگىت: مامادايىر، قۇسشى، قالماق، دەيىت، تابىن، نايمان، جەمەت، قارا ەشكى، ۋاناس، جالاڭ، تاز، جولكە، وڭاجىت، بوران، تەلەۋ دەپ جىكتەلەدى. تالداپ تاراتۋ – بۇل كىتاپتىڭ مىندەتىنەن تىسقارى. تەك ءبىر عانا ءسوز – مۇنداعى «قالماق» – كادىمگى قالماق ەمەس، XV–XVI عاسىرلارداعى ءداشتى-قىپشاق كوشپەندىلەرى قۇرامىندا اتالاتىن رۋدىڭ ءبىر ۇشقىنى، نەمەسە اۋەلگى ءبىرتۇتاس تولەڭگىتپەن بىرگە كەلگەن اتتاس قاۋىم بولسا كەرەك. تولەڭگىت شەجىرەسىندە قالماق تابى جەلدەن دەگەن كىسىدەن تارايدى. بۇل جەلدەن جانە تابىن، تەلەۋ، تاز بەن جالاڭ التايداعى تولەڭگىت رۋىنىڭ ىشىندەگى كىشى اتالاردىڭ قاتارىندا سانالادى.
قازىرگى قازاقتاعى اتالى باسقا تايپالار سياقتى، تولەڭگىت رۋىنان شىققان تۇلعالار دا ەل ومىرىندە ەلەۋلى ءىز قالدىردى. ابىلاي حان زامانىنداعى قولباسى جانازار باتىر، XIX عاسىردىڭ العاشقى جارىمىندا وتكەن اقىن قىز جازىق، XIX–XX عاسىرلار شەگىندە جاساعان كۇيشى دينا نۇرپەيىسوۆا، XX عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمىندا اتاققا شىققان ماتەماتيك ورىنبەك جاۋتىكوۆ، قازاق ۇلت اسپاپتار وركەسترىن تۇرلەنتىپ، قايتا قۇرعان ديريجەر شامعون قاجىعاليەۆ، كلاسسيك جازۋشى تاكەن الىمقۇلوۆ، بەلگىلى ادەبيەت سىنشىسى زەينوللا سەرىكقاليەۆ وسى ەجەلگى جۇرتتان بولاتىن.
بايىت، توقاس
«قاستەرلى شەجىرەدە» 1207, قويان جىلى ەكە ۇلىس دارگەيىنە كەلتىرىلگەن شەتكەرى تايپالار قاتارىندا بايىت پەن توقاس اتالادى. ورماندى القاپ وڭىرىندە، كەم-كەمجۇت پەن ۇلى دالا ارالىعىندا قونىستانعان ەكەن. اتاقتى، ايبارلى بولماسا دا، تىم ەلەۋسىز قاۋىم ەمەس.
بەرىدەگى زەرتتەۋشىلەردىڭ بارلىعى دا بۇل بايىت (بايت) بەلگىلى باياۋىتتىڭ (باياۋت) ناق ءوزى، نەمەسە مەكەنى جىراق ءبىر بولشەگى دەپ بىلەدى. شىندىعىندا، كوپتەگەن تۇرىك رۋلارىنىڭ اتاۋىنا ءتان ورتاق ءتۇبىرى (باي، ياعني داۋلەتتى) دەمەسەك، بۇل ەكەۋى مۇلدە بوتەن، ەكى تاراپ قاۋىم. سول «قاستەرلى شەجىرەنىڭ» وزىندە باياۋىت پەن بايىت دەربەس اتالادى، جازىلۋ جوراسى دا ءار ءتۇرلى. سونداي-اق، التىن وردادان سوڭعى ءداشتى-قىپشاق رۋ-تايپالارىنىڭ اراسىندا دا بايىت (بايىس) پەن باياۋىت قاتار ءجۇر. ياعني، شىعۋ تەگى ۇيلەس ەكى باسقا رۋ.
ايتتىق، بەلگىلى. ەجەلگى ەتنونيمدەردىڭ كوبىندە ۇشىراساتىن -ت، -س جۇرناقتارى – كوپتىك، جيىنتىق بەلگىسى جانە بۇل ەكەۋى ءوزارا ماندەس. اتاۋ تۇلعامەن ساقتالۋى دا، رەتىنە قاراي ءتۇسىپ قالۋى دا ىقتيمال. سونىمەن قاتار، ءوزارا الماسۋى دا مۇمكىن ەكەن. بۇل رەتتە كەيىنگى زامانعا كوپتىك تۇلعاسىندا جەتكەن قيات، قوڭىرات، مەركىت، قورالاس اتاۋلارىمەن قاتار، جەكەلىك قالپىن جانە ساقتاعان كەرەي-كەرەيت، تەلە–تەلەس–تەلەۋىت ەتنونيمدەرىن مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى. وسىعان وراي ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز – التىن وردادان سوڭعى كەزەڭدە ءداشتى-قىپشاقتى جايلاعان بايىس رۋى – سول ەجەلگى بايىتتىڭ تىكەلەي جالعاسى بولىپ تابىلادى. بايىس (بايىت) ەجەلگى قىتاي دەرەكتەرىندە VI عاسىردان ماعلۇم، ايگىلى تەلە بىرلەستىگى قۇرامىنداعى بەلدى رۋلاردىڭ ءبىرى. جالعاس زامانداردا توزعىنداعان، سەلدىرەگەن. كەيىنگى تاريحتا بەدەرلى تاڭبا قالدىرماسا دا، ءىز-ءتۇزسىز جوعالماپتى، ۇرپاقتان ۇرپاق جالعاپ، ەجەلگى اتاۋىن ساقتاپ قالعانىن كورەمىز. جانە ءالى دە ءبىرشاما قاۋىم بولعانى بايقالادى. وسى قالپىندا نوعاي جانە قازاق حالىقتارىنىڭ قۇرامىنا قۇيىلىپتى. ءسىرا، سانى شەكتەۋلى، ازدىعىنان ەمەس، جيىنى كەم، ارقيلى ايماقتا، ۇلكەن رۋلار اراسىندا بىتىراي ورنالاسقان سەبەپتى، دەربەس قۇرىلىم بولا الماي، ەكىنشى، ءۇشىنشى بۋناقتاعى كىشى اتا رەتىندە ساناتقا قوسىلادى. اتاپ ايتقاندا: دۋلات جانىس ىشىندەگى، شاپىراشتى شىبىل ىشىندەگى، جالايىر شۋماناق، قوڭىرات كوتەنشى، جاستابان كەرەي مەن ۋاق-كەرەي ىشىندەگى بايىس، بالتا كەرەي ىشىندەگى بايىت; قارا-كەرەي قۇرامىنداعى ەڭ ءبىر تولىمدى تارماق تاعى دا بايىس اتانادى. جيناقتاپ كەلگەندە، قانشاما حالىق. ءبارى دە قازاق. جانە قىتاي تاريحناماسىندا بايسي دەپ اتالعان ەجەلگى ءبىر تايپامىزدىڭ عاسىرلار بويى ۇزىلمەي ساقتالعان ءناسىل جۇرناعى.
قوسىمشا تاعى ءبىر دەرەك – بايىتتىڭ ەسكى جۇرتتا قالعان ءبىر بۇتاعى (شاماسى بەس ءجۇز شاڭىراق) كەيىنىرەكتە ءدۇربىت-قالماق ەسەبىندە ءبىر ايماققا قاراپتى. الايدا، ءدۇربىت پەن بايىت (بايت) وزدەرىن ءبىر-بىرىنەن بوتەن سانايدى، بۇلاردىڭ رۋلىق تاڭبالارى دا بولەك دەپ اتاپ كورسەتكەن، وسى وڭىردەگى تۇرىك-موڭعول تايپالارى تۋرالى ءتورت تومدىق زەرتتەۋ جاساعان ورىس وقىمىستىسى گ.گرۋمم-گرجيمايلو وتكەن عاسىردىڭ باس كەزىندە. بۇل «بوتەندىكتىڭ» ءتۇپ تامىرى بايىتتىڭ ەجەلگى تۇرىكتىك تەگىندە جاتىر. بايىتتىڭ ءتۇر-تۇلعاسى دا دۇربىتتەن گورى ۇراڭقايعا (تىبا) جاقىن دەگەن گ.گرۋمم-گرجيمايلو. ايتسە دە، اقىرى قالماق بولىپ كەتكەن. ارقيلى جاعدايدا ءوز توبىنان ءبولىنىپ، جات ورتاعا تۇسكەن قاۋىمنىڭ كورەتىن كۇنى قاشاندا وسىنداي…
توقاس رۋىنىڭ جاي-جاپسارى دا بىزدەگى بايىت-بايىس ورايلاس. ارىداعى ءبىر دەرەك – اۋەلگى مەكەنى توقاس (تۇڭعىس) وزەنىنىڭ اڭعارى، رۋ اتاۋى دا سودان شىعىپتى. ەجەلگى عۇنداردىڭ ەرتەدە ءبولىنىپ قالعان ءبىر جۇرناعى دەگەن ماعلۇمات بار. ياعني، باعزىدان قالىپتاسقان اتالى جۇرت. ايتسە دە، مولىنان ءوسىپ-ونبەگەن. باتىس جورىقتارىنا قاتىستى بىزگە ماعلۇم ادەبيەتتەن اتى-ءجونى ۇشىراسپايدى. بىراق مۇلدە دەرەكسىز ەمەس. توقاس رۋىنىڭ كەيىنگى تاريحىن قازاق شەجىرەلەرىنەن تانىپ-بىلۋگە بولادى. بىتىراي شاشىلسا دا، جالپى قاراسىنى اجەپتاۋىر جۇرت. تاراتىپ ايتساق: قارا-كەرەي بايجىگىت ىشىندەگى توعاس، تەرىستاڭبالى نايمان ىشىندەگى اق توعاس، شومەكەيدىڭ ۇلكەن ءبىر تارماعى ءھام تابىن اراسىنداعى ەكى بۇتاق جانە ارعىن اتىعاي، ارعىن قارپىق، اداي سۇيىندىك قۇرامىنداعى توقا، اداي كەلىمبەردى، ءالىم كەتە، ارعىن قۋاندىق، سىرگەلى ەلباق، كەرەي تارىشى، نايمان ءتورتۋىل ىشىندەگى قارا توقا، ارعىن قۋاندىق ىشىندەگى سارى توقا، قاڭلى قۇرامىنداعى توقاي، بەرىش قۇرامىنداعى قارا توقاي…
ءتاڭىرىنىڭ قالاۋىمەن تاريح-تاعدىر ەجەلگى ءجۇز سان رۋدى شالقار دالاعا بۇرشاقشا شاشىپ جىبەرىپ، توبىمەن توعىستىرىپ، ابدەن ارالاستىرىپ بارىپ، قويىن-قونىشىن تولتىرا قايتادان جيناعان ەكەن! ارعى زامانداعى داڭقتى اتالاردىڭ تىكەلەي مۇراگەرى بولىپ تابىلاتىن قازاق حالقىنىڭ انا ءتىلىنىڭ بىرلىگى، ءتۇر-تۇلعاسىنىڭ ۇيلەستىگى، ادەت-عۇرپىنىڭ ورتاقتىعى جانە سوعان وراي وزىندىك مەنتاليتەت – وسى، ۇلتتىق ۇلىستار اياسىندا ۇيىسقان سان عاسىرلىق قالتقىسىز ارالاس، ۇرپاقتان ۇرپاققا وتكەن تۋىستىق جالعاستىق ناتيجەسى. بۇدان بۇرىن دا تالاي ايتقانبىز، تاعى دا قايتالايىق: الەم تاريحىندا ءدال قازاق سياقتى، ەجەلدەن-اق بەرىك قالىپتاسقان ءبىرتۇتاس حالىق نەكەن-ساياق، ءتىپتى، جوق دەسەك ارتىق ەمەس.
وسى تارماقتا ءسوز بولىپ وتىرعان ەجەلگى بايىت تايپاسىنىڭ تىكەلەي جالعاسى بولىپ تابىلاتىن، نايمان قارا-كەرەي قۇرامىنداعى بايىس رۋىنان XVIII عاسىردا جاساعان باتىر جىراۋ اقتامبەردى، ابىلاي حان زامانىنداعى اتاقتى قۋ داۋىستى قۇتتىباي، XIX عاسىرداعى ارۋاقتى اقىن دۋلات شىققان. ال تۇتاستىعى ساقتالماي، اعايىن جۇرت اراسىنا تارالىپ كەتكەن باسقا دا رۋلار سياقتى، باعزىداعى توعاستىڭ قازاقتاعى كەيىنگى تارماقتارىنان قانداي تۇلعالار شىققانىن تۇگەندەۋ قيىن جانە ماقسات تا ەمەس. ءبىزدىڭ قازاقتاعى ىرىلەردى سانامالاپ وتىرۋىمىز – الاشتى الالاۋ ەمەس، شىڭعىس حان زامانىنداعى بەلگىلى تۇرىك رۋلارىنىڭ كوپشىلىگى قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا ەنگەنىن، ياعني ءبىز – كىمدەردىڭ تىكەلەي مۇراگەرى ەكەنىمىزدى ايگىلەي، ناقتىلاي، بەكىتە ءتۇسۋ. ەندى توعاسقا قايتىپ ورالساق، ءبىز انىقتاعان جالعىز ەسىم – XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمىندا جاساعان، قازاقتىڭ وتكەنىن اڭساپ، كەيىنگى ۇرپاعىنا سىرلى، مۇڭدى جىرلار تاستاپ كەتكەن مۇرات اقىننىڭ ءوزى جەتىپ جاتىر، بەرىش ىشىندەگى قارا توقادان تارايدى.
باجيگيد
تەلەسپەن، بايىت، توقاس جانە سول قاتارداعى باسقا دا شاعىن رۋلارمەن ءبىر ۋاقىتتا، ءبىر ايماقتا ەكە ۇلىس دارگەيىنە كەلتىرىلگەن جۇرتتار قاتارىندا، «قاستەرلى شەجىرەدەن» باسقا ەشبىر دەرەكتەمەدە ۇشىراسپايتىن باجيگيد دەگەن رۋ بار. قىتاي جانە سول تاراپتاعى ىشكى موڭعول تاريحشىلارى «باجيگيد» – باشقۇرت اتاۋىنىڭ بۇرمالانعان نۇسقاسى دەپ بىلەدى. بۇل مۇلدە قيسىنسىز جاعداي. سوناۋ X عاسىردا ءداشتى-قىپشاقتى ارالاعان اتاقتى اراب ساياحاتشىسى يبن-فادلان باشقۇرت ەلىندە بولعان جانە بۇل جۇرتتىڭ ەدىل بويىنداعى بۇلعارلارمەن شەكتەسىپ جاتقانىن ايعاقتاعان. باشقۇرت حالقىنىڭ شىعۋ تەگىن زەرتتەپ، تولىمدى كىتاپ جازعان ر.كۇزەەۆ باشقۇرت ەتنونيمىنىڭ ءتۇپ توركىنىن وسى جۇرتتىڭ بايىرعى مەكەنى – باتىس-ءداشتى وڭىرىمەن بايلانىستىرادى. ونىڭ ۇستىنە، XIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمىندا شىڭعىس حان يمپەرياسىن باتىس شەگىنەن شىعىس شەگىنە دەيىن كوكتەي ءوتىپ، كەرى قايرىلعان، ەل جايى، جەر جايىنان قانشاما قۇندى ماعلۇمات بەرگەن ەۋروپالىق ەلشىلەر كارپيني مەن رۋبرۋك تا باشقۇرت (باسكارت) اتاۋىن باتىس ايماقپەن بايلانىستىرادى، ول كەزدە ماجار (ۆەنگر) جۇرتى قىپشاق، تاتار قاۋىمى تارابىنان «باشقىر» اتانعان ەكەن، بۇل جاعداي – ماجارلار اۋەلدە باشقۇرت دالاسىنان شىقتى دەگەن ۇعىمنان تۋىنداعان. باسكارت دەگەنىمىز – ەجەلگى ۆەنگرلەر، دەپ ايتقان بەنەديكت پولون. رۋبرۋكپەن كەزدەسكەن، ىلكىدە شىعىس تاراپتا بولعان ماجار موناحتارى ونداعى باشقۇرت پەن مۇنداعى ءبىز – ءبىر حالىقپىز، تىلدەرىمىز دە بىردەي دەگەن. (بۇگىنگى اتاۋلى باشقۇرتتىڭ تۇرىكتەنۋى – التىن وردا زامانى.) باعزىداعى اراب تاريحشىلارى دا ماجار جانە باشقىرت سوزدەرىن تەڭدەس، ماندەس ەتنونيم رەتىندە قولدانىپتى.
ءراشيد-ءاد-دين تاريحىندا دا «باشقىر» – ماجار ەسەبىندە كورىنەدى، ەندى ءبىر تۇستاعى، عۇلامانىڭ قىپشاقپەن قاتارلاستىرا ايتىلعان ءسوزى كەيىنگى باشقۇرتقا سايكەسكەنىمەن، وسى ورايداعى تۇپنۇسقا دەرەكتەردىڭ ەشقايسىسىندا شىعىس، ياعني ۇلى دالا شەگىنەن تەكتەس اتاۋ مۇلدە ۇشىراسپايدى. ءسوزىمىزدىڭ ءتۇيىنى – قايتكەندە دە ماناعى «باجيگيد» – باشقۇرت ەمەس، باسقا ءبىر جۇرت. ەندەشە، مۇنداي رۋ قازىر جوق، ساقتالماعان دەر ەدى بۇگىنگى باتىس، شىعىس تارابىنداعى ەڭ بىلگىر زەرتتەۋشىلەر. تەك ازعانا ءبىر كىلتيپان – سول اتاقتى وقىمىستىلاردىڭ ەشقايسىسى، ءتىپتى، ءبىز بۇگىندە اۋليەگە تاقاتىپ قويعان لەۆ گۋميلەۆتىڭ ءوزى قازاق تاريحىنا، تىم قۇرسا، قازاق حالقىن قۇراعان رۋ، تايپالار اتاۋىنا ءۇستىرت بولسا دا ۇڭىلمەگەن، بىلىمسىزدىكتەن ەمەس، تىم كوپ بىلگەننەن، ايرىقشا استامدىقتان: قۇدىرەتتى شىڭعىس حانعا بەيشارا قازاقتىڭ قانداي قاتىسى بار دەپ ويلايدى عوي، ءتىپتى، بۇل تاراپتا ەشتەڭە ويلامايدى. ال ءبىز ارتىق اقىلىمىزدان ەمەس، امالسىز تۋمىسىمىزدان بۇل كىلتيپاننىڭ شەشىمىن ارىداعى الىمى كەڭ ورىس وقىمىستىسى ن.اريستوۆتىڭ كومەگىمەن، ول دا ورىس، بىلگىر عالىم گ.گرۋمم-گرجيمايلونىڭ قوستاۋىمەن، وپ-وڭاي تاپتىق. «قاستەرلى شەجىرەدە» قىتاي يەروگليفتەرىمەن «باجيگيد» دەپ تاڭبالانعان، ال ەسكىلىكتى قىتاي دەرەكتەرىندە «با-چجي-گي» دەپ جازىلعان رۋ اتاۋىنىڭ ناقتى نۇسقاسى – بايجىگىت، كادىمگى ءوزىمىزدىڭ… بايجىگىت ەكەن! اتاپ ايتقاندا، نايمان تولەگەتەيدىڭ ءبىر تارماعى.
بۇل بايجىگىت، ءداستۇرلى شەجىرە بويىنشا، قىزدان تۋعان، ياعني «كىرمە». قازاقتاعى نايمان تايپا بىرلەستىگىنە كەيىننەن قوسىلعان باسقا ءبىر اتانىڭ بالاسى دەگەن ءسوز. ال الگى شەجىرە بويىنشا، جاڭاعى ماقتا قىزدىڭ ۇلكەن اكەسى ەسەپتەلەتىن بايىستىڭ ءوزى، ناقتىلاپ ايتساق، بايىس رۋى… باياعى بايىت بولىپ شىعادى، ەكەۋى دە «باي» سوزىنە ارقيلى تۇلعاداعى كوپشە جۇرناق (-س، -ت) جالعانعان ءبىر اتاۋ. بۇل، وزىمىزگە ناقتى تيەسىلى بايىستىڭ ارعىسى ەمەس، بەرگىسىن عانا قازا باستاساق، بار ۇرپاعى «كىرمە» بولىپ كەتەدى ەكەن. ماسەلەن، بايىستىڭ ءبىر تارماعى قىرجى – وسى ەسىمدى قىزىنىڭ اتىمەن اتالعان، تاعى ءبىر ءاپسانا بويىنشا قىز ەمەس، كەلىن، بىراق ەل بيلەگەن ادىلدىگى، جۇرتتان اسقان اقىل، پاراساتىنا وراي، بۇل تارماق ايەل اتىنا كوشكەن; قايتكەندە دە، اتالىق ەمەس، انالىق رۋ. بۇدان ءارى تۇگەندەسەك، بولاتشى بار، تۇما بار، اباقتى بار. اباقتىمىز – كەرەيدىڭ ءبىر جاڭقاسى، تۇما – باياعى تۇمات اۋلەتى، ال بولاتشى – شىڭعىس حان ورداسى توڭىرەگىندە جاڭادان قۇرىلعان، ارقايسىسى ارقيلى مىندەت اتقارعان تورعاۋىت، تاما، قۇسشى، كونشى قاتارلاس قاۋىم، اسكەر جاراعىن ازىرلەۋشى ۇستالار اۋلەتىنىڭ ۋاقىت وزا كەلە جاڭا رۋعا اينالعان ءبىر كورىنىسى. ارينە، اۋەل باستا بايجىگىت تە، بولاتشى مەن تۇما دا بايىتتان بولەك، دەربەس اتالار، بىراق ارىدا التىن وردا، كەيىندە قازاق ورداسى قۇرامىندا قاۋىمداسۋ كەزەڭىندە تاعدىرلاس، ەڭ باستىسى – قونىسى ورايلاس ۇساق رۋلار، ءسىرا، قاراسىنى كوبىرەك بايىت (بايىس) رۋىنىڭ توڭىرەگىنە توپتاسقان دا، ءبىر اتانىڭ بالاسى – كورنەكى قاۋىم رەتىندە ىرگەلى نايمان تايپاسىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن. تۇپتەپ كەلسەك، وسى بايىستىڭ ءوزى ۇلكەن رۋلىق قۇرىلىم قارا-كەرەيگە تيەسىلى، ال قارا-كەرەي – باعزىدا، اۋمالى-توكپەلى زامان ورايى، ارقيلى احۋال – حالىقتار كوشى، ۇلىس، تايپا ىشىندەگى بۇلعاق، ۇلى دالاداعى قىستالاڭ ناتيجەسىندە وردالى كەرەيدەن اجىراپ، اعايىنداس قالىڭ نايمانعا بارىپ قوسىلعان جۇرت… بۇل، – جوعارىدا دا ايتتىق، كەيىن دە تالاي مارتە الدىمىزدان شىعادى، – قالىپتى جاعداي جانە كەز كەلگەن رۋلىق، تايپالىق قۇرىلىمعا ءتان، جالپىعا ورتاق زاڭدىلىق. ايتپاقشى، سىرگەلى رۋىنىڭ جانە شومەكەي رۋىنىڭ جانە اشامايلى كەرەي سيبان تابىنىڭ بايجىگىت اتالاتىن تارماقتارى دا سول ەجەلگى اۋلەتتىڭ ارىدا اجىراپ قالعان ءبىر بولشەكتەرى بولىپ تابىلادى.
XVIII عاسىرداعى قازاقتىڭ باس باتىرى، دارابوز قولباسى قابانباي وسى بايجىگىت – نايمان قارا-كەرەي قۇرامىنا ەنگەن اتالى جۇرت اراسىنان شىققان.
تاس
«قاستەرلى شەجىرەنىڭ» ايتۋىنشا، تاس رۋى بايىت، تەلەس، باجيگيد رۋلارىمەن قونىستاس جانە ءبىر مەزگىلدە ەكە ۇلىسقا باعىنىشقا كەلتىرىلگەن ەكەن. قىتاي تاريحشىلارى رۋ اتاۋى ۇبسى كولىنە قۇياتىن تاس وزەنىنىڭ اتاۋىنان تۋىنداعان دەپ بىلەدى. ۇبسى كولى (ۋۆس-نۇر) بۇگىنگى موڭعول ۇلىسىنىڭ تەرىستىك-باتىسى، ۋۆس ايماعىندا، ال ءتاس (تەس-كەم) وزەنىنىڭ ارناسى نەگىزىنەن رەسەيدىڭ تۋۆا اۆتونومياسىنىڭ شەگىندە. تاس رۋىنىڭ ارىداعى بولمىسى تۋرالى بار دەرەك وسى عانا. باتىس جورىقتارى، ءتورت ۇلىس زامانىنا قاتىستى ادەبيەتتەن ناقتى ەشقانداي دەرەك ۇشىراتا المايمىز. بىراق اسكەر قىزمەتىندە دە، بەيبىت تىرشىلىك كەبىندە دە وزىمەن تۇرعىلاس، تۋىستاس تولەس، تولەڭگىت رۋلارىمەن جاعدايلاس، تاعدىرلاس بولعانى انىق. جانە ۇرپاققا ۇرپاق جالعانىپ، ءتۇپ تامىرى ۇزىلمەگەنىن كورەمىز. رەسەيدىڭ تاۋلى-التاي ايماعىندا تۇراتىن تۇرىك تايپالارىنىڭ ەجەلگى تاريحىن جانە ەتنوگەنەزىن زەرتتەگەن ل.پوتاپوۆ تاس (تاستار) رۋى وسىنداعى قۇماندى جۇرتىنىڭ قۇرامىنداعى ءبىر سۇيەك رەتىندە ساقتالعانىن كۋالاندىرادى. ودان بۇرىن، ارعى عاسىردا ورتالىق ازياداعى بارشا تۇرىك حالىقتارىنىڭ ەتنيكالىق قۇرىلىمى جانە شىعۋ تەگىن ايعاقتاعان اتاقتى ورىس عالىمى ن.اريستوۆ ەجەلگى تاس رۋىن قازاق بايۇلى تايپاسىنىڭ قۇرامىنداعى تازدار رۋىمەن شەنەستىرگەن ەدى. ال باشقۇرت حالقىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى بايىپتى زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن، كوپتەگەن عىلىمي ەڭبەك، سونىڭ ءبارىنىڭ جيناقتى كورىنىسى رەتىندە ۇلكەن مونوگرافيالىق كىتاپ شىعارعان ر.كۇزەەۆ تاس رۋى تاز (تازدار) اتاۋىمەن قازاق، قىرعىز، باشقۇرت، نوعاي، وزبەك، تۇركمەن حالىقتارىنىڭ قۇرامىنا ەنگەندىگىن ايتادى.
بۇل رەتتە، ەجەلگى تاز اۋلەتىنىڭ قازاقتاعى جالعاسى ەلەۋسىز، شاعىن اتا ەمەس، كەڭىنەن قانات جايعان ىرگەلى رۋعا اينالعانىن كورەمىز. بىردەن كوزگە شالىناتىن، بايۇلى تايپا بىرلەستىگىنىڭ قۇرامىنداعى تاز – اتالاس ۇلكەن قاۋىمنىڭ دەربەس، شاعىن بولشەگى عانا. قازاق شەجىرەسىنە زەردەلەي ۇڭىلسەك، تاز – جالپى تۇرعىسىنان العاندا، ۇزىن سانى وتە مول، جانە جاپپاي تاراعان تايپا ەكەندىگىن كورەمىز. باجايلاپ، تەرىپ ايتقاندا، تاز (تازدار) قابيلاسىنىڭ اتاۋلى ناسىلدەرى: ارعىن قاراكەسەكتىڭ ەڭ ءبىر تولىمدى تارماعى تاز رۋى (كارسون، كەرنەي، شانشار، ت.ب. اتالار وسى توپتا), قوڭىرات تايپاسىنىڭ جەتىمدەر تابىنا تيەسىلى تازدار، سارى ءۇيسىن قالشا ىشىندەگى، ويسىل سىرگەلى ىشىندەگى تازدار، جالايىر شۋماناقتىڭ ءبىر سالاسى تاز، دۋلات شىمىر تەمىربولات تاز، ىستى مەن وشاقتى ىشىندەگى تاز، البان قۇرامىنداعى، جەتىرۋ كەرەيت پەن تاما رۋلارىنداعى تاز، باعانالى نايمانعا قاراستى اقتاز، قىزىلتاز، بۋرا نايمانعا تيەسىلى اقتاس، قاراتاس، اداي قۇدايكە ىشىندەگى تاس…
وسى، ەجەلگى تاز رۋىنا قاتىستى، شەكتەۋلى دەرەكتىڭ وزىنەن-اق قازاق حالقىنىڭ اتام زامانداردىڭ وزىندە ارالاسىپ، الماسىپ، قايتادان تۇزىلگەن ەتنيكالىق قۇرىلىمنىڭ سىن-سىپاتى، ۇلاڭعايىر، جالپاق كەڭىستىكتەگى قازاق اتاۋلىنىڭ ءتىلىنىڭ بىرلىگى، تۇرمىس-سالتىنىڭ ورتاقتىعى قالاي قالىپتاسقانى، ءبىرتۇتاس ۇلت رەتىندە بەرىك ۇجىمداسۋ سەبەبى ايقىن اڭعارىلسا كەرەك. تۇپتەپ كەلگەندە، ءبىزدىڭ ەتنيكالىق تاريحىمىز – ۇلتتىق ۇيىسۋ تاريحىنىڭ ەڭ نەگىزگى تياناق-تۇرعىسى بولعانىن كورەمىز.
قازاق قاۋىمىنداعى، ەجەلگى تاس تايپاسىنا تىكەلەي قاتىستى اتاقتى تۇلعالار: ارعىن قاراكەسەك قۇرامىنداعى تاز رۋىنان شىققان، XVIII عاسىرداعى مەملەكەت قايراتكەرى قاز داۋىستى قازىبەك، XIX عاسىردا جاساعان ايگىلى كۇيشى تاتتىمبەت، XX عاسىردىڭ باسىنداعى بەلگىلى سازگەر ءمادي، كىشى ءجۇز قۇرامىنداعى تاز رۋىنان شىققان، XIX عاسىردا جاساعان اقىن، سازگەر بالا وراز; بۇگىنگى زامان باتىرى، قازاقتىڭ العاشقى عارىشكەر ۇشقىشى توقتار اۋباكىروۆ.
قۇرىقان
قۇرىقان – ەجەلگى تەلە تايپا بىرلەستىگىنىڭ قۇرامىندا اتالاتىن (قىتاي دەرەكتەرىندە «گۋليگان»), تۇرىك ناسىلىندەگى ەڭ كونە رۋلاردىڭ ءبىرى. العاش تاڭباعا ءتۇسۋى – VI عاسىر شاماسى. سول زاماننىڭ وزىندە قاناتىن كەڭىنەن جايىپ، بايكولدىڭ سىرتىنا ءوتىپ، ءتۇن تۇنەگى، تەرىستىك شەكتەگى ۇلى تەڭىزگە (مۇزدى مۇحيتقا) دەيىن جەتىپتى. تاڭ پاتشالىعى داۋىرىندەگى (618–907) تاريحناما سونداي كۋالىك بەرگەن. تۇرقى بيىك، تۇرعىسى زور، نەشە ءجۇز شاقىرىم شاپسا تالمايتىن تۇيە مويىن ارعىماق اتتار وسىرەدى، جاراقتى، جاۋىنگەر بەس مىڭ اسكەرى بار دەيدى. تەمىر قورىتقان، ەگىنشىلىك ءجونىن بىلگەن. ارنايى ەلشىلەرى يمپەريا استاناسىندا قۇرمەتپەن قابىلدانعان ەكەن. بۇل اتاۋلى جۇرتتىڭ تەرىستىك تاراپتاعى توبى قالعان تۇرىك قاۋىمىنان وقشاۋلانىپ كەتەدى دە، تۇستىك قۇرىقاندار ۇلى دالانىڭ سىرتى، ورماندى القاپ شەگىندە تۇراقتاپ قالادى. سول قالپىندا ۇلى تۇرىك قاعاناتىنىڭ قۇرامىنا ەنىپتى. تۇرىك ۇلىسى سولتۇستىك تاراپتاعى ەكسپانسيا جانە قورعانىس ءھام ورمان حالىقتارىمەن الىس-بەرىس قاتىناس، نەگىزىنەن ۇلپا تەرى سالىعى مەن ءتيىمدى ساۋدا ءجونىن وسى قۇرىقان رۋىنا مىندەتتەيدى. بۇل تاراپتاعى قۇرىقاننىڭ قاراسىنى تىم كوپ بولماسا كەرەك، تۇرىك قاعاندارى ارنايى اسكەر جاساقتاپ، ەل شەتىنە جانە قوندىرادى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر قۇرىقان اتاۋىنىڭ ماعناسى وسى شەكارالىق قىزمەتكە وراي، قورۋشى، كۇزەتشى، اسكەري قورىق (تۇراق، بەكىنىس) سوزىنەن تۋىنداعان دەپ سانايدى. بەرگى تاريحتان ماعلۇم قۇرىقان، نەمەسە ءۇش-قۇرىقان تايپاسى وسى شەكارا جاساقشىلارىنىڭ كەيىنگى ۇرپاعى كورىنەدى. اۋەلدە تازا تۇرىك قوسىنى بولعان قاراۋىل جاساعى ءوز قۇرامىنا جەرگىلىكتى جانە كورشى، ءار تەكتى تايپالار وكىلىن قابىلدايدى جانە ۋاقىت وزا كەلە، ەجەلگى تۇرىك داۋىرىنەن سوڭ تاۋەلسىز، دەربەس رۋ رەتىندە ءومىر كەشە باستايدى. بۇل زامانداردا قۇرىقاندار تەرىستىك-شىعىستا بارعۇجىن-توقىم ولكەسى، تۇستىك-شىعىستا سەلەڭگى وزەنى، باتىستا – اڭقارا وزەنىنىڭ ورتا اعىسىمەن شەكتەلەتىن، بايكولدى اينالا كومكەرگەن ءۇشبۇرىش – قىراتتى، ورماندى القاپتا قونىستانعان ەكەن. شىڭعىس حان تۋ كوتەرەر قارساڭدا تەرىستىك قۇرىقاندار ودان ارمەن ۇزاپ، ال تۇستىك بەتتەگى جۇرتى نەگىزىنەن سەلەڭگى بويىندا وتىرسا كەرەك. نەگىزگى كاسىبى اڭشىلىق بولعان، ونىڭ ىشىندە تەرىسى باعالى اڭداردى اۋلاۋ. كورشى جۇرتتارمەن ارا قاتىناس تا وسى تاراپتاعى ايىرباس ساۋدا ارقىلى ورناپتى. بۇل كەزدە قۇرىقان ەسىمى شىعىستاعى قىتايعا عانا ەمەس، باتىستاعى مۇسىلمانعا دا ماعلۇم بولعان. XII عاسىردا جاساعان تاريحشى تاحير مارۆازي «كۋري» دەپ جازادى.
قۇرىقان – تۇرىك الەمىنىڭ شەگىندەگى ەركىن ءارى جاۋىنگەر تايپا بولعان. شىڭعىس حان تايجۋىتتارمەن سوعىسقا اسكەر جيناعاندا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ جەتەدى. كەيىندە باتىس تاراپقا قوزعالعان جۇرت ىشىندە اتالمايدى. بەرگى اۋلەتى بۇگىنگى ساقا (ياكۋت) حالقىن قۇراعان نەگىزگى قاۋىم بولدى جانە بۋريات حالقىنىڭ قۇرامىنا دا كىرىككەن دەپ ەسەپتەلەدى.
قاپقاناس، قاڭقاس، ۋىس
جوشىنىڭ كەم-كەمجۇت جورىعى كەزىندە باعىنىشقا كەلتىرىلگەن شالعاي رۋلار قاتارىندا قاپقاناس پەن قاڭقاس اتالادى. «يۋان شي» بۇلارعا تەتە ۋىس (ۋس، ۋسۋحان) رۋىن كورسەتكەن. ۇشەۋى دە تۇرىك تەكتى قاۋىم.
ىشكى موڭعول تاريحشىسى سايشيال قىتاي دەرەكتەرىنە سىلتەمە جاساي وتىرىپ، قاڭقاس ەتنونيمىن تاۋ اتىنان شىعارادى، بۇل رۋ قاڭعايدىڭ تەرىستىك بەتىندە قونىستانعان دەيدى. مۇنداي تۇسپال ءراشيد-ءاد-دين شەجىرەسىنە، 1207 جىلعى جورىق ورايىنا قايشى كەلەدى. البەتتە، قىتاي تاريحناماسى قاڭقاستى «جابايى تاتار» توبىنا جاتقىزعاندا، قاڭعايدىڭ تۋرا وزىنە ەمەس، ودان ارعى، الىس وڭىرگە نۇسقاسا كەرەك. شىندىعىندا، رۋ ەسىمى «قاڭعا» – اربا» سوزىنەن تۋىندايدى، ياعني اربالى جۇرت. مينۋسى ويپاتىمەن شەكتەس دالالىق ايماقتا جاساعان. كەيىنگى اۋلەتى حاقاس جانە تىبا حالىقتارىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن دەپ كاۋلاندىرادى ءسىبىر تاريحىنىڭ بىلگىرى ل.قىزلاسوۆ. اۋەلدەن-اق شاعىن جۇرت قاڭقاس تۋرالى بار دەرەك وسىمەن شەكتەلەدى.
ۋىس رۋى كەم-داريانىڭ ارعى بەتى، باتىس ساياندا جاساپتى. رۋ ەسىمى ەنيسەيگە وڭ قاباقتان قۇياتىن ۋس وزەنىنىڭ اتىنان تۋىنداسا كەرەك. نەگىزگى كاسىبى مال شارۋاشىلىعى بولعان – قوي، سيىر، جىلقى ءوسىرىپتى. قىتاي دەرەكتەرىنىڭ ايتۋىنشا، ۋىس جۇرتى ءاربىر جىلى التىنشى ايدىڭ باسىندا اق بوز اتتى قۇربانعا شالىپ، قوي، وگىز سويىپ، جاپپاي سۋعا ءتۇسىپ، وزدەرىنىڭ تۇپكى باباسىن تۋعىزعان وزەن رۋحىنا ارنالعان مەرەكە جاسايدى ەكەن. تىرشىلىك-تۇرمىستا ۇلكەن ورىن العان مال سۇمەسىمەن قاتار، بيە ساۋعان، قىمىز ىشكەن. ۇلپا تۇكتى باعالى اڭداردى اۋلاۋعا ماشىقتانعان. قايدۋ مەن قۇبىلاي اراسىنداعى ۇزاق مايداندا باتىستاعى تۇرىك جۇرتىن جاقتايدى. اقىرى، قۇبىلايدىڭ قىپشاق قولباسشىسى تۇتۇقا بۇكىل كەم-كەمجۇت ولكەسىن قايىرا جاۋلاعاننان سوڭ، 1293 جىلى ۋىس رۋىنىڭ باسىم كوپشىلىگى مانچجۋريا تارابىنا كوشىرىلەدى. كەيىنگى ۇرپاعى موڭعولدانىپ كەتكەن.
قاپقاناس رۋى الىس-جاقىن بارلىق جۇرتتان وقشاۋ، دەربەس كۇن كەشىپتى. قۇتتى قونىسى – ۋىستاردىڭ شىعىس تارابى، بيىك تاۋ اراسىنداعى بىتەۋ اڭعار ەكەن. توڭىرەگى تۇگەل جابىق، تەك شىعار اۋزىندا عانا ەكى تارماق، شاتقالدى، قيىن اسۋ بولسا كەرەك. سىرتقى جاۋدان قورعانىسقا قولايلى، ىشكى ايماعى وزەن-سۋلى، ورمان-توعايلى، اڭى، قۇسى مول، وزگەشە ءوڭىر ەكەن. بۇگىنگى زەرتتەۋشىلەر تىبا جەرىندەگى تودجى قازانشۇڭقىرى دەپ شامالايدى. بي-كەم مەن كا-كەم (ۇلكەن ەنيسەي، كىشى ەنيسەي) وزەندەرى توعىسقان ءۇشبۇرىش، شۇرايلى، بايتاق القاپ. راسىندا دا توڭىرەگى تۇگەل تۇيىق، سىرتقا قاتىناس وزەن اڭعارىن بويلاعان قيا شاتقال ارقىلى عانا. وسى، تۇرىق-ءبىتىمى قاپقا ۇقساعان ەرەكشە قونىس سىپاتىنا وراي، ونى مەكەندەگەن حالىق تا قاپ جۇرتى – قاپقاناس اتانعان كورىنەدى. بۇل – قىتاي-ىشكى موڭعول زەرتتەۋشىلەرىنىڭ بايىبى. كەيىنگى حاقاس-تىبا تاريحشىسى ل.قىزلاسوۆتىڭ پىكىرى ءسال باسقاشا. رۋ اتاۋى قاپقان (قاقپان) سوزىنەن شىققان دەيدى. بۇل جەر شىنىندا دا، سىرتتاعى جۇرت ءۇشىن قاقپان سياقتى، جاۋ الماس بەكىنىس، بارعاننان قايتقان قيىن، ءتىپتى، جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ ءوزىنىڭ تىسقارى توڭىرەككە ءجۇرىپ-تۇرۋى اجەپتاۋىر ماشاقات بولعان. سىرتپەن قاتىناس تەك جازدىڭ ءۇش ايىندا عانا مۇمكىن ەكەن. وسىنداي وزگەشە ءوڭىر.
قاپقاناس جۇرتىنىڭ نەگىزگى كاسىبى – اڭشىلىق بولسا كەرەك. مال دەگەندە بوز بۇعى ءوسىرىپتى. ەتىن جەيدى، ءسۇتىن ىشەدى، ءمىنىس جانە كۇش كولىگى دە وسى بۇعى. باسقا تۇلىك جوققا ءتان. جەر ۇيلەردە، اعاش قابىعىمەن جابىلعان كۇركە، لاشىقتاردا تۇرادى. قىستىگۇنى اياقتارىنا شاڭعى بايلاپ جۇرگەن، اڭشىلىقتىڭ ەڭ ءتۇسىمدى ۋاقىتى دا وسى قىس كەزى ءتارىزدى. جازدا سامىرسىن جاڭعاعىن جينايدى، ارقيلى ءتاتتى تامىر قازادى، جەمدىك وسىمدىكتەر تەرەدى. قايتكەندە دە دەربەس تىرشىلىگى بار، وقشاۋ قاۋىم.
وسى الىس جۇرتتىڭ ءوزى اقىر تۇبىندە شىڭعىس حاننىڭ قۇرىعىنان قۇتىلا الماپتى. اۋەلدە باسقا دا كورشىلەس كەم-كەمجۇت جانە ورمان تايپالارى قاتارىندا ەكە ۇلىستىڭ بوداندىعىن قابىلدايدى. بىراق ارادا ون جىل وتكەندە، شىڭعىس حاننىڭ شۇرجەن جورىعى كەزىندە التاي-سايان وڭىرىندەگى تۇمات، قىرعىز جۇرتتارىنا جالعاس كوتەرىلىسكە شىعادى. قايتادان، بۇل جولى قارۋدىڭ كۇشىمەن باعىندىرىلعان قاپقاناس رۋىنىڭ حالقىن ءار تاراپتاعى باسقا تايپالاردىڭ ىشىنە تاراتىپ جىبەرىپتى. كەيىنگى، اتىن ساقتاعان ازدى-كوپتى ۇرپاعى يۋان ءداۋىرى، XIV عاسىردىڭ باس كەزىندە مانچجۋريا ولكەسىنە كوشىرىلگەن ەكەن. بۇدان سوڭعى جۇراعاتى، البەتتە، ىشكى ايماقتاعى موڭعول حالقىنىڭ قۇرامىندا جۇتىلىپ كەتكەن.
بەكرىن، تارعۇت
ءراشيد-ءاد-دين باس بيلىگى بولعان دەربەس جۇرتتار قاتارىندا بەكرىن (بەكرين، مەكرين) تايپاسىن اتايدى. شىعىس تۇركستان شەگىندە، بيىك تاۋلى ايماقتا جاسايدى ەكەن. قۇزدا جۇرەدى، تاس-قياعا ورمەلەپ ۇيرەنگەن دەيدى. دالا تايپالارىنىڭ ەشقايسىسىمەن تۋىسپايدى. سىڭايىنا قاراعاندا، بۇل بەكرىن – شىعىس تيان-شان، بالكىم، ءتىپتى، پامير جۇرتى. يران-سوعدى تەكتى دەپ تۇسپالداۋعا مۇمكىن. شىڭعىس حانعا باعىنىش ءبىلدىرىپ، عۇزىرىندا بولدى دەپ كورسەتەدى «تۇگەل تاريح». بۇل، ءسىرا، جەبە-نوياننىڭ قارا-قىتاي پاتشالىعىن تالقانداپ، كۇشلىك گورحاندى قۋىپ، باداقشانعا دەيىن بارىپ قايتقان جەتىسۋ جورىعىنىڭ تۇسى، ياعني 1217–1218 جىلدار مولشەرى. بەكرىن رۋىنىڭ جالپى قاراسىنى تىم كوپ ەمەس، كەلىپ قوسىلعان جاساق اسكەرى ءبىر مىڭ عانا ەكەن. باسشى ءامىرىنىڭ ەسىمى – دجينانچ، بۇل – ينانىش اتاۋىنىڭ ديالەكتىلىك نۇسقاسى ءتارىزدى دەپ كورسەتەدى كەيبىر زەرتتەۋشىلەر. سوعان وراي بەكرىن – تۇرىك تايپاسى بولۋى دا ىقتيمال.
تارعۇت رۋى تۋرالى ساقتالعان دەرەك بۇدان دا تاپشى. ءراشيد-ءاد-دين بيلىكتەگى قاعاننىڭ ء(سىرا، قۇبىلاي) اتىنان يرانعا وسى تاپتان شىققان تارعۋداي دەگەن بەكتىڭ كەلگەنىن دايەكتەۋمەن عانا شەكتەلىپتى. رۋ جايىندا، وسى رۋدان شىققان باسقا دا امىرلەر جايىندا ماعلۇمات جوق دەيدى. الايدا، تارعۇت ءوز كەزىندە تىم ەلەۋسىز قاۋىم بولماعان ءتارىزدى. “قاستەرلى شەجىرە” تارعۇت بەكتەرىنىڭ تەمۋجىندى حان كوتەرگەن اۋەلگى قۇرىلتايعا قاتىسقانىن ايتادى. التىن وردا مەن شاعاتايدان سوڭعى كوشپەندى تايپالار قاتارىندا اتالاتىن تارعىل رۋى دا، البەتتە، وسى تارعۇت دەپ ءبىلۋ كەرەك. تارعۇت رۋىنىڭ ەڭ سوڭعى ءبىر جۇقاناسى موڭعوليا، قوبدا ايماعىنداعى ءدۇربىت اراسىندا ساقتالىپتى. سونداي-اق، التايداعى تۋبالار جانە تەلەۋىت ىشىندە ەلەس بەرەدى.
ال بەكرىن ارعى، التىن وردا زامانىندا بوي كورسەتەدى. تاريحي دەرەكتەردە باحرين دەپ جازىلعان (تاڭبالانۋى ۇقساس بارىن ءوز الدىنا). ءسىرا، ناقتى دىبىستالۋى – “بەكرىنمەن” ارالىقتا – ءباhرين بولسا كەرەك. ءباhرين-بەكرىن ءحV–حVى عاسىرلاردا كوشپەندى ءداشتى-قىپشاق تايپالارىنىڭ قاتارىندا الدەنەشە مارتە اتالادى. كەيىنگى وزبەك حالقىنىڭ قۇرامىنداعى بەحرين مەن قىرعىزدىڭ وڭ قاناتىنداعى باارىن دا سول ەجەلگى بەكرىن رۋىنىڭ جۇراعاتى بولۋعا ءتيىس.
ۇيعىر
ەجەلگى ۇيعىر (حۋيحو، حويحۋ) قاۋىمى العاش رەت ءۇى عاسىرداعى قىتاي دەرەكتەرىندە، تەلە تايپا بىرلەستىگىن قۇراعان رۋلار قاتارىندا اتالادى. تۋىستاس تۇرىك رۋلارىمەن قاناتتاسا كوشىپ، سەلەڭگى اڭعارىن جايلاپتى. بۇدان سوڭعى كەزەڭدە توعىز-وعۇز وداعىنىڭ قۇرامىندا تۇرىك قاعاناتىنا ەنەدى. 630 جىلى، قىتاي تاڭ يمپەرياسىنىڭ تەگەۋرىنىمەن العاشقى قاعانات ىدىراعاننان كەيىنگى داۋىردە توعىز-وعۇز بىرلەستىگى ورحۇن جانە تولى ايماعىندا دەربەس ۇلىس تۋىن كوتەرەدى، بۇل، وزدەرىن ەجەلگى تۇرىك ەلىنىڭ جالعاس مۇراگەرى ساناعان جاڭا قاعانات قىرىق جىلداي ۋاقىت بويى، ورتالىق يمپەريامەن جاعالاستا ءوز ەركىندىگىن ساقتاپ تۇرىپتى. سودان سوڭ، قايتا كوتەرىلگەن ەكىنشى تۇرىك قاعاناتىمەن سوعىستا جەڭىلىس تاۋىپ، بۇرىنعى ۇيىرىنە قوسىلادى. ايتسە دە، ىشكى الالىق باسىلماپتى. اقىرى، 744 جىلى، بۇل كەزدە ون-ۇيعىر تايپاسى باستاعان توعىز-وعۇز وداعى بايىرعى كوك تۇرىك اشەن (اشينا) اۋلەتىن قۇلاتىپ، جاڭا، ۇيعىر-تۇرىك قاعاناتىنىڭ نەگىزىن سالادى. ون-ۇيعىر تايپاسى (قىتاي دەرەكتەمەلەرى بويىنشا: حويحۋ، يولوگە، حۋدۋگە، كيۋيلوۋ، موكەسيگە، اۋچجاي، گەسا، حۋۆىنسو، يوۆۋگە، حاسەۆۋ رۋلارى) ۇلى دالاداعى جەتەكشى ورىنعا شىعىپتى. اۋەلگى الاۋىزدىقتىڭ اياۋسىز قانتوگىسكە ۇلاسۋى – بيلىككە تالاستا عانا جاتپاعان. ءناسىل-تەگى ءبىر بولا تۇرا، ون-ۇيعىر ءوزىن قالعان قارىنداس قاۋىمنان بولەك ساناعانى اڭدالادى. زادى، ون-ۇيعىر تايپاسىنىڭ قالىپتانۋىندا اسسيميلياتسياعا تۇسكەن دينلين تەكتى قاۋىمنىڭ ۇلەسى ءبىرشاما بولعان. قىتاي دەرەكتەرى ەجەلگى ۇيعىردى بىتىك سارى شاش، ادىراق كوك كوزدى، قولاعاش مۇرىن، قالىڭ قاس، قابا ساقالدى جۇرت رەتىندە سىپاتتايدى.
بيلىكتەگى ۇيعىر اۋلەتى ەل ومىرىنە بىرقانشا، تۇبەگەيلى وزگەرىستەر ەنگىزەدى. ىلكىدە، ءىىى عاسىردا پارسى جۇرتىندا، ەجەلگى ءزاردوش (زارواستر) ءدىنىنىڭ حريستيان جانە بۋددا عۇرىپتارىمەن توعىسۋى ناتيجەسىندە قالىپتاسقان، بۇل كەزدە جاپسارلاس قىتاي ىشىندە كەڭىنەن تاراي باستاعان مانيحەي ءدىنىن قابىلداعان ۇيعىر قاعانى ەندى 763 جىلى وسى جاڭا نانىمدى مەملەكەتتىك ءدىن دەپ جاريالايدى. سوعان وراي، اتا-بابادان كەلە جاتقان، انا ءتىلىنىڭ ىشكى زاڭدىلىقتارىنا سايكەس، ۇزدىك ۇلگىلى ەجەلگى تۇرىك (ورحۇن) جازۋى جارامسىز دەپ تانىلىپ، ونىڭ ورنىنا يران-سوعدى ءالىپبيى نەگىزىندەگى توتەنشە، ءارى تۇركي اۋەزگە ۇيلەسىمى شالاعاي، بوگدە بىتىك جاسالىپ، ول “ۇيعىر جازۋى” اتانادى دا، ارنايى جارلىق بويىنشا، جان-جاقتى قولدانىسقا ەنگىزىلەدى. قىتاي، سوعديانا، يران تارابىنان مانيحەي ءدىنىنىڭ تاقۋالارى مەن عۇلامالارى ارنايى شاقىرتىلادى، كوپتەگەن پۇتحانالار، ءتىپتى، ءدىني ورتالىق رەتىندە جەكە قالا سالىنادى. مىندەتتى جاڭا جازۋ ارقىلى جارلىقتى جاڭا ءدىننىڭ جات جەرلىك، جات ۇعىمداعى رۋحاني ادەبيەتى جۇرت اراسىنا كەڭىنەن تاراتىلىپ، مەيلىنشە ۋاعىزدالادى. مانيحەي ءدىنىنىڭ قالىپتى قاعيدالارى بويىنشا، ادام اتاۋلىنىڭ نەگىزگى قورەگى مال سۇمەسى ەمەس، جەر جەمىسى بولۋعا ءتيىس ەكەن. ەندى ەلدىڭ بايىرعى تۇرمىس-سالتىن، اۋەلگى تىرشىلىك كەبىن ءبىرجولا وزگەرتۋ جولىنداعى جوسپارلى جۇمىستار ىسكە قوسىلادى.ارينە، بار تىرشىلىگى مالعا قاراعان كوشپەندى جۇرت سارى قىمىز ىشۋگە، قىزىل ەت، اق ماي جەۋگە تيىم سالىنعان توتەنشە راسىمگە كونىپ وتىرا المايتىن ەدى. كوپ ۇزاماي-اق، 780 جىلى ۇلىس قۇرامىنداعى بايىرعى جۇرت جاپپاي كوتەرىلىسكە شىعادى، تاقتاعى قاعاندى ولتىرەدى، ونىڭ شەت جۇرتتاردان كەلتىرگەن، ءدىني عۇرىپ ءوز الدىنا، ەلدىڭ ساياسي جانە الەۋمەتتىك ومىرىنە ايرىقشا ىقپال جاساپ وتىرعان ءدىني ۋاعىزشىلارى مەن سوپىلارىن قىرىپ تاستايدى. جۇرت جاڭا بيلىك اياسىندا ەجەلگى ءداستۇر-سالتىنا قايتىپ ورالادى. الايدا، كوپ ۇزاماي، 795 جىلى، قاعاناتىڭ ىشكى جانە سىرتقى قيىن احۋالىن پايدالانعان تۋىستاس ءادىز (ەديز) رۋى ۇستەمدىككە جەتەدى جانە ءوزىن بۇرىنعى بيلىكتىڭ جالعاسى دەپ جاريالاپ، مانيحەي رۋحتى ءتارتىپ-جۇيەنى قالپىنا كەلتىرەدى. قايتكەندە دە ۇلىس ءومىرى بيلەۋشى تاپتىڭ ىڭعايىنا كوشىپتى. الايدا، تاريحي تۇرعىدان العاندا، ۇيعىر-ءادىز قاعاناتىنا تىم ۇزاق عۇمىر بۇيىرمادى. ارادا جارتى عاسىر وتپەي، 840 جىلى، ىشتەن كوتەرىلگەن توعىز-وعۇز بەكتەرىمەن جالعاسقان ەنيسەي قىرعىزدارى ۇيعىر ۇلىسىن قيراتا تالقانداپ، بۇكىل ايماقتى باسىپ الادى.
ەڭ سوڭعى قاعانى شەشۋشى شايقاستا ولگەن، ونىڭ مۇراگەرى قاشقىننىڭ كۇنىن كەشىپ، كوپ ۇزاماي باسىن جويعان توعىز-وعۇز وداعىنىڭ جالپى جۇرتى ءار تاراپتا باس ساۋعالايدى. كەيبىر رۋلار ۇلى دالانىڭ ءار تۇسىنداعى اعايىندار اراسىن ساعالايدى، كوپشىلىك قاۋىم باتىستاعى قارلۇق حاندىعىنان پانا تابادى، ەندى ءبىراز جۇرت ءبىر جاعى قىتاي، ءبىر جاعى تاڭعۇت، تيبەت شەگىنە دەيىن ىعىسادى. (وسى، جاڭا مەكەن – ەدزين-گول وزەنىنىڭ اڭعارىنا ورناعان جانە قالىپتانعان گانچجوۋ-ۇيعىر بەكتىگىن جاۋلاس تاڭعۇتتار 1028 جىلى ءبىرجولا جويىپ جىبەرەدى.) ال ون-ۇيعىر قاۋىمىنىڭ نەگىزگى توبى بوسقىن تاۋىپ، شىعىس تۇركستان، بۇرىنعى ۇلكەن ۇلىس شەگىنە جەتىپ توقتايدى. وسى وڭىردەگى، ىلكىدە قاعانات قۇرامىنا ەنگەن قارا حوچجو (تۇرپان), بەشبالىق (گۋچەن) ايماعىندا الدى-ارتىن تۇگەندەپ، ىرگە تەۋىپ ورنىعادى جانە كوپ ۇزاماي بەرىك بەكىنىپ، ءورىسىن كەڭەيتە باستايدى. ءسويتىپ، ءبىرجولا قۇرىپ كەتۋ قاۋپىنەن قۇتىلىپتى، بىراق ەجەلگى تايپا ءوزىنىڭ بۇرىنعى قۋاتىنا جەتە المايدى. جاڭا قونىستا سانى باسىم يران تەكتى، تيبەت تەكتى جەرگىلىكتى جۇرتپەن بۋدانداسقان جانە بۇرىنعى مانيحەي رۋحىنان باس تارتىپ، كوپشىلىگى بۋددا، ءبىرازى نەستوريان ءدىنىن قابىلداعان، قونىس ىڭعايىنا وراي ەگىنشىلىك كاسىبىنە ءبىرجولا كوشكەن ۇيعىرلاردىڭ ادەت-عۇرىپ، تۇرمىس-سالتى، تىرشىلىك كەبى عانا ەمەس، ءتۇر-تۇلعاسىنا دەيىن تۇبەگەيلى وزگەرىسكە ۇشىراپتى. تەك ۇيرەنشىكتى ەسىمى عانا قالعان. جاڭا جۇرتتا قالىپتاسقان جاڭا حالىق ەجەلگى تۇرىك ءhام جەرگىلىكتى ء(سىرا، سوعدى) – ەكى تىلدە سويلەيدى ەكەن. جانە وتباسىندا، ءارى كۇندەلىكتى تۇرمىستا وسى ەكىنشى ءتىل باسىمىراق بولىپتى. كەيىنگى سوۆەت عىلىمى جاپسىرعانداي، ءوزىن استە ۇيعىر ساناماعان، تۇرىك دەپ قانا بىلگەن ماحمۇد قاشعاريدىڭ ناقتى كۋالىگىن كەلتىرە كەتەيىك. ۇيعىرلار – وتىرىقشى جۇرت، دەيدى. «تۇرىك تىلىندە تازا سويلەيدى (نەمەسە، “تىلدەرى تازا تۇرىكشە”، – م.م.), سونىمەن قاتار، ءوزارا سويلەسەتىن تاعى ءبىر تىلدەرى بار”، – دەگەن. ياعني، وتباسىندىق، تۋما، انا تىلىمەن قاتار، قورشاعان ورتا، بيلەۋشى اۋلەت اسەرىمەن تۇرىك تىلىنە جەتىككەن جانە ءبىرجولا دەرلىك تۇرىكتەنگەن بايىرعى قاۋىم. ەسەبى، باعزىداعى ۇيعىر سانى ارتىق، جەرگىلىكتى حالىق ىشىندە جۇتىلىپ كەتكەن، اتى بار، زاتى جوق. قايتكەندە دە، وزىندىك سىپاتى قالىپتانعان، وزىنشە تىرشىلىك كەشكەن دەربەس جۇرت. پاتشالارىن قاعان ەمەس، حان ەمەس، يديقۇت (قۇتتى ءامىرشى) دەپ اتاعان.
وسى وڭىرگە قاتىستى ءبىرشاما ماعلۇمات قالدىرعان ماركو پولو مۇنداعى حالىقتىڭ وتباسىلىق ءومىرى تۋرالى وزگەشە دەرەكتەر ايتقان. ەرلەرى بىرەر اپتادان ارتىق ساپارعا كەتسە، ايەلدەرى باسقا ءبىر باي تاۋىپ الادى، كۇيەۋلەرى بارعان جەرىندە قاتىن تابادى جانە وسىنىڭ ءبارى ەشقانداي سولەكەت سانالمايدى، دەيدى. ال قۇمىلدا جات جەرلىك جۇرگىنشى، ۇيگە كەلگەن قوناققا ايەلدەرىن بەرىپ، وڭاشا قالدىرادى، الگى ادام قانشا تۇرام، نە قىلام دەسە دە ەرىكتى; مۇنداي ادەت-سالتتى ەستىگەن موڭكە قاعان ماسقاراعا تىيىم سالعان ەكەن، جومارت كۇيەۋلەر قانشاما سىي-سياپات الىپ، دارگەيىنە بارىپ ارىزدانىپتى، اتا-بابا ءداستۇرى بويىنشا، ايەلدەرىنە ەركىندىك بەرىلۋىن سۇراپتى، اقىرى، ءبىرجولا تۇڭىلگەن قاعان وزدەرىڭە ۇناسا، ودان ارمەن بىلىققا باتا بەرىڭدەر دەپ، تىلەكتەرىن قابىلداپتى; بۇل جاعداي كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ وتىر، دەيدى ماركو پولو. بۇرىنعى-سوڭعى تۇرىك قاۋىمىندا مۇنداي “اتا-بابا ءداستۇرى” بولماعانى ءمالىم. ياعني، ەجەلگى، تاريحي ۇيعىردان تىس، جەرگىلىكتى جەردىڭ بىلعانىش عۇرپى. بۇل، شىن مانىسىندە پايدالى، ءتۇسىمدى، جاريا جەزوكشەلىك كۇنى كەشە، ءحىح عاسىردىڭ وزىندە كەڭىنەن ساقتالىپ تۇرعانى بەلگىلى. مۇسىلمان بيلەۋشىلەرى دە توقتاتا الماعان. جاپپاي نارازىلىق قانا ەمەس، قارۋلى كوتەرىلىس قاۋپىنەن سەسكەنىپ، ءبارىن دە بۇرىنعىشا قالدىرعان.
شىڭعىس حان ۇلى دالاداعى ۇلكەن بيلىككە جەتكەن كەزدە ۇيعىر اتىنداعى بەشبالىق-كۋچا حاندىعى باتىس پەن شىعىس ارالىعىنداعى جىبەك جولىنىڭ ءتۇيىندى تارامىن ۇستاپ وتىرعان. بۇدان بۇرىن جەتىسۋداعى قاراقىتاي ۇلىسىنا باعىنىش جاعدايىنداعى يديقۇت بارزۇق ەندى كۇشتىڭ قالاي قاراي اۋعانىن ناقتى پايىمدايدى دا، 1211 جىلى ارنايى ەلشىلىك جىبەرىپ، ۇلۇع ۇلىستىڭ بوداندىعىنا سۇرانادى جانە ۇلكەن ابىروي تابادى. شىڭعىس حاننىڭ سارتاۋىل جورىعىندا ءوزى باستاپ، جەتى مىڭدىق جاۋىنگەر جاساق شىعارىپتى.
ءتورت ۇلىستان سوڭعى الاعاي-بۇلاعاي زامانداردا شىعىس تۇركستان ءوڭىرى بىردە موعۇلستان قۇرامىندا، بىردە قىتاي، بىردە ءدۇربىن-ويرات، ودان سوڭ قايتادان قىتاي قاراعىندا بولادى، مۇسىلمان دىنىنە كىرىپ، اراب جازۋىنا كوشكەن جالپى جۇرت ساناسىندا كەيىنگى شارتتى ەتنونيمنىڭ ءوزى مۇلدە ۇمىتىلىپ، ءبىرتۇتاس ۇلتتىق سەزىمنەن ادا جەرگىلىكتى قاۋىم ءتيسىلى مەكەن-تۇراق، قونىس-ايماعى بويىنشا اتالا باستايدى.
1858–1859 جىلداردا بۇعان دەيىن باتىس الەمىنە مۇلدە بەلگىسىز، تۇيىق جاتقان قاشعارعا تانىم، زەرتتەۋ ماقساتىنداعى ارنايى ساپارمەن بارىپ، جارتى جىل تۇرىپ قايتقان، ىلكىدە، 1856 جىلى، جاريا جاعدايدا قۇلجادا جانە بولعان شوقان ءۋاليحانوۆ “ۇيعىر” دەگەن ءسوزدى مۇلدە ەستىمەپتى. “شىعىس تۇركستان، نەمەسە كىشى بۇحاريانىڭ تۇزەمدىك جۇرتىنىڭ حالىقتىق، جالپى اتاۋى جوق، وزدەرىنىڭ قالا-كەنتتەرىنىڭ جونىمەن قاشعارلىق، حوتانلىق، قۇمۇللىق دەگەندەي قيسىنمەن اتالا بەرەدى، نەمەسە جاي عانا يەرلىك (جەرگىلىكتى) دەي سالادى. قىتايلار بۇلاردى چانتۋ (شالمالى) دەسە، قالماقتار – حوتان، ال قىرعىز-قازاقتار مەن بۇرۇتتار – ءبارىن دە قاشعارلىق اتاندىرعان”، – دەپ جازادى شوقان ءوزىنىڭ عىلىمي ەسەبىندە.
كەيىندە، ەۋرازيا حالىقتارىنىڭ ەجەلگى تاريحىمەن قوسا، ەتنوگەنەز ماسەلەلەرىن ارنايى زەرتتەگەن ل. گۋميلەۆ ءوز تارابىنان بۇل جۇرتتى جانە دە “اتاۋسىز حالىق” دەپ ايعاقتاعان.
“بۇلار تۇرىك ءتىلىنىڭ وزگەشە ءبىر ديالەكتىسىندە سويلەيدى”، – دەپتى تاعى دا ءبىزدىڭ شوقان. تۇركولوگ وقىمىستىلار اتاۋسىز حالىقتىڭ اتاۋسىز لۇعاتىنا “ۇيعىر ءتىلى” دەگەن انىقتاما بەرەدى، باعزىدا ۇيعىردىڭ ءىز تاستاعان جەرىندە تۇرىپ جاتىر عوي دەگەن دولبارمەن. ەجەلگى تۇرىك ءتىلىن تەكسەرۋشى ءارى جيناقتاۋشى س. مالوۆ بۇل تۇسپالدى ءبىرجولا تياناقتايدى. اقىرى، ءتىلى “ۇيعىرشا” بولعاننان سوڭ، حالىقتىڭ ءوزى دە ۇيعىر اتاۋىنا ويىسادى. حح عاسىردىڭ باسىندا، ازياداعى جاپپاي ۇلتتىق ويانۋ داۋىرىندە وسى، شىعىس تۇركستان اۋماعىنداعى تۋىستاس، ديالەكتىلىك ايىرىمى ءبىرشاما، ايتكەنمەن نەگىزى ورايلاس، تۇرىك ءتىلدى وتىرىقشى، ەگىنشى قاۋىم امبەسىنە ورتاق اتاۋ رەتىندە “ۇيعىر” ەتنونيمىن يەلەنەدى. شىعىس حالىقتارىنىڭ ارعى تاريحىن تۇبەگەيلى تانىعان اكادەميك بارتولد بۇل وزگەرىستى ورىنسىز جانە ءساتسىز تاڭداۋ دەپ باعالاعان. تاريحي ەتنولوگيا تارابىندا زەرتتەۋ جۇرگىزگەن باسقا ءبىر عالىمدار دا ەسكىلىكتى حۋيحۋ مەن كەيىنگى ويعىردىڭ اراسىندا ەتنيكالىق جانە داستۇرلىك جالعاستىق جوق، بۇل ەكەۋى ەكى باسقا حالىق دەپ اتاپ كورسەتەدى. قايتكەندە دە، قازىرگى شىعىس تۇركستاننىڭ نەگىزگى حالقى ەجەلگى ۇيعىر ەتنونيمىن وزدەرىنە ءبىرجولا بەكىتىپ، وسى اتاۋمەن جالپىعا ماعلۇم بولىپ وتىر.
قارلۇق
1206 جىلعى ۇلى قۇرىلتايدان سوڭ، ءسىرا، كەلەسى، ەرتە كوكتەمدە، جوشى حاننىڭ سولتۇستىك جورىعىمەن ءبىر شامادا، شىڭعىس حان قۇبىلاي-نوياندى باتىس بەت – قارلۇق حاندىعىن باعىنىشقا كەلتىرۋگە اتتاندىرادى. الايدا، بار شارۋا ۇرىس-سوعىسسىز ءبىتىپتى. قارلۇق ءامىرشىسى ارسلان حان قول قۋسىرىپ، قالىڭ اسكەردىڭ الدىنان شىعادى جانە ەكە ۇلىستىڭ عۇزىرىنا جۇگىنەدى. قۇبىلاي-نويان بۇدان سوڭ وسى توڭىرەكتەگى باسقا دا تۇرىك جۇرتتارىن بەرەكە-بىرلىككە كەلتىرگەن سياقتى، ايتەۋىر ۇزاق بوگەلىپ، 1211, قوي جىلى جازعىتۇرىم ارسلان حان جانە ۇيعىر يديقۇتى بارزۇق ەكەۋىن ەرتىپ، كەلۇرەن بويىندا وتىرعان شىڭعىس حاننىڭ ورداسىنا كەلەدى. قۇدىرەتتى قاعان جاڭا بوداندارىن ۇلكەن ىقىلاسپەن قابىلداپ، مەيلىنشە جارىلقاپتى. ريزا بولماس ءجونى جوق: باتىسقا جول اشىلدى جانە ەرىكتى، بەيبىت باعىنعان جۇرتتىڭ تىلەكتەس تىنىشتىعى ءوز الدىنا، جارىم دۇنيەنى جاۋلاۋعا ءتيىس تەمىر تۇمەندەر قاتارىنا ءتىلى ورتاق، تەگى ءبىر تاعى قانشاما اسكەر كەلىپ قوسىلدى. قارلۇق قونىسى جەتىسۋدىڭ تەرىستىك بولىگىن جانە، سىڭايىنا قاراعاندا، ودان جوعارى، ەرتىسكە دەيىنگى كەڭ دالانى قامتىپ جاتقان. بۇل – ءبىر زامانداعى حالقى مول، قۋاتى زور قارلۇق قاعاناتىنىڭ جۇقاناسى، سوڭعى ءجۇز جىلدا قاراقىتاي پاتشالىعىنىڭ بودانى ەسەپتى شاعىن حاندىق بولاتىن.
قارلۇق جۇرتىنا قاتىستى دەرەكتەر قىتاي تاريحناماسىندا VI عاسىردان بەلگىلى. «تاڭ شۋ» شەجىرەسىندە تۇرىك قاۋىمىنىڭ ءبىر تارماعى ەسەبىندە ايتىلادى. قارلۇق (گەلولۋ) تايپاسىنىڭ اسكەرى كۇشتى، سوعىستا جانكەشتى دەپ اتاپ كورسەتەدى. VII عاسىردا التايدىڭ باتىسى مەن سولتۇستىك-باتىس تيان-شان ارالىعىنان ەرتىس، تارباعاتايعا دەيىنگى بايتاق ولكەنى مەكەندەگەن. بۇل كەزدە قارلۇقتار ۇلى تۇرىك قاعاناتىنىڭ قۇرامىندا بولادى. قاعانات ىدىراعاننان سوڭعى كەزەڭدە ۇلكەن كۇش-قۋاتقا جەتەدى جانە VIII عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ تۇستىككە قاراي جىلجي كوشىپ، جەتىسۋدى تۇگەلىمەن يەلەنەدى، ودان ءارى باتىسقا بەتتەپ، شۋ مەن تالاس القابىن الادى، تۇرىك تەكتى تۇرگەشتەردى باعىندىرىپ، كوپ ۇزاماي-اق ءبىر جاعى ىستىق كول، فەرعانا، ءبىر جاعى سىر-دارياعا دەيىنگى بايتاق جۇرتقا بيلىگىن ورناتىپتى. ۋاقىت وزا كەلە شىعىس تۇركستانعا قانات جايىپ، قاشعار، حوتان ايماعىن قاراۋىنا كەلتىرەدى. بۇل زامانداعى اراب جازبالارىندا ء(ال-يستاحري، ءابۋ دۋلاف، يبن حاۋكال، ماسعۋدي) قارلۇق يەلىگىندەگى ۇلكەن كەنتتەر قاتارىندا: تالحير (تالعار), سۋياب، تاراز، فاراب (وتىرار), شاش (تاشكەنت), يسفيدجاب (سايرام), مەركە، قۇلان، وردا، بالاساعۇن قالالارى اتالادى. كەڭبايتاق قارلۇق يەلىگىنىڭ ءبىر شەتى مەن ەكىنشى قيىرى – وتىز كۇندىك جول ەكەن. بۇل جۇرت بارلىق تۇرىك تايپالارىن (البەتتە، بۇرناعى باتىس تۇرىك قاعاناتى شەگىندە، – م.م.) بيلەپ-توستەپ وتىر، دەيدى. سانى مول، بويلارى ۇزىن، تۇرلەرى كەلىستى حالىق دەپ سىپاتتالادى. تۇرىك جۇرتىنىڭ ءبىر بۇتاعى رەتىندە اتالادى. ال ماحمۇد قاشعاري «قارلۇق – كوشپەندى تۇرىك تايپاسى، وعۇز ەمەس، تۇركمەن تابىنا جاتادى» دەپ ايعاقتاعان. ەندى ءبىر تۇستا – «تۇركمەن تايپالارىنىڭ ءبىرى» دەپ كورسەتەدى. ءراشيد-ءاد-دين «كەزىندە ءوز الدىنا بيلىك قۇرعان تايپالار» توبىندا ءبولىپ ايتقان قارلۇقتا ەلباسى – تۇرىك قاعاناتى تۇسىندا ەلتەبەر، دەربەستىك كەزەڭىندە جابعۋ اتانعان، كەيىندە، جۇرت ىرگەلەنگەن داۋىردە – قاعان مارتەبەسىن يەلەنەدى.
قارلۇق تاريحىنداعى بۇكىل VIII عاسىر ورتا ازياداعى اراب باسقىنشىلىعىنا قارسى كۇرەس ۇستىندە وتەدى. 723 جىلى تۋىستاس تۇرىك تايپالارىمەن وداقتاسا وتىرىپ، حودجەنت تۇبىندە اراب جاساعىن ويسىراتا جەڭەدى. جانە قانشاما ۋاقىت بويى اراب ەكسپانسياسىنا قارسى كۇرەستىڭ بەل ورتاسىندا بولادى. ايتكەنمەن، ارادا وتىز جىل وتپەي، باسقا ءبىر تۇرعىدا كورىنىپتى. 751 جىلى تالاس (تاراز) قالاسىنىڭ تۇبىندە بۇكىل ورتالىق ازيانىڭ مىڭ جىلدىق بولاشاعىن ايقىنداعان قىرعىن ۇرىس بولعانى بەلگىلى. ءبىر جاقتا – زياد يبن ساليح باستاعان اراب اسكەرى، ەكىنشى جاقتا – گاو سيان-چجي باستاعان قىتاي اسكەرى. عالامات مايدان تەپە-تەڭدىك جاعدايىندا ءتورت كۇنگە سوزىلادى. بەسىنشى كۇنى… وسىنىڭ الدىندا عانا سۋياب جانە شاش قالالارىن باسىپ الىپ، تۇرعىلىقتى حالقىن قىرعىنعا ۇشىراتقان قىتايعا قارسى دۇرك كوتەرىلگەن قارلۇقتار اراب جاعىنا كومەككە ۇمتىلادى. تايتالاس ۇرىس تاعدىرىن قارلۇق-تۇرىكتىڭ اتتى الاماندارى شەشىپتى. قىتاي كەيىن سەرپىلەدى، ال اراب، ارينە، ولكەنى ءبىرجولا جاۋلاۋ ساياساتىن ودان ءارى جالعاستىرعان. بۇرناعى قارسىلىق كۇرەس توقتالمايدى، عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمى، قارلۇقتار ورتا ازياعا ەندەي كىرگەن زاماندا بۇرىنعىدان ورشەلەنە تۇسەدى. اراب بيلىگى بەلگىلى مولشەردە تۇستىكتەگى قالالارعا عانا جۇرەدى، قارلۇق يەلىگى حاليفات ىقپالىنان تىس قالادى، وزدەرىنىڭ تاۋەلسىز دەربەستىگىن ساقتايدى. وسىعان كەرىسىنشە، شىعىس تاراپتاعى كورشى – ۇيعىر قاعاناتىمەن اراداعى سوعىستار، تۇپتەپ كەلگەندە، ءساتسىز اياقتالادى. ۇزاققا سوزىلعان ۇيعىر-قارلۇق مايدانىنداعى 812 جىلعى اۋىر جەڭىلىستەن سوڭ ءبىرشاما السىرەگەن ۇلىس شەگىنە قايتادان باسىپ كىرگەن ارابتار وتىراردى قيراتادى، سايرام مەن تاشكەنتتى عۇزىرىنا كەلتىرەدى. اراب جاۋلاۋىنىڭ جەتكەن جەرى وسى بولىپتى. سونىمەن قاتار، بۇل كەزدە قارلۇقتار كەنتتى جۇرتىمەن، اۋىل-ايماعىمەن يسلام ءدىنىن قابىلداي باستاعان ەدى. «ولاردىڭ ءبارى – مۇسىلمان، بىراق ەشكىمگە باعىنىشتى ەمەس» دەپ كورسەتەدى اراب دەرەكتەرى.
قارلۇق قاعاناتى 940 جىل شاماسىندا تاريح ساحناسىنان تۇسەدى. ەل تىزگىنى تۋىستاس قاراحان اۋلەتىنە كوشەدى. كەيىنگى زامانداعى كوپتەگەن تاريحشىلار اۋىسقان – بيلەۋشى تۇقىم عانا، شىن مانىسىندە قاراحان ءامىرى – بۇرىنعى قارلۇق وكىمىنىڭ جالعاسى دەپ سانايدى. ايتكەنمەن دە، قارلۇقتىڭ قۋاتى قايتقان ەدى، ءارى بۇل تايپا – ورتا ازيا شەگىندەگى تۇرىك قاۋىمىنىڭ ءبىر تارماعى عانا بولاتىن. وسى كەزدەن باستاپ، مۇسىلمان ايماعىندا قالعان قارلۇقتار ارقيلى حاندىقتار قۇرامىنا ەنەدى، دالا تۇرمىسىنان قول ۇزبەگەن ءبىرشاما جۇرتى جەتىسۋدىڭ تەرىستىك بولىگىندە جاڭا حاندىق ورناتادى، استاناسى – لەپسى وزەنىنىڭ كوكجوتادان (كەيىندە جوڭعار الاتاۋى اتانعان) قۇلاما بەتىندەگى قايالىق (قويلىق) قالاسى بولدى.
وكىمى ازايىپ، ءورىسى قىسقارعانمەن، قارلۇقتار كەيىنگى زاماندا دا ورتالىق ازياداعى ەلەۋلى كۇش بولىپ قالا بەردى. شىعىستاعى قيدان يمپەرياسى قۇلاعاننان سوڭ جۇرتىنان ىعىسقان ەلۇي داشى بىردەن-اق ءار تاراپتاعى قارلۇقتارمەن ماملەگە كەلگەنىن كورەمىز. 1137 جىلعى، سامارقاند ءامىرى ماحمۇت حانمەن شايقاستا، ەڭ باستىسى – 1141 جىلى، سەلجۇك سۇلتانى سانجارمەن اراداعى قانتوگىس ۇرىستا ەلۇي داشىنىڭ جاساعىندا بولعان قارلۇقتار ايرىقشا كوزگە تۇسەدى. سوعىستا جاۋجۇرەك ءارى قايراتتى دەپ سىپاتتايدى بۇلاردى مۇسىلمان تاريحشىلارى. ەندى جەتىسۋداعى قارلۇق حاندىعى قيدان ەلۇي داشى نەگىزدەگەن قارا-قىتاي ۇلىسىنا بودان بولادى. بىراق بوداندىق – قاجەتتى اسكەر شىعارۋ جانە جەڭىل-جەلپى الىم-سالىق تولەۋمەن شەكتەلگەنى بايقالادى. ناسىلدىك جانە رۋحاني ەزگىدەن تىس. ەلۇي داشى باستاپ اكەلگەن جۇرتتىڭ قۇرامىندا موڭعول تەكتى قيدان ۇلەسى شامالى بولاتىن، نەگىزگى قاۋىم – شىعىس تۇرىكتەرى – كەرەي مەن نايمان، بايجىگىت، بايىس، توقاس جانە باسقا دا رۋلاردان قۇرالعان. ايتسە دە، بۇرىنعى تولىق ەركىندىك جوق. ونىڭ ۇستىنە، ۋاقىت وزعان سايىن قاراقىتاي گورحاندارىنىڭ ءامىرى تارىلا تۇسەدى.
سوندىقتان دا، شىڭعىس حاننىڭ دابىلى جەتكەن شاقتا قارلۇقتار سۇيەنىش، قورعانىش قانا ەمەس، تەگى ءبىر تۇرىك جۇرتى دەپ، ەكە ۇلىستىڭ تۋى استىندا اسىعىپتى. (قارلۇقتارعا قاتىستى كەيىنگى ادەبيەتتە بۇل جۇرتتىڭ ازعانا ءبىر بولىگى شىعىستا قالىپ، قاڭعايدى مەكەندەگەن دەيتىن پىكىر بار. بۇل قارلۇقتار شىڭعىس حان زامانىنا دەيىن جەتىپ، ۇلى دالاداعى تايتالاس كەزىندە جامۇقانىڭ جاعىندا بولىپتى-مىس. مۇلدە تەرىس دەرەك. ءتۇپ نەگىزى ارحيماندريت ءپاللاديدىڭ «قاستەرلى شەجىرەنى» قىتاي نۇسقاسىنان ىقشامداپ جاساعان اۋدارماسىن جاڭساق الىپتەۋدەن باستالادى. وندا جامۇقانى گورحان جاريالاعان تايپالار قاتارىندا «حەلولوس» اتالاتىن. قارلۇق ەمەس، قورالاس. وسى وقيعاعا قاتىستى دەرەكناما اتاۋلىنىڭ بارىندە سولاي.)
قارلۇقتار اۋەلدە، 1218 جىلى جەبە-نوياننىڭ جەتىسۋ جورىعىنا تارتىلادى، سودان سوڭ شىڭعىس حاننىڭ قالىڭ قولى قۇرامىندا سارتاۋىل سوعىسىنا قاتىناسادى. ءتورت ۇلىس زامانىندا شاعاتاي مەن التىن وردا شەگىندە اتالادى. ايتكەنمەن، ەڭ ۇلكەن رۋلار قاتارىندا ەمەس. ۋاقىت وتە كەلە، تۋىستاس جۇرت اراسىندا جۇتىلىپ كەتكەن. بۇگىنگى زاماندا ءوزىنىڭ تۋما ەسىمىمەن وزبەك حالقىنىڭ قۇرامىندا بوي كورسەتەدى. ال تاجىكستان شەگىندەگى قارلۇق وزدەرىن دەربەس حالىق سانايدى ەكەن. قارلۇقتىڭ قازاق اراسىنداعى جۇقاناسى – شاپىراشتى ىشىندەگى ازعانا، البان ىشىندەگى اسا اۋقىمدى شىبىل تابى دەۋگە بولاتىنداي. ارعى تاريحتا شىبىل (شىعىل) – قارلۇق تايپاسىنىڭ قۇرامىنداعى نەگىزگى رۋلاردىڭ ءبىرى. بۇل تۇسپالدىڭ تاعى ءبىر قيسىنى – قارلۇق ىشىندەگى تاعى ءبىر تايپا – لابان اتالاتىن. بالكىم، الباننىڭ ناق ءوزى. سونداي-اق «برش» رۋى بار. ارابشا تاڭبالانۋى. بىلگىر تاريحشىلار «بيريش» دەپ وقيدى. ەشبىر تالاسسىز – «بەريش»، ياعني بەرىش. قۇلان مەن مەركە ارالىعىندا تۇرىپتى. كەيىندە قىپشاق بىرلەستىگىنىڭ قۇرامىندا، باتىسقا قاراي ويىسقان. اتا قازاقتىڭ شاڭىراعىن كوتەرىسكەن نەگىزگى تايپالاردىڭ ءبىرى.
قىرعىز
ءراشيد-ءاد-ءديننىڭ ايتۋىنشا، حيجرانىڭ 603, قويان جىلى شىڭعىس حان كەم-كەمجۇت دارياسىنىڭ بويىندا وتىرعان قىرعىز جۇرتىنا ارنايى ەلشى جىبەرىپ، باعىنۋىن تالاپ ەتەدى. بۇل – ءميلادي 1207 جىل، قاعاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشىنىڭ باستاۋىمەن ورمان تايپالارىنا قارسى جورىق اشىلعان كەز. شىڭعىس حان اعاش-ەلىنىڭ ءوزىنىڭ ارعى بەتىندە جاتقان قىرعىزدى بەيبىت جولمەن الۋعا نيەت ەتىپتى. قىرعىز جۇرتى ەكى تاپ بولىپ وتىر ەكەن، ەكى ءامىرشى – ەكى ينال دا قارسىلىقسىز يكەمگە كونىپ، مارتەبەلى ەلشىلەرمەن بىرگە عۇزىرلى ءۇش بەگىن جىبەرەدى، ولار باعىنىش بەلگىسى اق سۇڭقار، اق ارعىماق جانە توعىز دا توعىز ۇيىرىمەن اق بۇلعىن سىيلاپ، شىڭعىس حاننىڭ دارگەيىنە باس ۇرعان ەكەن.
بۇل قىرعىز – ءبىر زامانداعى اسا قۋاتتى، سانى مول، داڭقتى تايپانىڭ كەيىنگى جۇراعاتى بولاتىن، اتالمىش كەزەڭدە كەم-كەمجۇت – ەنيسەي وزەنىنىڭ باسى جانە ورتا اعىسىن مەكەن ەتكەن. اعاش-ەلىنىڭ سولتۇستىك-باتىسى، تىم شالعاي ايماق. الايدا شىڭعىس حان تۇرىك تەكتى قىرعىزدى ەكە ۇلىس قۇرامىنا ەنگىزۋدى ناقتى ماقسات ەتكەنىن كورەمىز.
قىرعىز تۋرالى ەڭ العاشقى دەرەك قىتاي تاريحىندا تاڭبالانىپتى – ميلاديدەن بۇرىنعى 201 جىلى عۇندار تاعى ءبىراز جۇرت قاتارىندا گانگۇن دەگەن تايپانى وزدەرىنە قوسىپ العان ەكەن. ارادا قانشاما زامان وتكەندە، IV عاسىردىڭ باس كەزىندە موڭعول تەكتى جۋجاندار (جۋان-جۋان) تسيگۋ دەيتىن تايپانى باعىنىشقا كەلتىرەدى. ال VI عاسىردا، تەلە تايپا بىرلەستىگى قاتارىندا حەگۋ رۋى اتالادى. ەندى بۇدان سوڭعى تاڭ يمپەرياسىنىڭ (618–907) تاريحىندا حاگاس ەتنونيمى كورىنىس بەرەدى. جانە سول زامان دەرەكتەرىندە «حاگاس دەگەنىمىز – ەجەلگى گانگۇن» دەپ ارنايى ەسكەرتىلگەن. ياعني، بۇرىنعى گانگۇن، ارالىقتاعى تسيگۋ مەن حەگۋ، كەيىنىرەكتەگى حاگاس (حياگاس) بارلىعى ءبىر-اق اتاۋ، ەجەلگى قىرعىز جۇرتىنىڭ ءار زامان، ءارتۇرلى دەرەكتەردە ارقيلى تاڭبالانعان باسىرە ەتنونيمى بولىپ شىعادى.
قىرعىز جۇرتىنىڭ اۋەلگى اتا-مەكەنى – ۇلى دالانىڭ تەرىستىك-باتىس وڭىرىندەگى حيارگاس-نور – قىرعىز كولىنىڭ توڭىرەگى بولسا كەرەك دەپ شامالانادى. بىراق VI عاسىردىڭ وزىندە قىرعىزداردىڭ كەيىنگى قونىس – ەنيسەي بويىندا جۇرگەنىن كورەمىز. ءسىرا، تەرىستىك تاراپقا قاراي ىعىسۋى –جۋجاندارمەن سوعىس جانە باعىنىش كەزەڭى. مىنە، وسى شاما، العاشقى مىڭ جىلدىقتىڭ ورتا تۇسىندا قىرعىز–گانگۇن جۇرتى عۇن-تۇرىك تايپالارى جاۋلاپ، باعىنىشقا كەلتىرگەن، ءناسىلى، ءتىلى بەلگىسىز، قىتاي دەرەگى بويىنشا سارى شاش، اق ءجۇزدى دينلين تايپاسىمەن ارالاسىپ، بۋدانداسا توعىسىپ، اتاۋى بۇرىنعى بولعانىمەن، مۇلدە باسقا ءبىر ەتنوسقا اينالىپتى. بۇدان سوڭعى قىتاي دەرەكتەرىندە قىرعىزدار تۋمىسىنان ءىرى، ەڭسەگەي بويلى، جيرەن شاش، قىزىل بەت، كوك كوزدى جۇرت رەتىندە بەينەلەنەدى. ءوز ارالارىندا ءبىرلى-جارىم ۇشىراساتىن قارا كوز، قارا شاشتى كىسىلەردى بوتەن تۇقىم، باقىتسىز جان دەپ سانايدى ەكەن. بۇل قىرعىز ءوزىن ءبورى اۋلەتى دەپ بىلمەگەن. ارعى اتالارى الدەبىر تاۋ ۇڭگىرىندە قۇدىرەتتى كۇشتەن ۇرىقتانعان سيىردان تۋىپتى. البەتتە، دينلين نەگىزدى اڭىز. ورتالىق ازيا تاريحىنداعى دينلين تەورياسىن ايعاقتاعان ورىس عالىمى گ.گرۋمم-گرجيمايلو ەنيسەي قىرعىزى – قورشاعان حالىقتار اسەرىمەن تۇرىكتەنگەن دينلين دەپ كورسەتەدى.
قايتكەندە دە بۇل قىرعىزدىڭ ءتىلى – تۇركي، نەگىزگى كاسىبى مال شارۋاشىلىعى بولاتىن. كوبىنە جىلقى جانە قوي ءوسىرىپتى. سونىمەن قاتار، ەگىنشىلىك تە اجەپتاۋىر دامىعان ەكەن. اڭشىلىق ءجونى ءوز الدىنا. كەن قورىتۋ جانە تەمىرشىلىك جاقسى جولعا قويىلعان، التىن، كۇمىس قازعان، زەرگەرلىك ونەرى دە دامىعان كورىنەدى. حالىق اراسىنا ەجەلگى تۇرىك (ورحۇن) جازۋى كەڭىنەن تاراعان. داۋلەتتىلەرى قيما اعاش ۇيلەردە، كەدەيلەرى بۇتاق، قابىق، جاپىراق جابىلعان لاشىق، كۇركەلەردە تۇرعان، سونىمەن قاتار، كيىز ۇيلەر دە بولىپتى. بايتاق قونىستىڭ ورتالىق ۇيىعى – مينۋسى ويپاتى ەكەن. وتى مول، سۋى مول، تىرشىلىككە قولايلى ءوڭىر.
مىنە، وسىنداي، تابيعاتى باي، ءارى تايتالاس، جاۋىنگەر اعايىنداردان الىس، جاڭا قونىستا قىرعىزدار تاقاۋ توڭىرەگىندەگى تۇرىك، ۋگور، سامودي – ءار تەكتى ۇساق رۋلاردى تۇگەل باعىندىرىپ، ەسەلەي ءوسىپ، ىرگەلەنىپ، ۇلىس بولىپ ۇيىسادى. قىتاي دەرەكتەرىنە قاراعاندا، بۇل كەزدەگى امىرشىلەرى اجو (اجا) اتانعان. 552 جىلى، وسىنىڭ الدىندا عانا قۇرىلعان تۇرىك قاعاناتى ەجەلگى دۇشپان جۋجان حاندىعىن تالقانداعاننان سوڭ قىرعىز جۇرتى ەركىندىككە جەتىپ، دەربەس ەل رەتىندە قالىپتانادى. قۋاتى ارتىپ، ءورىسى كەڭەيىپ، ۇلى دالاداعى ەلەۋلى وقيعالارعا ارالاسا باستايدى. بۇل كەزدە سايان تاۋلارىنىڭ ارعى بەتىندە جاتقان، جەرى شالعاي عانا ەمەس، ەلى دە جاۋىنگەر قىرعىزعا ەشكىمنىڭ قارىمى جەتپەپتى. اقىرى، ءجۇز جىلعى ەركىندىكتەن سوڭ قىرعىز ۇلىسى اۋەلدە تەلە (گاوگۇي) بىرلەستىگىنە، ودان سوڭ كوك تۇرىك قاعاناتىنا بودان بولادى، قايتا كوتەرىلىپ دەربەستىككە جەتەدى، تاعى دا جەڭىلىپ، كىرىپتار جاعدايعا تۇسەدى (بۇل كەزدەگى ۇلىس امىرلەرى قاعاننان سوڭعى دارەجەدە، ەلتەبەر اتانىپتى). وسى رەتتەگى سوعىستاردىڭ ءبىرى كۇلتەگىن جانە توڭۇقۇق بىتىكتەرىندە ناقتى سىپاتتالعان. كۇلتەگىن مەن توڭۇقۇق باستاعان كوك تۇرىك اسكەرى قاعاناتقا قارسى، قىتاي جانە تۇرگەشپەن بىرگە ۇشتىك وداق قۇرعان قىرعىز ۇلىسىن جازعا جەتكىزبەي، قاقاعان قىس ىشىندە (710–711), قالىڭ قاردى جارىپ، كوگمەن (تاننۋ-ولا) تاۋلارىنان اسىپ ءتۇسىپ، تۇتقيىلدان باسادى، قاعانىن ءولتىرىپ، جۇرتىن ويرانداپ، حالقىن قىرعىنعا ۇشىراتادى. كوپ ۇزاماي كوتەرىلگەن قىرعىزدى كەلەسى، ۇيعىر-تۇرىك قاعاناتى قايتادان باعىنىشقا ءتۇسىرىپتى، ايتكەنمەن، اساۋ جۇرت تاعى دا بوداندىقتان شىعىپ كەتەدى. اقىرى، IX عاسىردىڭ باس كەزىندە، 818 جىلى قىرعىز ەلتەبەرى ءوزىن قاعان، ياعني تاۋەلسىز ءامىرشى دەپ جاريالايدى دا، بۇل كەزدە اسكەري قۋاتى كەمىپ، سىرتقى سوعىس، ىشكى قايشىلىقتار ناتيجەسىندە داعدارىسقا تۇسكەن ۇيعىر-تۇرىك ء(ادىز) قاعاناتىنا قارسى تىنىمسىز، زور مايدان اشىپتى. تۋرا جيىرما جىلدىق قاتال سوعىستاردان سوڭ، 840 جىلى، ءبىر جاعى ىشكەرى، توعىز-وعۇز بەكتەرىنىڭ كومەگىمەن، ۇيعىر-ءادىز قاعاناتىن قيراتىپ جەڭەدى. ەندى قىرعىز قاعاناتى ۇلى دالاعا كەڭىنەن قانات جايادى. ءبىر جاعى تيبەت، ءبىر جاعى قىتايمەن جالعاسادى، ورتالىق ازياداعى ۇلكەن كۇشكە اينالادى. ايتكەنمەن، جاڭا قاعانات تۇبەگەيلى سالتانات قۇرا الماپتى. ۇجىمدى ۇلىس، بەرىك بيلىك بولمايدى. قالىڭ قىرعىز استانا بايتاعىمەن ءوز جۇرتىنىڭ شەگىندە قالسا، ساقاراداعى ۇلكەن تايپالار ارقايسىسى وزىنشە، ءبىرشاما دەربەس ءومىر كەشىپ جاتادى. اقىرى، 920 جىل شاماسىندا، ىشكى كۇشتەردىڭ سەرپىنى جانە تەرىستىك قىتايدا بيلىككە جەتىپ، ەندى ۇلى دالانى باۋراي باستاعان قيدان جۇرتىنىڭ تەگەۋرىنىمەن ۇلكەن قاعاناتى قۇلاپ، كەرى، ەجەلگى قونىسىنا قايتىپتى. بۇدان سوڭعى كەزەڭدە بايىرعى جۇرتتاعى ۇلىسىنىڭ ءوزى ىدىراپ، وداقتاس جانە باسىبايلى، ارقيلى رۋ-تايپالار ىرگە بولىسەدى دە، اتا قىرعىز جەكە قالادى. تاعى قانداي كۇيزەلىس، اپاتتار باستان وتكەنى بەيمالىم. قايتكەندە دە، شىڭعىس حاننىڭ دارگەيىنە كەلگەن كەزىندە قىرعىز – قاتارداعى اتاۋلى تايپانىڭ ءبىرى عانا بولىپ تۇرعانىن كورەمىز. ۇيعىر-ءادىز قاعاناتىمەن تايتالاس جانە تىنىمسىز سوعىستار زامانىندا سەكسەن مىڭ، ءجۇز مىڭ قول قۇراعان قىرعىزدىڭ ەندىگى جيناقتاپ شىعاراتىن اسكەرىنىڭ ۇزىن سانى ءبىر تۇمەنگە دە جەتپەيدى ەكەن. ونىڭ ۇستىنە، اۋەلگى باعىنىشتان سوڭ كوپ ۇزاماي، شىڭعىس حاننىڭ سارتاۋىل جورىعى قارساڭىندا مىندەتتى اسكەر جاساعىن بەرۋدەن باس تارتىپ جانە تۇماتقا جالعاسا كوتەرىلىسكە شاعىپ، اجەپتاۋىر قازاعا ۇشىرايدى. سوندا دا قۇرىقتان قۇتىلماعان. التىن وردادان سوڭعى دالالىق وزبەك جانە نوعاي ورداسى، بۇگىنگى باشقۇرت قۇرامىنداعى رۋلار قاتارىندا بوي كورسەتۋىنە قاراعاندا، بەلگىلى ءبىر بولىگى باتىس جورىقتارىنا تارتىلعان جانە كەيىنگى سالقار كوشكە دە ىلەسكەنى بايقالادى. بىراق نەگىزگى توبى سول ەنيسەي بويىندا قالعان. ءتورت ۇلىس زامانى، XIII عاسىردىڭ سوڭعى ۇشەگىندە، شىعىستاعى ازامات سوعىسى كەزىندە تاقاۋداعى قۇبىلايدى ەمەس، الىستاعى قايدۋدى جاقتايدى. اقىرى، 1293 جىلى ەرتە كوكتەمدە قىپشاق تۇتۇقانىڭ باستاۋىمەن ارنايى اتتاندىرىلعان يۋان اسكەرى قالالارىن قيراتىپ، حالقىن قىرعىنعا ۇشىراتىپ، قالعان جاماعاتىن باعىنىشقا كەلتىرەدى. كوپ ۇزاماي-اق ءبىرشاما جۇرتىن مانچجۋريا تارابىنا كوشىرىپتى. كەيىنىرەك ميڭ اۋلەتىنىڭ زامانىندا قۋاتى قايتقان، سانى ازايعان ەجەلگى قاۋىمنىڭ ءبىر بولىگى تاعى دا اتا جۇرتىنان اجىراتىلىپ، ىشكى ايماقتاعى جاراقتى كۇزەت قىزمەتىنە جەگىلەدى. بۇدان سوڭعى دەرەك – ءسىبىردى ءبىرجولا جاۋلاپ، ەندى التايدى كوبەلەپ، شىعىسقا قاراي جىلجىعان ورىس ۆوەۆودالارى XVII عاسىردىڭ العاشقى جىلدارىندا ەنيسەي بويىندا بۇرىن وزدەرىنە بەلگىسىز قىرعىز (كيرگيز) دەگەن حالىقپەن ۇشىراسادى. 1606 جىلى، جاڭادا عانا سالىنىپ بەكىگەن تومسك قالاسىنا ەلشىلەرى كەلىپتى. بۇل كەزدە قىرعىز ءوزارا بايلانىستى جانە قاناتتاس ءتورت بولىك جۇرت ەكەن. تۇرمىستارى شەكتەۋلى، ەگىنشىلىك اتىمەن جوق، مال شارۋاشىلىعىنىڭ ءوزى جاداۋ، كوپشىلىگى قارا مال، قوي-ەشكى دەگەندى بىلمەيدى، تەك جىلقى عانا ۇستايدى جانە بۇعى وسىرەدى، جازۋ-سىزۋدان بەيحابار. تۇرمىستارى تىم قوراش، ال ءمىنىس اتتارى تۇعىر ماستەك ەكەن. ياعني، ەجەلگى داستۇردەن تاقي-تازا ايرىلعان. ءبىر جاقتان حالحانىڭ التىن-حانى، ءبىر جاقتان قالماقتار قىسپاققا العان قىرعىز ورىس قولتىعىنىڭ استىنا كىرۋدى ويلاسا كەرەك، بىراق پاتشا ۆوەۆودالارىنىڭ اشكوزدىگى مەن تاسىرلىعى ناتيجەسىندە كەلىسسوز ناتيجەسىز اياقتالادى. ويرات پەن حالحادان قورعان بولا ما دەگەن ورىستار ەندى ودان دا وتكەن بۇزىق نيەتپەن اۋەلدە قىرعىز جەرىنىڭ شەگىنە، كوپ ۇزاماي، قاق ورتاسىنا وتارشىل تىرەك قالالار سالا باستايدى: 1604 جىلعى توم بەكىنىسىنەن سوڭ، 1618 جىلى كۋزنەتسك، 1628 جىلى كراسنويارسك، 1642 جىلى اچينسك…
جاڭادان جۇعىسقان جۇرتتىڭ وبىر پيعىلىن تانىعان قىرعىز بۇدان بىلاي الدەنەندەي ءبىر يكەمگە كونبەيدى، بوداندىق اتاۋلىنىڭ قاندايىنا دا قارسى كۇرەسىپتى. اقىرى، 1635 جىل شاماسىندا كۇشى باسىم ءدۇربىن-ويراتتىڭ عۇزىرىنا كەلتىرىلگەن ەكەن. بۇدان سوڭعى زامانداردا قالماق تۋىنىڭ استىندا شىعىستا قىتاي تارابىنداعى قىرعىن سوعىستارعا، باتىستا قازاققا قارسى شاپقىنعا قاتىسادى. ال XVII عاسىردىڭ سوڭىندا ونسىز دا قاراسىنى شەكتەۋلى حالىق ءتۇپ كوتەرىلە جوڭعاردىڭ ىشكى ايماقتارىنا كۇشپەن كوشىرىلەدى. 1703 جىلعا تيەسىلى ورىس دەرەكتەرىندە «قىرعىز جەرىندە ءبىر دە ءبىر قىرعىز قالعان جوق» دەپ ايتىلادى. ەجەلگى قونىستان اجىراعان باقىتسىز جۇرت اقىر تۇبىندە، XVIII عاسىردىڭ 50-جىلدارىندا اپاتقا ۇشىراعان قالماقتارمەن بىرگە قىرىلىپ كەتكەن. بۇدان سوڭعى جەردە ەنيسەيدەگى قىرعىز حالقىنىڭ اتى وشەدى. ەرتەلى-كەش تاۋ ساعالاپ، وزەن، توعاي جاعالاپ امان قالعان جارقا-بولشەكتەرى ءسىبىر الابىنداعى تۇرىك تەكتى ارقيلى تايپالار اراسىندا جۇتىلىپ بىتەدى. ەتنوگرافيالىق دەرەكتەردە بۇل تاراپتاعى جۇرت ىشىنەن ۇشىراساتىن قىرعىز سۇيەگى سول ەجەلگى اتالى جۇرتتىڭ سوڭعى جۇقاناسى دەيمىز.
ال بۇگىندە ەنيسەي قىرعىزىنىڭ تىكەلەي ۇرپاعى سانالاتىن حاقاس حالقى بۇرنادا ءوزىن قىرعىز دەپ بىلمەگەن، تەك پاتشالىق رەسەي يمپەرياسى قۇلاعاننان سوڭعى جاپپاي ۇلتتىق ويانۋ كەزەڭىندە ەسكىلىكتى قىتاي دەرەكتەرىندە حاكاس اتالعان، ءتارىزى وسى وڭىردە جاساعان ەجەلگى ءبىر جۇرتتىڭ ەسىمىن يەلەنەدى. بۇل «حياكاس» – قىتاي تاڭباسىنداعى «قىرعىز» ەكەنى كەيىندە عانا ماعلۇم بولادى، بىراق قابىلدانىپ، قۇجاتتالىپ قويعان حاقاس ەتنونيمى اۆتونوميالىق قۇرىلىمعا يە بولعان جاڭا جۇرتتىڭ وزىندىك اتاۋى رەتىندە ءبىرجولا بەكىپ قالادى.
بۇل بايلامنىڭ نەگىزىن باسقاشا تاراتاتىن تاعى ءبىر پىكىر بار. سىبىردەگى تۇرىك حالىقتارىنىڭ ەجەلگى تاريحىن زەرتتەۋشى بەلگىلى عالىم ل.قىزلاسوۆتىڭ ايتۋىنشا، VIII–X عاسىرلارعا قاتىستى قىتاي دەرەكتەرىندە حاقاس جانە قىرعىز اتاۋلارى دەربەس ەتنونيم رەتىندە قاتارلاس قودانىلادى. اتاپ ايتقاندا: قىرعىز – تسيانگۋن، تسيليتسزيسى، حەليتسزيسى، تسيلگايسى دەپ تاڭبالانسا، حاقاس – حاگاس، حياگاس دەپ بەلگىلەنگەن. ياعني، سول كەزدىڭ وزىندە حاقاس دەگەن حالىق بار، بىراق بيلەۋشى اۋلەت – قىرعىز رۋى بولعاندىقتان، بۇكىل ۇلىس قىرعىز اتىمەن اتالعان، بۇل – ەجەلگى زامان ءۇشىن ۇيرەنشىكتى جاعداي دەيدى، وسى ورايدا قازىرگى حاقاس حالقىنىڭ قۇرامىندا قىرعىز اتالاتىن سۇيەك بارىن العا تارتادى. قالاي دەسەك تە، بۇگىنگى تۇرىك ءتىلدى حاقاستىڭ باياعى قىرعىز قونىسىندا وتىرعانى راس.
ال ەندى ەنيسەي قىرعىزىنىڭ ءبىر بولىگى، نەمەسە باسىم كوپشىلىگى ءتاڭىرى تاۋى تارابىنا قاشان، قالاي كوشتى، قوپارىلا، ءبىر مەزگىلدە جىلجىدى ما، جوق دۇركىن-دۇركىنىمەن قونىس اۋداردى ما – بۇل سۇراقتارعا شىنايى، ناقتى جاۋاپ تابۋ قيىن. انىعى – VII–VIII عاسىرلاردا ەكى تاراپتا دا اتاۋى ورتاق قىرعىز جۇرتىنىڭ عۇمىر كەشۋى جانە بۇدان سوڭعى كەزەڭدە الىس ارالىقتى جات ءارى دۇشپان جۇرتتار جايلاعان سەبەپتى، ەنيسەيدەن تيان-شانعا قونىس اۋدارۋدىڭ ەشقانداي مۇمكىندىگى بولماۋى. سوعان وراي ءبىر قىرعىز ەكىنشى قىرعىز تۋرالى ەستىمەگەن جانە ەشتەڭە بىلمەگەن. ەگەر ەكى قىرعىزدىڭ نەگىزى ورتاق بولسا، بۇلاردىڭ ەكى ايرىلۋى – IV عاسىر، جۋجان شاپقىنشىلىعى كەزەڭىندە دەگەن بولجام بار. ەندىگى ءبىر تۇسپال – تيان-شان تارابى، ءوز قونىسىندا وتىرعان تۇرىك تايپالارىنىڭ دەربەس ءبىر بولىگى بۇكىل ورتالىق ازياعا جايىلعان قىرعىز قاعاناتى كەزىندە قىرعىز اتىن يەلەنۋى مۇمكىن.
بۇگىنگى قىرعىز بەن حاقاسقا سۇيەك جالعاستىعى قانشالىق بولعاننىڭ وزىندە ايگىلى ەنيسەي قىرعىزىنىڭ تاريحتان كوشىپ كەتۋى انىق.
وڭعىت
وڭعىت (وڭعۇت) رۋى ارىداعى عۇن، وعان جالعاس ەجەلگى تۇرىك ۇلىستارىنان باستاۋ الادى. قىتاي دەرەكتەرى وڭعىت – ەرلىگىمەن ءماشھۇر بولعان شاتو تۇرىكتەردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى دەپ اتاپ كورسەتكەن. شىڭعىس حان جاڭا كوتەرىلگەن زامانداعى قونىسى – ەجەلگى عۇن جۇرتىنىڭ قۇت مەكەنى وردوس جانە وعان شەكتەس شىعىس اتىراپ، تۇتاستاي العاندا، تۇرىك-تاتار قاۋىمى بۇركەر، نەمەسە تۇر-قورعان دەپ اتاعان ۇلى قىتاي قامالىنىڭ سىرتقى بەتى. رۋ ەسىمى دە وسى ايماقتاعى قىرات جۇلگە – قىتايلار ينشان دەيتىن وڭعى تاۋىنىڭ اتاۋىنان تۋىنداعان. تۇراقتى مەكەنى قىتايدىڭ شىن مەملەكەتىمەن شەكتەس وڭعىتتار وكتەم ەلدىڭ بوداندىعىن قابىلداپ، شەكارالىق ايماقتاعى كۇزەتشى جاساق قىزمەتىن اتقارادى. بۇل جۇرتتىڭ سانى تىم كوپ بولماعان، نەبارى ءتورت مىڭ اسكەر شىعارادى ەكەن. بىراق جاۋىنگەر جانە ۇجىمى مىقتى رۋ شىن مانىسىندە ەركىن، تاۋەلسىز كۇن كەشەدى. ۇلكەندى-كىشىلى قونىس، قالالارى بار، مال شارۋاشىلىعىمەن قاتار ەگىنشىلىك كاسىبىمەن اينالىسادى، قول ونەرى دە قاجەتتى دارەجەدە دامىعان كورىنەدى. جازۋ-سىزۋدى يگەرگەن – بۇل كەزدە كونە تۇرىك بىتىگى كومەسكى تارتقانىمەن، ونىڭ ورنىنا ۇيعىر-تۇرىك تاڭباسى قولدانىلاتىن. وڭعىتتار ىلكى ءبىر زاماندا حريستيان ءدىنىنىڭ نەستور تاريقاتىن قابىلداعان ەكەن، بىراق نەگىزىنەن بيلەۋشى تاپ ۇستانعان بۇل ءدىن حالىق اراسىنا قانشالىق دارەجەدە تارالعانىن تاپ باسىپ ايتۋ قيىن.
تاتار دالاسىنداعى ازامات سوعىسىنىڭ اۋەلگى كەزەڭىنەن سىرت قالعان وڭعىتتار شىڭعىس حان ۇلكەن كۇش توپتاعانىمەن، ءالى دە الماعايىپ ۋاقىتتا ءوز ەرىكتەرىمەن ەلشى جولداپ، بولاشاق ۇلى قاعاننىڭ جاعىنا شىعادى. كەيىن، شۇرشىتپەن سوعىس باستالعاندا تۇر-قورعاننىڭ قاقپاسىن اشىپ بەرەدى. بۇدان سوڭ، شىڭعىس حان سارتاۋىل مايدانىنا اتتانار كەزدە قىتاي تارابىندا قالعان الپىس ەكى مىڭ اسكەر قۇرامىندا تۇتاس ءبىر تۇمەن وڭعىت بولىپتى. البەتتە، اراداعى جيىرما جىل ىشىندە حالىقتىڭ سانى وسكەن، سونىمەن قاتار، باياعى ءتورت مىڭ – تەك مىندەتتى شەكارا قىزمەتىنە جەگىلگەن جاساق دەپ شامالاۋعا دا بولادى.
شىڭعىس حانمەن ءوز تارابىنان العاش بايلانىس ورناتقان وڭعىت كوسەمىنىڭ ەسىمى الاقۇش-تەگىن-قۇرۇ، كوپ ۇزاماي، اعادان تۋعان ءىنى شەنگۇي ورنىن باسادى; سونداي-اق، شىڭعىس حاننىڭ تۋى استىندا بولعان وڭعىت اي-بۇقا ەسىمى ماعلۇم.
جازبا دەرەكتەرگە قاراعاندا، وڭعىتتاردىڭ ۇلى جورىقتار مەن ودان سوڭعى سالقار كوش كەزىندە ءداشتى-قىپشاق تارابىنا دا قونىس اۋدارعانى بايقالادى. بىراق اۋەلدەن قاراسىنى شەكتەۋلى قاۋىم جاڭا ۇلىستار قۇرامىندا ءوز اتىن ساقتاي الماعان، قارىنداس حالىقتار اراسىنا ءسىڭىسىپ كەتكەنى كورىنەدى. وڭعىتتاردىڭ نەگىزگى بولىگى ەجەلگى مەكەندە قالىپ، كەيىندە جات ورتاداعى ازشىلىققا اينالعان دا، زامان وزا كەلە موڭعول حالقىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن، ارعى تەگىن دە، بەرگى رۋىن دا ۇمىتقان بۇگىنگى ۇرپاعى قىتايدىڭ ىشكى موڭعول ايماعىندا قالىپتى.
قازاق تاريحشىلارى قازاقتاعى ۋاق رۋى باياعى وڭعىتتاردىڭ ۇرپاعى دەپ بىلەدى، بىراق ونداي بايلامعا ەشقانداي نەگىز، ناقتى دالەل جوق. ايتسە دە ءداشتى-قىپشاق شەگىندەگى وڭعىت كەيىنگى قازاقتان تىسقارى قالماعان. بايۇلى جاپپاس ىشىندەگى ۇڭعىت پەن ءالىم قاراكەسەك ىشىندەگى ۇڭگىت – سول ەجەلگى وڭعىتتىڭ جۇراعاتى ەكەندىگى كۇمانسىز. وزىنشە دەربەس سانالماعانمەن، بۇل ەكى اتا دا بەلگىلى رۋ ىشىندەگى ۇلكەن قۇرىلىمدار ەسەبىندە.
مەركىت
مەركىت – شىڭعىس حان اتقا مىنەر قارساڭدا تاتار دالاسىنداعى ەڭ اتاقتى، سانى مول جانە قۋاتتى ءتورت تايپانىڭ ءبىرى بولعان (قالعان ۇشەۋى – تاتار، نايمان، كەرەي). مەركىتتەر بايكولدىڭ تۇستىك اتىرابى، ورحۇن وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسى جانە سەلەڭگى اڭعارىندا جايىلا قونىستانىپتى. شىعىستا – قياتپەن، باتىستا نايمانمەن شەكتەسكەن، تۇستىك كورشىسى – كەرەيلەر، ال تەرىستىكتە بايكول توڭىرەگىن جايلاعان اعاش-ەلى، ياعني ورمان جۇرتىمەن ۇشتاسادى. نەگىزگى كاسىبى – مال شارۋاشىلىعى، سونىمەن قاتار اڭشىلىق; ازداعان مولشەردە ەگىنشىلىكپەن اينالىسقان. ءتورت تۇلىك مالى تۇگەل، باي ءارى باعلان بولعان. بەسىنشى تۇلىك رەتىندە بۇعى ۇستاپ، جەگىنگە جانە مىنىسكە پايدالانىپتى. اسكەرى مول جانە اعايىنداس تايپالار ىشىندە ايرىقشا جاۋجۇرەك سانالادى.
مەركىتتەر نەگىزىنەن جەتى اتاعا بولىنگەن: ۋدويىت، ۇقىر، ۋباس، قاعات، تودەگەلىن، مۋدان، جيىن. باستى جانە بيلەۋشى رۋ – ۋدويىت، سوندىقتان كەي-كەيدە جالپى مەركىت اتاۋىنىڭ ورنىنا ۋدويىت ەسىمى قولدانىلادى. بۇل كەزدە مەركىت – اتالاس رۋلار بىرىككەن دەربەس حاندىق دارەجەسىندە سانالعان. حريستيان ءدىنىنىڭ نەستور تاريقاتىن قابىلداعان دەرەگى بار، بىراق اسىپ كەتكەندە بيلەۋشى تابى، وندا دا ءۇستىرت، شارتتى تۇردە عانا ۇستانعان دەۋگە كەرەك. تىرشىلىك كەبىندە، ەڭ اقىرى ادام اتتارىندا ەشقانداي بەلگىسى جوق، سوندىقتان مۇلدە قاتە دەرەك بولۋى دا مۇمكىن.
مەركىتتەر الىسىراق كورشىلەرى قوڭىراتتارمەن قۇدا-اڭدالىق قاتىناس ورناتقان، نايمانمەن، كەرەيمەن بىردە تاتۋ، بىردە قاتۋ، ال قياتپەن اراداعى قاتىناس كوبىنە جاۋلىق ورايىندا بولىپتى. قياتتىڭ قامباعاي حانىنىڭ تۇسىندا ءورىس العان دۇركىن قاقتىعىستار شىڭعىس حان زامانىندا بىتىسپەس كەككە ۇلاسادى. اقىر تۇبىندە مەركىت تايپاسى بىرىككەن، جاڭادان بوي كوتەرگەن قارىمدى ۇلىسپەن اراداعى الدەنەشە سوعىستا اۋىر جەڭىلىستەرگە ۇشىراپ، قىرعىن تابادى. الايدا، مۇلدە قۇرىپ كەتپەگەن. اتالى جۇرت قاتارىنان شىققانمەن، اتى وشپەيدى. تاريحي دەرەكتەردە التىن وردا مەن شاعاتاي، جانە ودان سوڭعى حاندىقتار قۇرامىندا جۇرگەنىن كورەمىز. ياعني، بۇدان بەرگى داۋىردە وسى ورايداعى حالىقتار اراسىنا تارالعان. كەيىنگى جەكەلەگەن توپتارى باشقۇرت، نوعاي، وزبەك، تۇركمەن، قىرعىز جانە التايلىق جۇرت اراسىندا كىشى اتالار رەتىندە بوي كورسەتەدى.
ەجەلگى مەركىتتىڭ بۇگىنگى اتاۋلى اۋلەتى قازاقتاعى كەرەي تايپاسىنىڭ ءبىر تارماعى بولىپ سانالادى.
نايمان
باعزى زامانداعى دەرەكتى تاريحي جازبالاردا، سوعان وراي، جاڭا داۋىردەگى عىلىمي زەرتتەۋلەردە ۇلى تۇرىك قاعاناتى، وعان جالعاس كوك تۇرىك، توعىز-وعۇز، توعىز-تاتار ۇلىستارىنان سوڭ ۇلى دالانى جايلاعان ارقيلى رۋ-تايپالار ىشىندە ەكى جۇرت – كەرەي مەن نايمان ايرىقشا اتالادى. سانى مول، قۋاتى زور، ءارى شارۋاشىلىعى وركەندەگەن، مادەنيەتى جوعارى دەلىنەدى. ەڭ باستىسى – قالىپتى، وزىندىك مەملەكەتتىك قۇرىلىمى بار. كەيىنگى باتىس تاريحشىلارىنىڭ قايسىبىرى بۇل – تاڭ قالارلىق، جۇمباق جاعداي دەسە، ەندى بىرەۋلەرى توڭىرەگىنەن الابوتەن ارتىقشىلىقتى الىس جانە جاقىن، وتىرىقشى ەلدەردىڭ ىقپال، ۇلگىسىنە بالايدى. شىن مانىسىندە، جۇمباق ەشتەڭە دە جوق، بار كىلتيپان ءداستۇرلى جالعاستىقتا. ۇلى دالاداعى ۇلكەندى-كىشىلى اتالاردىڭ بارلىعى دا كەشەگى الىپ ەل – تۇرىك قاعاناتىنىڭ جارقا، بولشەكتەرى دەسەك، جالپى جۇرت كەرى كەتكەن، شالدىققان، توزعان زاماندا كەرەي مەن نايمان ەجەلگى بابالار مۇراسىن بەرىگىرەك ۇستانىپ قالعانىن كورەمىز. شارۋاشىلىق ءجونى، حالىقتىق مادەنيەت، الەۋمەتتىك قۇرىلىم ءوز الدىنا، تۇرىك قاعاناتىنىڭ ەل بيلەۋ، ۇلىس ۇستاۋ جۇيەسى دە ساقتالعان ەكەن. ارينە، قالعان قاۋىم دا ءتۇپ تامىردان تىم الىس كەتكەن جوق، بىراق ەسكى نەگىزدەگى جاڭا ۇلىس بولىپ ۇيىسقان كەرەي مەن نايمان بابالار سالعان داڭعىل، بولاشاققا جالعاساتىن بەرىك ارقاۋدان ايرىلماپتى. اقىر تۇبىندە، وسى كەرەي مەن نايماننىڭ تۇرىك قاعاناتىنان باستاۋ الاتىن ۇلىستىق ۇجىمى، بيلىك جۇيەسى سايىپقىران شىڭعىس حان ءۇشىن جاڭا ءبىر، ايرىقشا قۋاتتى جانە ومىرشەڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى قالىپتاۋدا ۇلگى جانە اۋەلگى ۇيتقى بولدى.
ۇلكەن حالىق قانا ەمەس، كەز كەلگەن رۋ، تايپا ءبىر كۇندە، عايىپتان پايدا بولمايدى. اتى شىعۋى، ايگى بولۋى – قالىپتاسقان، وردالانعان كەزىندە عانا. نايماننىڭ دەربەس رۋ رەتىندە ساناتقا جەتۋى – تۇرىك قاعاناتتارىنان سوڭعى ءداۋىر. ول كەزدە بايقال كولىنىڭ تۇستىك وڭىرىندە بوي كورسەتىپتى. كوپ ۇزاماي-اق ۇلى دالاعا بويلاي ەنىپ، ەركىن قونىستانادى. سەگىز-وعۇز بىرلەستىگىنىڭ قۇرامىندا بولعان. X عاسىردا تۋىستاس تۇرىك تايپالارىنىڭ، قىتايلار تسزۋبۋ دەپ اتاعان جاڭا وداعىنىڭ باتىس قاناتى سانالادى. XI–XII عاسىرلاردا ەكتاع-التاي (بۇگىندە موڭعول التايى) جانە قارا-ەرتىستەن قيماقتاردى ىعىستىرىپ شىعاردى، XII عاسىردىڭ ورتا شەنىندە تەرىستىك بەتتە ەنيسەي قىرعىزدارىن تالقانداپ، شەكارا ايماعىن تاننۋ-ولا قىرقالارىنا دەيىن كەڭەيتەدى. اقىرى ەجەلگى تۇرىك قونىسىنىڭ اۋماقتى بولىگىن يەلەنىپ، جايىلا ورناعان ەكەن. بۇل كەزدە قيدان-ءلاۋو پاتشالىعىنا جارتىلاي بودان بولعان ءتارىزدى. XII عاسىردىڭ اۋەلگى ۇشەگىندە ءلاۋو جۇرتى ەكپىنى قاتتى شۇرجەننەن جەڭىلىس تاۋىپ، وردالى بايتاعىنان ايرىلعان حانزادا ەلۇي-داشى قانشاما جۇرتىمەن باتىسقا قاراي اۋعاندا نايمان قونىسى ارقىلى ەركىن وتەدى جانە ەلەۋلى كومەك الادى; ال قيداندار باستاعان ءبىرتالاي تۇرىك رۋلارى جەتىسۋ تارابىنا جاۋلاۋ جورىعىنا اتتاناردا نايماندار شىعىس تۇركستاندا تۇرعان ەلۇي-داشىنىڭ اسكەرىنە ءمىنىس اتى، سويىس مالىمەن تىڭ تىنىس بەرەدى. (بۇل تۋىستىق بايلانىس ارادا جەتپىس-سەكسەن جىل وتكەندە باسقاشا جالعاسىن تاۋىپتى.)
شىڭعىس حان اتقا مىنەر قارساڭدا نايمان حاندىعى تاتار دالاسىنىڭ ورتالىق-شىعىسىنداعى قاڭعاي تاۋلارىنان باستالىپ، حان-التايدىڭ تۇستىگىنەن ءوتىپ، كوك-ەرتىس پەن قارا-ەرتىستەن وزىپ، زايسان، تارباعاتايعا دەيىن سوزىلىپ جاتقانىن كورەمىز. شىعىستا – كەرەيمەن، باتىستا – ءداشتى-قىپشاق جۇرتى قاڭلىمەن شەكتەسكەن، تەرىستىگى – تاۋ مەن تايعا، تۇستىگى – قۇم مەن ءشول. ۇلان-بايتاق جەر، قيساپسىز حالىق. ناقتى سانى بەلگىسىز. بىراق سول كەزدىڭ ەسەبىمەن العاندا، وتە كوپ جۇرت بولعانى كۇمانسىز. كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا، حريستيان ءدىنىنىڭ نەستور تاريقاتىنا بەيىل بەرىپتى. ءتول جازۋى رەتىندە ۇيعىر-تۇرىك تاڭباسىن پايدالانعان. نەگىزگى كاسىبى – مال شارۋاشىلىعى. ازداعان مولشەردە ەگىنشىلىكپەن اينالىسقان.
نايمان اتاۋى، بالكىم، رۋدىڭ العاش ۇيىسار كەزىندەگى مەكەنى – التايدان شىعاتىن قاتىن-داريانىڭ ءبىر سالاسى نايما وزەنىمەن بايلانىستى دەگەن پىكىر بار. رۋ ەسىمى ەكى بولىكتەن تۇرادى: ناي جانە مان. «مان» («مەن») – زاتتاندىراتىن، دالىرەك ايتساق، «كىسىلەندىرەتىن» جۇرناق (ماسەلەن، اتار-مان، شابار-مان، الار-مان…). ناي ءسوزىنىڭ ەسكىرگەن ءبىر ماعناسى – وتكىر، بەرىك، قۋاتتى: ماسەلەن، نايزا، نايزاعاي سوزدەرىندەگى ءتۇبىر. سوندا نايمان – وتكىر، جۇرەكتى، قايتپاس باتىر ادام دەگەن ماعنا بەرمەك. تاعى ءبىر تۇسپال – كونە تۇركي «ناجى، نايى» – دوس، جاقىن سوزدەرىنەن تۋىنداۋى مۇمكىن دەيدى: دوس كىسى، جاقىن جۇرت. ارينە، مۇنىڭ ءبارى – ادەپكى جورامال عانا. قايتكەندە دە، نايمان اتاۋىنىڭ جانە رۋدىڭ كەمى ون ەكى عاسىرلىق تاريحى بارى انىق.
نايمان حاندارى ءوز ەسىمدەرىنەن بۇرىن بۇيرىق، نەمەسە كۇشلۇك اتالادى دەيدى ءراشيد-ءاد-دين. «بۇيرىق» ءسوزىنىڭ ماعناسى – ءامىرشى، ال «كۇشلۇك» – كۇشتى، مىقتى دەگەن ءسوز دەپ ايقىندايدى. بۇل، اتادان بالاعا جالعاسقان حاندار اۋلەتىنىڭ ەڭ اۋەلگى ءماشھۇر تۇلعاسى – ينانىش-بىلگە-بوكە حان ەكەن. «ينانىش» – سەنىم دەگەن ءسوز، ال «بىلگە» – ۇلى دەگەن ماعنادا ايتىلادى دەيدى، ءبارى دۇرىس، تەك «بىلگەنىڭ» ءمانىسى كەڭىرەك – دانىشپان، بىلگىر. ءبارى دە تۇرىك ءتىلىنىڭ بايىرعى قورىنان. بۇل بوكە حان – ەجەلگى ءبىر زاماندا قۇدىرەتتى پاتشا بولىپتى، ءالى كۇنگە ارقيلى تايپالاردىڭ ەسىندە ساقتالعان ەرەكشە تۇلعا، اڭىزدىڭ ايتۋىنشا، عاجايىپ ءبىر اعاشتان تۋىپتى دەيدى ءراشيد-ءاد-دين. ادامنىڭ اعاشتان تۋى – قىپشىق جۇرتىنا قاتىستى اڭىز، ال بوكە – ارعى تاريحتان بەلگىلى، ۇلى تۇرىك قاعانى، اشەن اۋلەتىنەن، تۋما ەسىمى – قارا چۋرين-تۇرىك، 576 جىلدان باستاپ باتىس تۇرىك قاعاناتىندا وكىم قۇرعان، 599 جىلى شىعىس قاعاناتتى دا عۇزىرىنا كەلتىرىپ، 604 جىلى دۇنيەدەن وتكەن اتاقتى تاريحي قايراتكەر. ياعني، نايمان حاندارى – ۇلى تۇرىك قاعاندارىنىڭ ناسىلىنەن، سوعان وراي وزدەرىن ەجەلگى تۇرىك جۇرتىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرى ساناعان.
ءراشيد-ءاد-دين شىڭعىس حانمەن زامانداس نايمان حاندارىنىڭ اتا-تەگىن تاراتۋدا ءوزارا قايشى ەكى دەرەكتى قاتارىنان كەلتىرەدى. مۇنىڭ سوڭعىسىندا – «باعزى زامانداعى بوكە» حان كەيىنگى تايان-حان مەن بۇيرىق-حاننىڭ تۋعان اكەسى دەلىنەدى. بۇدان بۇرىن ول ەكەۋىنىڭ اكەسى – ءانيات-قاعان دەپ كورسەتكەن بولاتىن. ءسىرا، اتاقتى تاريحشى ءوزى سۇيەنگەن ارقيلى دەرەكتەگى، ۇنەمى قايتالانىپ وتىراتىن بۇيرىق ەسىمىنە وراي جاڭىلىسقان. ءبىز «باعزىداعى، اڭىزعا اينالعان» بوكە حان تۋرالى ايتتىق، ال بوكەمەن قوسار ەسىم رەتىندە بەرىلگەن ينانىش-بىلگە حاندى ودان كوپ كەيىن جاساعان، ەكىنشى ءبىر كىسى، ءسىرا، شىڭعىس حانمەن زامانداس تايان مەن بۇيرىقتىڭ ارعى اتاسى، ال ءانيات-قاعان – تىكەلەي ءوز اكەلەرى دەپ بىلدىك.
سونىمەن، ءراشيد-ءاد-ءديننىڭ اتاپ كورسەتۋىنشە، شىڭعىس حاننان بۇرىنعى زاماندا نايمان ۇلىسىنىڭ حانى – اعايىندى نارقىش-تايان مەن ءانيات-قاعان ەكەن. بەيبىت كۇندەردە قاتار قونىپ، سوعىس كەزىندە تىزە قوسا شايقاسادى. ءانياتتىڭ كوڭىلىندە كەي ءبىر كەزدەردە الالىق بولسا كەرەك، بىراق جاسى ۇلكەن اعا نارقىش-تايان بىرلىكتەن اينىماي، قانداي جاعدايدا دا ءىنىسىن باۋىرىنا تارتىپ وتىرادى. بۇلاردان سوڭ نايماننىڭ بيلىگى ءانياتتىڭ ەكى ۇلى تايان مەن بۇيرىققا كوشەدى. ەلدى ەكىگە ءبولىپ، ارالارى اجىراپتى. اۋەلدە رەنىشكە جول بەرگەن – ۇلكەن اعا تايان بولسا كەرەك. بار پالە اكەدەن قالعان الدەبىر قۇماعا تالاستان باستالعان ەكەن. بىردە ەكى ۇلىس كەزدەيسوقتا بەتتەسىپ قالادى. كوش ۇستىندەگى بۇيرىق قونا جايعاسقان تاياننىڭ ورداسىنا تىم جاقىن، جاناسا، سۇيكەسە وتەدى. تايان حان بۇيرىق باۋىرى ايالداپ، سالەمدەسىپ، ەرۋلىك جەپ كەتەر دەپ ويلاعان ەكەن، توقتاماي وتە شىعىپتى. «قوناق كۇتەمىز دەپ قامدانىپ ەدىك، ەندى ەرۋلىگىمىزدى ءوزىمىز جەيىك»، – دەيدى قاتتى كەيىگەن تايان. سوندا، مول داستارقان باسى، ءان مەن جىر ۇستىندە قۇبا-تەگىن دەگەن كىسى، الدە جىراۋ، الدە حان اۋلەتىنىڭ كەنجە بۇتاعىنان، كۇيىنىپ تۇرىپ ايتىپتى: «باياعىدا، ءانيات-قاعان مەن نارقىش-تايان قاناتتاسىپ قاتار ءجۇردى، ءبىزدىڭ ەل ۇجىمدى بولدى، جاماندار كوتەرىلىپ، قاتىندار قۇتىرعان جوق، جۇرتتىڭ ەڭسەسى جوعارى بولدى. مىنا اعايىندى ەكەۋىڭ ءبىر بۇقانىڭ قوس مۇيىزىندەي، اجىراماس تۋىس ەدىڭ، ەندى ەكى ايرىلىپ وتىرسىڭدار. باۋىرلاس ەكەۋىڭدە بىرلىك بولماسا، اراسى اشىلعان ەل كىمگە سەنەدى، كىمگە قارايدى. قيلى زامان تۋسا، قارا نور قالىڭ نايماننىڭ كۇنى نە بولماق؟!» – دەپتى. سوندا تايان-حان قىزارا تەرشىپ تۇرىپ ايتتى دەيدى: «بۇيرىق-حانعا مەنىڭ سالەمىمدى جەتكىزىڭدەر. قاتەلىك مەنەن ەكەن. ەرۋ جاساپ، ءبىزدى كۇتسىن. ءوزىمىز بارامىز»، – دەپتى. بۇيرىق ءبارىبىر يلىكپەيدى. «كوپكە بەلگىلى ماتەل بار عوي، «ۇلىق بولسا دا ۇعىمى كەم، – اتاقتى بولسا دا اقىلى جوق»، – دەگەن. ونداي كىسى ماڭدايىنا تاس تيگەنشە تاۋباعا كەلمەيدى. اماندىق بولسا، كورىسە جاتارمىز!..» – دەپتى دە، ۇدەرە كوشىپ، الىس، اۋلاق قونىپتى. كوزى تىرىسىندە اكەلەرى ءانيات-قاعان ايتقان ەكەن: «مەنىڭ بىلۋىمشە، بۇيرىق-حان ەشقاشان دا اعاسىمەن بىرلىكتە جۇرە المايدى. بۇيرىق – قاسقىر قوڭىن ويىپ، شابىن جارعانشا شوككەن ورنىنان قوزعالمايتىن تۇيە مىنەزدەس»، – دەپ. اعايىندى ەكەۋى قايتا قوسىلمايدى. ءتىپتى، شىڭعىس حانمەن الماعايىپ كۇرەس كەزدەرىندە دە ارقايسىسى ءوز ۇلىسىمەن عانا بولىپتى. اقىرى، ەكى بولىك ەل كەزەگىمەن قيراپ جەڭىلەدى، باسى بىرىكپەگەن اعايىندى ەكى حان دا بۇكىل اۋلەتىمەن قازا تابادى.
قىرعىنعا ۇشىراسا دا، قاراسىنى ازايماعان قالىڭ نايمان بۇدان سوڭعى زاماندا ءتورت ۇلىس شەگىندە بىردەي ۇلكەن ىقپالعا جەتەدى. اتاقتى قولباسىلار، بەلگىلى امىرلەر شىققان. ۋاقىت وزا كەلە، قىتاي، يران تارابىنداعى قاۋىم تىلىنەن، سالتىنان ايرىلىپ، جەرگىلىكتى حالىق اراسىندا جۇتىلىپ كەتەدى. تەك جوشى ۇلىسى مەن شاعاتاي ۇلىسىندا عانا ءناسىل-تەگى، اتاۋ ەسىمىمەن ساقتالىپ تۇرىپتى. ۇلۇع ۇلىستار ىدىراعاننان سوڭ دەربەس حاندىقتار قۇرامىندا جۇرەدى، اقىرى بىرىندە از، بىرىندە كوپ مولشەردە وسى ورايداعى تۋىستاس وزبەك، نوعاي، قاراقالپاق، قىرىم-تاتار، باشقۇرت، قىرعىز حالىقتارىنىڭ قۇرامىنا قۇيىلادى. ەجەلگى نايمان جۇرتىنىڭ ءوزىنىڭ تۋما اتاۋىن ساقتاعان ەڭ ۇلكەن بولىگى ءداشتى-قىپشاقتا قالادى جانە بۇگىندە قازاق حالقىن قالىپتاعان، سانى مول، نەگىزگى تايپالاردىڭ ءبىرى بولىپ ەسەپتەلەدى.
وسى نايماننان شىققان، الاش تاريحىندا تانىمال تۇلعالاردىڭ كەيبىرىن اتاي كەتەيىك: ءحVىىى عاسىرداعى قازاقتىڭ باس باتىرى، قولباسى، مەملەكەت قايراتكەرى قاراكەرەي قابانباي، ءحVىىى عاسىرداعى بەلگىلى بي، ساياساتكەر قۋ داۋىستى قۇتتىباي، ءحVىىى عاسىردا جاساعان اتاقتى جىراۋ اقتامبەردى باتىر، ابىلاي زامانىنداعى جوڭعار–تورعاۋىت–قىرعىز سوعىستارىنىڭ قاھارمانى كوكجارلى باراق، ءحىح عاسىردا جاساعان دۋلات اقىن، حح عاسىر، سوۆەتتەر تۇسىندا جاساعان، ەڭبەك ەتكەن قوعام قايراتكەرى، تاريحشى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، اقىن ءىلياس جانسۇگىروۆ، كومپوزيتور مۇقان تولەباەۆ، عالىم، ءتىل مامانى سارسەن امانجولوۆ، جازۋشى ازىلقان نۇرشايىقوۆ، ەڭبەگى ءححى عاسىرعا جالعاسقان جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆ، ءتىلشى عالىم التاي امانجولوۆ…
كەرەي
كەرەي – ارىداعى ۇلى عۇن مەملەكەتى، بەرىدەگى ۇلى تۇرىك قاعاناتىنىڭ ءتۇپ مەكەنى، كەيىندە تاتار دالاسى اتاۋىمەن ماعلۇم بولعان كەڭبايتاق ۇستىرتتە ەجەلدەن قالىپتاسقان ىرگەلى تايپالاردىڭ ءبىرى. ەسكىلىكتى قىتايدىڭ “تسزين شۋ” – “تسزين تاريحىندا”، ءميلادي 284 – 287 جىلدار وقيعاسىن بايانداۋ بارىسىندا عۇن ۇلىسىنىڭ ۇيتقىسى بولىپ تۇرعان ون توعىز ارىستىڭ قاتارىندا “حەلاي”، “حەيلان” دەيتىن تايپا اتاۋى تاڭبالانعان. كەرەي (كەرەيت) دەپ ايعاقتايدى حح عاسىرداعى قىتاي عالىمدارى. ەجەلگى تاريحنامانىڭ ايتۋىنشا، كەيىنگى كەرەي (حەليان، تسيۋيليان) – شىنىندا دا كونە عۇن جۇرتىنىڭ تىكەلەي ۇرپاعى. بۇل كەرەي قاڭلىمەن ەكەۋى ءبىر حالىق دەپ كورسەتەدى. “باتىستاعى بولىگى قاڭلى اتانسا، شىعىستاعى جۇرتى كەرەي اتاندى”، – دەيدى. ياعني ارعى زاماندا بۇلار قاڭعالى (تەلە–گاوگۇي) بىرلەستىگىنىڭ قۇرامىندا بولدى دەگەن ءسوز. سونىمەن قاتار، زەرتتەۋشىلەردىڭ بايىبىنشا، كەيىنگى كەرەي تايپاسى، كەرەي پاتشالىعى بۇرناعى تۇرىك قاعاناتىنىڭ ساباقتاس مۇراگەرى بولىپ تابىلادى. “ولار حالقىنىڭ كوپتىگىمەن، اسكەرىمەن جانە باعزى زامانداعى حاندارىمەن داڭقتى بولدى”، – دەپ جازادى ءراشيد-ءاد-دين. “تايپانىڭ ءتۇپ اتاۋى – كەرەي، “د” (”ت”) جۇرناعى – كوپتىك بەلگى، سوندىقتان دا كەرەيت اتاندى”، – دەپ جازعان ىشكى موڭعول وقىمىستىسى سايشيال، ەسكىلىكتى قىتاي دەرەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ.
شىڭعىس حان اتقا مىنەر قارساڭدا تەڭىزدەي تولقىعان ۇلان-عايىر جۇرتتاعى تۋىستاس، قاناتتاس تايپالار ىشىندە كەرەي مەن نايماننىڭ سانى مول، ايرىقشا قۋاتتى، ءارى وزىندىك مەملەكەتتىك قۇرىلىمى بار، قاتارىنان وزىق، باسىرە مادەنيەتكە جەتكەن، ەڭ كورنەكتى جۇرت بولعانى ارعى-بەرگى بارلىق تاريحتا اتاپ ايتىلادى. دامىعان شارۋاشىلىق، قالىپتى تىرشىلىك ءوز الدىنا، ۇلىستىق قۇرىلىمعا وراي، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدەگى بيلىك جۇيەسى، “ەكە تورە” اتتى ۇلىستىق زاڭ ۇلگىسى، مەملەكەتتىك ءمور، ياعني تاڭبالى جارلىق، ناقتى قۇجات نەگىزىندەگى ىشكى-سىرتقى قاتىناس ءتارتىبى جانە ۇيرەنشىكتى جازۋ ءۇردىسى قالىپتاسقان ەكەن.
كەرەي (كەرەيت) جۇرتىنىڭ وزىندىك رۋلىق ەسىمىمەن تاريح ساحناسىندا اتاققا شىعۋى – توعىز-وعۇز ۇلىسى ىدىراعاننان (840) سوڭعى كەزەڭدە. وسى زامانداعى قىتاي دەرەكتەرىندە توعىز-تاتار بىرلەستىگىنىڭ قۇرامىندا تاتار، نايمان، مەركىت رۋلارىمەن قاتار اتالادى. بۇدان سوڭعى، اۋمالى-توكپەلى داۋىرلەردە ۇلى دالاداعى قىم-قيعاش سوعىس، تاڭبالى تاۋاريحتىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەنىن كورەمىز. ال ءحى عاسىردا جاساعان اراب تاريحشىسى ابۋل فارادج شىعىس جۇرتتارىنىڭ شەجىرەسىن بايانداي كەلە، 1007 جىلعى ەلەۋلى وقيعالارعا قاتىستى، “ىشكى تۇرىك ەلىنىڭ تەرىستىك-شىعىس ايماعىن قونىستانعان، كەرەي دەپ اتالاتىن حالىق” تۋرالى دەرەك بەرەدى، دەربەس پاتشالىق بولىپ تۇرعان بۇل جۇرتتىڭ ۇزىن سانى ەكى ءجۇز مىڭ جان ەكەن.
بۇل كەزدە كەرەي باعزىداعى تەلە مەن كوك تۇرىكتىڭ جارقا، بولشەكتەرىن وزىنە قوسىپ الىپ، ابدەن ىرگەلەنىپ، ەجەلگى تۇرىك قاۋىمىنىڭ وردالى قونىسىنداعى ەڭ ەلەۋلى كۇشكە اينالادى. تۇرىك قاعاناتىنا ساباقتاس مۇراگەر، قۋاتتى ۇلىس ۇيىستىرۋ ماقساتىندا جاڭادان قۇرىلعان، قىتاي جىلنامالارىندا “تسزۋبۋ” دەپ اتالاتىن، تۋىستىس رۋلار بىرلەستىگىندە جەتەكشى ورىن الىپتى. تاتار، جالايىر، مەركىت، نايمان، قيات، باسمىل جانە تاريحي قۇجاتتاردا اتى تاڭبالانباي قالعان تاعى ءبىر تايپالارمەن تىزە قوسا وتىرىپ، جات جۇرت باسقىنشىلىعىنا توسقاۋىل قويادى.
توعىز-تاتار – تسزۋبۋ ۇلىسىنىڭ وكتەم قيدان-ءلاۋو پاتشالىعىنا قارسى تىنىمسىز ازاتتىق سوعىستارى ح عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمى، ءحى عاسىردىڭ ۇزىنا بويىنا سوزىلعان. وكتەم يمپەريا ورتاق تۋ استىنا توپتالعان كوشپەندى تايپالار وداعىن قايتكەندە دە ءبىرجولا تاپاپ تاستاي المايدى. باسىلسا، كوپ ۇزاماي قايتا كوتەرىلىپ وتىرعان. اقىرى، 1089 جىلى تسزۋبۋ بىرلەستىگىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل دالالىق تايپالاردىڭ باس بيلىگى، ياعني دالاي-حان مارتەبەسى كەيىنگى تاريحشىلار دارىندى قولباسى، كورەگەن ساياساتكەر دەپ باعالاعان كەرەي موعۇزدىڭ قولىنا كوشكەن ەكەن. ەجەلگى قاعانات ەلەسى قايتا تىرىلگەندەي بولادى. قۋاتتى كۇش جيناقتاعان موعۇز (قىتاي دەرەكتەرىندە موگۋسى، مو-كو-سى) 1092 جىلى ەل ىشىنە كىرگەن قيداننىڭ قالىڭ قولىن تاس-تالقان قىلىپ جەڭەدى. جەڭىس ارتى جاۋدى تۇرە قۋىپ، ءلاۋو پاتشالىعىنىڭ شەگىنە بارىپ ەنگەن، مۇندا تاعى دا جاڭا جەڭىستەرگە جەتكەن ۇلكەن جورىققا ۇلاسىپتى. ەجەلگى دالا تولىق ەركىندىك العانداي كورىنەدى. بىراق ساياساتى كەمەل ىرگەلى يمپەريا جاڭا ءبىر امالدار قاراستىرا باستايدى. ءارى توتەنشە، ءارى ەجەلگى – “شاعىستىرۋ، ىشتەن ءىرىتۋ” ساياساتى. كوپ ۇزاماي-اق توعىز تايپا بىرلەستىگىندەگى ورتالىق توپتىڭ ءبىرجولا كۇشەيىپ كەتۋىنەن قاۋىپتەنگەن كەيبىر رۋلار ىرگەسىن اۋلاق سالا باستايدى. ونىڭ ۇستىنە بۇل كەزدە قيدانعا كومەككە تۋ سىرت – تۇستىك-شىعىستان تاڭعۇت پاتشالىعى جانە سوعىس اشادى. اقىرى، الدەنەشە مايداننان سوڭ، 1095 جىلى موعۇز باستاعان تسزۋبۋ بىرلەستىگى اۋىر جەڭىلىسكە ۇشىرايدى. وداقتاس، باۋىرلاس تايپالار ارقايسىسى ءوز قامىنا كوشىپتى. ياعني توعىز-تاتار – تسزۋبۋ بىرلەستىگى ىدىرادى دەگەن ءسوز. بىراق دالاي-حان موعۇزدىڭ تىكەلەي عۇزىرىنداعى جۇرت جەكە سوعىسىن ودان ءارى جالعاستىرادى. اقىرى، تۋىستاردىڭ كومەگىنەن ايرىلعان، ەكى تاراپ – قيدان مەن تاڭعۇت قاباتتاسا قىسپاققا العان، اۋىر شىعىنعا ۇشىراعان كەرەي قاۋىمى 1099 جىلى ءبىرجولا باسىلىپتى. كوپ ۇزاماي، كەلەر جىلى تۇتقىنعا تۇسكەن “بۇلىكشىل” دالاي-حان موعۇزدى سول، 1100 جىلدىڭ ەكىنشى ايىندا ءلاۋو پاتشالىعىنىڭ تەرىستىك استاناسى شينتسزين قالاسىندا، قانشاما حالىق جينالعان بازار الاڭىندا “لينچي” اتالاتىن “ەڭ قۇرمەتتى” جازا بويىنشا بۇتارلاپ شاۋىپ ولتىرگەن ەكەن.
الايدا، كەيىنگى قاۋىمنىڭ كۇرەسى ودان ءارى جالعاسا بەرەدى. جاڭا عاسىردىڭ باستاپقى شيرەگىندە تەرىستىك قىتاي شەگىندە، قيدان مەن شۇرجەن اراسىنداعى تەكە-تىرەس جاعدايدى پايدالانعان دالالىق تۇرىك رۋلارى تاعى دا كوتەرىلەدى. ءسويتىپ، 1119 جىلى موعۇزدىڭ مۇراگەرى بوشاۋجى دالاي-حان ءلاۋو پاتشالىعىنىڭ بوداندىعىن تارىك ەتىپتى. 1125 جىلى تەرىستىك قىتايداعى قيدان وكىمى ءبىرجولا قۇلاپ، ءشۇرشىت تايپاسى بيلىككە جەتەدى. ەندى قارا-قيدان ءلاۋو مەملەكەتى شۇرجەن، نەمەسە تسزين (شىن) پاتشالىعى اتانادى. كۇشىنە ەنگەن سوڭ كوپ ۇزاماي-اق ەجەلگى يمپەريالىق ساياساتتى ودان ءارى جالعاستىرادى. قورعانىس جانە شابۋىل سوعىستارىن قاتار جۇرگىزگەن ساقارا جۇرتىنىڭ باستاۋشى ەڭ نەگىزگى قاۋىمى – كەرەي تايپاسى بولىپتى. شىن مانىسىندە ۇلى دالانى باسىم بولىگىندە ءوز بيلىگىن ورناتقان كەرەي حاندىعى شۇرجەن يمپەرياسىنان مۇلدە تاۋەلسىز، دەربەس ۇلىسقا اينالادى. كەرەيلەردىڭ بۇل كەزدەگى تىكەلەي بودانى ءارى بەرىك وداقتاسى – قيات رۋى ەكەن. الىستاعى جەتىسۋدا جاڭادان قۇرىلعان قارا-قىتاي مەملەكەتىمەن ارالىقتا دا جاقسى قاتىناس ورنايدى. ەندى دالالىق تۇرىك تايپالارىنىڭ ءبىرازى ەجەلگى ابادان اۋلەتتىڭ تىزگىنىن العان مارقۇز-بۇيرىق حاننىڭ توڭىرەگىنە قايتادان توپتاسىپتى. اقىرى، 1147 جىلى شۇرشىتپەن ارادا ءتيىمدى بىتىمگە قول جەتەدى. الايدا، ەجەلگى جۇرت بۇل جولى دا ۇلكەن، ءبىرتۇتاس ۇلىس بولىپ ۇيىسا المايدى. ساياساتى كەمەل شىن پاتشالىعى ۇلى دالادا جاڭا ءبىر ايبىندى ەلدىڭ بوي كوتەرۋىنە قاراپتان-قاراپ وتىرىپ، جول بەرمەس ەدى. ارادا ءۇش-ءتورت جىل وتەر-وتپەستە بەيبىت ءبىتىمدى بۇزىپ، جاڭا جورىق اشادى. وسى الماعايىپ كەزەڭدە بۇرنادا ەلەۋلى بولعان، ەندى اعايىندار اراسىنداعى انىق وكتەمدىككە جەتۋدىڭ جاڭا ءبىر امالىن قاراستىرعان تاتار ءامىرى نور-بۇيرىق حان، ءسىرا، شۇرشىتپەن بىرگە اتتانعان جورىق ۇستىندە، مارقۇز-بۇيرىق حاندى قولعا ءتۇسىرىپ، جاۋعا بايلاپ بەرەدى. شۇرجەن-شىن پاتشاسى ديگۋناي (1149–1161) مارقۇز حاندى ازاپقا بۇيىرىپ، «اعاش-ەسەككە» شەگەلەپ ولتىرگەن ەكەن. شۇرشىتكە قارسى، جالپىعا ورتاق وشپەندىلىك ءوز الدىنا، تاتار مەن كەرەي اراسىنداعى ادەپكى الالىق ەندى كەكتەس جاۋلىققا ۇلاسادى.
بۇدان ارعى، ءراشيد-ءاد-دين كۋالاندىرعان حيكايا – اڭىزعا ورايلاس، بىراق مارقۇز-بۇيرىق حاننىڭ كەگى قايتارىلعان، ناقتى وقيعادان تۋىنداسا كەرەك. حاننىڭ كوكوتاي-كورىكتى دەپ اتانعان، بەت-اجارى كورگەن جاندى تولقىتار، عاجايىپ سۇلۋ قاتىنى بولعان ەكەن. قازادان سوڭ ءبىرشاما زامان وتكەندە، الدەبىر اتاۋلى توي، نەمەسە اس كەزىندە تاتار جۇرتىنا حابار سالادى: «مەن نور-بۇيرىق حاننىڭ تويىنا سويىسقا ءجۇز قوي، ون بايتال، ىشىمگە ءجۇز سابا قىمىز اپارامىن»، – دەپ. بۇل – باعىنىش، قۇلدىق ۇرۋ ءراسىمى ەسەپتى بولاتىن. ايتقانىنداي، ازعانا نوكەرىمەن، ءجۇز قوي ايداپ، ون بايتال جەتەكتەپ، ءجۇز ارباعا تيەلگەن ءجۇز سابا قىمىزبەن بارىپتى. سەمىز قويلار سويىلادى، تۋ بايتالدار جىعىلادى، نور-بۇيرىق حان باستاپ، بارلىق جۇرت توي تويلاۋعا كىرىسەدى. سويتسە، ءجۇز ارباداعى ءجۇز سابانىڭ ىشىندە ءجۇز باتىر جاسىرىنىپ وتىر ەكەن، كەلەر مەزەتتە تەرىنى ءتىلىپ، تۇگەل سىرتقا شىعادى دا، تاتار ورداسىن ويران قىلادى، نور-بۇيرىقتى ءولتىرىپ، قالعان جۇرت – بەگى مەن نوكەرىن تاعى قىرىپ سالادى. ءسويتىپ، كوكوتاي-كورىكتى كۇيەۋى مارقۇز حاننىڭ كەگىن قايتارعان ەكەن دەيدى.
مارقۇز-بۇيرىق حاننىڭ ءولىمى – 1150 جىل شاماسى. بۇدان سوڭعى زاماندا كەرەي مەن تاتار اراسى مۇلدە ۋشىقسا، كەرەي مەن نايمان، كەرەي مەن مەركىت اراسى دا تاتۋلىقتان الىستاعان. ال قيات پەن ەكى ورتاداعى ەجەلگى تۋىستىق، قۇدا-اڭدالىق قاتىناس بۇزىلماپتى.
مارقۇز-بۇيرىق حاننىڭ قۇرجاقۇز-بۇيرىق جانە گورحان دەگەن ەكى ۇلى بولىپتى. قۇرجاقۇز-بۇيرىقتىڭ ۇلكەن ۇلى – توعرىل، كەيىندە وڭ حان اتانعان، شىڭعىس حاننىڭ اكەسى ەسۋگەي-باحادۇرمەن اندا بولعان، شىڭعىس حاننىڭ وزىنە وكىل اكە بولعان كەرەي ءامىرى. بۇل توڭىرەكتەگى اڭگىمە – الدا.
شىڭعىس حان اتقا مىنەر قارساڭدا كەرەي – ۇلى دالاداعى ەڭ ۇلكەن، سانى دا باسىم تايپا بولعان. ەسكىلىكتى زەرتتەگەن كەيبىر ورىس وقىمىستىلارى ىلكىدە، XI عاسىردا كەرەيلەر توعىز ءجۇز مىڭنىڭ توڭىرەگىندە، ياعني ميلليونعا جۋىق بولدى دەپ بىلەدى. ءسىرا، 1007 جىلعا قاتىستى ناقتى دەرەك – ەكى ءجۇز مىڭ (جان الدە شاڭىراق) سانىنىڭ اسەرى. ءبىزدىڭ بايىبىمىزشا، زامانىندا سونشاما بولعان كۇننىڭ وزىندە ەكى عاسىردان استام ۇزاق ۋاقىت بويى، اۋەلدە قيدانمەن، ودان سوڭ شۇرشىتپەن، اتادان بالاعا، نەمەرەدەن شوبەرە، شوپشەككە جالعاسقان، ۇزدىكسىز، اياۋسىز سوعىستار ناتيجەسىندە، ۇنەمى جاۋ بەتىندە، نايزا ۇشىندا بولعان كەرەي تايپاسى كەڭىنەن جايىلىپ، ۇزدىكسىز وسە الماعان. بىراق قاشاندا ءوز تۇرعىسىنان وزىق. بۇل كەزدە، ايتتىق، تاتار قاۋىمى جەتپىس مىڭ شاڭىراق، جالايىر جۇرتى دا ىلكىدە، كەلۇرەندەگى قىتاي قىرعىنىنان بۇرىن جەتپىس مىڭ ءتۇتىن بولىپتى; نايماننىڭ ۇزىن سانى تۋرالى ناقتى، نەمەسە تۇسپال دەرەك جوق، بىراق جالايىردان دا، تاتاردان دا الدەقايدا كوپ بولعانى كۇمانسىز. كەرەي ۇلىسى دا سول سياقتى. الدە سەكسەن، توقسان مىڭ، الدە ءجۇز مىڭ شاڭىراق دەپ شامالاۋعا بولادى، ەسەبى، كەم دەگەندە ءۇش ءجۇز ەلۋ-ءتورت ءجۇز مىڭ جان. ول زاماننىڭ ەسەبىندە قيساپسىز حالىق. وزىنشە ءومىر كەشكەن تۇتاس ءبىر پاتشالىق.
بۇل كەزدەگى كەرەي قونىسى دا ۇلان-بايتاق. باتىستا قاڭعاي القابىنان – شىعىستا كەنتەيدىڭ ەتەگىنە دەيىنگى ارالىق; تەرىستىكتە سەلەڭگى وزەنىنىڭ جوعارعى اعىسىنان – كەلۇرەننىڭ باستاۋىنا دەيىن، ارالىقتا ورحۇن، تولى وزەندەرىنىڭ ۇزىنا بويى، ورتالىق ايماقتاعى وڭعى وزەنىن ورلەي كەلە، تۇستىكتە، ەجەلگى تۇرىك جاسىل-وزەن اتاعان سارى-وزەن حۋاڭحەنىڭ ۇلكەن ءيىنى وردوسقا دەيىنگى قانشاما جەر. كەرەي ۇلىسىنىڭ قۇتتى ۇيىعى – ءبىزدىڭ نەشە مىڭ جىلدىق تاريحىمىزدىڭ كۋاسى، ارىدا ۇلى تۇرىك قاعاناتىنىڭ بەرەكەلى بايتاعى بولعان وردا-بالىق قالاسى، كەيىندە ۇلۇع ۇلىس تۋ تىككەن قاراقورىم قالاسى ورناعان قاتىن-بالىق، ول ەكەۋى دە قيراپ، توزعان بۇگىنگى كۇنى كۇل-تەگىن مەن بىلگە-قاعان ەسكەرتكىشتەرى ساقتالىپ تۇرعان قاسيەتتى ورحۇن وزەنىنىڭ بويىنداعى، اينالاسى ات شاپتىرىم، قارا توپىراق، كوك شالعىندى كيەلى القاپ ەكەن. كەرەي حاندارىنىڭ باس ورداسى ۇنەمى وسى وڭىردەن اۋماعان. قۇرجاقۇز-بۇيرىق حان وردا-بالىقتا وتىردى دەپ جازعان ءراشيد-ءاد-دين. بايراقتى جۇرتتىڭ نەگىزگى كاسىبى – مال شارۋاشىلىعى بولعان. سونىمەن قاتار، اڭشىلىققا ايرىقشا ءمان بەرىلگەن. ەگىنشىلىك ءجونىن دە بىلگەن ەكەن.
كەرەيلەر شىعىستا قياتپەن، باتىستا نايمانمەن، تەرىستىك تاراپتا مەركىتپەن، الىس تۇستىكتە اتاسى باسقا تاڭعۇتپەن، تۇستىك-شىعىستا وڭعىتپەن شەكتەسكەن. ءبىز دايەكتەپ وتىرعان زاماندا مەركىتپەن جاۋلاس، نايمانمەن ءدۇرداراز، وڭعىتپەن تاتۋ; دوس-جار، وداقتاس قياتقا ۇستەم، قونىسى شالعاي، بىراق ات جەتەر جەردەگى تاتارمەن كەكتەس، ال قوڭىرات، جالايىرمەن قاتىناس – ىڭعايىنا، ورايىنا قاراي. تەگى بوتەن، ءارى وكتەم تەرىستىك قىتاي – اۋەلگى ءلاۋو، كەيىنگى شۇرجەن يمپەرياسىمەن كوبىنە-كوپ سوعىس جاعدايىندا، ال قيىرداعى تاڭعۇت ەلىمەن نەگىزىنەن بەيبىت قاتىناستا. موعۇز دالاي-حاننىڭ تۇسىنداعى، بۇكىل تاتار دالاسىن، تۇگەل بولماسا دا، نەگىزگى بولىگىن بىرىكتىرۋ ماقساتى جۇزەگە اسپاعاننان سوڭعى كەزەڭدە كەرەي ۇلىسى تەك ءوز جاعدايىن عانا كۇيتتەگەن دەربەس قۇرىلىمعا اينالادى. ايتكەنمەن، وسى اتاۋلى تايپا ىشىندەگى بىرلىكتىڭ ءوزى توزا باستاعان ەكەن. بيلىك باسىنداعى ەجەلگى اۋلەتتىڭ سارقىنى دارىنسىز ءارى دۇمشە بولىپ شىقتى. اقىر ءتۇبى ۇلكەن اپاتپەن اياقتالعانىن كورىمىز.
شىڭعىس حان اتقا مىنەر قارساڭدا كەرەي (كەرەيت) – قونىسى كەڭ، سانى مول، وردا كوتەرىپ، تۋ تىككەن دەربەس ۇلىس قانا ەمەس، تاتار دالاسىنداعى رۋ-تايپالار ىشىندەگى ەڭ دامىعان، مادەنيەتى جوعارى قاۋىم سانالعانىن ايتتىق. كونە تۇرىك بىتىگىنىڭ ورنىن باسقان، عىلىمدا ۇيعىر-تۇرىك تاڭباسى اتالاتىن جازۋ نۇسقاسى قولدانىستا بولىپتى. ۇلىس ۇجىمى، ەل باسقارۋ جۇيەسىندە باعزى قاعانات زامانىنداعى ەجەلگى جورالار مەن تورە زاڭدارى ءوز جالعاسىن تاپقان سياقتى. جاڭا زامانداعى زەرتتەۋشىلەر كەرەي مەن نايماندى ۇلى تۇرىك قاعاناتىنىڭ بىردەن-ءبىر مۇراگەرى جانە قاعانات ۇلگىسىن شىڭعىس حان يمپەرياسىنا ۇلاستىرۋشى كوپىر بولدى دەپ بىلەدى.
ءراشيد-ءاد-دين: «كەرەي جۇرتىنا يسا ءماسىحتىڭ ۋاعىزى جەتكەن ەكەن»، – دەپ جازادى. سىرتتاي ايتىلعان دەرەكتەرگە قاراعاندا، كەرەي حاندىعىنىڭ حريستيان ءدىنىنىڭ نەستور تاريقاتىن ماقۇل كورۋى – XI عاسىردىڭ باستاپقى جىلدارى. ياعني، شىڭعىس حان زامانى، داعدارىس پەن كۇيرەۋدەن ەكى ءجۇز جىل بۇرىن. سونشاما ۋاقىت بويى شوقىندى بولعان سياقتى. كەرەيدەن كەيىن، نەمەسە ولار دا وسى شامادا، نايمان، مەركىت، وڭعىت رۋلارى دا نەستور-حريستيان دىنىنە كوشىپتى. ءبىز تاريحتا تاڭبالانعان دەرەكتى تۇبىرىمەن تەرىسكە شىعارمايمىز. بىراق تۇتاس ەكى عاسىر بويى ۇستانعان ءدىن حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە، ادەت-عۇرپىنا بەلگىلى ءبىر ىقپال جاساۋى كەرەك قوي. باسقانى بىلاي قويعاندا، جاڭا دىنگە كوشۋ – ادامداردىڭ ەسىمىن جاڭارتۋدان باستالادى. ماسەلەن، حريستيان ءدىنىن كۇنى كەشە عانا زورلىقپەن قابىلداعان تۇرىك تەكتى ياكۋتتار مەن شىباشتار تۇرىپتى، ەرىكتى سلاۆيان ءناسىلى ورىستاردىڭ ءوزىنىڭ اتى-ءجونى باستاپقى ۇلتتىق تامىرىنان اجىراعان، ناتيجەسىندە اۋەلگىلەر قارا يۆان بولسا، بۇلار سارى يۆان بولىپ شىققان، ال مۇسىلمانشىلىققا كوشكەن بىزدەردىڭ ەسىمىمىز تۇگەلگە جۋىق اراب-سەميت نەگىزدى. كەرىسىنشە، شىڭعىس حان زامانىنداعى، ەكى عاسىر بويى شوقىندى بولدى دەگەن مەركىت پەن وڭعىت، كەرەي مەن نايماننىڭ حانىنان قاراسىنا دەيىنگى ارالىقتاعى، تاڭبا تۇسكەن ونداعان ەسىمنىڭ ىشىندە عايري دىنگە جاناساتىن، تۇرىكتىك ەمەس ءبىر دە ءبىر كىسى اتىن ۇشىراتا المايمىز. ءداستۇر-سالتىندا دا بۇرىنعى تۇرىكتىك، ەجەلگى كوشپەندى قالىپتان تىس ەشقانداي بوگدە سىپات كورىنبەيدى.
(شىعىستاعى كوشپەندىلەر اراسىندا حريستيان ءدىنىنىڭ ايرىقشا ءورىس الۋى تۋرالى اڭگىمە – كرەست جورىقتارى كەزىندە تاراعان لاقاپ; كەيىنگى، حريستيان قاۋىمى الەمدىك وكتەمدىككە جەتكەن كەزدەگى ۇستەمە، رۋحاني ەكسپانسيا وتكەندەگى جىپتىك ءتۇتىندى قوردالى قوڭىسقا ۇلاستىردى، جاقىن كەزەڭدە تۇگەلدەي جانىشتالۋعا، ودان قالعانى جاڭا دىنگە كوشۋگە ءتيىس جابايىلاردىڭ از-ماز سانا، تۇيسىگى بار كەيبىر توپتارى باعزى زاماندا كادىمگى حريستيان بولىپتى-مىس! ماسەلەنىڭ ەكىنشى ءبىر ۇشتىعى – بۇل جۇرت يسا ءماسىح ىلىمىنەن قۋات العان سەبەپتى الدەنەندەي مادەنيەتكە جەتتى دەگەن بايلام. اينالىپ كەلگەندە، وسىنىڭ ءبارى – كادىمگى وتارشىلدىق يدەولوگيانىڭ تۇرپايى ءبىر كورىنىسى عانا.)
سونىمەن، بۇرىنعى-سوڭعى باتىستىڭ عايري ءدىن، استام پيعىل جەتەگىندەگى وقىمىستىلارى ايرىقشا تۇزدىقتاپ، قاتتاستىرا ايتاتىن ماسەلەسى – مەركىت پەن نايماننىڭ، كەرەي مەن وڭعىتتىڭ نەستور-حريستيان ءدىنىنىڭ ادال ۇمبەتى بولعاندىعى تۋرالى بايىپ، بايلامدار – وتارشىلدىق قيالدان تۋىنداعان، ءتۇپ دەرەگى شاتقاياق، عىلىمي نەگىزى تۇرلاۋسىز اسىرە دەرەك، ارتىق لاقاپ بولىپ سانالۋعا ءتيىس. شەت جۇرتتىڭ جالاڭ سوزىنە ەمەس، وسى رۋ-تايپالاردىڭ سول كەزدەگى تىرشىلىك كەبىنە، ادامدار اراسىنداعى قاتىناس، ارقيلى وقيعالار تىزبەگىنە قاراساق، مۇلدە باسقاشا قورىتىندى جاساۋعا ءتيىسپىز. تەگى، ءبىر زاماندا بيلەۋشى توپ اۋەس كورگەن جات اعىمنىڭ اتى بار دا زاتى جوققا جاقىن، ال جالپى جۇرت تەك ەجەلگى ءتاڭىرى ءدىنىن عانا ۇستانعانى كورىنەدى. مۇنىڭ تاعى ءبىر ايعاعى – كەيىنگى زاماندا بۇل اتاۋلى جۇرتتىڭ ەشقانداي قارسىلىقسىز يسلام دىنىنە كوشۋى بولسا كەرەك.
ءراشيد-ءاد-دين بۇل كەزدەگى كەرەي تايپاسى ۇلكەن-ۇلكەن التى رۋعا بولىنەتىن ەدى دەپ جازادى. بۇلار: كەرەيت، جىرقىن، قوڭقايىت، ساقايىت، تۇماۋىت جانە البات اتالادى. («تۇگەل تاريحتىڭ» تاعى ءبىر تۇسىندا وسىعان ۇستەمە رەتىندە قىرقۇن رۋى تۇر، بىراق بۇل ۇلكەن اتا ىشىندەگى كىشى بۇتاق بولۋى دا ىقتيمال.) بۇكىل تايپاعا ءوز ەسىمىن بەرگەن، نەمەسە باستى اتاۋدى يەلەنگەن جەتەكشى رۋ – كەرەيت ەكەن.
كەرەي (كوپشە، جيناقتى تۇلعاسى – كەرەيت) اتاۋىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى ارقيلى جورامال بار. ءراشيد-ءاد-دين كەلتىرگەن اڭىز بويىنشا، باياعى زاماندا ءبىر پاتشانىڭ جەتى ۇلى بولىپتى، بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ دە ءتۇسى كەر، ياعني قۇباقان ەكەن. بۇل، قازاق تىلىندە كۇنى بۇگىنگە ساقتالعان سىن ەسىم ءسوزدىڭ ماعناسى – ءراشيد-ءاد-دين ۇعىندىرعانداي، قوڭىر (ورىسشا اۋدارما بويىنشا «سمۋگلىي» – قاراتورى) ەمەس، ابىلعازى-باحادۇر-حان شەجىرەسىندەگى، «قوڭىرقاي» ماعناسىندا بۇگىنگى قازاق تىلىندە ساقتالعان «باران» دا ەمەس (الدەبىر ورىس زەرتتەۋشىلەرى بۇل “باراندى” سول قالپىندا، “باران”، ياعني “قوي” دەپ اۋدارىپتى), كادىمگى “كەر” عوي – كەر ات، كەر-قۇلا، قارا-كەر جىلقى، كەر بەتەگە، كەر دالا دەگەندەي. مىنە، وسى كەر ءتۇستى جەتى ۇلدىڭ ۇرپاعى كەرەي اتانىپتى-مىس. كەيىنگى تاريحشىلاردىڭ پايىمىنشا، كەرەي ەسىمى – بۇل رۋدىڭ اۋەلگى مەكەنى بولۋعا مۇمكىن جەر – سايان تاۋلارىنىڭ تەرىستىك بەتكەيىنەن باستاۋ الاتىن ۋدا ء(بىز قاراستىرعان كارتادا يا) وزەنىنىڭ ارنالى سالاسى كەرەي وزەنىنەن تۋىنداعان. ابدەن قيسىندى. قىتاي دەرەكتەرى كەرەيلەر ءۇىى–ۇىىى عاسىرلاردا بايكولدىڭ باتىسى، كەم (ەنيسەي) وزەنىنىڭ باستاۋ اڭعارىندا قونىستاندى دەپ كورسەتەدى. وسىمەن قاتار، تاعى ءبىر تۇسپال. كەيىنگى قازاقتا، تاقاۋ كورشىلەرى ارعىن مەن نايمان ازىلدەپ، نەمەسە قىجىرتىپ ايتاتىن ءسوز بار، كەرەيدىڭ اتاسى كەر يت دەگەن. بۇل لەپەس “كەرەيت” نۇسقاسىن تۇرپايى تالداۋ كورىنۋى مۇمكىن. ال شىندىعىندا، قادىم زامانداعى كوشپەندى قاۋىم ۇعىمىندا يت ايرىقشا قۇرمەتتى ماقۇلىق بولعان. ءوزارا تۇقىمداس يت پەن ءبورىنى قاستەرلەۋ جانە كيە تۇتۋ ميلاديگە دەيىنگى ءىى–ى مىڭجىلدىقتا دالالىق جۋن تايپالارىندا داستۇرگە ەنىپتى. كەيىنىرەكتەگى عۇن مەن سانبيدە يت تۇقىمى قاسيەتتى سانالادى. سوعان وراي، ەجەلگى تۇرىك حالىقتارىنىڭ ءاپسانا، اڭىزدارىندا يت پەن ءبورى تۋىستاس قانا ەمەس، سينونيمدەس ۇعىم بەرگەن (مۇنىڭ ءبىر كورىنىسى – بۇگىنگى قازاقتاعى، “قاسقىر” ورنىنا قولدانىلاتىن ەۆفەميزم – “يت-قۇس”). باياعى التىن-اۋلەتتىڭ ءتۇپ اناسى الان-قۇبانىڭ قۇرساعىنا شاڭىراقتىڭ جابىعىنان تۇندە تۇسەتىن نۇرلى ساۋلە اۋەلدە سارى ءجۇزدى كىسى بەينەسىندە كورىنىپ، اقىرى، تاڭ الدىندا سابالاق سارى يت (تيەسىلى قازاق ءاپساناسىندا ءبورى) كەيپىندە ەسىكتەن شىعىپ كەتەتىن ەدى عوي. مۇندا دا سول تۇرعىلاس اڭىز: كەرەي كەر يتتەن تۋعان. سارى يت – كەر يت. بىراق بورجىگەن (بورجىگىت) اۋلەتى يت تۇقىمى ەمەس، ءبورى ءناسىلى سانالادى، ياعني كەرەي دە ءبورى تەكتەس. تۇپتەپ كەلگەندە، باعزى ءبىر زاماندا بورىدەن تۋعان تۇرىك اۋلەتى جونىندەگى اڭىزعا بارىپ تىرەلەمىز. (وسى ورايدا ن. اريستوۆ قازاقتار ايتادى دەپ كەلتىرگەن، “قىرعىز قىزىل يتتەن تۋعان” دەگەن ءسوز – كەمىسىتۋ ەمەس، ارىداعى تەكتەس ءاپسانانىڭ ءوز ورتاسىندا تارىك بولعان ءبىر جاڭعىرىعى دەپ بىلۋگە ءتيىسپىز.)
ۇلى دالاداعى ەجەلگى تۇرىك قاۋىمىنىڭ قايتادان ۇجىمداسۋى كەزەڭىندە كەرەي پاتشالىعى شىڭعىس حاننىڭ ۇلىلىعىنا ۇيتقى بولدى. ءتۇپتىڭ-تۇبىندە ءبىرتۇتاس ۇلىستىق قۇرىلىم جولىنا قۇربانعا شالىندى. الايدا، شىڭعىس حان مەن توعرىل–وڭ حاننىڭ اراسىنداعى قانتوگىس سوعىستار كەزىنىڭ وزىندە كەرەي تايپاسىنىڭ ءبىرشاما بولىگى، جەكەلەگەن ءىرى تۇلعالارى بولاشاق ۇلى قاعاننىڭ جاعىندا بولعانىن كورەمىز. اقىرى، كەرەي جۇرتى ۇلكەن قازاعا ۇشىرايدى، حاندىعى قۇلاپ، ءبىراز حالقى ءار تاراپقا بىتىرايدى. ايتكەنمەن دە كوپ ۇزاماي-اق شىڭعىس حان ورداسىنىڭ وزىندە اجەپتاۋىر ىقپالعا جەتىپتى. جانە نەگىزگى اسكەر قۇرامىنا قوسىلادى. قىتاي دەرەكتەرىنىڭ ايتۋىنشا، 1204 جىلى، تايان حان مەن جامۇقا گورحان باستاعان قالىڭ قولعا قارسى اتتانعان شىڭعىس حان اسكەرىنىڭ باسىم بولىگى – كەرەي جۇرتىنان ەكەن. اتاقتى ءسۇبىتاي-باحادۇردىڭ جەكە مىڭدىعى كەرەي مەن نايمان، مەركىتتەن قۇرالعان (“يۋان شي”). سونىمەن قاتار، اعايىندى شيراقۇل (سارىقۇل) جانە توبۇقا نوياندار شىڭعىس حاننىڭ تۋىنىڭ استىندا مىڭباسى بولعان، وسى دارەجەدەگى دايىر-باحادۇر سارتاۋىل جورىعىندا ايرىقشا كوزگە ءتۇسىپتى. ال توعرىل حاننىڭ باتىسقا ىعىسقان ءبىر بالاسى (الدە نەمەرەسى) تايبۇعا ءسىبىر حاندىعىنىڭ نەگىزىن سالادى، بىراق اقىر تۇبىندە ول دا شىڭعىس حاننىڭ دارگەيىنە باس ۇرىپ، كەڭشىلىك العان.
بۇدان سوڭعى زاماندا كەرەي ءتورت ۇلىستىڭ قۇرامىندا دا كورىنەدى. ەجەلگى تايپادان بەلگىلى قولباسىلار، بۇكىل ۇلىس تىزگىنىن ۇستاعان اتاقتى مەملەكەت قايراتكەرلەرى شىعادى. ماسەلەن، بولاشاق ۇلى قاعاندى تەمۋجىن كەزىنەن جاقتاپ، ەڭ قيىن كۇندەردە قاسىنان تابىلعان كەرەي شىڭقاي ەكە ۇلىستا اۋەلى شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ سەنىمدى سەرىگى، ارنايى، اسا جاۋاپتى شارۋالار اتقاراتىن ۇلىعى، ودان سوڭ، وكەتاي، كۇيىك حانداردىڭ تۇسىندا ۇلىس بەگى بولعان. ال مارقۇز-بۇيرىق حاننىڭ نەمەرە قىزى، شىڭعىس حاننىڭ كەنجە ۇلى تولەنىڭ بايبىشەسى سۇرعاقتان-بيكە بۇكىل يمپەريا ومىرىنە ايرىقشا ىقپال ەتىپ وتىرعان، ءارى كەيىنگى، جارىم دۇنيەنىڭ تاعدىرىن شەشكەن ءتورت الىپ تۇلعا: ورتالىقتا وكىم قۇرعان موڭكە مەن قۇبىلاي، ارىق-بۇقا قاعاندار ءhام يراندى جاۋلاعان قۇلاعۋ حاننىڭ اناسى بولعان.
تاتار دالاسىنداعى دۇربەلەڭ مەن بۇلعاق ناتيجەسىندە شاشىلا توزىپ، قاراسىنى كەمىگەنىمەن، ارادا جارىم عاسىر وتپەي قايتادان ەڭسە جازعان كەرەي تايپاسى ۇلكەن اسكەري قۋاتقا جەتەدى. ۇلى يمپەريا ەكىگە جارىلىپ، اۋەلدە قۇبىلاي مەن ارىق-بۇقا، وعان جالعاس قۇبىلاي مەن قايدۋ اراسىنداعى قىرىق جىلدىق قىرعىن باستالعاندا ۇلى دالاداعى، ءداشتى-قىپشاقتاعى كەرەي، تۋىستاس نايمانمەن بىرگە، ارىق-بۇقا قاعاننىڭ، قايدۋ حاننىڭ نەگىزگى جاساقتارىن قۇراپتى. كەيىندە ءبىر بولىگى موعۇلستان شەگىندە، بۇل تاراپتاعى جەتەكشى دۋلات تايپاسىمەن بىرگە ءامىر تەمىرگە قارسى سوعىسادى جانە ۇزاققا سوزىلعان دۇركىن مايداندا ايرىقشا قىرعىنعا ۇشىرايدى. كەرەيدىڭ نەگىزگى توبىنىڭ عۇمىر كەشۋى التىن وردا تاريحىمەن بايلانىستى. قايتكەندە دە ەلەۋلى، ۇلكەن رۋ قاتارىنان شىقپاعان.
يران مەن يۋان شەگىندەگى بارلى-جوقتى جۇرتى، اعايىنداس باسقا دا رۋ-تايپالار سياقتى، زاماننان زامان وتكەندە تۇگەلدەي اسسيميلياتسياعا تۇسەدى. تەك شىعۋ تەگى ءبىر التىن وردا، شاعاتاي ۇلىسى مەن موعۇلستان شەگىندەگى كەرەيلەر عانا وزدەرىنىڭ ءتىلى مەن ادەت-عۇرپى، تۇپكى ءناسىلىن ساقتاپ قالىپتى. كەيىنگى حاندىقتار كەزەڭىندە ازدى-كوپتى مولشەردە قىرىم-تاتار، ءسىبىر-تاتار، باشقۇرت، نوعاي، قاراشاي، ءازىربايجان، وزبەك حالىقتارىنىڭ قۇرامىنا قۇيىلادى. كەرەيدىڭ جەكەلەگەن توپتارى بۇگىندە التايداعى، ەدىلدەگى جانە ەكى سىبىردەگى تۇرىك تەكتى حالىقتار اراسىندا ءوز ەسىمىمەن ساقتالعان ءhام ارعى-بەرگى قالماقتىڭ تورعاۋىت رۋىنداعى ازعانا بولشەگى ءوز اتىمەن اتالادى.
ەجەلگى كەرەي تايپاسىنىڭ ەڭ ۇلكەن قاۋىمى قازاق حالقىنا ۇيتقى بولعان جۇرت قاتارىندا، بۇلار: اشامايلى-كەرەي، اباق-كەرەي، ۋاق-كەرەي، نايمان ساناتىنداعى قارا-كەرەي جانە جەتىرۋ بىرلەستىگىنە ەنگەن كەرەيت ءھام تابىن رۋىنىڭ قۇرامىنداعى جامان-كەرەي، شانىشقىلى ىشىندەگى اق-كەرەي، بايۇلى تايپاسىنا كىرىككەن تازدار رۋىنىڭ ءبىر تارماعى جاستابان (بۇل جاستاباننىڭ ءبىر بۇتاعى انداعۇل جانە تۇرعىلاس جادىك ورتالىق ءھام باتىس قازاقستان شەگىندەگى بىرنەشە رۋدىڭ قۇرامىنان بوي كورسەتەدى، اتاپ ايتقاندا، جادىك: سىرگەلى كوڭىردەك، شاپىراشتى شىبىل، نايمان ءتورتۋىل، قوڭىرات قۇلشاعىش، شەكتى جاقايىم، شومەكەي كەلدىباي، بايۇلى ماسقار مەن التىن، جەتىرۋ كەردەرى مەن جاعالبايلى; ال انداعۇل: جالايىر شۋماناق، دۋلات شىمىر، نايمان كوكجارلى، شەكتى ەسەنالى، شەكتى جانقىلىش، ءالىم تورتقارا، شومەكەي كەلدىباي، شومەكەي بالقى، بايۇلى شەركەش، بەرىش بايباقتى قۇرامىنداعى اتاۋلى سۇيەكتەر ساناتىندا). ۇلى دالاداعى ازامات سوعىسى كەزىندە ايرىقشا جاپا شەگىپ، قيساپسىز قىرعىنعا ۇشىراسا دا، ۋاقىت وزا كەلە ءار تاراپتان توعىسىپ، قايتا قۇرىلعان كەرەي تايپاسى ۇلى جورىقتار، ودان سوڭعى تۇپكىلىكتى قونىستانۋ داۋىرىندە جاڭعىرا ۇيىسىپ، باياعى باتىس تۇرىك قاعاناتى، كەيىنگى كوك وردانىڭ ۇيىقتى، قۇت قونىسىن باۋىرىنا باسقان جاڭا ۇلىس – قازاق ورداسىنىڭ قۇرامىنا ەجەلگى ەسىمى، دۇرمەكتى توبىمەن قوسىلعانىن كورەمىز.
ەجەلگى كەرەي تايپاسىنىڭ كەيىنگى قازاق ىشىندەگى ەڭ ۇلكەن، اتاۋلى تابى – اباق، اشامايلى، كەرەيىت رۋلارىنان شىققان بەلگىلى تۇلعالار ءبىرشاما، اتاپ ايتقاندا: XVIII عاسىردا جاساعان بايجىگىت كۇيشى، XVIII عاسىرداعى اتاقتى قولباسى، كەرەي ەر جانىبەك، قولباسى شۇبارايعىر قوجابەرگەن باتىر، XIX عاسىردا جاساعان ازاتتىق جىرشىسى نىسانباي، كۇيشى بەيسەمبى بي (بەجەڭ), سازگەر سەگىز-سەرى، ءانشى كومپوزيتور ءبىرجان-سال، XX عاسىردا جاساعان، شىعىس تۇركستاننىڭ دەربەستىگى ءۇشىن ارقايسىسى ءوز جولىمەن كۇرەسكەن وسپان باتىر مەن دالەلحان گەنەرال، سوۆەتتەر بيلىگى تۇسىندا جاساعان، ەڭبەك ەتكەن: مەملەكەت قايراتكەرى سماعۇل سادۋاقاسوۆ، ۇزاق ۋاقىت قازاق رەسپۋبليكاسىن باسقارعان، اۋەلدە ەكىنشى حاتشى، كەيىندە ءبىرىنشى حاتشى بولعان جۇماباي شاياحمەتوۆ، جازۋشىلار ءسابيت مۇقانوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆ، سافۋان شايمەردەنوۆ، تاريحشى ماناش قوزىباەۆ، مۇسىنشىلەر حاكىمجان ناۋرىزباەۆ، تولەگەن دوسماعامبەتوۆ، سۋرەتشى قاناپيا تەلجانوۆ، ءانشى ەرمەك سەركەباەۆ، كومپوزيتور ەركەعالي راحماديەۆ جانە جازۋشى، تاريحشى مۇحتار ماعاۋين…
اعاش-ەلى نەمەسە موڭعول تەكتىلەر
اعاش-ەلى اتاۋى – تاتار دالاسىنىڭ سىرتقى، تەرىستىك وڭىرىندە، نەگىزىنەن سەلەڭگىنىڭ تومەنگى اعىسى، بايكولدىڭ شىعىس قاپتالى مەن تۇستىك توڭىرەگى جانە ەنيسەي وزەنىنىڭ باستاۋى – ورماندى القاپتا قونىستانعان رۋ-تايپالارعا بايلانىستى. جالپى ەسىمى ءبىر بولعانىمەن، بۇل جۇرت ءار تەكتى جانە تۇتاسا شەكتەسىپ وتىرماعان، كوبىنە-كوپ قونىس ارالارى الشاق ەكەن. اعاش-ەلى ەسەبىندە كەيبىر تۇرىك تايپالارى دا اتالادى، ماسەلەن، قۇرىقان، ورمان ۇراڭقايى دەگەن سياقتى، بىراق بۇل حالىقتىڭ باسىم بولىگى – تۇرىكتەن تىس، بۇگىندە «موڭعول تەكتى» دەپ تانىلعان قاۋىم. ورمان ادامدارى، ءوز تىلىندە حويىن-يرگەن – نەگىزىنەن اڭشىلىق كاسىپپەن اينالىسقان. مال باقپاعان، ءتورت تۇلىك دەگەندە سارلىق قانا ءوسىرىپتى – كوشى-قوندا جۇگىن ارتادى جانە ءسۇتىن ىشەدى. بۇعى ۇيرەتكەن – كولىك جانە تاماق. جىلقى ۇستاعانى تۋرالى ناقتى دەرەك جوق، قىستا اياقتارىنا شاڭعى بايلايدى جانە جەڭىل شانا سۇيرەتەدى ەكەن. كيىز ءۇي، شاتىر دەگەندى بىلمەيدى، توقتاعان جەرىندە اعاش قيىپ، سالداۋ كوتەرىپ، كۇركە تىگەدى، ونىسىن بۇتاقپەن، قابىقپەن قامساپ، دالدا جاسايدى. قايىڭ ساۋادى، ياعني قايىڭنىڭ ءدىڭىن قيعاشتاي كەرتىپ، ءتاتتى ءسولىن توسىپ ىشەدى. ورمان جۇرتى وزدەرىنىڭ وسى ءومىرىن قاناعات قانا ەمەس، ماقتانىش تۇتادى دەيدى ءراشيد-ءاد-دين. مال سوڭىندا ءجۇرۋدى قورلىق سانايدى جانە قوي باققان حالىققا كۇلە قارايدى ەكەن. ايتكەنمەن، ورماندى القاپتى مەكەندەگەن تايپالاردىڭ بارلىعى دا جاۋىنگەر بولعان.
شالقار دالانىڭ، كەيىنگى قىتاي تاريحناماسى تاتان دەپ اتاعان شىعىس بولىگى الميساقتان بەرى تۇرىك تەكتى، تۇڭعىس-ءمانجۋ تەكتى، موڭعول تەكتى تايپالاردىڭ شۇرايلى قونىس ءۇشىن قىرقىسقان مايدان الاڭى بولعانى ءمالىم. ۇلى تۇرىك قاعاناتى، ءتىپتى، ودان بۇرىنعى ۇلى عۇن ۇلىسى كەزىندە بۇل ءوڭىر تۇگەلدەي دەرلىك تۇرىك ءناسىلىنىڭ يەلىگىنە كوشىپتى. الىپ مەملەكەتتەر ىدىراعاننان شىڭعىس حان اتقا مىنگەنگە دەيىنگى ارالىق – ءۇش عاسىردان استام ۇزاق ۋاقىت بويى بۇرىنعى قۋاتى قايتسا دا بەكەم وتىرعان تۇرىك تەكتى تايپالار ەجەلگى قونىسىنان ايرىلماعان ەكەن. تۇڭعىس، موڭعول ءناسىلى شارۋاشىلىققا قولايلى كەڭ دالادان شەتكەرى ايماقتارعا ءبىرجولا تىقسىرىلعان. «اعاش-ەلىنىڭ» ارعى تاريحى دا وسى تايتالاس جاعدايلارعا بايلانىستى. ءبىز قامتىپ وتىرعان داۋىردە بۇل وڭىردەگى، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، موڭعول تەكتى ەڭ ەلەۋلى تايپالار – ويرات، قورى، بۋريات ەكەن جانە سولارعا جالعاس، قاراسىنى شاعىن وراسۇت، كۇشتەمي، بۇلاعاشىن، كەرەمۋشىن اتالادى.
ويرات. موڭعول تەكتىلەردىڭ ىشىندەگى سانى مول جانە ەڭ قۋاتتى تايپا – ويرات بولدى. ەنيسەي وزەنىنىڭ نەگىزگى تارماعى ۇلۇع-كەمنىڭ باستاۋ اڭعارىندا قونىستانعان. تۇستىك تاراپتا مەركىتتەرمەن شەكتەسىپتى.
ويرات ەسىمىنىڭ توركىنى تۋرالى ارقيلى تۇسپال بار. بىرەۋلەر – «ويرا»، جاقىن دەگەن سوزدەن تۋىندادى دەپ بىلەدى. ەندى ءبىر پايىم – «وي» – ورمان ءسوزىنىڭ تۇرلەنۋى. بۇگىنگى ماقۇل پىكىر – «وين اراد» – ورمان حالقى دەگەن ءسوز. اتاۋ قايتكەندە دە وسى «ورماننىڭ» توڭىرەگىنەن شىقسا كەرەك.
ويراتتار اڭشىلىقپەن قاتار، بەلگىلى مولشەردە مال شارۋاشىلىعىن دا يگەرىپتى. بۇل جۇرت مەكەندەگەن، ەنيسەي–كەم-دارياعا قۇياتىن سەكيز-مۋرەن (سەگىز-وزەن) القابى – وتى مول، سۋى مول، تابيعاتى دا ءبىرشاما ءتاۋىر، تىرشىلىككە قولايلى ءوڭىر ەكەن. وسى قونىستا ءوسىپ-وندىگەن ەل اۋەلدەن-اق دەربەس كۇن كەشەدى، وزىندىك ۇلىس قۇرىلىمىن قالىپتاستىرادى. البەتتە، تۇرىك اسەرى، ەل بيلەۋشىلەرى بەك اتانىپتى. شىڭعىس حان تۋ كوتەرگەن كەزدەگى ءامىرى – قۇتۇقا بەك، ازدى-كوپتى قارسىلىق جاساعانىمەن، تىم ارىعا كەتپەي، باعىنىشقا كونەدى.
ويراتتار بۇرىنعى-سوڭعى باتىس جورىقتارىندا اسكەر قۇرامىندا بولعانىمەن، نەگىزگى حالقى ەجەلگى قونىسىنان تابان اۋدارماپتى. ياعني، ءوز جۇرتىندا قالىپ قويعان. تۇرىك ءناسىلىنىڭ قالماق اتاندىرۋى وسى سەبەپتى دەگەن پىكىر بار. تۇپكى ۇلىستاعى تۇرىك-تاتار قاۋىمى تۇگەلگە جۋىق التىن وردا، شاعاتاي تارابىنا قونىس اۋدارىپ، قىتايداعى يۋان اۋلەتى ەندى ميڭ اۋلەتىمەن الماسقاننان سوڭعى كەزەڭدە، ەجەلگى ۇيتقىسى بۇزىلماعان ويراتتار ۇلكەن كۇشكە اينالىپ، دۇرك قوزعالادى، بۇرىنعى تاتان وڭىرىندەگى ەڭ قۋاتتى تايپا عانا ەمەس، دەربەس ۇلىس رەتىندە، قۇدىرەتتى قىتايدىڭ وزىمەن جاعالاسقا تۇسەدى. اقىرى، تىنىش ءارى جايلى قونىس ىزدەگەن ويرات قاۋىمى XVI عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمىندا، بۇل تاراپتاعى تۇرىك رۋلارىن ءداشتى-قىپشاق شەگىنە ءبىرجولا ىعىستىرىپ، جوڭعار القابىنا كەلىپ ورنىققانى بەلگىلى.
ويراتتاردىڭ اۋەلگى كەزدەگى رۋلىق ءبولىنىسى تۋرالى ناقتى دەرەكتەر جوق، بىراق بۇدان سوڭعى داۋىردە ءدۇربىن-ويرات – ءتورت ويرات اتانعانى بەلگىلى. بۇل تورتەۋ: ءدۇربىت، قوشاۋىت، تورعاۋىت، شوراس دەپ اتالادى. تورعاۋىت – كۇزەتشى اسكەر رەتىندە شىڭعىس حان زامانىندا، نەگىزىنەن تۇرىك تەكتى، ارقيلى رۋدان قۇرالعان ارنايى جاساق بولاتىن، ۇلى حاندار وكىمى بىتكەننەن كەيىنگى كەزەڭدە اتاۋلى رۋ رەتىندە دەربەستەنىپ، XV عاسىردىڭ ورتا شەنىندە ءۇش ويراتقا قوسىلادى دا، تەڭدەس ءتورتتىڭ بىرىنە اينالادى، ايتكەنمەن، XVII عاسىردىڭ باس كەزىندە بۇل وداقتان ءبولىنىپ، باتىسقا قاراي ۇدەرە جىلجىپ، ەدىل-جايىق بويىن الادى، ەندى ءدۇربىن-ويراتتاعى تورعاۋىتتىڭ ورنىن حويىت رۋى باسادى. ەجەلگى ويرات تايپاسىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرى بولىپ تابىلاتىن بۇل قۋاتتى ۇلىس ورتالىق ازيا تاريحىنا ۇلكەن ىقپال جاساعانى، اقىرى تۇگەلگە جۋىق قىرىلىپ كەتكەنى بەلگىلى. ەجەلگى ويراتتىڭ قايتا كوتەرىلگەن بۇگىنگى ازدى-كوپتى ۇرپاعى رەسەي شەگىندە، قىتايدىڭ شىڭجاڭ، تسينحاي وڭىرىندە جانە موڭعول ۇلىسىنىڭ قوبدا ايماعىندا تۇرادى. جيىن سانى نەبارى 400 مىڭ توڭىرەگىندە.
بۋريات. بۋريات (بۋريات) اتاۋىنىڭ ءمان-ماعناسى تۋرالى دا ارقيلى بولجام بار. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر «بۋراا» – ورمان جۇرتى اتاۋىنان تۋىنداعان دەيدى. قالىپتى ءبىر پىكىر – «ءبورى» توتەمىنە جۇگىنەدى، ياعني، بۋريا – بورىلەر، ءبورى اۋلەتى دەگەن ءسوز. سوندا بۇرىنعى تايپا، كەيىنگى حالىق ەسىمىن تۇرىك-تاتار ءناسىلدى كورشىلەر قويعان بولادى. وسىعان وراي بەلگىلى اقيقات – بۋريات جۇرتىنىڭ اۋەلگى رۋلىق كەزەڭىندە دە، كەيىنگى، حالىق بولىپ ۇيىسۋ داۋىرىندە دە تۇرىك كومپونەنتى، تۇرىك اسەرىنىڭ ايرىقشا بولعاندىعى.
شىڭعىس حان تۋ كوتەرەر شاقتا بۋريات – اعاش-ەلى ايماعىندا ىقپالدى، ۇلكەن رۋلاردىڭ قاتارىنا ەنبەگەن. ءراشيد-ءاد-دين تاريحىندا جوق، تەك «قاستەرلى شەجىرەدە» عانا اتالادى. بۋرياتتىڭ بۇل كەزدەگى قونىسى – سەلەڭگى وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسى، ءسىرا، وڭ قاباق، بايقال كولىنىڭ شىعىس جاعالاۋى بولسا كەرەك. ەكە ۇلىس قۇرامىنا اعايىنداس تايپالارمەن ءبىر مەزگىلدە قوسىلعان. باتىس جورىقتارىندا بەلگىلى مولشەردە جاساق شىعارعانى اڭعارىلادى، التىن وردادان سوڭعى ءداشتى-قىپشاق تايپالارىنىڭ قاتارىنان كورىنەتىنى بار. جالپى جۇرتى ەجەلگى مەكەنىنەن تابان اۋدارماعان. ۋاقىت وزعان سايىن قوردالانىپ، كوبەيىپ، تۋىستاس موڭعول جانە تۇرىك رۋلارىنىڭ ارقيلى جۇقاناسىن وزدەرىنە قوسىپ الىپ، موڭعول تەكتى دەربەس حالىققا اينالىپتى. جەكەلەگەن توپتار مەن شاشىراعان رۋ تارماقتارىنىڭ (نەگىزىنەن ويرات پەن حالحادان تىس قاتاعان، وڭعىت، جالايىر، ءۇبىر-كەرەي، تورعاۋىت، دارقات، حان-قىرعىز اتالارى) مازاسىز ورتالىق دالادان اۋا كوشىپ، بۋرياتقا كەلىپ قۇيىلۋى، ءتىپتى، XVII عاسىردىڭ اقىرىنا دەيىن توقتالماعان. بۇل كەزدە بۋريات جۇرتى سەلەڭگى، بارعۇجىن، اڭقارا وزەندەرىنىڭ بويىنا جايىلا قونىستانىپ، بايقال كولىنىڭ تەرىستىك-شىعىس، تۇستىك-باتىس اتىرابىن تۇگەلدەي باۋراپتى. كەيىن، ەكى وتارشىل يمپەريا – رەسەي مەن قىتاي اراسىنداعى جەر ءبولىسى كەزىندە موڭعول تەكتى قالعان قاۋىمنان اجىراپ، ورىس بوداندىعىنا بەرىلگەن. قازىردە رەسەي قۇرامىنداعى بۋريات (بۇرىنىراقتا بۋريات-موڭعول) اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇرعىلىقتى حالقى.
قورى. ءراشيد-ءاد-دين قورى رۋىن بارعۇت، تۇمات، تۋلاس رۋلارىمەن ءبىر قاتاردا اتايدى. وسى «تۇگەل تاريحتا» جانە «قاستەرلى شەجىرەدە» قورى-تۇمات تۇرىندەگى قوسار اتاۋ دا ۇشىراسادى. بۇل تاراپتا ءارتۇرلى جورامال، ءتىپتى، شەشىلمەگەن، تالاس تۇيىندەر بار. ايتكەنمەن، ەڭ باستىسى – قورى رۋىنىڭ تازا ويرات-موڭعول تەكتى بولمىسى. قورى قۇرامىنا ەنگەن كىشى اتالاردىڭ جاي-جاپسارىن تالداۋ ەشقانداي كۇمانعا جول قالدىرماعان. سونىمەن قاتار، انىق تۇرىك تەكتى تۇماتپەن قوسارلانا اتالۋ سەبەبى ارقيلى تالدانادى. ءبىر زەرتتەۋشىلەر قورى-تۇمات اتاۋى – قورىلاردىڭ ىلكىدە تۇماتتارعا باعىنىشتى، تۇمات تايپاسىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن باسىبايلى جاعدايىنان دەپ بىلەدى. ەندىگى ءبىر تۇسپال – بارعۇت اتاۋى سياقتى، تۇمات پەن قورى دا بارعۇجىن-توقىم ولكەسىندە قونىستانعان ءار تەكتى رۋلاردىڭ جالپى اتاۋى بولسا كەرەك، ياعني، قورى-تۇمات دەگەنىمىز – جيناقتى ەسىم. ءبىز العاشقى تۇسپالعا بەيىمبىز. قورى رۋى قۋاتتى تۇمات تايپاسىنىڭ وڭ قاناتى ەسەبىندە بولعان دەگەن دەرەك بار. ارينە، ارعى ءبىر زاماندا. XI–XII عاسىرلاردا بايكولدىڭ شىعىسى مەن تۇستىگىندە موڭعول تەكتى قاۋىمنىڭ ىقپالى ارتىپ، تۇماتتار باتىسقا قاراي جىلجىعاندا قورىلار ءتاۋىلسىز، دەربەس رۋعا اينالعان دەپ بايىپتاۋ كەرەك. شىڭعىس حان تۋ كوتەرگەن، ودان سوڭ بۇكىل ورمان جۇرتى ەكە ۇلىسقا باعىنىش تانىتقان زاماندا قىرعىز شەگىندەگى تۇمات پەن بارعۇجىن-توقىمداعى قورىلاردىڭ اراسى مۇلدە الشاقتاپ كەتكەن.
بۇرىنعى-سوڭعى باتىس جورىقتارى كەزىندە قورى رۋى قايماعى بۇزىلماي، ەجەلگى قونىسىندا قالعانى كورىنەدى. كەيىندە نەگىزگى توبى بۋريات حالقىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن جانە قاۋىم-جۇرتقا ۇيتقى بولعان ەڭ باستى ءتورت ارىستىڭ ءبىرى سانالادى. سونىمەن قاتار، قورى – تۇستىكتەگى موڭعول اراسىنا دا سىڭىسكەنى بايقالادى.
رۋ اتاۋى، بۋريات زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، ەجەلگى تۇرىك تىلىندەگى قورى (قورعاۋ، كۇزەت) سوزىنەن تۋىنداعان ەكەن. ۇلى قاعاناتقا تاۋەلدىلىك زامانداعى مىندەتتى قىزمەت ورايىنان شىقسا كەرەك.
ءراشيد-ءاد-دين شەجىرەسىندە جانە قىتاي دەرەكتەرىندە وسى ورماندى القاپتا جاساعان، بىراق كەيىنگى تاريحتا ايتارلىق ءىز قالدىرماعان تاعى بىرنەشە رۋ ۇشىراسادى. بۇلار: بۇلاعاشىن، كەرەمۋشىن، وراسۇت، كۇشتەمي، توباس دەپ اتالادى. بۇل رۋلاردىڭ بارلىعى دا ۋاقىت وزا كەلە، ءار تاراپتاعى حالىقتار اراسىنا ءسىڭىسىپ كەتكەن.
بۇلاعاشىن، كەرەمۋشىن جۇرتى، ءراشيد-ءاد-ءديننىڭ ايتۋىنشا، بارعۇجىن-توقىم ايماعىندا جاساعان. كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر اڭقارا، ءلونا وزەندەرىنىڭ باستاۋى دەپ ناقتىلايدى. رۋ اتاۋىنىڭ نەگىزى تۇرىك تىلىنەن. بۇلاعاشىن – بۇلعىن اۋلاۋشى، كەرەمۋشىن – ءتيىن اۋلاۋشى دەگەن ءسوز. تۇرىك قاعاندارى زامانىنان باستاپ، باعالى اڭدار اۋشىلىعىنا ماشىقتانعان، ۇلكەن ۇلىسقا، ونىڭ الىس جۇرتتارمەن ساۋدا اينالىسىنا قاجەتتى ۇلپا ەلتىرى قورىن جاسايتىن، ماماندانعان قاۋىمدار قالىپتاسادى. نەمەسە، جەرى ىڭعايلاس بەلگىلى ءبىر رۋ، اتالارعا ارنايى مىندەت جۇكتەلەدى. قايتكەندە دە، اتالمىش رۋ ەسىمدەرى سونداي، كاسىپتىك نەگىزدەن تۋىنداعان ءتارىزدى. كەيىنگى بۋريات حالقىنىڭ قۇرامىنداعى ىرگەلى ءتورت تايپانىڭ ءبىرى بۇلاعات – وسى، ەجەلگى بۇلاعاشىن اۋلەتى دەپ سانالادى. سونىمەن قاتار، ءامىر تەمىرمەن اراداعى سوعىستار كەزەڭىندە موعۇلستان ۇلىسىنىڭ قۇرامىندا بۇلاعاشى (بۇلعاشى) دەگەن رۋ بولعانى بەلگىلى. كەيىنىرەكتە قازاقتىڭ ۇلى ءجۇزى وسى موعۇلستان نەگىزىندە ۇيىسقانىن ەسكەرسەك، ونداعى ازدى-كوپتى بۇلاعاشىن قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا قۇيىلۋى ابدەن مۇمكىن. سونداي-اق، ءبىر كەزدە موعۇلستان ىقپالىندا بولعان الاتاۋ قىرعىزىنىڭ وڭ مەن سولدان تىس، كەيىندە قالىپتاسقان ىشكىلىك توبىنىڭ جالپى اتاۋى بۇلعاشى بولۋى دا ويلاندىرار دەرەك. بالكىم، ىشكىلىككە بالانعان ەجەلگى تولەس، نويعۇت، دەيىت، كەسەك جانە باسقا رۋلاردىڭ جارىقشىق، بولشەكتەرىن اۋەلدە بۇلاعاشى اۋلەتىنىڭ امىرلەرى بيلەگەن شىعار. جانە نوعاي ورداسىنىڭ قۇرامىندا بولعان، ءجون-جوسىعى بەلگىسىز بۇلاشا رۋى دا بۇلاعاشىن اتىنان ەلەس بەرەدى. ءبىزدىڭ تاراپتى مۇلدە ەسەپكە قوسپاعاننىڭ وزىندە، ەجەلگى ءتۇبىن تاپقان بۇلاعاشىن ۇرپاعى بۇگىنگى كۇنگە جەتكەنىن كورەمىز. ال كەرەمۋشىن تۋراسىندا تۇشىمدى دەرەك قالماعان. تەك قازىرگى تىبا حالقىنىڭ قۇرامىنداعى حەرەدياك ء(تيىن) رۋى سول كەرەمۋشىننىڭ جالعاسى بولار دەگەن تۇسپال بار.
وراسۇت (ۋراسۋت، ورسۋت), كۇشتەمي (كەستەمي) – موڭعول تەكتى شاعىن رۋلار، كەم-داريا – ەنيسەيدىڭ باستاۋى، سەكيز-مۋرەن وڭىرىندە قونىستانعان. بۇلار موعۇلدىڭ ەسكىلىكتى ەم-دومىن، ارقيلى شيپالى شوپتەردىڭ قاسيەتىن جاقسى بىلەدى دەيدى ءراشيد-ءاد-دين. يۋان داۋىرىندە يمپەريانىڭ ىشكى ايماقتارىنا كوشىرىلگەن.
توباس – ەجەلگى ءسانبي جۇرتى، توبالاردىڭ ناسىلىنەن سانالادى. سايان تاۋلارىنىڭ تۇستىك بەتىن مەكەندەگەن. ءتۇپ نەگىزى تۇرىك. كەيىندە موڭعول حالىقتارىنىڭ قۇرامىنا ەندى دەپ شامالاۋعا بولادى.
* * *
سونىمەن، ەسكىلىكتى تاريحي جازبالاردا اتتارى تاڭبالانعان موڭعول تەكتى ۇلكەندى-كىشىلى رۋ-تايپالاردى اداقتاپ شىقتىق. بۇگىندە موڭعول رەسپۋبليكاسى باۋىر باسىپ وتىرعان ۇلى دالادان سىرتقارى، ورماندى ولكەنى مەكەن ەتىپتى. سول داۋىردەگى، كەيىندە بۇكىل الەمدى تىتىرەتكەن اسقارالى مەملەكەت قۇرىلار كەزەڭدەگى ساياسي وقيعالار مەن قانتوگىس ۇرىستارعا قاتىسپاعان، تاقاۋ توڭىرەگىنە ەشقانداي ىقپال-اسەرى بولماعان.
ەڭ عاجابى – بۇرىنعى-سوڭعى تاريحشىلار مۇلدە نازاردان تىس قالدىرعان جاعداي – قازىرگى موڭعول ۇلىسىنىڭ نەگىزگى حالقىن قۇرايتىن حالحا رۋىنىڭ اتى دا، زاتى دا جوق! ارينە، جوقتان بار پايدا بولمايدى، شىڭعىس حان تۋ كوتەرەر قارساڭدا حالحا رۋىنىڭ اۋەلگى ءبىر ۇيتقى مايەگى دۇنيەدە بولسا كەرەك. باسقا ەمەس، وسى بۇگىنگى اتىمەن. انىق موڭعول تەكتى، قاراسىنى شامالى، اتاق، دابىراسىز، بەيبىت قاۋىم.
قيسىنىنا قاراعاندا، تۇرعىلاس باسقا دا رۋلار سياقتى، حالحا ەسىمى دە جەر اتاۋىنان تۋىنداعانى كورىنەدى. اتاپ ايتقاندا، بۇگىنگى ىشكى موڭعوليانىڭ تەرىستىك-شىعىسى، بۇيىر-نورعا قۇياتىن حالحا وزەنىنەن. وسى وڭىردە، قۇدىرەتتى تاتار تايپاسىنىڭ شىعىس تارابى، مانچجۋريامەن شەكتەس ايماقتا جاساپ جاتقان شاعىن عانا جۇرت. سانى از، قارىمى كەم، مۇلدە دەرلىك ەلەۋسىز، سوندىقتان دا ەشقانداي ەسەپكە ەنبەگەن. تۋىستاس تۇرىك-تاتار تايپالارى قىرىلىسقان، قيساپسىز قان توگىلگەن ازامات سوعىسى، وعان جالعاس ۇلى جورىقتار تۇسىندا شايقالماعان، شالدىقپاعان حالحا ەسەلەي ءوسىپ، بۇدان سوڭعى سالقار كوش كەزىندە، ودان ءارى ۇلۇع ۇلىستىڭ ورنىن باسقان تۇپكى حاندىق استاناسى – قىتاي ەلىندەگى بەيجىنگە كوشىرىلىپ، كەڭ دالا مۇلدە دەرلىك قاڭىراپ قالعاندا جىلجي قونىپ، ەجەلگى تۇرىكتىڭ نەشە مىڭ جىلدىق جۇرتىنا كەلىپ ورنىققان…
حالحا اتاۋى العاش رەت XIV عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي كورىنەدى. يۋان اۋلەتىنىڭ اقىرعى پاتشاسى توعان-تەمىردەن كەيىنگى، جاڭا موڭعول ۇلىسىندا التى ايماقتىڭ (شىعىس تاراپتا – شاقار، حالحا، ۇراڭقاي، باتىستا – وردوس، اسۋت، تۇمەت) ءبىرى وسى اتاۋمەن اتالعان. نەبارى التى تۇمەن اسكەردىڭ سول قاناتىنداعى ءبىر تۇمەن – وسى حالحا ايماعىنان ەكەن، جيىنى ون مىڭدىق جاساق شىعارا الاتىن ون ءۇش رۋ: ۋنەگەت، ەرچجيگيت، باسۋت (بەسۋت), دجالايت (جالايىر), حەرەگۋت، حورلوس (قورالاس), حوروگو، حۋر-تسوحور، حۋحەيت، حاتاگين (قاتاعان), تانگۋت (تاڭعۇت), ۋريانحاي (ۇرانقاي), سارتاگۋت – ون ءۇش رۋدىڭ تۇتاس قاۋىم ەمەس، جەكەلەگەن بولشەك-جارقالارى باس قۇراپ، حالحا جۇرتى اتانعان. (بۇلاردىڭ ىشىندە باسقا تاراپتا اتالمايتىن: ۋنەگەت، ەرچجيگيت، حەرەگۋت، حوروگو، حۋر-تسوحور، حۋحەيت – ءتۇپ نەگىزى حالحاعا تيەسىلى، وزىندىك اتالار دەپ شامالاۋعا بولادى.) جالعاس زاماندا، ءوز الدىنا ءتورت تۇمەن بولىپ وتىرعان ويرات وداعى باتىسقا قاراي اۋىپ، جوڭعارعا ءبىرجولا بەكىنگەننەن سوڭ حالحا كەڭىنەن قانات جايادى، 1550 جىلدار شاماسىندا ۇزىن سانى ون مىڭ شاڭىراققا تولىپ، ەجەلگى رۋلاردىڭ شىن مانىسىندە دالادا قالعان ازدى-كوپتى جۇقاناسىن بىرتە-بىرتە وزدەرىنە ءسىڭىرىپ، تۇرىك تەكتىلەرىن ورايىنا يكەمدەپ، اينالاسى ەكى-ءۇش عاسىردا ۇلى دالانىڭ باسىم بولىگىن باۋىرىنا باسىپ، «جەتى قوسىن حالحا» اتانادى. ياعني حالحا – كەيىنگى ورتا عاسىرلار، جاڭا تاريح داۋىرىندە قالىپتاسقان قاۋىم. شىڭعىس حاننىڭ تاريحىن تانىپ، مەنشىكتەنۋى – ءتىپتى بەرىدە. كەرەك دەسەڭىز، وزدەرىن «موڭعول» دەپ اتاماعان. حالحا. رۋ ەسىمى – حالىق ەسىمى جانە ول مەكەندەگەن ەجەلگى ۇلى دالانىڭ ەندىگى اتاۋى رەتىندە قولدانىلادى. حالحا جۇرتى جانە حالحا جەرى. ال ەسكىلىكتى قىتاي تاريحى جانە كەيىنگى قىتاي اكىمشىلىگى تارابىنان عانا ساقتالعان «موڭعول» ەسىمىن ءبىرجولا يەلەنۋى – XX عاسىردىڭ 20-جىلدارىندا، رەسەي ىقپالىنداعى دەربەس مەملەكەتى جارياعا شىققاننان سوڭ عانا جانە ارعى، قىتاي بودانىنداعى جۇرتتى دا قوسىپ الۋ نيەتى بار ورىس وكىمەتىنىڭ نۇسقاۋىمەن. ايتپەسە، ەلى دە، جەرى دە بۇرىنعى حالحا اتاۋىمەن قالار ەدى. XIX–XX عاسىرلار شەگىندە ەڭبەك ەتكەن، تۇرىكتانۋ، موڭعولتانۋ سالاسىندا الدەنەشە تومدىق، اسا ءماندى عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەكتەر قالدىرعان اتاقتى ورىس عالىمى گ.گرۋمم-گرجيمايلو قازىرگى حالحا ءتۇر-تۇلعا، دەنە ءبىتىمى تۇرعىسىنان دا، ءداستۇر-سالت، ادەت-عۇرىپ، كيىم ۇلگىسى، قانداي ءبىر ەتنوگرافيالىق سىپات جونىنەن العاندا دا XIII عاسىرداعى موڭعول حالقىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرى بولىپ تابىلمايدى («… سوۆرەمەننىە حالحاستسى نە ياۆليايۋتسيا پريامىمي ناسلەدنيكامي مونگولوۆ XIII ستولەتيا») – دەپ اتاپ كورسەتكەن – زاپادنايا مونگوليا ي ۋريانحايسكي كراي، ل.، 1926, ت. III, ۆىپ. I, ستر. 312, 317.
ءبىز حالحانى كەمىتپەيمىز، تاريحي شىندىقتى عانا ايتىپ وتىرمىز. سوعان جالعاس ەكىنشى شىندىق – حالحانىڭ وزگەشە تالايى. اقىر تۇبىندە كورنەكتى قاۋىمعا اينالعان (جاڭا XX عاسىر، تاۋەلسىزدىك قارساڭىندا جالپى سانى 500 مىڭعا تارتىپتى، دەسە دە بۇل – جەكەلەي العاندا قازاقتىڭ سول كەزدەگى ارعىن رۋىنان از، نايمان رۋىمەن شامالاس قانا حالىق), موڭعول تەكتى جۇرتتىڭ ەڭ اۋىر سالماعىن ارقالاعان حالحا باياعى شىڭعىس حاننىڭ بىردەن-ءبىر مۇراگەرى بولىپ شىعادى. كوممۋنيستىك قىسپاقتىڭ ەڭ قيىن كۇندەرىنىڭ وزىندە شىڭعىس حاننان باس تارتپايدى، جارتىلاي بولسا دا اقتاپ، حالحانى ۇيىستىرۋشى، بۇگىنگى موڭعول مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى دەپ جاريالايدى. ۇيىستىرعانى راس. الەمدىك يمپەريا – ەكە ۇلىستى جانە بۇكىل تۇرىك-موڭعول جۇرتىن، ال حالحا – سونىڭ ءبىر پۇشپاعى عانا. تەك اۋەلگى ۇيتقى – حالحا رۋى ەمەس، كەيىندە حالحا اتانعان، ودان بۇرىن تاتان – تاتار دالاسى دەپ تانىلعان، ودان دا باعزىدا… ۇلى تۇرىك قاعاناتى، ۇلى عۇن وركەن جايعان ۇلى دالانىڭ بايىرعى حالقى – تۇرىك تەكتى قاۋىم. راس، تۇپتەپ كەلگەندە، ەجەلگى جۇرتىمىزدى تۇرىك، موڭعول دەپ جىكتەۋدىڭ ءوزى شارتتى. ءبارىمىزدىڭ ءتۇبىمىز ءبىر، ءبارىمىز دە سول ۇلى دالانىڭ پەرزەنتىمىز. ارينە، بۇل ساناتتىڭ بەل ورتاسىندا بۇگىندە موڭعول ەسىمىنە كوشكەن حالحا جۇرتى دا تۇر.
ال موڭعول تەكتى باسقا تايپالار… ولار دا بۇگىنگى كۇنگە جەتىپتى. رەسەي قۇرامىنداعى بۋريات حالقىن ايتتىق. ءدۇربىن-ويراتتىڭ ءار تاراپتا قالعان سوڭعى جۇقاناسىن اتادىق. ەندىگى ەڭ ۇلكەن قاۋىم – قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ شەگىندە، ىشكى موڭعوليا اتانعان، قازىرگى دەربەس موڭعول ۇلىسىنىڭ شىعىس جانە تۇستىك-شىعىس اتىرابىن بەلدەۋلەي وراپ جاتقان، ول دا ۇلان-عايىر ولكەدە تۇراتىن ەجەلگى موڭعولدار. بۇگىنگى جاعدايى… ارينە، جات جۇرت تەلىمىندە، اتا-مەكەندە ازشىلىققا اينالعان، الىس بولاشاعى جانە بۇلدىر. ورايىنا قاراي بار ايتارىمىز – يۋان زامانىنان باستاپ-اق بۇل تاراپتا رۋلىق ءبولىنىس مۇلدە دەرلىك جويىلعان، ايماق، قوسىن اتاۋلارى عانا قالعان، كوبىنە اۋەلگى تاريحتان تىس، كەيىنگى اتاۋلار، ءتىپتى، الدا-جالدا «نايمان ايماعى»، «وننيۋت»، نەمەسە «چجالايت ايماعى» دەسە، بۇل – نايمان رۋى ەمەس، وڭعىت پەن جالايىر دا ەمەس، ءبىر زاماندا نايماندار، وڭعىت، جالايىرلار كوپشىلىك بولعان، نەمەسە بيلىك قۇرعان ءوڭىر، ال بۇگىندە تەك قانا شارتتى اتاۋ دەپ بىلۋگە ءتيىسپىز. كەرەك دەسەڭىز، سوڭعى، تسين داۋىرىندەگى قىتاي تاريحناماسى ىشكى ولكەدە سونداي ەسىمدى رۋلار بولعاندىعىنىڭ ءوزىن دايەكتەمەيدى، ماسەلەن، نايمان، قورالاس، جالايىر، وڭعىت (نايمان، گورلوس، چجالايت، وننيۋت) ايماقتارىنىڭ اتاۋى – باعزىدا، شىڭعىس حاننىڭ ۇلىستى ۇيىستىرۋ جولىنداعى جەڭىستەرى ۇمىتىلماس ءۇشىن، قاعاننىڭ ون بەسىنشى ۇرپاعى، بۇكىل موڭعوليانى بيلەگەن ەڭ سوڭعى ءامىرشى دايان حاننىڭ بالالارى جانە ولارعا جالعاس نەمەرەلەر قالىپتاعان، مەكەندىك ءھام اكىمشىلىك ءبولىنىس نىشاندارى دەپ قانا ەسەپتەيدى (“مەن-گۋ-يۋ-مۋ-تسزى”). ياعني، ارعى زاماننىڭ وزىندە اۋەلدە شىعىس يمپەريا شەگىندە قالىپ، ودان سوڭ قىتاي قارامىنداعى بۇراتانا، بودان جۇرت قاتارىندا كۇن كەشكەن تۇرىك تەكتى، موڭعول تەكتى ءىرىلى-ۋاق بارلىق رۋ مىيداي ارالاسىپ كەتىپتى. ۇلكەن تۇرىك قاۋىمىنان شەتكەرى قالعان، ءارى ارعى تەگى تۋىس دەسەك تە، ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرى، تىلىنە دەيىن بولەك باسقا ءبىر جۇرت اراسىنداعى ازشىلىق بولعان سەبەپتى، زاماننان زامان وتكەندە، ولاردىڭ بارلىعى دا قاتارداعى موڭعول بولىپ شىققان. جانە بۇل – سول داۋىرگە ءتان بىرجاقتى عانا قۇبىلىس ەمەس. تۇرىك ءناسىلىنىڭ قايناعان ورتاسىنا تۇسكەن، انىق موڭعول تەكتى ويرات پەن بۋريات، ءتىپتى، ءتۇبىرى بوتەن تاڭعۇت پەن قارا-قىتايدىڭ جارقا، بولشەكتەرى كوپ ۇزاماي-اق تازا تۇرىك قالپىنا كوشكەنىن كورەمىز. بۇل – الەمدەگى بۇرىنعى-سوڭدى حالىق اتاۋلىنىڭ قالىپتاسۋ جولىنداعى ادەپكى زاڭدىلىق. تۇرىك، موڭعول عانا ەمەس، سلاۆيان ناسىلىنە دە، رومان، گەرمان ناسىلىنە دە قاتىستى ءسوز. كەرەك دەسەڭىز، ەشقاشان توقتالماعان، بەلگىلى مولشەردە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءجۇرىپ جاتقان ءۇردىس. جەر الەمدە ءبىر عانا تەكتەن ءوسىپ شىققان «تازا» حالىق دەگەن جوق. ءبىزدىڭ قازاق تا سول قاتاردا.
جاڭا قۇرىلىم – جاڭا رۋلار
شىڭعىس حاننىڭ ۇلىستى ۇيىستىرۋ سوعىستارى ناتيجەسىندە ەجەلدەن اتاقتى كەيبىر تايپالار ەكىنشى، ءۇشىنشى قاتارعا ءتۇستى، كەيبىر، قاسارىسقان رۋلار قاتتى قىرعىنعا ۇشىرادى، مۇلدە دەرلىك توزاپ كەتكەندەرى، ۋاقىت وزا كەلە ءبىرجولا جويىلعانى بار، سوعان كەرىسىنشە، قولايلى جاعداي، قاعاننىڭ قولداۋىمەن كۇرت كوتەرىلگەن، العا شىققان اتالار دا بولدى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ازامات سوعىسى اياقتالىپ، تاقاۋ توڭىرەكتەگى بارلىق جۇرت ءبىر تۋدىڭ استىنا قاراعان شاقتا، ۇلى دالانىڭ ەتنيكالىق كارتاسى مۇلدە باسقاشا كەيىپكە ءتۇستى. زايىرى، شىڭعىس حان ۇلكەندى-كىشىلى رۋ-تايپالاردىڭ بارلىعىن دا اۋەلگى دەربەستىكتەن ايىرعاندا، ورتالىقتانعان، ۇجىمدى مەملەكەت قۇرۋمەن قاتار، تۋىستاس قاۋىم اراسىنداعى ەجەلگى ترايباليستىك الالىقتى دا ءبىرجولا جويۋدى ماقسات ەتكەن ەدى. ياعني، رۋ، تايپا بىتكەندى ءوزارا ارالاستىرىپ، رۋلىق نەگىزدەگى تانىم اتاۋلىنى ەسكىرتىپ، كيىز تۋىرلىقتى قاۋىمدى تۇتاستىرىپ، ءبىر ەتنوسقا اينالدىرۋ. كەيىنگى تاريحقا قاراساق، بۇل ماقساتتىڭ جارىم-جارتىلاي عانا جۇزەگە اسقانىن، ۋاقىت وزا كەلە ەجەلگى رۋ-تايپالار قايتادان كۇش تاۋىپ، بايىرعى اتاۋلارىن جاڭعىرتقانىن، كەي رەتتەردە، ءتىپتى، رۋلىق ساياسي قۇرىلىم رەتىندە ۇلكەن تابىستارعا دا جەتكەنىن كورەمىز. مىڭ جىلدىق رۋلىق سانانى ءبىرجولا جويۋعا سايىپقىران شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ عۇزىرى جۇرمەپتى. سونىمەن قاتار… رۋلىق ءبولىنىستى مانسۇق ەتپەك بولعان شىڭعىس حان بۇرنادا بولماعان جاڭا ءبىر رۋلاردىڭ نەگىزىن سالىپ كەتكەن ەكەن. جىلدار بويعى تاريحي شەرۋ، اكىمشىلىك، ەكونوميكالىق جانە ساياسي قاجەتتىلىك ناتيجەسىندە ەمەس، جارلىقتى پارمەن جونىمەن، ءوزى دە اڭداماي، ەرىكسىزدەن… بۇل رۋلار كەيىنگى تاريحتا تورعاۋىت، قورشى، كەشىكتەن، قۇسشى، بولاتشى، كونشى، تاما دەپ اتالادى.
ارعى زامانداردىڭ وزىندە اسكەري كوسەم، ودان سوڭعى ەل يەسىنىڭ قارۋلى جاساعىنا قوسىمشا، ارنايى قاۋىپسىزدىك توبىنىڭ بولۋى تابيعي جاعداي. مۇنداي سەنىمدى جاساۋىل ءبىزدىڭ كوشپەندى جۇرتتا نوكەر اتاندى. ماعناسى – دوس، سەرىك. ياعني، كوسەمگە ەڭ جاقىن كىسى. رۋ، تايپا ۇلعايىپ، باسقا اعايىندارمەن بىرلەسە، ۇيىسا كەلە ۇلىسقا اينالعان زاماندا اقىلداس، سەرىكتەس نوكەرلەر بيلەۋشى تاپ دارەجەسىنە كوتەرىلەدى دە، تىكەلەي كۇزەت قىزمەتى ارنايى جاساققا جۇكتەلەدى. بولاشاق شىڭعىس حان–تەمۋجىن-باحادۇر اتقا قونعان كەزدەگى اۋەلگى ەرىكتى نوكەرلەر كەيىندە تۇگەلدەي قولباسى نويانعا اينالدى، سونىمەن قاتار، ەندىگى ەل يەسىنىڭ جاڭا، كۇزەت اسكەرى قالىپتاسۋعا ءتيىس ەدى. تەمۋجىن العاش رەت بيلىككە يەك ارتقان شاقتا بۇل ارنايى جاساقتىڭ ۇزىن سانى ءجۇز ەلۋ جاۋىنگەرگە جەتىپتى. مۇنداي كۇزەت جاساعىنىڭ باستاپقى نۇسقاسىن ءوزى قىزمەتىندە بولعان كەرەي وڭ حاننىڭ ۇلگىسىمەن قۇرعان سياقتى. وڭ حاننىڭ جاساۋىل اسكەرى الدەنەشە ءجۇز، بالكىم، بىرنەشە مىڭ الامان بولسا كەرەك. بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا، گۆارديا، حاننىڭ تىكەلەي عۇزىرىنداعى تاڭداما قوسىن. تورعاۋىت اتانعان. تورۋىلدايتىن، ياعني ىشتەن كۇزەتەتىن، سىرتتان قورعايتىن اسكەر. بىراق شىڭعىس حان وسى كۇزەت اسكەرىنىڭ ءوزىن جاڭاشا قالىپتايدى. تورعاۋىت – كۇندىزگى كۇزەت قانا. كەشكى كۇزەت جاساعى – كەپتەۋىل اتانادى. ارقايسىنىڭ اۋىسپاس، وزىندىك مىندەتى بار. بۇعان قوسا قورشى دەپ اتالاتىن جاڭا توپ قۇرىلادى. ساداقشى اسكەر. (كەيىندە ەسكىرگەن «قور» ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى قورامساق اتاۋىندا ساقتالعان: قور جانە ماساق – ساداق وعى.) تۇتقيىل جاۋ شاپسا، الاس-كۇلەستە دۇشپاندى الىستان اتقىلاپ قارسى الۋ ءۇشىن. بۇل ءۇش توپ كۇزەت اسكەرى – تورعاۋىت، كەپتەۋىل، قورشىنىڭ ورتاق اتاۋى – كەشىكتەن بولادى. شىڭعىس حان اق كيىزگە كوتەرىلىپ، بار بيلىكتى قولىنا العان 1206, بارىس جىلى كەشىكتەن اسكەردىڭ ۇزىن سانى تۇتاس ءبىر تۇمەن – ون مىڭ جاۋىنگەرگە جەتكىزىلەدى. قاعاننىڭ تاڭداما جاساعىنا قولباسى بولىپ تۋعان ءىنى، قارىمى قاتتى قاسار بەكىتىلەدى. قاساردان سوڭ كەشىكتەن اسكەردى ونىڭ ۇلى، ۇزىن وقتى ەسۇڭكە باسقارىپتى. بۇل كەزدە شىڭعىس حاننىڭ ءوزى دە و دۇنيەلىك بولعان. ەندى كەشىكتەن كەلەسى ۇلى حانداردىڭ قىزمەتىنە كوشەدى. داۋرەنى قايتىپ، وردالى ۇلىس ىدىراسىن. ەكى-ءۇش عاسىر بويى تۇراقتى قىزمەت اتقارعان، كەزىندە ءار رۋدان جينالعانىمەن، ءبىرتۇتاس قۇرىلىم رەتىندە قالىپتاسىپ بولعان كەشىكتەن اۋلەتى ەندى ءار تاراپقا بولشەكتەنسە دە، ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى اتاۋىنان ايرىلمايدى ءھام جاڭا ءبىر رۋلار رەتىندە بوي كورسەتەدى. كۇندىزگى كۇزەت تورعاۋىت اسكەرى – تورعاۋىت رۋىن، ساداقشى جاۋىنگەر قورشى اسكەرى – قورشى رۋىن، ال تۇنگى كۇزەت كەپتەۋىل – جالپى اتاۋ بويىنشا، كەشىكتەن رۋىن نەگىزدەيدى.
تورعاۋىت جاساعى، كەيىنگى تورعاۋىت رۋىنىڭ اۋەلگى ۇيتقىسى – كەرەي وڭ حاننىڭ تورعاۋىت اسكەرى ەكەن. باستاپقى جاساقتىڭ، كەيىنگى رۋدىڭ تىزگىنى بارلىق ۋاقىتتا دا كەرەي امىرىندە بولعان. تورعاۋىت رۋى – كەرەي، بۇلار ەجەلگى تۇرىك دەپ اتاپ كورسەتەدى ەسكىلىكتى قىتاي دەرەكتەرى. بۇل كەرەيدىڭ نوياندارى ءتۇپ اتاسىن وڭ حاننىڭ تىكە وزىنە اپارىپ تىرەيدى. ماسەلەن، XVII عاسىردىڭ باس كەزىندە جوڭعارداعى تورعاۋىتتىڭ جويقىن كوشىن باستاپ، ەدىل–جايىققا ات باسىن تىرەگەن، باتىستاعى قالماق حاندىعىنىڭ نەگىزىن سالعان اتاقتى حو-ورلىك وڭ حاننىڭ توعىزىنشى ۇرپاعى ەكەن. قالىڭ ەلىنە ەرمەي، كوكە-نور، ىشكى موڭعول ايماقتارىندا قالعان بولەك-بولشەك تورعاۋىت تابىن بيلەگەن باسقا بەك، تايشىلاردىڭ دا ارعى باباسى سول باياعى وڭ حان بولىپ شىعادى. قىتاي دەرەكتەرى ءداپ سولاي كۋالاندىرعان. تاراتىپ ايتقاندا، موڭعول-تورعاۋىت شەجىرەسى بويىنشا، وڭ حاننىڭ ءبىر ۇلى – ارسالاڭ. بۇل ارسالاڭنىڭ بەسىنشى ۇرپاعى (ارالىق بۋناقتار: امگۇلەن – قازبان – سۋساي – بايار) ماقاشى-موڭكەنىڭ بۇيعا-ورلىك جانە وڭعىتاي دەگەن ەكى ۇلى بولادى. بۇيعا-ورلىكتىڭ نەمەرەسى – جاڭاعى حو-ورلىك. ال وڭعىتايدىڭ جانە دە بۇيعا-ورلىكتىڭ ەكىنشى ۇلى ماڭقاعايدىڭ ۇرپاقتارى كوكو-نور تورعاۋىتتارىمەن قالىپتى. كەيىنگى، 1771 جىلعى تورعاۋىت كوشىنىڭ قىرعىننان امان شىققان جۇقانا-بولشەكتەرى جوڭعار، ۇراڭقاي تارابىنا قونىستانعانى بەلگىلى. بۇلاردى باستاپ كەلگەن ءۇباشى حان جانە باسقا دا تايشىلار تاعى دا كەيىنگى حو-ورلىكتىڭ ۇرپاعى، باياعى وڭ حاننىڭ ءناسىلى بولىپ سانالادى.
جاۋىنگەر تورعاۋىت تابىن عانا ەمەس، ەدىلدەگى قالماق حاندىعىن باسىنان اقىرىنا دەيىن وڭ حاننىڭ ۇرپاقتارى بيلەۋى قانشالىق قيسىندى؟ تاريحي دەرەكتەردە وڭ حاننىڭ جالعىز-اق بالاسىنىڭ اتى اتالادى، الايدا قانشاما ايەلدەن تۋعان باسقا دا ۇلدارى بولمادى دەپ ايتۋ قيىن. البەتتە، شىڭعىس حان وزىمەن جاۋلاس تايپالاردىڭ بيلەۋشى اۋلەتىن ءتۇپ تامىرىمەن قۇرتىپ وتىرعانى بەلگىلى. ماسەلەن، مەركىت پەن تاتار، تايجۋىت پەن جۇرات جانە باسقالار. بىراق بۇل – شىڭعىس حان بيلىگىنىڭ العاشقى كەزەڭى، تالاسسىز، دارا تاق تۇرعىسىن بەكەمدەۋ، ۇيىسا باستاعان ۇلىس ىرگەسىن ءبىرجولا بەكىتۋ داۋىرىندە. كەيىندە حورەزم شاحتارىنىڭ تۇقىمىن قۇرتۋ – باسقا جاعداي. نەگىزى بوتەن جات جۇرت اۋەلگى امىرلەرىن تاۋىپ، قايتا كوتەرىلمەۋى كەرەك ەدى. وسىعان كەرىسىنشە، بۇدان سوڭعى باتۋ حاننىڭ تۋىستاس قىپشاق ەلىنە قارسى جورىعىندا اقىرىنا دەيىن قايتپاي سوعىسقان باشمان حانعا كەڭشىلىك جاسالعان، ال سول باشماننىڭ تۋعان ۇلى تۇتۇقا – قۇبىلاي يمپەرياسىندا باس قولباسى دارەجەسىنە جەتكەنى بەلگىلى. سونداي-اق، وڭ حاننىڭ تۋعان ءىنىسى كەرەيتاي (جاقاعامبۋ) شىڭعىس حان ورداسىندا ۇلكەن قۇرمەتتە بولدى (كەيىندە جازاعا ۇشىراۋىنىڭ توتەنشە سەبەبى بار), ال وڭ حاننىڭ ءبىراز جۇرتىمەن باتىس سىبىرگە جەتىپ، وزىنشە حاندىق قۇرعان جانە ءبىر ۇلى، الدە نەمەرەسى تايبۇعا تاعى دا كەشىرىم الىپ، وسى ءسىبىر ايماعىنىڭ بيلىگىنە بەكىگەنى ءمالىم. بۇل رەتتە بولاشاق شىڭعىس حاننىڭ ۇزاق ۋاقىت بويى وڭ حاننىڭ دارگەيىندە بولعانىن، كەزىندە وڭ حاننىڭ قولداۋىمەن عانا كۇش-قۋاتقا جەتكەنىن ەسكەرسەك، جالپى ادام بالاسىنا ءتان راقىم، كەڭشىلىك جايىن تۇسىنەمىز. ءتىپتى، اۋەلدەن جاۋلاس اۋلەتكە قاتىستى وسىنداي جاعدايدىڭ شەجىرەدە تاڭبالانعان ناقتى دەرەكتەرى دە ۇشىراسادى. نايمان حانزاداسى، كەيىندە قارا-قىتاي حانى كۇشلىكتىڭ نەمەرەسى، 1204 جىلعى شەشۋشى ۇرىستان كەيىن، ون بەس جاسىندا تۇتقىنعا تۇسكەن جۋاس (چاوس، چجو-سى) شىڭعىس حاننىڭ ءوز شاڭىراعىندا قولبالا بولىپ ءجۇرىپ، ەر جەتەدى، اۋەلى تەرىستىك قىتاي جورىعىندا ەرلىگىمەن تانىلىپ، اقىرى ۇلكەن اسكەرباسى – تۇمەنبەگى دارەجەسىنە شىققان. جۋاس-جوسىنىڭ ۇلى بودەي وكەتاي قاعاننىڭ بايبىشەلەرىنىڭ ءبىرىنىڭ ورداسىندا تاربيە الىپ، كەيىن قىتاي شەگىندەگى ارقيلى قالالاردا دارۋعاشى بەك قىزمەتىن اتقارىپتى. سونداي-اق، تاڭعۇت جۇرتىنىڭ ەڭ سوڭعى پاتشاسى شيدۇرگى (نانپين ۆان سيان) بۇكىل اۋلەتىمەن ولىمگە كەسىلگەندە، جەتى جاسار نەمەرە ۆەي-چجۋن جانساۋعا الىپ، موعۇل شونجارلارىنىڭ ءبىرىنىڭ شاڭىراعىندا ءوسىپ-جەتەدى جانە كەيىندە قىتايمەن سوعىستا كوزگە تۇسەدى; ۆەي-چجۋننىڭ ۇلى لي حەن تۇمەنباسى نويان بولادى، ونىڭ ۇرپاقتارى دا يۋان يمپەرياسىندا ۇلكەن مارتەبەدە عۇمىر كەشىپتى.
وسى ورايدا، وڭ حاننىڭ كەنجە ۇلدارىنىڭ ءبىرى ارسالاڭنىڭ دا امان قالۋى عاجاپ ەمەس. باعزىداعى دەرەكتەر دە، كەيىنگى تاريحشىلار دا اۋەلگى حو-ورلىك، وعان جالعاس ايۋكە، مونشاق حانداردىڭ، قالماق حاندىعىن بيلەۋشى بۇكىل اۋلەتتىڭ كەرەي وڭ حاننان تارايتىنىنا كۇمان كەلتىرمەگەن.
حوش. بۇل تورعاۋىتتىڭ اۋەلگى نەگىزگى كەرەي بولعانىمەن، سول زاماننىڭ وزىندە تاڭداما جاساققا مەركىت پەن نايمان دا كەڭىنەن تارتىلىپتى. ودان سوڭعى كەزەڭدە ەكە ۇلىس عۇزىرىنداعى بارىن، بارعۇت، بۇرۇت، قويىت، شارنۋت، شوراس، قوشاۋىت جانە باسقا دا ۇلكەندى-كىشىلى، نەگىزىنەن موڭعول تەكتى اتالاردان ىرىكتەلگەن قانشاما جاۋىنگەر قۇيىلادى. سوقا باستارى ەمەس، قالىپتى ادەت-جۇيە بويىنشا، بالا-شاعاسى، ءۇيىر-ۇيەلمەنىمەن. الىپ ۇلىس قاق ايرىلىپ، شىن مانىسىندە قىتاي پاتشاسىنا اينالعان قۇبىلاي حان مەن شاعاتاي ۇلىسى – ورتا ازيا، جەتىسۋدى بيلەگەن قايدۋ حان اراسىندا تىنىمسىز سوعىستار باستالعان XIII–XIV عاسىرلار شەگىندە تورعاۋىت قاۋىمى ارعى بەتتە قالادى جانە كوپ ۇزاماي، ءبولىنىس مەجە – كەيىندە موڭعول التايى اتانعان ەكتاع-التايداعى شەكارا اسكەرىنە اينالادى. ارينە، كۇشەيتىلىپ، قاتارى تولىقتىرىلىپ. نەگىزىنەن ىشكى ايماقتارداعى جات جۇرت ەسەبىنەن. ءسويتىپ، ارادا تاعى بىرەر عاسىر وتكەندە اۋەلگى تۇرىكتىك ساپاتى جوققا سايعان ەكەن.
بۇدان سوڭعى كەزەڭ، قىتايداعى يۋان اۋلەتى قۇلاپ، ۇلى دالادا كۇش العان ويرات رۋلارى قاندى سوعىستاردان سوڭ ورتالىق يمپەريادان ىعىسىپ، جوڭعارعا كەلىپ بەكىنگەندە باسى بۇلا تورعاۋىت ەندى قالماقتىڭ جەتەكشى تايپالارى ءدۇربىت، قوشاۋىت، شوراس ۇشتىگىمەن وداقتاسىپ، ءدۇربىن-ويرات ەسىمدى قۋاتتى ۇلىس قۇرىپتى. بۇدان سوڭ ءبىرجولا قالماقتانىپ، ايتكەنمەن دە جاڭا اعايىندارىمەن رياسىز جاراستىق تابا الماي، ارادا ءبىر جارىم عاسىر وتكەندە توبىنان بولىنەدى دە، باتىس تاراپقا قاراي دۇرك قوزعالادى. قازاقتاردى جاسقاپ، باشقۇرتتى ىعىستىرىپ، ودان سوڭ نوعايدى قيراتىپ، تەرىستىك تۇرىكپەندى باعىنىشقا ءتۇسىرىپ، ماڭعىستاۋ مەن جايىق بويىن، ەدىلدىڭ ەكى جاعاسىن، كۇزەي قاپقازعا دەيىنگى تاعى قانشاما جەردى الىپ، جاڭا قالماق ۇلىسىن ورناتادى. جالعاس زامانداردا ارتقى قونىستان قانشاما قوشاۋىت، ءبىرتالاي ءدۇربىت جەتىپ، ءبىرجولا وردالانادى. ايتكەنمەن، رەسەي بوداندىعىن قابىلداعان ەكەن. سوعان وراي، ۋاقىت وزا كەلە، وتارشىل يمپەريانىڭ بۇراتانا جانە ىرگەلەس حالىقتارعا قارسى جۇمسايتىن قارا قىلىشىنا اينالادى.
اقىرى، 1771 جىلى، قاقاعان قاڭتاردا، ىشكى ساعىنىش، سىرتقى قىسىم ناتيجەسىندە اعايىنداس باسقا قالماقتان ءبولىنىپ، بۇكىل تورعاۋىت، رەسمي مالىمەت بويىنشا وتىز ءبىر مىڭ شاڭىراق، شىن مانىسىندە جەتپىس مىڭ ءتۇتىن، ياعني شاماسى ءۇش ءجۇز جيىرما مىڭ حالىق، ءتۇپ كوتەرىلە، ەدىلدەن اسىپ، جايىقتى باسىپ، قازاق دالاسى ارقىلى الىستاعى جوڭعار الابىنا قاراي ساپار شەگەدى. سەگىز ايلىق جول ازابى جانە قازاقتارمەن اراداعى تىنىمسىز سوعىس، قاندى كەشۋ ناتيجەسىندە ەندى قىتاي قاراماعىنداعى جوڭعارعا، اسىرىپ ايتقاننىڭ وزىندە، نەبارى جەتپىس بەس مىڭ جان – سەلدىرەگەن، ازىپ-توزعان ون جەتى، ون سەگىز مىڭ وتباسى عانا جەتىپتى. وسىنىڭ الدىندا عانا جوڭعارداعى بۇكىل ويرات قاۋىمى قىرعىنعا ۇشىراعان ەدى، ەندى ەدىلدەگى قالماق حاندىعىنىڭ دا كۇنى باتادى. شىڭعىس حاننىڭ پارمەنىمەن ءار تاپتان ىرىكتەلىپ قۇرالعان جاساۋىل اسكەردىڭ ۇرپاعى تورعاۋىت رۋىنىڭ سوڭعى جۇقانالارى بۇگىندە رەسەيدىڭ قالماق اۆتونومياسىندا، قىتاي مەملەكەتى مەن موڭعول ۇلىسىنىڭ شەگىندە كۇن كەشىپ جاتىر.
قازاقتا «ارتىق قايرات جانعا قاس» دەگەن ماقال بار ەدى. تاريحتىڭ تەزى قايتپاس تورعاۋىتتى وسىنداي كەپكە ءتۇسىرىپتى. الدە تاعدىردىڭ تالكەگى مە. اۋەل باستا كەرەي، نايمان، مەركىت رۋلارىنان قۇرالعان، بارلىق ۋاقىتتا كەرەي اۋلەتى بيلەگەن تورعاۋىت جاڭا قالماق حاندىعىنا ۇيتقى بولىپ، قانشاما زامان بويى، قازاق ورداسى – قۇرامىندا قالىڭ كەرەي، سىڭسىعان نايمانى بار قازاق حالقى ءۇشىن قاق جەلكەدەگى قاتەرلى دۇشپانعا اينالعان ەدى، اقىر ءتۇبى ەلەسى مەن ءىزى عانا قالدى. ءوزىڭنىڭ بارىڭا ءتاۋبا، ال قايتكەندە دە ءتۇبى ءبىر، كيىز تۋىرلىقتى اعايىنعا وبال دەيسىڭ. ايتەۋىر اتى وشپەپتى. ايتپاقشى، ەدىلدىڭ ارعى بەتىندەگى قازىرگى قالماق اۆتونومياسىنىڭ العاشقى، اينىماس پرەزيدەنتى كيرسان يليۋمجينوۆ سول باياعى تورعاۋىت تايپاسىنان، ونىڭ ىشىندە كەرەي (كەرەيت – كەرەت) رۋىنان…
تورعاۋىتپەن قاتار جاساقتالعان قورشى اسكەردىڭ سانى اۋەل باستان-اق تىم كوپ بولماسا كەرەك، بىراق ۇرپاق جالعاستىعى ۋاقىت شەرۋىندە مۇلدە جويىلىپ كەتپەگەن. يۋان يمپەرياسىنان سوڭ دەربەس رۋ رەتىندە قالىپتانعان قورشى (حورچين) اۋلەتى قالىپتى جورا جونىمەن، شىڭعىس حاننىڭ ءىنىسى قاسار ۇرپاقتارىنىڭ بيلىگىندە بولعان. جانە كەيىنگى زامانداردا قىتاي قاراۋىنداعى ىشكى موڭعوليا وڭىرىندە ۇلكەن قۇرمەتتەن قالمايدى. ءمانجۋ-تسين ديناستياسىنىڭ بيلىككە جەتۋىنە جانە ورنىعۋىنا قىزمەت ەتكەن قاۋىم جانە سوعان وراي رۋباسى تايشىلارى بوعدىحان اۋلەتىنەن قىز العان تۋىس رەتىندە قاتارلاس جۇرتتان ەڭسەسى بيىك شىعىپ، ءوز الدىنا دەربەس ايماق بولىپ تۇرادى. ءناسىل-تەگى ارتىق سانالعان قورشى اۋلەتى بوعدىحان تارابىنان ۇنەمى سىي-سياپات الىپ، ايرىقشا مارحاماتقا بولەنىپ وتىردى دەپ جازادى كەيىنگى قىتاي دەرەكتەرى. بۇل كەزدە، ارينە، رۋلىق بەلگىسى مۇلدە جوققا سايعان قورشى قاۋىمى اۋەلگى ءار تەكتى سىپاتىنان ايرىلىپ، تۇگەلدەي موڭعول بولىپ شىققان ەدى. ءتىپتى، قالاي قۇرالىپ، قانداي ماقساتتا قىزمەت ەتكەنى دە ۇمىتىلعان. بۇكىل قورشى جۇرتى باياعى قاساردىڭ ۇرپاق-ءزاۋزاتى دەپ جازىلادى. حان جاساۋىلى قورشىلاردىڭ اتاۋلى جۇرناعى ەجەلگى ءتورت ۇلىستىڭ باسقا تاراپتارىندا ساقتالا قويماعان. تەك بۋريات اراسىندا ءوز اتىمەن شاعىن رۋ رەتىندە كورىنەدى. سونداي-اق قازاقتا، اداي كەلىمبەردى ىشىندەگى قورشى سۇيەگى دە سول ەجەلگى جاۋىنگەر ساداقشى قورشىلاردىڭ ۇرپاعى بولۋعا ءتيىس.
شىڭعىس حاننىڭ، ودان سوڭعى ۇلى حانداردىڭ جاساۋىل اسكەرىنىڭ جالپى اتاۋى بويىنشا قالىپتاسقان كەشىكتەن رۋى نەگىزىنەن تۇنگى كۇزەت – كەپتەۋىل اسكەر ۇرپاقتارىنان قۇرالسا كەرەك. ءسىرا، بۇل توپتان تورعاۋىت پەن قورشى جاساعى دا سىرت قالماعان. تاريحي دەرەكتەردە ىشكى موڭعول ولكەسىنەن كورىنىس بەرەتىن كەشىكتەن رۋى – تاڭداما قوسىننىڭ اۋەلگى تۇمەنبەگى قاسار اۋلەتىنىڭ ەمەس، شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارىنىڭ بيلىگىندە بولىپتى. دەربەس رۋ ەسەبىنەن ايماق اتىنا كوشۋى – XVI عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمىندا. بۇل كەزدەگى جانە ودان سوڭعى قىتاي دەرەكتەرىندە «كەشىكتەن» ءسوزىنىڭ اۋەلگى ماعناسى مۇلدە كومەسكى تارتقانىن كورەمىز. كەشىكتەن اتاۋى قىتاي تىلىندە «جارتى» دەگەن ۇعىم بەرەدى، ال موڭعولداردىڭ ءوزى بۇل اتاۋدى – «باقىتتى» دەگەن سوزدەن شىعارادى دەيدى قىتاي دەرەكتەمەسى. ارىداعى كەشىكتەننىڭ ءبىر جۇرناعى جوڭعارداعى ءدۇربىت-قالماق اراسىندا ساقتالىپتى. ءبىز تاراپتا ۇشىراسپايدى.
شىڭعىس حان تەك تۇرىك قاۋىمى عانا ەمەس، بۇكىل ورتالىق ازيا، قيىر شىعىستاعى ەجەلگى جاۋىنگەرلىك ءداستۇر، اسكەري ۇيىمدى جەتىلدىرە دامىتىپ، ايرىقشا قۋاتتى، جاڭاشا قۇرىلىمعا اينالدىرىپ، بۇرىنعى-سوڭعى تاريحتاعى ەڭ ۇزدىك ارميا جاساقتادى. ال قارۋسىز اسكەر بولمايدى. شىڭعىس حان باستاعان جەڭىمپاز جاۋىنگەردىڭ بەس قارۋى، بار سايمانى تۇگەل ەدى. جانە ءوز زامانىنداعى ەڭ وزىق نۇسقالى قارۋ-جاراق. سوندا… ءجۇز مىڭ، ەكى ءجۇز مىڭ قالىڭ قولدى ايتپاي-اق قويايىق، ءبىر تۇمەن اسكەرگە تيەسىلى جابدىق مولشەرى قانشاما؟ ەڭ نەگىزگى، ەڭ قاجەتتى سوعىس قۇرالدارىن عانا ايتساق، ون مىڭدىق اسكەرگە ون مىڭ قىلىش، ون مىڭ نايزا، كىسى باسى ءبىرى ۇلكەن، ءبىرى كىشى ەكى ساداقتان – جيىرما مىڭ جاق، وعان، ءبىر عانا ۇرىسقا كىرىپ شىعۋ ءۇشىن كەرەكتى، كەمى ءبىر ميلليون جەبە… باسقا جابدىقتارىمەن، باسقا تۇمەندەرمەن قوسىپ ەسەپتەگەندە… ون مىڭداعان ساۋىت-سايمان، قورامساق، الدەنەشە ميلليون جەبە. شوقپار، دويىر، قانجار. ات ابزەلى، باسقا دا قاجەتتى نارسەلەردى ايتپاعاندا. البەتتە، ءاربىر تۇمەن، ءار مىڭدىق بەلگىلى مولشەردە، ءتىپتى، اتاۋلى جورىق ۇستىندە، ءوزىن-ءوزى قامتاماسىز ەتەدى، ەرتەلى-كەش قوسىلىپ جاتاتىن وداقتاس جۇرت تا ءوزىنىڭ قاجەتتى قارۋىمەن كەلەدى. الايدا، شىڭعىس حاننىڭ جەڭىمپاز اسكەرى – الا-قۇلا قۇراما ەمەس، بەرىك ۇجىم، تەمىر ءتارتىپ ۇستىنە، بار كەرەگى بويىنان تابىلاتىن جاراقتى جاساق. سوندىقتان دا قارۋدا قاپى بولماۋعا ءتيىس ەدى. وسى ورايدا ەكە ۇلىستا كاسىپتىك نەگىزدەگى بولاتشى، كونشى دەگەن قاۋىمدار قالىپتاسادى.
كەن قورىتۋ، سوعان وراي قاجەتتى تىرشىلىك جابدىقتارىمەن قوسا قارۋ-جاراق سوعۋ – تۇرىك تايپالارى ەجەلگى زامانداردىڭ وزىندە مەيلىنشە ماشىقتانعان ونەر. سوعىس ىسىنە قاتىستى ارنايى ۇستالىق بۇرىننان بار. الايدا شىڭعىس حان بۇل اسا ماڭىزدى شارۋانى دا جاڭاشا ۇيىمداستىرادى. قارۋ-جاراق سوعاتىن تەمىرشى ۇستالار مەن بەرەن قالىپتاپ، كوبە توقيتىن ساۋىتشى دارقان بىتكەن بولاتشى دەگەن ورتاق اتاۋمەن دارالانادى. ءبارى ءبىر ورتالىق، ءبىر عانا نۇكتەگە توپتالماسا كەرەك. كەن ورىندارىنا تاقاۋ جەرلەر، ۇلكەندى-كىشىلى قالا، مەكەندەر، بالكىم، اسكەري قۇرامامەن بىرگە، جورىق جولىندا ارنايى توپ رەتىندە ۇيىمداستىرىلعان بولاتشىلار تەك قانا قاجەتتى قارۋ-جاراق جاساۋ ىسىمەن اينالىسقان.
البەتتە، بار قارۋ، بار جاراق تەك تەمىردەن عانا دايىندالمايدى. اسىرەسە قورعانىس جابدىقتارى. بولات بەرەن، تورلاما كوبەمەن قاتار، قۇيار اتالعان بەرىك كون ساۋىتتار جاسالعان. سوعىس اتتارىن قورعايتىن كون قاپتامالار تاعى بار. ەرتوقىم، ايىل-تۇرمان جانە باسقا ابزەل ءوز الدىنا. مۇنداي، ول دا ايرىقشا قاجەتتى جۇمىستار مامانى كونشى اتانعان. ءسويتىپ، بولاتشى دا، كونشى دە كانىگى كاسىپ يەسى، شەبەر مامان عانا ەمەس، بەلگىلى ءبىر تاپ، قاۋىمداستىق مۇشەسى بولىپ شىعادى. ارينە، كومەكشىلەر مەن قىزمەتشى – كەنشى، وتىنشى، كورىكشى، بالعاشى، ءيشى، مالشى، جالشى – قانشاما قوسشى جۇرتىمەن. اقىرى، زاماننان زامان وزا كەلە، بولاتشى، كونشى دەگەن رۋلار رەتىندە قالىپتاسىپتى. ۇلىستار ىدىراپ، حاندىقتار قۇلاعان كەزدىڭ وزىندە، باعزىداعى مىندەتتى قىزمەتىنەن اجىراسا دا، سول بولاتشى، كونشى اتىمەن قالادى. الايدا، اۋەلدەن-اق قاراسىنى شەكتەۋلى قاۋىمدار ۇلكەن رۋ رەتىندە جاپپاي ۇيىسا المايدى، بىرتە-بىرتە اعايىنداس باسقا تايپالار اراسىندا جۇتىلىپ كەتكەن. ءبىزدىڭ زامانعا ازعانا دەرەگى، كەيبىر جۇقانالارى عانا جەتىپتى. ماسەلەن، كونشى جەتىسۋداعى موعۇلستان حاندىعىندا اتاۋلى رۋلاردىڭ ءبىرى بولادى. XV عاسىردىڭ ورتا شەنىندە، ءۋايىس حاننان سوڭعى ەسەن-بۇعا حانمەن سىيىسا الماي، ءبولىنىپ شىعىپ، اقىرى ءجۇنىس حاننىڭ تۋى استىنا توپتالادى جانە وعان ۇلكەن كۇش بەرەدى. بۇل وقيعالار تۋراسىندا «تاريحي ءراشيدي» مەن «بابۇر-نامادا» جازىلعان. كونشىنىڭ بۇدان سوڭعى تاعدىرى بەلگىسىز، الايدا، وسى شامادا موعۇلستان شەگىندە كۇش الىپ، اقىر تۇبىندە سىر-داريا مەن سارى-ارقاعا قوسا جەتىسۋدى دا باۋىرىنا باسقان قازاق ورداسىنىڭ قۇرامىنا قوسىلدى دەپ شامالاۋعا مۇمكىن. ال بولاتشى رۋىنىڭ ءبىر جۇرناعى ءوز اتىمەن قاراكەرەي بايىس ىشىندە ءجۇر.
قۇسشى رۋىنىڭ جاعدايى ءسال باسقاشاراق. ءبىزدىڭ جۇرتتا ارقيلى قىران قۇس باپتاۋ – كۇنكورىس كاسىپ قانا ەمەس، كوڭىل سازى، قىزعىلىقتى ەرمەك رەتىندە ەجەلگى زامانداردان باستاپ ءداستۇر، سالتقا ەنگەن ەدى. ال ورتاعاسىرلىق ەۋروپادا سايات تەك بيلەۋشى پاتشا، كورول اۋلەتىنە عانا تيەسىلى مارتەبە سانالدى، ءوز بەتىمەن قۇس قايىرعان قايمانا جۇرت قاتاڭ جازاعا تارتىلاتىن. ونەردىڭ وزگەشەلىگى، ول تاراپتا قىران قۇستاردىڭ قولعا تۇسە بەرمەس زارۋلىگىنەن عانا ەمەس، سايات ءىسى ايرىقشا قاستەرلى، تەك امىرشىگە عانا لايىق سالتانات سانالعاننان. ەركىن ساقارادا مۇنداي تيىم بولمادى، سونىمەن قاتار، قۇس سالۋ بارلىق جۇرت ءۇشىن وزگەشە ونەر بولىپ ەسەپتەلدى. شىڭعىس حاننىڭ ارعى اتاسى بودانشاردىڭ سۇڭقار ۇستاۋى – تەكتى بەكزات تۋمىسىمەن بايلانىستى ەكەنىن كورەمىز. سوندىقتان دا شىڭعىس حان جانە ونىڭ اۋلەتى سايات ءجونىن سالتانات قانا ەمەس، نۇردان جارالعان تۇپكى بابانىڭ ىزگىلىكتى جولى دەپ بىلگەن. وسى رەتتە يتەلگى، بيدايىق، قارشىعا، بۇركىت جايىنا جەتىك قۇسبەگىلەر مەن ساياتشىلار، ارينە، بىرەۋ-ەكەۋ، بەس-ون ەمەس، توپ-توبىمەن كەلتىرىلىپ، قۇسشى اتانعان ارنايى قاۋىمداس جۇرت بولىپ قۇرالادى. البەتتە، سوقا باستارى عانا ەمەس، ءۇي-ءىشى، قويشى-قولاڭ، مال-جانىمەن بىرگە. ۋاقىت وزا كەلە، ماناعى تورعاۋىت، بولاتشى، كونشى سياقتى دەربەس رۋعا اينالعان. كۇزەت اسكەرى، ۇستا-دارقان جۇرتىنان ءبىر ايىرماسى – كەيىنگى ارقيلى امىرشىلەر ۇستاعان قۇسشىلار اۋلەتى دە اتاۋلى رۋدىڭ جاڭا ءبىر تارماعى رەتىندە قاتارعا ەنەدى. ماسەلەن، موعۇلستان، جەتىسۋ اتىرابىنداعى قۇسشى رۋى ارىداعى شىڭعىس حان ەمەس، بەرىدەگى موعۇل قىزىر حاننىڭ ساياتشىلارىنان باستاۋ الادى ەكەن.
قايتكەندە دە، اۋەلدە ەكە ۇلىستا وركەن جايىپ، كەيىندە ءتورت ۇلىس شەگىندە بىردەي كورىنىس بەرگەن قۇسشى رۋى التىن وردا قۇرامىندا ءوسىپ-ءونىپ، اتالى تايپالاردىڭ ءبىرى بولادى. تاريحي دەرەكتەردە باتۋ حان اسكەرىندەگى ەلەۋلى جاساق ساناتىندا. التىن وردادان سوڭعى ءداشتى-قىپشاقتا ابىلقايىر حاننىڭ ەڭ نەگىزگى تىرەكتەرىنىڭ بىرىنە اينالىپتى. شيبان اۋلەتى مەن ورىس اۋلەتىنىڭ اراسىنداعى تەكە-تىرەس، كەرەي مەن جانىبەك كۇش العان كەزەڭدە كوپشىلىك بولىگى ءشايباني حانمەن بىرگە ورتا ازيا جورىعىنا اتتانادى جانە سول ولكەدە قونىستانىپ قالادى. بۇعان جالعاس قۇسشى سوڭعى، تاۋەكەل حاننىڭ بۇقارعا قارسى سوعىسىندا تاعى دا فەرعانا تارابىنا جىلجىعانى بايقالادى. بۇگىندە نەگىزىنەن جازيرانىڭ تەرىستىك قاپتالى، اقسى، قوشقار-اتا وڭىرىندە تۇراتىن قۇسشى جانە قىرعىز شەجىرەسىندە وڭعا دا، سولعا دا قوسىلماي، ىشكىلىك اتالاتىن، «كىرمە» ەسەبىندەگى نايمان مەن قىپشاق ءھام شاعىن اتالار رەتىندە ارقيلى رۋعا تىركەلگەن قوڭىرات، كەرەيت، بايىس، بارقى – زەرتتەۋشىلەر ايتىپ جۇرگەندەي، باياعى ءشايباني حان زامانىندا ەمەس، نەگىزىنەن كەيىنگى تاۋەكەل حان زامانىندا بارىپ ورنىققان اعايىندار. (قىرعىزدىڭ ىشكىلىگىنە تيەسىلى قىپشاق، ت.ب. رۋلاردىڭ قاتارلاس وزبەكتەگى اتتاس قاۋىمنان مىنەز-قۇلقى دا، تۇرمىس-سالتى دا باسقاشا ەكەندىگىنە كەزىندە ن.اريستوۆ تا نازار اۋدارعان.) بۇل ايماق اقتابان-شۇبىرىندى كەزەڭىنە دەيىن قازاق ورداسىنىڭ قاراماعىندا بولدى، ەسىم حان تۇسىندا بۇل وڭىرگە ابىلاي حاننىڭ ارعى اتاسى، قانىشەر، ياعني قايتپاس ەر اتانعان ابىلاي سۇلتان بيلىك جۇرگىزگەن. كەيىنگى ابىلاي 1770 جىلى قىرعىز ۇلىسىن قيراتقان جەڭىستى جورىقتان سوڭ وسى جۇرتتىڭ ءبىرازىن سارى-ارقاعا ءتۇپ-كوتەرە كوشىرىپ اكەلىپ، شۇرايلى قونىس بەرىپ، قايتادان قازاققا قوسقان. بۇگىندە ارعىن ىشىندە باي-قىرعىز، جاڭا-قىرعىز دەپ اتالادى، ۇلكەن كوشكە ىلەسە كەتكەن، اۋەلدەن بوتەندىگى جوق، ءتۇپ نەگىزى قازاققا تىكەلەي قاتىستى ازعانا سولتى مەن سارباعىشتى ەسەپكە الماساق، كوپشىلىك قاۋىم – ارعىن (اقجول، قۇلبولدى), قىپشاق، ۋاق-كەرەي (جاۋباسار), مەركىت-كەرەي جانە ەجەلگى قۇسشى ەكەن. بۇل باعزىداعى قۇسشىنىڭ ۇلكەن ءبىر توبى (وكتيابر توڭكەرىسى قارساڭىندا ءبىر مىڭ شاڭىراققا تاقاۋ) قارقارالى تولەڭگىتىنىڭ ساناتىندا كورىنەدى. سونىمەن قاتار، قۇسشى رۋى كەزىندە شاعىن اتالار رەتىندە باشقۇرت، نوعاي، ءسىبىر-تاتار، وزبەك، تۇركمەن حالىقتارىنىڭ قۇرامىنا دا ەنگەن.
ال مانادان بەرى ۇستانعان جولىمىزبەن، قازاقتاعى قۇسشى قاۋىمىنان كىمدەر بار دەسەك، XIX عاسىردان ايگىلى شوجە اقىن، سونداي-اق، قازىرگى زامانداعى بەلگىلى اقىن سەرىك اقسۇڭقارۇلى ارعىن قاراكەسەك قۇرامىنداعى قۇسشى تابىنان بولادى، ال تولەڭگىت تايپاسىنىڭ قۇرامىنداعى قۇسشى رۋىنان XX عاسىردا جاساعان اتاقتى ءبيشى شارا شىققان.
شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي جارلىعىمەن قۇرىلعان، كەيىنگى ۇلىس حاندارى ودان ارمەن كۇش بەرىپ، اقىر تۇبىندە قۋاتتى تايپاعا اينالدىرعان ەندىگى ءبىر ۇلكەن قاۋىم – تاما. تاريحتىڭ توسپالى كەزەڭدەرىندە تورعاۋىت سياقتى توزعىنداماي، ۋاقىت تىزبەگىندە قورشى، بولاتشى، كونشى سياقتى، بىرتە-بىرتە جويىلماي، ارقيلى جاعداي اسەرىمەن قۇسشى سياقتى ىدىراماي، كەيىنگى زامانعا اۋەلگى اتاعى، دۇرمەكتى توبىمەن جەتىپتى. تاما – ۇلى قاعان جاساقتاعان ىشكى اسكەر. جاۋلانعان جاڭا ايماقتاردى باعىنىشتا ۇستاۋ جانە سول وڭىردەگى ءتارتىپ پەن تىنىشتىق كەپىلى رەتىندە قۇرىلعان، بارعان جەرىنە ءبىرجولا ورنىعاتىن تۇراقتى جاساق. البەتتە، تاما اسكەردىڭ ۇزىن سانى اۋەلدەن-اق ءبىرشاما كوپ بولعان. ورتالىق قالىڭ قولدان، ءاربىر تۇمەننەن ءبولىنىپ الىنعان جاڭا جاساقتىڭ قولباسى نويانى لاشكار-تاما اتانادى جانە وعان جانامالاس اسكەر قوسىندارىنان تاۋەلسىز، دەربەس وكىم جۇكتەلەدى. سوعىس، مايدان ۋاقىتىندا اسكەري قولباسى، بەيبىت كۇندەردە ءامىرشى اكىم. تاما اسكەرى ىشكى، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، گارنيزون جانە كۇزەت، قاۋىپسىزدىك جۇمىستارىمەن قاتار، ورايىنا قاراي ۇلىس شەگىنەن تىسقارى ۇلكەن جورىقتارعا دا جۇمسالىپ وتىرعان، بىراق بۇدان سوڭ، اۋەلگى مىندەتى بويىنشا بودانعا كىرگەن جاڭا ولكە، كەڭەيگەن ايماقتى تىكەلەي ءوز قاراۋىنا الادى.
تاما جاساعىنىڭ سىر-سىپاتى مەن وزىندىك قىزمەت جايىن ايقىندايتىن ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىك. شىڭعىس حاننىڭ ءوزى تانىپ، كەشىكتەن قورشى رەتىندە ۇستاعان ءسۇنيت شورماعان-نويان وكەتاي قاعان تۇسىندا ايرىقشا بەدەل تاۋىپ، لاشكار-تاما سايلانادى دا، بۇرىندا جەبە-نويان مەن ءسۇبىتاي-باحادۇر باعىنىشقا كەلتىرگەن كۇنگەي قاپقاز، تەمىر-قاقپا (دەربەنت) تارابىنا جارلىق الادى. قاراۋىنا بەرىلگەن تاما اسكەرى تولىمدى – ءتورت تۇمەن ەكەن. ءبىر تۇمەننىڭ قولباسشىسى – اتاقتى جەبە-نوياننىڭ جاقىن تۋىسى، بەسۋت بايجۋ-نويان، ەكىنشى تۇمەنبەگى – قورالاس ەكە-ەسىر، تاعى ءبىر تۇمەنبەگى – تۇركمەن مالىك-شاح ەكەن. قىرىق مىڭدىق قالىڭ قول قۇرامىندا بايىرعى ءسۇنيت، جالايىر، قورالاس، ارۋلات رۋلارىمەن قاتار، ەكە ۇلىسقا ىلكىدە عانا قوسىلعان قارلۇق، تۇركمەن، قاشعارلىق، قۋچالىق دەگەندەي، ارقيلى ۇساق رۋلار وكىلدەرى بولعان، شورماعان باستاعان تاما اسكەرى بارا سالا بۇكىل ولكە جانە تاقاۋ توڭىرەكتى تىنىشتىققا كەلتىرىپ، كۇنگەي قاپقاز – ارران، ءازىربايجان شەگىنە بەكىنگەن حورەزمشاح جالەل-ءاد-ءديندى ءبىرجولا تالقاندايدى. بۇدان سوڭعى زاماندا دۇنيەدەن وتكەن ءسۇنيت شورماعاننىڭ ورنىن باسقان بەسۋت بايجۋ-نويان قۇلاعۋ حانمەن بىرگە باعدات حاليفاتىنا قارسى جورىققا قاتىسادى. اقىرى بۇكىل تاما اسكەرى وسى يران تارابىندا قالعان. الدىڭعى اسكەرباسى نويانداردىڭ ورنىن مۇراگەر ۇلدارى يەلەنەدى، قاتارداعى تامالاردىڭ كەيىنگى تۋعان بالالارى دا اكەلەر ءىسىن جالعاستىرادى، ءتۇپتىڭ تۇبىندە مۇنداعى بۇكىل تاما جۇرتى پارسى، تۇرىك، ءازىربايجان حالىقتارىنىڭ قۇرامىنا قۇيىلعان.
التىن وردا شەگىندەگى تاما اسكەردىڭ تاعدىرى باسقاشا قالىپتاستى. اۋەلدە جاۋىنگەر جاساق، كەيىندە، ۇلۇع ۇلىس ىدىراعان شاقتا – اتالى تايپا. تاما جۇرتى اسىرەسە قازان حاندىعىندا ۇلكەن ىقپالعا جەتەدى. سونداي-اق نوعاي ورداسى، قىرىم حاندىعى جانە قاسىم حاندىعىندا بەلگىلى بولادى. قازاق ورداسىنداعى ەڭ نەگىزگى رۋلاردىڭ بىرىنە اينالىپتى. (جەتىرۋ قۇرامىنداعى تاما; ءھام البان قوڭىربورىكتىڭ ءبىر تارماعى دا وسى، ەجەلگى تاما ناسىلىنەن.) كەيىندە تاما جاساعى ابىلاي حاننىڭ دارگەيىندە «نايزاسىنىڭ ۇشى التىن» اتانىپ، ۇلكەن قۇرمەتتە بولادى; تاما باتىرلارى ەڭ اقىرىنا دەيىن قازاق ورداسىنىڭ سوڭعى حانى كەنەسەرىدان اينىماپتى. قازاقتاعى تاما جۇرتىنان شىققان: XVIII عاسىردا جاساعان تاما ەسەت باتىر، XIX عاسىرداعى كەنەسارى حاننىڭ جاۋىنگەر سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى تاما قۇرمان باتىر، اتاقتى قوبىز كۇيشىسى ىقىلاس، XX عاسىر شەگىندە جاساعان كۇيشى سۇگىر، قوبىزشى، دومبىراشى جاپپاس قالامباەۆ، سوۆەت زامانىندا عۇمىر كەشكەن ارقالى اقىن حاميت ەرعاليەۆ، سازگەر، جازۋشى، ونەرتانۋشى ءىليا جاقانوۆ ەسىمدەرى كوپكە ءمالىم.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ارىداعى بايىرعى رۋ-تايپالار ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ ءتۇپ تامىرىن ايقىندايدى دەسەك، كەيىندە، سول ەجەلگى جۇرت نەگىزىندە قالىپتانعان جاڭا قاۋىمداردىڭ ءوزى اينالا كەلىپ، اتا قازىعىن قايتا تاپقانىن كورەمىز. باجايلاپ قاراساق، شىڭعىس حان جانە شالقار دالا شەجىرەسىنە قاتىستى كەز كەلگەن وقيعا مەن قۇبىلىس قازاق تاريحىنىڭ دا ءبىر تارماعىنا تيەسىلى بولىپ شىعادى.
(تاقىرىپقا قاتىستى دايەكتەمە ءبىر دەرەك. جارلىق نەگىزىندە قالىپتاسقان قۇراما جۇرتتىڭ ۋاقىت وزا كەلە اتاۋلى رۋعا اينالۋىنىڭ كورنەكى جانە ەڭ سوڭعى مىسالى – موڭعول ۇلىسىنداعى زاقشىن قاۋىمى. XVII عاسىردىڭ 80-جىلدارىندا حالحاعا باسىپ كىرگەن عالدان-بوشۇقتى قونتاجى «زاقشىن»، ياعني شەكاراشى دەگەن اتپەن جاڭا، كۇزەت اسكەرىن ۇيىمداستىرادى. زاقشىن (زاحچين) قۇرامىنا ءدۇربىت، تورعاۋىت، ۇراڭقاي، مىڭعات جانە حالحادان، باسقا دا ارقيلى رۋدان الىنعان جاساقشىلار تارتىلىپتى. ءوز ۇجىمى، ءوز مىندەتى، وزىندىك شارۋاشىلىعى بار جانە توپ-توبىمەن ءدۇربىن-ويراتتىڭ شەكارالىق ايماعىنا ورنالاستىرىلعان زاقشىن قوسىنى ارادا ءجۇز جىل وتپەي، دەربەس رۋعا اينالعان. بۇگىنگى ۇرپاقتارى موڭعول ۇلىسىنىڭ قۇرامىندا، باتىس وڭىردەگى ءدۇربىت، ۇراڭقاي، تورعاۋىت قاتارلى ەتنوگرافيالىق توپ بولىپ ەسەپتەلەدى.)
قيدان
ورتا عاسىرلارداعى شالقار دالا تۋراسىندا ءسوز بولعاندا، كەزىندە ۇلكەن كۇش-قۋاتقا جەتكەن، دەربەس ۇلىس قۇرىپ، اقىرى بۇكىل تەرىستىك قىتايدى باعىنىشقا كەلتىرگەن قيدان جۇرتىن اتتاپ ءوتۋ مۇمكىن ەمەس. تۇرىك تايپالارىنىڭ ارعى تاريحى دا، بەرگى تاريحى دا وسى قيدان شەجىرەسىمەن تىكەلەي بايلانىستى.
قيدان – بۇگىنگى قالىپتاسقان تەرمين بويىنشا ايتساق، تۇرىك ەمەس، موڭعول ءناسىلى. ءوسىپ-ونگەن وردالى قونىسى – حيڭگان تاۋلارىنىڭ تۇستىك-شىعىس ەتەگى. سارى تەڭىزگە قۇياتىن ءلاۋو-حە وزەنى مەن وسى داريانىڭ ۇلكەن ءبىر سالاسى، ءيىلىپ اعاتىن شارا-مۋرەن – سارى-وزەن ارالىعىنداعى توپىراعى قۇنارلى، وتى مول، سۋى مول، اڭعا دا، كەنگە دە باي، ورماندى دالالىق ايماق ەكەن. شىعىسىندا شۇرشىتپەن، تۇستىگىندە قىتايمەن شەكتەسىپتى. تەرىستىكتە وزدەرىمەن تۋىستاس تاتابى، شيۆەي تايپالارىمەن جالعاسسا، باتىستا تۇرىك تەكتى جۇرتپەن قونىستاس بولادى.
قىتاي تاريحي جازبالارىندا ءميلادي 405 جىلدان باستاپ بەلگىلى قيدان قاۋىمى اۋەلدە بالىقشى، اڭشى جۇرت ەكەن. VI–VIII عاسىرلاردا بۇكىل ۇلى دالانى بيلەگەن تۇرىك قاعاناتىنىڭ ىقپالىنا تۇسەدى. تۇرىك جوراسىمەن رۋباسىلارى – ەركىن، ەلباسىلارى ەلتەبەر اتانادى. تىرشىلىك كەبى وزىق، ۇلىستىق ۇجىمى بەرىك تۇرىك تەكتىلەردىڭ ۇلگى، اسەرىمەن، قاتارلاس، الىس-جاقىن باسقا دا موڭعول تايپالارى سياقتى، مال شارۋاشىلىعىنا ماشىقتانادى، ءداستۇر-سالتىنا دا كوشپەندى جۇرتقا ءتان كوپتەگەن وزگەرىستەر ەنەدى. سيىر، قوي، جىلقى وسىرەدى، كيىز ءۇي تىگىپ، قىمىز ىشەدى، تۇرمىس-تىرشىلىگى مۇلدە وزگەرەدى. سونىمەن قاتار، تۇستىكتەگى حانزۋ جۇرتىنىڭ ۇلگىسىمەن ەگىنشىلىك كاسىبىن ەركىن يگەرەدى. اۋەلدەن ەرجۇرەك حالىق سوعىس ونەرىنە دە جەتىگە تۇسەدى. ۇلىستىق ۇجىمى ارتىپ، جاقىن كورشىلەرىنە قاتەرلى، ايرىقشا قۋاتتى كۇشكە اينالادى. قارۋلى جاساعى قىرىق مىڭ ەكەن.
باستاپقى ۇلكەن جورىق قىتاي تارابىنا باعىتتالىپتى. VII عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمىندا ۇلى قورعاننان اسىپ، تاڭ يمپەرياسىنىڭ ءبىراز جەرىن ويرانداپ قايتادى. ەندىگى كەزەك – تۇرىك قاعاناتى بولۋعا مۇمكىن ەكەن. الايدا، ءوزىنىڭ كەمەلىنە كەلىپ تۇرعان قاپاعان قاعان 697 جىلى تۇتقيىل جورىق جاساپ، قيدان ۇلىسىن قيراتا تالقانداپتى. قارىمى قىسقارعانىمەن، قۋاتى قايتپاعان قيدان جۇرتى بۇدان سوڭعى زاماندا تۇستىكتەگى تاڭ يمپەرياسىنا قارسى كۇرەستە كوبىنە-كوپ قاعاناتپەن ىنتىماقتا، وداقتاس بولادى; ءوزىنىڭ دەربەستىگىن ساقتاپ تۇرادى، يمپەريا باسقىنشىلىعىن تويتارىپ، ءساتتى قورعانادى، ءتىپتى، قارىمتا شابۋىلعا شىعىپ، ۇلكەن جەڭىستەرگە جەتكەن جاعدايى دا بار. اقىرى، ارادا ەكى عاسىر وتكەندە جاراقتى جۇرت، ىرگەلى ۇلىس رەتىندە قايتا كوتەرىلىپتى.
906 جىلى سايلامالى ءداستۇر بويىنشا بيلىككە جەتكەن ەلۇي امباعان (يلا اباوكي، ەليۋي اباوتسزي) ءۇش جىلدىق كەسىمدى مەرزىمىن قاتارىنان ءۇش مارتە، سودان سوڭ ءبىرجولا ۇزارتىپ، 916 جىلى ءوزىن تەجەۋسىز ءامىرشى – قاعان دەپ جاريالايدى. ارقايسىسىنىڭ دەربەس بيلىگى بار سەگىز تايپانىڭ باسىن قوسىپ، اۋەلدە قيدان، كەيىندە ءلاۋو اتانعان ءبىرتۇتاس ۇلىسقا ۇيىستىرادى. ون بەس جاستان ەلۋ جاسقا دەيىنگى ەر-ازامات تۇگەل مىندەتتەلگەن، تۇراقتى اسكەر سانىن جەتپىس مىڭعا جەتكىزەدى، جاۋىنگەر قۇرامالاردى بەستىك، وندىق نەگىزدەگى (10–50–500–5000) بولىمشە مەن قوسىندارعا ءبولىپ، كوشپەندىلەردىڭ ەجەلگى زاماننان بەرگى اسكەري ۇجىمى مەن سوعىس ونەرىن جاڭا ءبىر دەڭگەيگە كوتەرەدى. بەرىك بيلىگى، قۋاتتى اسكەرى بار ەلۇي امباعان مەملەكەت ىرگەسىن ابدەن بەكىتىپ، ءتورت تاراپتا بىردەي ءساتتى سوعىستار جۇرگىزىپتى. تەرىستىك جاپسارداعى، تۋىسى ءبىر تاتابى، شيۆەي تايپالارىن قوسىپ الادى. كورشىلەس كورەي-تۇڭعىس بوقاي پاتشالىعىن تالقاندايدى، تەرىستىك-شىعىستاعى شۇرجەن جۇرتىن باعىنىشقا تۇسىرەدى، قىرعىز قاعانىن ايبارىمەن ىقتىرىپ، ۇلى دالاداعى بۇكىل تۇرىك رۋلارىن دارگەيىنە كەلتىرەدى. ەڭ باستىسى – ىرگەدەگى الىپ ەل قىتايعا قارسى زور مايدان اشادى. اقىرى، ەلۇي امباعاننىڭ ۇلى ەلۇي تەكۋاڭنىڭ (دەگۋان) تۇسىندا، 936 جىلى قيدان-ءلاۋو يمپەرياسى بۇكىل سولتۇستىك قىتايدى باعىنىشقا كەلتىرىپتى. ەجەلگى جۇرتتىڭ ون التى وبلىسى ءلاۋو قۇرامىنا قوسىلىپ، قالعان بولىگىنە قۋىرشاق يمپەراتور وتىرعىزىلدى. ال وڭتۇستىك قىتاي – سۇڭ پاتشالىعى قيدانعا جىل سايىن اۋىر سالىق تولەپ وتىرۋعا ءماجبۇر بولىپتى.
سارى تەڭىزدەن قارا ەرتىسكە دەيىنگى، جاسىل-وزەن حۋاڭحەنىڭ يىنىنەن ءبىر جاعى كەلۇرەن القابى، ءبىر جاعى سايان تاۋلارىنىڭ ەتەگىنە دەيىنگى ۇلان-بايتاق جەردى الىپ جاتقان قيدان يمپەرياسى ءوز زامانىنداعى ەڭ ۇلكەن مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى بولدى. اسكەري قۋاتىمەن قاتار، ەكونوميكالىق، شارۋاشىلىق الۋەتى دە كۇشتى، حالقىنىڭ سانى مول، جەرىنىڭ بايلىعى كەنەۋسىز، ايدىندى دا الىپ ۇلىس ەكەن. شىعىستا جاپون، تۇستىكتە قىتاي، باتىستا پارسى پاتشالىعى جانە اراب حاليفاتىمەن تۇراقتى ديپلوماتيالىق قاتىناستار جولعا قويىلادى. ەجەلگى جىبەك جولىنىڭ ورتا ازيادان جوڭعار ارقىلى تىكەلەي تارتاتىن جاڭا ءبىر تارماعىن اشقان قيدان-ءلاۋو يمپەرياسى ءبىر تارابى سامارقان مەن بۇقارا، ءبىر تارابى ءداشتى-قىپشاققا كەرۋەن جۇرگىزەدى، ودان ءارى العى ازيا جانە شىعىس ەۋروپا ەلدەرىمەن اراداعى ساۋدا مەن الىس-بەرىس ىسىنە مەيلىنشە ىقپال ەتىپ وتىراتىن بولادى. ءتىپتى، ۋاقىت وزا كەلە قىتاي مەن ورتا ازيا اراسىنداعى كەرۋەن قاتىناسىن تۇگەلگە جۋىق قولعا الادى، سوعان وراي سامارقاننىڭ شىعىس قاقپاسى «قيدان داربازاسى» اتاناتىن بولىپتى.
بۇل كەزدە قيدانداردىڭ ءوزى جارتىلاي وتىرىقشى قالىپقا تۇسەدى. قالا مادەنيەتى وركەندەيدى. قيداننىڭ قۇرىلىسشى شەبەرلەرى كورشى جۇرتتارعا دا تانىلىپتى. سونىمەن قاتار، اۋىلدىق جەرلەردە مال شارۋاشىلىعىمەن بىرگە ەگىنشىلىك، باعباندىق كاسىپ تە كەڭىنەن تارالادى. ءداندى داقىلدان ارپا، بيداي، تارى، بۇرشاق وسىرەدى جانە جەمىس-جيدەك، قاۋىن ەگەدى، تۇت، الما اعاشتارىن باپتايدى ەكەن. ۋاقىت وتە كەلە، قيدان شارۋاشىلىعىندا مال سۇمەسىنەن گورى جەر جەمىسى كوبىرەك ورىن الا باستادى دەپ جازادى كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر.
قيدان-ءلاۋو يمپەرياسىنىڭ بۇكىل سولتۇستىك-شىعىس ازيا مەن ۇلى دالاداعى سالتاناتى ەكى عاسىردان استام ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلادى. ىشكى قايشىلىقتار، سىرتقى اگرەسسيا ناتيجەسىندە مەملەكەتتىك قۇرىلىمىنان ايرىلعان قيدان حالقىنىڭ بۇدان سوڭعى عۇمىرى تىم كەلتە بولعانىمەن، قيدان اسەرى ۇلى دالا عانا ەمەس، الىستاعى ءداشتى-قىپشاقتا دا ەلەۋلى ءىز قالدىرىپتى.
قيدان – دالالىق ءداستۇر مەن قىتاي مادەنيەتىن ۇشتاستىرعان حالىق ەدى. اۋەلگى جازۋ-سىزۋى – ەجەلگى تۇرىك (ورحۇن) بىتىگى ەكەن. قارىمى ۇزارىپ، قۋاتتى يمپەريا قۇرعان شاعىندا وزىندىك تاڭباعا كوشەدى. قاتارىنان ەكى ءالىپ. ءبىرى – ۇيعىر-تۇرىك نەگىزدى «كىشى جازۋ»، ەكىنشىسى – قىتاي-يەروگليف ۇلگىسىندەگى «ۇلكەن جازۋ». وسى ەكى جازۋ ارقىلى مەملەكەتتىك ءىس قاعازدارى، ىشكى جانە سىرتقى الىس-بەرىس قۇجاتتارىمەن قاتار، ءدىني جانە ءدۇنياۋي مازمۇنداعى اۋدارما جانە ءتولتۋما ادەبيەت قالىپتاسادى. سونىمەن قاتار، قول ونەرى، سۇڭعات، ساۋلەت ونەرى دامىپتى. جاۋىنگەر عانا ەمەس، جان-جاقتى دارىندى جۇرت ەكەن. ءيا، ايتپاقشى، ۇلىستا بۋددا ءدىنى كەڭىنەن تارايدى، مەملەكەتتىك مارتەبە الادى، بىراق قاراپايىم بۇقارا بۇرىنعى شاماندىق نانىمدا قالعان.
قيدان قاۋىمىنىڭ ۇزىن سانى وتە كوپ – ەڭ داۋىرلەگەن شاعىندا 750 مىڭعا جەتكەنىمەن، ەندى ۇلكەن يمپەريا قۇرامىنداعى ۇلەس سالماعى ازعانا بولىپ شىعادى. تەك بيلەۋشى، ۇستەم اۋلەت. ازشىلىقتاعى قانداي دا قاۋىم ارالاس وتىرعان، بودان دا بولسا كوپشىلىك جۇرتتىڭ ىقپالىنا تۇسپەك. قيدان حالقى اۋەل باستان-اق قىتاي مادەنيەتىن ايرىقشا قاستەر تۇتقان ەكەن. جەتى-سەگىز ۇرپاق الماسقان پاتشالىق داۋىردە ەرىكتى تۇردەگى قىتايلانۋ ءۇردىسى اسا قارقىندى بولادى. پاتشا سارايىنان باستاپ، بۇكىل اكىمشىلىك جۇيە، ەلدەگى ىشكى ءتارتىپ قىتايدىڭ زاڭ-جارعىسىمەن قۇرىلىپتى. ۇلىس ءامىرى ەجەلگى داستۇرمەن قاعان اتانباي، قىتايشا – حۋاندي اتانىپتى. بيلەۋشى تاپتىڭ تۇرمىس-سالتى، ەڭ اقىرى ۇستىندەگى كيىمىنە دەيىن قىتاي ۇلگىسىنە كوشەدى. اۋەلگى تۋما ەسىمىنە دەيىن وزگەرتىلىپ، قيدان ورنىنا ءلاۋو (لياو) اتانعان يمپەريا شىن مانىسىندە قىتاي مەملەكەتى بولدى دەپ سانايدى كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر. ۇلىستىڭ نەگىزىن سالعان ەلۇي امباعاننان سوڭ ارادا جارىم عاسىر وتپەي-اق ۇلتتىق داستۇردەن اينىعان قيدان-ءلاۋو ەندى ەجەلگى قىتايدىڭ تۇبەگەيلى وتارلىق ساياساتىن ودان ارى جالعاستىرىپتى.
ۇلى دالانى باعىنىشقا كەلتىرۋ ماقساتىنداعى اۋەلگى جورىق ەلۇي امباعاننىڭ كەزىندە جاسالعان ەكەن. قيدان اسكەرى ۇلكەن ۇرىستان سوڭ ورحۇن بويىنا، تۇرىك قاعاناتىنىڭ ەجەلگى استاناسى، باعى قايتقان وردا-بالىق قالاسىنا جەتىپ توقتايدى. ال ارنايى اتتاندىرىلعان جورتۋىل قوسىنى ەرتىستىڭ باسىنا دەيىن بارلاپ قايتىپتى. بۇدان سوڭعى زامانداردا بۇكىل دالانى تىزە بۇكتىرمەك جازالاۋ، جۋاسىتۋ جورىقتارى ودان ءارى جالعاسادى. بىردە تاتارعا قارسى ءجۇز مىڭ اسكەر اتتاندى، بىراق ەشتەڭە بىتىرە الماي بوس قايتتى دەپ اتاپ كورسەتەدى قيدان تاريحىن بايانداعان ەسكىلىكتى جادىگەر. تەرىستىك قىتايدى باعىنىشقا كەلتىرىپ، تۇستىك قىتايدى ىقتىرعان ءلاۋو يمپەرياسى دالالىق تايپالاردى ءبىرجولا جانىشتاپ تاستاي الماپتى. الايدا، تىنىمسىز، دۇركىن جورىقتار ناتيجەسىندە بوداندىعىن مويىنداتىپ، اۋىر سالىقتار سالادى. ماسەلەن، باعىنىشتىڭ العاشقى كەزەڭىندە، ءبىر عانا جىلدا جيىرما مىڭ ءمىنىس اتىن بەرۋگە ءماجبۇر بولعان. اقىرى، ورتالىق دالاداعى اتالى تايپالار – كەرەي، مەركىت، نايماندار باستاپ، قىتاي جىلنامالارىندا «تسزۋبۋ» دەپ اتالعان بىرلەستىك قۇرىلادى. اۋىر كۇرەس، قاندى سوعىستار ودان ءارى جالعاسىپتى.
دەسە دە، بايىرعى جۇرتى ەجەلگى سالتىن ساقتاعان قيدان مەن دالالىق تسزۋبۋ، ياعني تاتار جۇرتى اراسىندا باعزىداعى تۋىستىق نەگىزىنەن باستاۋ الاتىن اعايىنشىلىق قاتىناستار دا مۇلدە جويىلىپ كەتپەگەنى بايقالادى. مۇنىڭ ايقىن مىسالى – ءلاۋو يمپەرياسى XII عاسىردىڭ باس كەزىندە جاڭا ءبىر جاۋىنگەر جۇرت – تۇڭعىس تەكتى شۇرشىتتەردىڭ اۋىر سوققىسىنا ۇشىراعان كەزدە ايقىن كورىنىس تانىتىپتى. تەرىسكە بەت بۇرعان ءشۇرشىت-قيدان سوعىسىندا ءبىر عانا تاتار تايپاسى ءلاۋو يمپەراتورىنا ەلۋ مىڭ اسكەر بەرەدى.
قايتكەندە دە قيداننىڭ كۇنى تاۋسىلعان ەدى. 1125 جىلى، وسىنىڭ الدىندا ويسىراعان جەڭىلىستەرگە ۇشىراپ، قانشاما جەرىنەن ايرىلعان ءلاۋو پاتشالىعىنىڭ ەڭ سوڭعى يمپەراتورى كەزەكتى ءساتسىز مايداندا بار اسكەرى توزعىن تاۋىپ، ءوزى ءشۇرشىت تۇتقىنىنا تۇسەدى، ءسويتىپ، ەكى عاسىرلىق جاۋىنگەر قيدان مەملەكەتى ءبىرجولا قۇلاپتى. سونىمەن قاتار، ءبىزدىڭ جۇرت ءۇشىن قيدان تاريحىنىڭ جاڭا ءبىر كەزەڭى باستالادى ەكەن.
البەتتە، قيدان – حالىقتىڭ وزىندىك ەتنونيمى. قىتاي دەرەكتەرى تسيدان دەپ جازادى. ال تۇرىك-تاتار جۇرتى بۇل قاۋىمدى قىتاي دەپ اتاعان (قيدان – قيتات – قىتاي). بۇل قىتاي ارىداعى ورتالىق يمپەريا – جۇڭگو پاتشالىعىنىڭ تەرىستىك بولىگىن جاۋلاپ الىپ، ۇلكەن، جاڭا ءبىر ۇلىس قۇرسىن. ەندى ءبىزدىڭ جۇرت قىتاي اتاۋىن سول ەلدىڭ ەجەلگى ءناسىلى – حانزۋ حالقىنا دا كوشىرىپتى. حانزۋ ەمەس، قىتاي. قاتارلاس، ىرگەلەس جۇرت اتاۋىن ارعى، تىكەلەي جالعاستىعى جوق بوگدە ءبىر حالىقتىڭ ەسىمى رەتىندە قابىلداي سالۋ – ەتنولوگيا تاريحىندا ءجيى كەزدەسەتىن قۇبىلىس (ماسەلەن، قازىرگى، تاتار نامىنداعى ەدىل بۇلعارلارىن قازاقتاردىڭ كۇنى كەشەگە دەيىن «نوعاي» دەپ اتاۋى – بۇرىندا ەكى ارالىقتا بولعان شىن نوعايعا بايلانىستى). قايتكەندە دە، باعزىدا، تۇرىك قاعاناتى زامانىنداعى «تابعاش»، ارالىقتا، قيدان پاتشالىعى كەزىندەگى «قىتاي»، ودان كەيىنگى، شۇرجەن يمپەرياسى تۇسىندا قالىپتاسقان «ءشۇرشىت» – تابعاش، قىتاي، ءشۇرشىت – ۇشەۋى دە ءبىزدىڭ ءتىل، ەجەلگى تاريحي ۇعىمدا، قازىر مۇلدە تۇراقتانعان قىتاي ەتنونيمىمەن تەپە-تەڭ ماعنالاس بولىپ شىعادى. حوش. قيداننان قىتاي تۋىندادى. ەندى، ىلكىدە تۇرىك تەكتى قاۋىم قابىلداعان قىتاي اتاۋى، ورتالىق ازيا، شىعىس ەۋروپانى دارگەيىنە كەلتىرگەن ۇلۇع ۇلىستار زامانىندا بۇكىل ەۋرازيا كەڭىستىگىندە ءبىرجولا بەكيدى. ياعني، تۇرىك قاۋىمى باستاپ، ورىستار جانە باسقالار قوستاپ، كەيىندە قالىپتاسقان «قىتاي» – ەجەلگى حانزۋ جۇرتىنىڭ وزىندىك ەمەس، كورشىلەرى تاققان جانە ودان ءارى تارالعان، جاساندى، جاپسىرما اتاۋى ەكەن.
ەندى اۋەلگى قىتاي – موڭعول تەكتى قيدانعا قايتىپ ورالساق، تۋى قۇلاعان، كىرىپتار كەپكە ءتۇسىپ، قىرىلىپ جاتقان حالىقتىڭ ەجەلگى پاتشالارىنىڭ اۋلەتى – بۇدان بۇرىن قول باستاپ، تالاي مايدانعا قاتىسقان، شەشۋشى ساتتە ورىندى اقىل-كەڭەسىن اتالاس امىرشىسىنە وتكىزە الماي پۇشايمان بولعان ءبىر حانزادا، قۋاتتى يمپەريانىڭ نەگىزىن سالعان ەلۇي امباعاننىڭ سەگىزىنشى ۇرپاعى ەلۇي داشى امالسىز جان ساۋعالاپ، باتىسقا قاراي قاشادى. قاسىندا نەبارى ەكى ءجۇز جاساۋىلى بار ەكەن. تۇر-قورعان، شەكارالىق ايماقتا كومەك قولىن سوزعان وڭعىتتان لاۋ، ازىق-تۇلىك العان سوڭ، قۇمدى باسىپ، شولدەن اسىپ، ارىپ-ارشىپ، ۇلى دالانىڭ قاق جۇرەگى – ورحۇن بويىنا، قيداندار حەتۋن اتاندىرعان ەجەلگى قاتىن-بالىق (كەيىندە كەرەي وڭ حاننىڭ استاناسى بولعان، ودان شىڭعىس حاننىڭ ۇلى ورداسىنا اينالعان قاراقورىم) قامالىنا جەتىپتى. ءسىرا، اتا داڭقى، تۋاسى تەگى عانا ەمەس، ىلكىدە ورنىققان باۋىرلاس، ءتۇسىنىس جالعاستىق ناتيجەسى، بالكىم وسى ەلگە الدەنەندەي تۋىس بولدى ما، قايتكەندە دە بارىنان ايرىلعان قاۋقارسىز حانزادانى وسى وڭىردە ۇستەمدىك ەتىپ وتىرعان كەرەيلەر ۇلكەن قۇرمەتپەن قارسى الادى. شىنىندا دا، تاڭ قالارلىق جاعداي. ءجۇز جىل بويعى جاۋلاس، زورلىقشىل ەلدىڭ بيلەۋشى اۋلەت حانزاداسى، وسىدان نەبارى جيىرما بەس جىل بۇرىن عانا كەرەي باستاعان كوشپەندىلەر بىرلەستىگىن تالقانداعان، كەرەي قونىسىن اياۋسىز ويرانداپ، حالقىن قىرعىنعا ۇشىراتىپ، حانىن ازاپتاپ ولتىرگەن قيدان جۇرتىنىڭ وكىلى. ساعى سىنعان دۇشپان، پاناسىز قاشقىن. سوعان قاراماستان، مارتەبەلى تۋىس، ەتجاقىن باۋىر رەتىندە قابىلدانعان. جاي عانا ىقىلاس، ادەپكى جاناشىرلىق ەمەس، ەلدىڭ بولاشاعىنا تىكەلەي قاتىستى، اقىر ءتۇبى اپات اكەلۋى مۇمكىن الماعايىپ ءىس. قاندى قاتەر. بۇل ەلۇي داشى، ءسىرا، بۇرناعى، نەمەسە تۇستاس كەرەي حاندارىنىڭ ءبىرىنىڭ قىزىنان تۋعان جيەن بولدى. باسقاشا قيسىن جوق. قالاي بولعاندا دا، بىردەن-اق جانكەشتى حانزادانىڭ جاعدايىن تۇزەتۋگە سەپتەسەر بەلسەندى ارەكەت جاسالادى. ورحۇن بويىنا، ءاتۇستى، شۇعىل كەڭەسكە ۇلى دالا، تاقاۋ توڭىرەكتەگى ون سەگىز رۋدىڭ باسشى كوسەمدەرى جينالىپتى. بۇلاردىڭ ىشىندە، كەرەيمەن قاتار، اتتارى ەجەلدەن ماعلۇم تەلە، قوڭىرات، جۇرات، ۇراڭقاي، بەسۋت، مەركىت، تارعۇت، قاۋشىن جانە كەتە تايپالارى بار ەكەن. ياعني، تاتار دالاسى تۇگەلگە جۋىق دەگەن ءسوز.
كەڭەستە، ارينە، سول كەزدەگى ساياسي جانە اسكەري احۋال تالقىلاندى. كەيبىر تۇستا قارسىلىق وشاقتارى توقتالماعانىمەن، قيدان ۇلىسىنىڭ شىنىمەن-اق قۇلاعانى مويىندالادى. قارىمتا جورىق ءجونى، قايىرا جاۋلاۋ مۇمكىن ەمەس. جانە دالا جۇرتىنىڭ كۇنى كەشە عانا وزدەرىن جانىشتاپ وتىرعان قيدان ءۇشىن قان توگۋگە ىقىلاسى دا شامالى. ايتكەنمەن، ەلۇي داشى ءوزىنىڭ جەكە باسى ءۇشىن تولىق قولداۋ تابادى. پاتشالىعى جوق، حالقى جوق قاشقىن حانزادا بۇكىل دالالىق جۇرتتىڭ باس ءامىرشىسى – گورحان دەپ جاريالانادى. بالكىم، بۇل زاماندا ىدىراپ وتىرعان اعايىنداس تايپالاردىڭ باسىن قايتا قوسىپ، ءبىر ۇلىسقا ۇيىستىرۋ تالابى، الدە بۇگىن قيداندى العان، تەگى ءتىپتى بوتەن ءشۇرشىت ەرتەڭ وزدەرىن باسىپ قالماس ءۇشىن جاسالعان ءبىر امال. نەمەسە، كەلەشەك كۇندەر قامىنا باعىتتالعان وزگەشە قادام. ءسىرا، سوڭعىسى. ويتكەنى گورحان ەلۇي داشى جاڭا جۇرتىنا تىكەلەي بيلىك قۇرۋ جولىنان باس تارتىپ، نەمەسە وكىمىن كەيىنگە ىسىرىپ، باتىس ولكەگە قاراي جورىق اشۋدى قالاپتى. كوشپەندى تايپالار، سىڭايىنا قاراعاندا، تەك قانا ەرىكتى الامانداردان قۇرالعان ون مىڭ اسكەر جاساقتاپ بەرەدى. بۇل – ءميلادي 1124 جىل.
ارتتاعى قۋعىننان قاۋىپتەنگەن، ەڭ باستىسى – ناقتى جوسپار، ماقساتى بار ەلۇي داشى تاس ءتۇيىن ءبىر تۇمەن اسكەرمەن باتىسقا قاراي ۇدەرە قوزعالىپ، الدىمەن كەشەگى ءلاۋو يمپەرياسىنىڭ شەگى – جوڭعارداعى بەشبالىق قالاسىن الادى. ياعني، شىعىس تۇركستان. الدا – ءبىر اسۋدان سوڭ بايتاق ءداشتى-قىپشاق جاتىر. ەندى بيلىگى عانا ەمەس، بولاشاق عۇمىرى دا قىل ۇستىندە تۇرعان ەلۇي داشى ەس جيىپ، ەنتىگىن باسۋى كەرەك ەدى. ات ارىعان، تون توزعان. اسكەر دە قالجىراعان، اش-ارىق. وسى كەزدە ارتتان ورداسى ىرگەلەس بولماسا دا، قونىسى ءبىرشاما جاقىن، ۇلى دالانىڭ شەتكى جۇرتى نايماندار كومەككە جەتەدى. وتارىمەن قوي ايداپ، ۇيىرىمەن جىلقى قۋىپ.
بۇدان سوڭعى وقيعالار حرونولوگياسىندا از-ماز الالىق بار. انىعى – «بۇلىكشىل حانزادانى» ءبىرجولا قۇرتۋعا اتتاندىرىلعان جازالاۋشى اسكەر ەلۇي داشىنىڭ ورنىن سيپاپ قالىپتى جانە دالا جۇرتى شۇرشىتتەرگە الدەنەندەي كومەك جاساۋدان باس تارتادى، كەرىسىنشە، باعىنىشقا كونبەي، قارسى سوعىس اشىپ، قالىڭ قولدى قايتا شەگىنۋگە ءماجبۇر ەتىپتى. بۇل ەكى ورتادا تىرەك-تۇراعىن تاپقان ەلۇي داشى بيلىگىن بەكىتىپ، ىقپال ايماعىن كەڭەيتە تۇسەدى. تارباعاتايدىڭ ەتەگى، ەمىل وزەنىنىڭ جاعاسىندا ەمىل دەگەن جاڭا قالا سالادى. البەتتە، ارتتاعى ەلمەن بايلانىس ۇزىلمەگەن. تۇراقتى ارالىق قاتىناس ۇستىنە، ورتالىق دالا، ورحۇن بويىنا ءوزى دە ات ءىزىن سالعان سياقتى. سونداي ءبىر ساپار كەزىندە، 1129 جىلى، از-كەم ەمەس، تۋرا قىرىق مىڭ شاڭىراق – بالا-شاعا، مال-جانىمەن، شاماسى ەكى ءجۇز مىڭ حالىقتى كوشىرىپ اكەتىپتى. بۇعان دەيىن جانە كەيىن، ءشۇرشىت تەپكىنىمەن باس ساۋعالاپ اتا جۇرتىنان قاشقان قانشاما قيدان جانە كەلىپ قوسىلىپ جاتادى. شىنىمەن-اق جاڭا ءبىر ۇلىسقا يە بولعان، كۇشى تاسىعان ەلۇي داشى شىعىس تۇركستان – قاشعار مەن حوتاندى بودانعا تۇسىرەدى، ءداشتى-قىپشاق شەگىنە اياق باسىپ، قاڭلى تايپاسىنىڭ ىرگەلەس ءبىر بولىگىن باعىنىشقا كەلتىرەدى، قارلۇقتارمەن ءتىل تابىسادى، اقىرى بۇكىل جەتىسۋ ولكەسىن ۇلىس قۇرامىنا ەنگىزىپ، جىلجي كەلە شۋ بويىنداعى بايتاق بالاساعۇن شاھارىن الادى جانە ەل استاناسى قىلادى. بۇل جاڭا قۇرىلىم قىتاي-حانزۋ جىلنامالارىندا سي لياو، ياعني باتىس ءلاۋو، ال مۇسىلمان تاريحىندا قارا-قىتاي مەملەكەتى دەپ اتالادى. نەگىزگى ۇيتقىسى جەتىسۋ شەگىندە بولعان قارا-قىتاي ۇلىسى – قۇرامىنداعى قيدان (قىتاي) وننىڭ ءبىر بولشەگىن، بالكىم، ءجۇزدىڭ ءبىر بولشەگىن عانا قامتىعان، شىن مانىسىندە تازا تۇرىك نەگىزدى ۇلىس بولدى. شىعىس پەن باتىس – ۇلى دالاداعى كوشپەندى تايپالار مەن ءداشتى-قىپشاق جۇرتىن قانشاما زاماننان سوڭ قايتا توعىستىرعان شىڭعىس حان يمپەرياسىنا بارار جولداعى باستاپقى ءبىر نۇسقا سياقتى دەر ەدىك. سونىمەن قاتار، قارا-قىتاي مەملەكەتىنىڭ العاشقى كەزەڭىندەگى وقيعالار شىعىس تاراپتاعى تۇرىك جۇرتىنىڭ سوعىس ونەرىنىڭ ارتىقشا بيىك دەڭگەيىن ايگىلەگەن ەكەن.
قارىمى ۇزارىپ، قۋاتى ارتقان گورحان ەلۇي داشى ءوزىنىڭ جەكە بيلىگىن بەكىتىپ، وزگەشە ۇلىسىن ورنىقتىرۋ ءۇشىن ەرىكتى، ەرىكسىز تۇردە تاقاۋ توڭىرەگىمەن تۇگەل جاۋلاسۋعا ءتيىس ەدى. اۋەلگى شەكارالىق قاقتىعىس، شىعىن جورتۋىلدار كوپ ۇزاماي زور مايدانعا ۇلاسادى. تۇرىك تايپالارىنىڭ اتا-بابا ءداستۇرى بويىنشا، كوكتەگى ءتاڭىرى مەن وتكەن ارۋاق جولىنا اقبوز ات پەن كەر بۇقانى قۇربانعا شالىپ، جورىققا اتتانعان ەلۇي داشى 1131 جىلى فەرعانا مەن ماۋرەنناحردى ۇيپالاپ، مول ولجامەن ورالادى. ەندى ورتا ازيا مەن تاقاۋ شىعىستاعى مۇسىلمان امىرلەرى «ءدىنسىز تۇرىك» قارا-قىتايعا قارسى كۇش قوساتىن ۇلكەن سوعىسقا ازىرلەنىپتى. بىراق ەلۇي داشى اقىرىن كۇتىپ وتىرمايدى. قارسى شاۋىپ، 1137 جىلى جازعىتۇرىم حودجەنت تۇبىندە سامارقان ءامىرى، قاراحان اۋلەتى ماحمۇد حاندى قيراتىپ جەڭەدى. وسىدان سوڭ كىشى ازيا، يران، مازاندەران، عازنا، حوراساندى بيلەپ وتىرعان سەلجۇك ءسانجار سۇلتان مايدانعا شىعىپتى. بار تاراپتان ەڭ تاڭداما اسكەرىن جيناقتايدى. بۇدان بۇرىندا ەۋروپالىق كرەستشىلەرمەن، ۆيزانتيامەن، تاۋ حالىقتارىمەن سوعىستاردا شىنىققان قالىڭ قول – كەيىنگى تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنشا، ءوز زامانىنداعى ەڭ جاۋىنگەر، ءارى تولىق جاراقتى ءجۇز مىڭ اسكەر. ال ەلۇي داشى… «قيدان مەن تۇرىكتەردەن قۇرالعان ءۇش ءجۇز مىڭ اسكەر شىعاردى» دەپ جازادى مۇسىلمان تاريحشىلارى. مۇنشاما اسكەر قايدان كەلدى؟ شىن مانىسىندە، بايىپتاپ قاراساق، مۇلدە باسقاشا جاعداي. گورحاننىڭ اۋەلگى جانكەشتى جاساعىنىڭ ۇزىن سانى ون مىڭ، ودان سوڭعى، كوتەرىلە كوشكەن قىرىق مىڭ شاڭىراقتان قىرىق مىڭ قىلىش شىقسىن. يبن-ءال-اسىردەن قالعان، بارتولد جاڭعىرتقان، بۇرىنىراقتا، 1041–1042 جىلدار شاماسىندا ون التى مىڭ ءتۇتىن قيدان جەتىسۋداعى ارسلان-سۇلەيمەن حاننىڭ قىزمەتىنە كىرگەن ەكەن، بۇلار قاراحان جۇرتى مەن قيدان اراسىنداعى شەكارالىق تاۋ اسۋلارىن بەكىتىپ تۇرۋعا ءتيىس ەكەن، اقىرى وسى قيدان باعىنىشتان شىعىپ، بالاساعۇن تارابىنا اۋىپتى، ەندى، قانشاما زاماننان سوڭ جاڭا قيداندار كەلگەندە ەلۇي داشىعا قوسىلىپ كەتىپتى دەگەن ەمەسكى دەرەك بار. كەيىنگى قوسىلۋى قيسىنعا كەلگەنىمەن، اۋەلگى – جات جۇرتتى ءوز جۇرتىنان قورعاۋ – دايەكسىز ماعلۇمات. قيدان ەلى شالقىپ-تولقىپ تۇرعاندا الىستان نەسىبە ىزدەگەن نەتكەن كەزبەلەر؟ بۇل لاقاپ-دەرەككە گ.گرۋمم-گرجيمايلو دا كۇمان كەلتىرگەن بولاتىن. مەيلى، قيدانداردىڭ الدەبىر توبى بۇرىنىراقتا جەتىسۋعا ورنىققان ەكەن دەيىك. ەندى ەلۇي داشىعا قوسىلسىن. حوش. كەزىندە ورحۇن بويى، كۇزەت قىزمەتىندە تۇرعان جيىرما مىڭ قيدان اسكەرى دە بولاشاق گورحاندى مويىندادى دەگەن دەرەك بار، ەكىنشى ماسەلە – بۇل جيىرما مىڭنىڭ قولباسىلارى عانا قيدان، قالعانى ارقيلى بودان جۇرت بولۋعا كەرەك، نەمەسە سوڭعى ۋاقىت – اتا جۇرتتاعى قاۋىم شۇرجەننەن ويسىراي جەڭىلىپ جاتقان كەزدە ورتالىق مايدانعا شاقىرىلعان، بالكىم، ءبىرجولا تاراپ كەتكەن، مۇلدە جوق; ايتپەسە ەلۇي داشى باتىسقا تەك دالا تايپالارىنان عانا ىرىكتەلگەن، ەرىكتى، نەبارى ون مىڭ اسكەرمەن اتتانباس ەدى عوي. مەيلى، جيىرما مىڭ دەيىك. ىلكىدەگى تىنىمسىز مايداندا ەشقانداي شىعىنعا ۇشىراماي، اراداعى جىلداردا شىرعاسى شىقپاي، تۇگەل اتتاندى دەگەننىڭ وزىندە جەتپىس مىڭعا تولتىرا المايمىز. جارار، كەيىنگى قارلۇقتان، باسقا دا بودان جۇرتتان تاعى ءبىرشاما جاۋىنگەر قوسىلسىن. ءبارىبىر، ءۇش ءجۇز مىڭدىق جاساق – قيسىنسىز قيال بولىپ قالا بەرمەك. (ارادا ون-ون بەس جىل ءوتىپ، ەل ورنىققان زاماندا ەلۇي داشىنىڭ ۇلى گورحان ەلۇي يلە اتا جۇرتىنداعى ءداستۇر بويىنشا حالىق ساناعىن وتكىزگەندە، باۋىرىنداعى بۇرىنعى-سوڭعى كيىز تۋىرلىق كوشپەندى جۇرتتىڭ ۇزىن سانى 84 مىڭ 500 شاڭىراق بولىپ شىعىپتى.) زادى، سول زامانداعى مۇسىلمان دەرەكتەرى ون ەسە اسىرىپ ايتتى، شىندىعىندا ەلۇي داشىنىڭ جاراقتى اسكەرى اسسا وتىز مىڭنىڭ توڭىرەگىندە عانا بولدى دەگەن تۇسپال شىندىققا جاقىن. باتىس قيدان تاريحىن ارنايى زەرتتەپ، اتاۋلى مونوگرافيا جازعان ورىس عالىمى گ.پيكوۆ ەلۇي داشى شەشۋشى مايدانعا شىعارعان اسكەردىڭ ۇزىن سانى جيىرما مىڭنان اسپادى دەپ دالەلدەگەن. قايتكەندە دە، ەلۇي داشى باستاعان تۇرىك-قيدان جاساعى ءسانجار سۇلتاننىڭ ءجۇز مىڭ مۇسىلمان اسكەرىنەن كەمى ەكى ەسە، ايتپەسە ءۇش-ءتورت ەسە از بولعان. مۇنىڭ ناقتى ءبىر ايعاعى – ەلۇي داشى كوشپەندىلەردىڭ ادەپكى تاسىلىمەن “تولعاماعا” قوس قاناتتان شىعارعان ەكپىندى ەكى جاساقتىڭ ارقايسىسى نەبارى ەكى جارىم مىڭنان – جيىنى بەس-اق مىڭ جاۋىنگەر ەكەن.
ەكى ارميا 1141 جىلى 9 سەنتيابر كۇنى سامارقاننىڭ تەرىستىك تارابى، كاتۋان جازىعىندا بەتتەسىپتى. سول زامانداعى ەڭ ۇلكەن جانە ايرىقشا قانتوگىس ۇرىس، اقىر ءتۇبى قاتىسقان حالىقتاردىڭ ءجۇز جىلدىق تاريحىن ايقىنداعان زور مايدان باستالادى. گورحان ەلۇي داشى ۇلى دالاداعى قالىپتى ءتاسىل بويىنشا، بار اسكەرىن وڭ، سول جانە ورتالىق – ءۇش قاناتقا ءبولىپ، ءسىرا، جەكە، توسقاۋىل مەن تۇپكى قوسىنى تاعى بار، ءۇش تاراپتان بىردەي، اۋەلى بولات جەبەنى جاڭبىرشا جاۋدىرىپ، سودان سوڭ تىكە شابۋىلعا شىعادى. بەتپە-بەت اسكەرى شەپ تۇزەگەن دۇشپانىن ورتاسىنان ويىپ، “تولعاماعا” شاپقان ەكى توبى تۋ سىرت، قوس قاناتتان قاۋسىرا دۇرلىكتىرەدى، اقىرى قالىڭ قولدى بولشەكتەي تىقسىرىپ، جازاڭدا تۇزاقتاي قورشالاپ، وزەن اڭعارى، جار مەن سايدا تىعىرىققا تىرەپ، جاپپاي، قاندى قاساپ ورناتادى. داڭقتى ءسانجار سۇلتاننىڭ جەڭىمپاز جاساعى تاس-تالقان كۇيرەپ، ءوزى ارەڭ قاشىپ قۇتىلعان ەكەن. سۇلتاننىڭ كەڭەسشى، قولباسى بەكتەرىنىڭ كوبى جانە سۇيىكتى قاتىنى جانە تاعى قانشاما مىڭ جاۋىنگەر كىرىپتار تۇتقىنعا تۇسەدى. تەك قانا ءشايىت بولعان ەرلەردىڭ سانى وتىز مىڭنان اسىپتى. بولاشاق شىڭعىس حاننىڭ عالامات سوعىستارىنىڭ العاشقى حابارشى تولقىنى وسىنداي كورىنىس بەرگەن ەكەن.
مۇسىلمان الەمىندەگى ەڭ قۋاتتى پاتشانى تالقانداعاننان سوڭ ەلۇي داشى سامارقان مەن بۇحاراعا سوعىسسىز كىرەدى، كوپ ۇزاتپاي، سول جىلى حورەزمدى باعىندىرادى، بىراق ەشبىر جەردە بەيبىت قىرعىن جاسامايدى، تالاۋعا، توناۋعا تيىم سالادى، جانە جاۋلانعان جۇرتتى دا باسىپ ۇستاپ وتىرمايدى، بۇرىنعى امىرشىلەرىن بوداندىق انتقا كەلتىرىپ، شاعىن مولشەردە البان-سالىق مىندەتتەۋمەن عانا شەكتەلەدى. پاراساتتى گورحان ەڭ باستىسى – ءوز دارگەيىندەگى اعايىنداس جۇرتتىڭ ىرگەسىن بەكىتۋ دەپ بىلگەنىن كورەمىز. ناتيجەسىندە، ونسىز دا اۋماعى كەڭ – ەرتىس وزەنىنەن ارال تەڭىزىنە دەيىن، حامي ويپاڭىنان ءامۋ-دارياعا دەيىنگى ارالىقتى قامتىعان ۇلاڭعايىر ولكە تۇرىك نەگىزدى جاڭا ءبىر ۇلىس رەتىندە قالىپتانادى. اۋەلگى گورحان ەلۇي داشىنىڭ ۇرپاقتارى بيلەگەن قارا-قىتاي مەملەكەتى شىڭعىس حان زامانىنا دەيىن جەتىپتى. تىم ۇزاق ەمەس، نەبارى توقسان جىلداي عانا تۇرعانىمەن، ءداشتى-قىپشاقتاعى تۇرىك حالىقتارى، ونىڭ ىشىندە قازاق تاريحىندا ەلەۋلى ءىز قالدىرعانىن كورەمىز.
ەلۇي داشىمەن بىرگە كەلگەن، ارىدا كەتىپ، بەرىدە جەتكەن قيدان قاۋىمى قىتاي رۋى رەتىندە ۇيىسادى. ءبىرشاما تولىمدى جۇرت بولسا كەرەك. الايدا، تۇرىك تايپالارىنىڭ ورتاسىندا قالعان ءارى تۇرمىس-سالتى ەجەلدەن ۇيلەس قيداندار ارادا ەكى اتا وتە مە، ءۇش اتا وتە مە، قايتكەندە دە تۇرىكتەنۋگە ءتيىس ەدى. شىنىندا دا سولاي بولعان ەكەن. 1220–1221 جىلداردا، سارتاۋىل سوعىسىندا جۇرگەن شىڭعىس حاننىڭ جورىق ورداسىنا بارىپ قايتقان شۇرجەن ەلشىسى ۋگۋسۋن جەتىسۋداعى ەلۇي داشىنىڭ وتكەن پاتشالىعى تۋرالى ءبىراز دەرەك ايتا كەلە، «بۇل كۇندە ولاردىڭ ۇرپاقتارىن تانىپ-ءبىلۋ قيىن»، ەڭ اقىرى، كيىم ۇلگىسىنە دەيىن جەرگىلىكتى جۇرتپەن بىردەي دەپتى. الايدا، اۋەلگى تايپا اتاۋى جويىلماعان.
التىن وردا مەن شاعاتايدان سوڭعى ۇلىستار كەزەڭىندەگى تاريحتا قىتاي رۋى ءار تاراپتان كورىنىس بەرەدى. اقىر تۇبىندە وسى وڭىردەگى تۋىستاس حالىقتاردىڭ قۇرامىنا ەنىپتى. وزبەكتە حيۋا حاندىعىندا ىرگەلى قاۋىم بولعان، باشقۇرتتا ەڭ ۇلكەن تايپالار قاتارىندا، قىرعىزدا سول قاناتتاعى بەلگىلى سۇيەك (اتاقتى ورىس-قىرعىز جازۋشىسى ش.ايتماتوۆ وسى قىتاي رۋىنان), نوعاي ورداسىندا قارا-قىتاي، قىرىم-تاتاردا قاراشا-قىتاي، قاراقالپاق شەجىرەسىندە جانە ءسىبىر-تاتار تاريحىندا قىتاي رۋى بەلگىلى. سونىمەن قاتار، تۋىستاس تۇرىك-قىپشاق حالىقتارىندا ەجەلگى قيدانمەن تىكەلەي جالعاستىق – قۇراما سىپاتى كورىنىپ تۇرعان قىتاي-قىپشاق، كەرەي-قىپشاق، ماڭعىت-قىپشاق تايپالارى بولعان. ال قازاقتا ۋاق پەن شومەكەي جانە ارعىن التاي ىشىندە ءوزىنىڭ نەگىزگى، قىتاي اتىمەن، بەرىشتە قيتاس («قيداننىڭ» كوپشە ءتۇرى), سىرگەلىدە قىر-قىتاي ەسىمىمەن كىشى اتالار رەتىندە تىركەلەدى. قالىڭ قىپشاقتىڭ ءبىر تارماعى تاعى دا وسى قىتاي. قىتاي اتتى تايپالىق قۇرىلىمنىڭ ەڭ ۇلكەن توبى – نايمان قۇرامىندا. ەسكىلىكتى شەجىرە بويىنشا، وكىرەش نايماننان تارايتىن ءتورت تولەگەتاي: قارا-كەرەي، سادىر، ماتاي، ءتورتۋىلدىڭ جالپى اتاۋى – قىتاي بولادى. ياعني، ءتورت تولەگەتاي ەمەس، ءتورت قىتاي. بۇل نايمان-قىتاي تايپاسىنىڭ قۇرامى وتە كۇردەلى ەكەنىن كورەمىز. ماسەلەن، سادىر – تاريحي ادەبيەتتە قالىپتاسقان پىكىر بويىنشا، ەسكىلىكتى قىتاي دەرەكتەرىندە شاتو دەپ تاڭبالانعان جاۋىنگەر تۇرىك تايپاسىنىڭ ءبىر جالعاسى. بۇل سادىردىڭ قۇرامىندا ۇلى دالاداعى ەجەلگى رۋلاردىڭ ءبىرى شۇيە تاعى بار. ال قارا-كەرەي – ۇلكەن كەرەيدىڭ ءبىر تارماعى. وسى قارا-كەرەيدىڭ ءوزىن تاراتا كەلسەك، قۇرامىندا تۇرىك-موڭعول نەگىزدى بايىس، توعاس، شاقار، تۇمات، بولاتشى رۋلارىنىڭ بولشەك، نۇسقالارى جۇرگەنىن كورەمىز. سونداي-اق ءتورتۋىلدا قارا-توقا (توعاس) بار، سادىردا بۇگىنگى ارعىننىڭ ءبىر تارماعى سارى-جەتىم مەن قوڭىراتتىڭ جەتىمدەرىنە جالعاس شار-جەتىم تۇر، سول سادىردان تارايتىن كىشى اتا جادىك، ماتاي ىشىندەگى شەرۋشى مەن ەمەنالى – كەرەي تايپاسىنداعى بەلگىلى رۋلار. شىن مانىسىندە، كەز كەلگەن ۇلكەن تايپا – عاسىرلار شەرۋىنەن وتكەن كۇردەلى كونگلومەرات دەسەك، مۇنىڭ ەڭ ءبىر ايقىن سۋرەتى – نايمان قۇرامىنداعى قىتاي رۋى ەكەنىن كورەمىز. عىلىم-بىلىمنەن ادا، تازا تۇيسىكتەن كەتىپ، دۇمشە نانىمعا جەتكەن كەيىنگى زاماندا اقيقاتتى بۇرمالاۋ مەيلىنشە ءورىس الدى. تاريحتاعى ۇلىلىعى دا، بۇگىنگى ىرىلىگى دە كۇمانسىز حانزۋ – قىتاي كەمشىن جۇرت دەپ جاريالانعان سوۆەتتىك داۋىردە ءناسىل-تەگى ودان مۇلدە بوتەن، تۇرىكپەن تىكەلەي تۋىس قيدان-قىتاي ەسىمى دە كومەسكى تارتادى، ورىس-قىرعىز جازۋشىسى قىتاي اتاۋىن نامىس كورسە، قازاقتاعى جاڭا شەجىرەشىلەر رۋ ەسىمىن مۇلدە وشىرۋگە تىرىسادى. بىراق وتكەن تاريحتى ەشكىم دە وزگەرتە الماق ەمەس.
حوش دەيىك. سونىمەن، كەيىنگى عۇمىرىنىڭ ءوزى توعىز عاسىرعا تارتقان قىتاي رۋىنىڭ ءتۇپ اتاۋى – ەجەلگى قيدان ەسىمىنەن باستاۋ الادى دەدىك. ارينە، بۇل – باياعى قيدان ەمەس، قانى ارالاسقان، ءبىرجولا تۇرىكتەنگەن قاۋىم. سونىمەن قاتار، نايمان قۇرامىنداعى قىتاي ەسىمدى ءتورت رۋدىڭ تۇزىمىنە باجايلاي قاراساق، بۇل تايپا اۋەل باستان-اق تۇرىك تەكتى رۋلاردان قۇرالعانىن كورەمىز. بالكىم، باستاپقىدا ازدى-كوپتى مولشەردە قيدان قوسپاسى بولعان دا شىعار، بىراق ونىڭ ءىزى قالماعان. سويتە تۇرا نەگە قىتاي اتانعانىن ايقىنداۋ قيىن ەمەس. باياعى ەلۇي داشىمەن بىرگە كەلگەن ۇلى دالا رۋلارىنىڭ جيىنتىق قۇراماسى. قيدان يمپەرياسى، قيدان حادقىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن تۇگەندەگەن «لياو شي»، «تسيدان گو چجي» شەجىرەلەرىندە ناقتى جازىلعان، كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر جانە ايعاقتاعان كورنەكى دەرەكتەر بار. اتا مەكەننەن تىقسىرىلعان، وزىنە پانا عانا ەمەس، قالعان جۇرتىنا قونىس ىزدەگەن حانزادا ەلۇي داشىنى قۇرمەتپەن قارسىلاعان، العاشقى كومەگىن بەرىپ، توڭىرەكتەگى تۋىستاس تايپالاردى ماملەگە كەلتىرگەن – سول كەزدە ۇلى دالانىڭ قاق ورتاسىندا ۇيىسىپ وتىرعان كەرەي ەكەن دەدىك. كوپ ۇزاماي، ەلۇي داشى تارباعاتاي، جوڭعارعا كەلىپ بەكىنگەندە كومەككە ىرگەلەس نايماندار جەتكەنىن ايتتىق. بۇدان سوڭعى جىلداردا نايمان تايپاسى ءبىر كەزەڭ قارا-قىتاي ۇلىسىنىڭ قۇرامىندا بولسا، شۇرجەن پاتشالىعىنان ىرگەسىن بولەك سالىپ، قايتادان تاۋەلسىز ۇلىس قۇرعان كەرەيلەر دە اۋەلگى ىلىك-جالعاستىعىن ۇزبەيدى، قارا-قىتاي پاتشالىعى داۋىرلەگەن زامانداردا ديپلوماتيالىق قاتىناسپەن بىرگە ەكونوميكالىق جانە اسكەري نەگىزدەگى تۋىستىق بايلانىس تۇراقتى تۇردە جولعا قويىلادى. بەرىدەگى كەرەي وڭ حاننىڭ ءوز ەلىندەگى بۇلعاق، بۇلىك كەزىندە قارا-قىتايعا بارۋى كەزدەيسوق ەمەس. جاي عانا پانا تاپپاعان، بالكىم، اسكەري كومەك العان بولۋى دا مۇمكىن. بۇدان سوڭعىدا، شىڭعىس حان زامانىندا جەڭىلىسكە ۇشىراعان نايمان حاندىعىنىڭ مۇراگەر حانزاداسى كۇشلىكتىڭ جەتىسۋداعى قارا-قىتاي ۇلىسىندا ءتۇسىنىس، قۇرمەتپەن قابىلدانىپ، اسكەرباسى سايلانىپ، گورحاننىڭ قىزىن الىپ، كوپ ۇزاماي-اق، زومبىلىق جولىمەن بولسا دا بيلىككە جەتىپ، تاققا ءمىنۋ سىرىن دا وسى تۇرعىدان قاراستىرۋىمىز كەرەك. اتاپ ايتقاندا، شىڭعىس حاننىڭ باتىس جورىعى قارساڭىندا قارا-قىتاي ۇلىسىنىڭ قۇرامىندا باسقا دا تۇرىك ناسىلىمەن قاتار، نايمان تايپاسىنىڭ ۇلەس-سالماعى اجەپتاۋىر بولعان. كۇشلىك ءوزىنىڭ ازعانا نايمان جاساعىمەن قوسا، ەڭ الدىمەن قىتاي ەسىمدى ەجەلگى ءتورت رۋ – قارا-كەرەي، سادىر، ماتاي، تورتۋىلعا سۇيەنگەنى كۇمانسىز.
ەندىگى ءبىر كەپ – وزدەرى دە ىرگەلى اۋەلگى ەكى رۋ نەگە نايمان اتىنا كوشتى دەگەن ماسەلە. ارقيلى سەبەپپەن، بەلگىلى ءبىر رۋدان بولىنگەن كىشى اتالاردىڭ باسقا ءبىر تايپا قۇرامىنا ەنۋى – ۇيرەنشىكتى جاعداي. شاتو-تۇرىك اۋلەتى سادىر – نايمانعا بۇرىنىراق قوسىلعان سياقتى. ال قارا-كەرەيدىڭ ءجونى باسقاشاراق. ءسىرا، جالپى سانى سول كەزدىڭ وزىندە اجەپتاۋىر بولعانىمەن، ورتالىق دالاداعى قالىڭ كەرەيدەن تىم اۋلاق كەتىپ، ىرگەسى الىسىراق ءداشتى-قىپشاق جۇرتىنىڭ ورتاسىنا تۇسكەن قارا-كەرەي وزدەرىمەن تاعدىرلاس، ءبىر تۋ – قيدان تۋى استىنداعى، نايمان اتاۋلى ءۇش رۋمەن ءبىر وداق قۇرامىنا ەنۋگە ءتيىس ەدى. مانا اڭدادىق، سانى باسىم نايمان اراسىنا توعىسقان باسقا دا اتالار بار ەكەن، بۇلار دا سول، الىستا قالعان ۇلى دالادان ەلۇي داشىمەن بىرگە كەلگەن قاۋىم، باياعى، قاتىن-بالىقتا كەڭەس قۇرعان ون سەگىز رۋدىڭ جارقا-بولشەكتەرى. وسى ورايدا، قارا-كەرەي – قالىڭ كەرەيدەن شىڭعىس حان سوعىستارى كەزىندە ەمەس، ودان تۋرا ءجۇز جىل بۇرىن بولىنگەن قاۋىم ەكەنىن ناقتىلاي كەتكەن ءجون، ۇلكەن توبىنا قايىرا قوسىلماۋى دا سونشاما ۋاقىت الشاقتىعىنان دەپ ءبىلۋىمىز كەرەك.
البەتتە، بايتاق ۇلىس ۇستاعان قىرۋار قيداننىڭ شامالى ءبىر بولشەگى عانا باتىس تاراپقا اۋدى. قىرعىننان امان شىققان باسىم كوپشىلىگى جاڭا پاتشالىق – شۇرجەن يمپەرياسىنىڭ بودانى بولادى. بۇرىنعى بيلەۋشى ەلۇي اۋلەتىنىڭ كەيبىر وكىلدەرى دە ءشۇرشىت ءامىرىن مويىنداپ، جان ساقتاۋمەن قاتار، ۋاقىت وتە كەلە ەل بيلىگىنە ارالاسادى، سونداي-اق قيداننان شىققان قاتارداعى شونجار، الپاۋىتتار دا جاڭا ۇلىستىڭ قىزمەتىنە كوشەدى. قول باستايدى، دالا جۇرتىنا ەلشىلىككە جۇرەدى. قىتاي مادەنيەتىن بويىنا سىڭىرگەن، قىتايدىڭ ءتىلى مەن حاتىنا جەتىك قيداندار يمپەريانىڭ بارلىق شارۋاسىندا بەلسەندى جۇمىس جاساپتى. ايتكەنمەن… ىشتە كىرنە بار. ارادا ءجۇز جىل وتپەي، قيدان تەكتى شونجارلار مەن قولباسى، ساياساتكەرلەر شىڭعىس حان جاعىنا توپ-توبىمەن ءوتىپتى. كەڭەسشى، كومەكشى بولىپتى، قيدان تەكتى اسكەر قوسىندارىن باستاپ، اقىر تۇبىندە شۇرجەن مەملەكەتىن قۇلاتۋعا قادارىنشا ۇلەس قوسىپتى. ەندى ءبىر قيدان بەكتەرى ەكە ۇلىس قىزمەتىنە بۇدان سوڭعى كەزەڭدە جەگىلەدى. بۇلاردىڭ ءبارى دە نەگىزىنەن قىتاي تارابىنداعى، جاۋلانعان جاڭا جەرلەردى يگەرۋ، باسقارۋ ىسىندە ايرىقشا مىندەت اتقارادى. بۇل رەتتەگى ەڭ كورنەكى مىسال – ەلۇي چۋتسايدىڭ عۇمىر، بولمىسى. قيدان تاعدىرىن، شۇرجەن مەملەكەتىنىڭ ىشكى-سىرتقى جاعدايىن جاقسى بىلەتىن شىڭعىس حان ءاربىر قالانى العان جەڭىستى ۇرىستاردان سوڭ باياعى قيدان پاتشالارىنىڭ اۋلەتىنەن كىم بار دەپ سۇرايدى ەكەن. يمپەريانىڭ نەگىزىن سالعان ەلۇي امباعاننىڭ توعىزىنشى ۇرپاعى، شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ جانە ودان كەيىنگى وكەتاي قاعاننىڭ تۇسىندا باس ءۋازىر بولعان ەلۇي چۋتساي وسىلاي تابىلعان ەكەن. جالپاق دەرەكتەردە ايتىلاتىنداي، حانزۋ-قىتاي ەمەس، موڭعول تەكتى قيدان.
ەندى قيدان حالقى بۇكىل تەرىستىك قىتاي جۇرتىمەن قوسا، ەكە ۇلىس قۇرامىنا ەنەدى. شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى قۇبىلاي حان تۇسىندا يۋان يمپەرياسىنىڭ بودانى. ءسىرا، بۇل جۇرت شىڭعىس حان زامانىنا دەيىن-اق ءبىرشاما توزىپ، قاراسىنى سەلدىرەگەن سياقتى. ەندى ۇلكەن يمپەريا قازانىنداعى ارالاس توپان ىشىنە تۇسەدى. يۋان يمپەرياسى قۇلاعاننان سوڭعى كەزەڭدە قيدان دەربەس حالىق رەتىندە ءبىرجولا ساناتتان شىققانىن كورەمىز. كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر ءوز زامانىندا قۋاتتى مەملەكەت قۇرعان، ايرىقشا جاۋىنگەر، جالپى سانى دا ەلەۋلى قيدان جۇرتى موڭعول، قىتاي حالىقتارىنىڭ ىشىندە جۇتىلىپ كەتتى دەپ ەسەپتەيدى. بىزدىڭشە، العاشقىسى – ازشىلىق، سوڭعىسى – باسىم كوپشىلىك. بۇلا-بوستان كەزىنىڭ وزىندە ۇلتتىق تۇرعىسىن السىرەتىپ، جات جۇرتتىڭ ءداستۇر-سالتى مەن مادەنيەتىنە باس ۇرعان، پاتشالىق قۇرىپ، شالقىعان، اسىپ-تاسقان زامانىندا وت باسىنداعى ادەت-عۇرپىنا دەيىن ۇمىتىپ، ەڭ اقىرى انا تىلىنەن باسقا ءتىلدى ارتىق ساناعان، ناتيجەسىندە ەرىكتى تۇردە مادەني جانە رۋحاني اسسيميلياتسياعا تۇسكەن موڭعول تەكتى قيدان، تاريحتىڭ قالت ەتكەن ءبىر بەتبۇرىسىندا ءتۇپ-تامىرىمەن قوپارىلىپ، تازا قىتاي بولعان دا شىققان. ايتتىق، ءلاۋو يمپەرياسىنىڭ داۋىرلەگەن شاعى XI عاسىردا ۇزىن سانى جەتى ءجۇز ەلۋ مىڭعا تارتقان كورىنەدى. سول زاماننىڭ ەسەبىمەن العاندا، قيساپسىز حالىق. ۇلتتىق تياناق-تۇرعىسىنان ايرىلسا، ىرگەلى، اتالى جۇرتتىڭ ءوزىنىڭ بەلگى-نىسانسىز قۇرىپ كەتۋى وپ-وڭاي ەكەن…
اۋەلگى ءبىر ءتۇيىن
ورتالىق ازياداعى كوشپەندى جۇرتتاردىڭ اتا شەجىرەسىندە بەلگىلى ءبىر رۋدى، ءتىپتى، تۇتاس ءبىر حالىقتى باعزىداعى اتاۋلى ءبىر عانا كىسىنىڭ ۇرپاعى دەپ تاراتاتىن ءداستۇر بار. ماسەلەن، بۇكىل تۇرىك قاۋىمى – قاتال شاپقىن كەزىندە الدەقالاي ءتىرى قالعان ءبىر بالانىڭ قۇرتقا بورىدەن تۋعان، بۇدان سوڭ مەيلىنشە ءوسىپ-ونگەن اۋلەتى. كەيىنگى بارلىق قازاق – قازاق دەگەن كىسىنىڭ تۇقىمى. قالىڭ نايماننىڭ ءتۇپ اتاسى – نايمان دەگەن ادام. ارىداعى حالىق، ورتاداعى تايپا، بەرىدەگى رۋلار مەن اتالاردىڭ بارلىعى دا وسى، قالىپتى ۇلگىگە تۇسىرىلگەن. مۇنىڭ ءبارى جاي عانا سەنىم ەمەس، پارمەندى ۇران، بىرلىك، تۇتاستىق مۇراتىنان تۋىنداعان ۇلىستىق يدەولوگيا. اتاۋلى رۋ – ءبىر ادامنىڭ ۇرپاعى، تۇتاسا كەلگەندە، بۇكىل قازاق – ءبىر اۋلەت بولىپ شىعادى.
كەز كەلگەن حالىقتىڭ ءبىر ءناسىل ەكەنى راس، ىلكىدەگى رۋلىق، تايپالىق قاۋىم دا ءبىر اۋلەت ەسەبىندە. تەك… ءبىر ادامنىڭ بالاسى ەمەس. قاي-قايسىسى دا تامىرلاس تۋىستىق، ۇيلەس ءتىل، ورايلاس قونىس ىڭعايى، ەڭ باستىسى – تىرشىلىك جولىنداعى ورتاق ماقسات ناتيجەسىندە قالىپتاسقان قۇرىلىم. قاراپايىم تىلگە كوشىرسەك، اۋەلدە بەلگىلى ءبىر اتانىڭ بالاسى، نەمەسە ۇجىمدى ءبىر قاۋىم جۇرت ءوز توڭىرەگىنە ىرگەلەس اعايىنداردى توپتاي باستايدى، ءوسىپ، ءونىپ، قاراسىنى كوبەيىپ، كەيدە ىرىقتى، كەيدە ىرىقسىز جاعدايدا تاعى قانشاما جۇرتتى قوسىپ الادى، ءسويتىپ، باستاپقى ۇيتقى، جەتەكشى اۋلەت اتىنداعى بەلگىلى ءبىر رۋ، تايپا قالىپتاسادى. ءبىر كۇندىك ەمەس، بەس-ون جىلدىق ەمەس، عاسىرلىق، كەيدە ودان دا ۇزاق زامانعا سوزىلاتىن ءۇردىس. قايتكەندە دە قولايلى، قولايسىز تاريحي جاعدايلار ناتيجەسىندە جۇزەگە اساتىن قۇبىلىس. ومىرلىك مايدان الاڭىنا شىققان اتاۋلى رۋلار كەيدە كۇشى، قۋاتى ارتىپ، وردالانىپ جاتادى، كەيدە باسەڭسىپ، ەلەۋسىزگە جاقىن كەپكە تۇسەدى، كەيدە ءتىپتى اتى ءوشىپ، ءبىرجولا جوعالادى. شىن مانىسىندە، توتەنشە ءبىر قىرعىن كەلمەسە، ەشقاشان جويىلمايدى، تەك بىتىراپ، توزىپ، الۋەتى ارتىق، اعايىنداس باسقا ءبىر رۋ، تايپالار قۇرامىنا ەنەدى، مۇندايدا كىشى اتا، كەيدە «كىرمە» سانالعانىمەن، كوبىنە-كوپ ءوزىنىڭ باستاپقى، دەربەس كەزەڭدەگى رۋلىق اتاۋىن، نەمەسە سول رۋدىڭ تيەسىلى ءبىر بۇتاعىنىڭ ەسىم-سويىن ساقتاپ قالادى ەكەن.
ورتالىق ازياداعى كوشپەندى رۋلىق قۇرىلىمنىڭ سوڭعى ەكى مىڭ جىلدىق بولمىسىنىڭ تولعامدى ءتۇيىنى كەيىنگى قازاق شەجىرەسىنەن ەركىن تانىلادى. تۇرىك تەكتى رۋ-تايپالاردىڭ ەتنيكالىق تاريحىن ءبىرشاما تۇبەگەيلى تەكسەرگەن، ناسىلدىك سانا، استام تۇسىنىك، شالاعاي تانىمنان اۋلاق، ءحىح عاسىردا جاساعان ورىس وقىمىستىسى ن. اريستوۆ كەيبىرىنىڭ ءتۇپ نەگىزى مىڭ، مىڭ جارىم جىلعا كەتەتىن، ەجەلگى تاريحتان تانىمال بەلگىلى تايپا، رۋلاردىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن سول اتاۋمەن ساقتالىپ كەلگەنىنە تاڭ قالعان. ياعني، قازىرگى بەلگىلى رۋ، تايپالاردىڭ كوپشىلىگى ەجەلگى ەتنونيمدەردى كەيىنگى زامانعا جەتكىزۋشى عانا ەمەس، سول ەسكىلىكتى جۇرتتاردىڭ ناقپا-ناق ءوزى بولماسا دا، تۇرلەنگەن، تۇلەپ، جاڭعىرعان انىق مۇراگەرى. “ارعى تاريحتا تاڭبالانعان اتالى رۋلاردىڭ بارلىعى دەرلىك بۇگىنگى قازاق اراسىنان تابىلادى”، – دەگەن زەردەلى عالىم. شىعىس پەن باتىس – بۇكىل شالقار دالانىڭ ەتنيكالىق قۇرامىنا قاتىستى ءسوز. اتاۋىڭ عانا ەمەس، بۇكىل تاريحىڭ، ەندىگى بارىڭ – وتكەننىڭ تىكەلەي جالعاسى. وسى ورايدا، شىڭعىس حان زامانىنداعى كۇنشىعىس تاراپتاعى تۇرىك رۋلارىنىڭ جاي-جاپسارى توڭىرەگىندە ءبىز قوزعاعان شەكتەۋلى دەرەكتەردىڭ وزىنەن-اق تىيىم سالىنعان تاريحىمىزدىڭ ەڭ ءبىر داڭقتى كەزەڭىنىڭ سىر-سىپاتى ايقىن اڭعارىلادى. اتاپ ايتپاساق تا، ءتۇيىندى تولعام انىق بولسا كەرەك: ءحىى–حىىى عاسىرلار شەگىندەگى، جارىم دۇنيەنى قايتا قالىپتاعان، بۇكىل ەۋرازيا قۇرىلىعىنىڭ بولاشاعىن ايقىنداعان ۇلى وقيعالاردىڭ باستاۋشى جانە قوزعاۋشى كۇشى – تۇرىك تەكتى قاۋىم! ياعني ءبىزدىڭ جۇرت، ءبىزدىڭ ەل. ونىڭ ىشىندە كەيىنگى قازاقتىڭ تىكەلەي اتا-بابالارىنىڭ ۇلەس-سالماعى دا وزگەشە.
مىنە، بۇگىنگى قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق قۇرامىنا قاراڭىز. شىڭعىس حان زامانىنداعى اتالى، ايدىندى تايپالار: نايمان، كەرەي، قوڭىرات، جالايىر – قازاق ورتاسىندا دا قابىرعالى قاۋىم ەكەن; دەربەس رۋلار رەتىندە ءوز اتتارىمەن ساقتالعان شانىشقىلى، تەلەۋ، قيات (تورە), تولەڭگىت، تاز، التىن، تاما ءبىر توبە; ۇلكەن تايپالار ىشىندەگى ىرگەلى اتالار ەسەبىندە تىركەلگەن: مەركىت، قورالاس، كۇرلەۋىت، ماڭعىت، قاتاعان، بايجىگىت، بايىس، توقا، تۇما، بارقى، وڭعىت، قۇسشى، بولاتشى، كەنەگەس، ويماۋىت – ءوز الدىنا. كەزىندە قازاققا كىرىككەن، تاريحتا تاڭبالى، ۋاقىت وزا كەلە اعايىن جۇرت ىشىنە مۇلدە ءسىڭىسىپ، اتى قالماعان، بىراق زاتى كەيىنگى اۋلەت-جۇراعاتىندا ساقتالعان: ارلات، بارلاس، بارىن، باياۋىت، بۋريات، دۇربەن، جۇرات، قالماق، قارلىق، قاۋشىن، قىرعىز، نۇكۇز، ويرات، سالجۋىت، سيجۋىت، سۇلدۇس، تاڭعۇت، تارعۇت، تاتار، ۇيعىر، ۇرات… – ورتا عاسىرلاردا ۇلى دالانى جايلاعان قانشاما رۋ-تايپانىڭ جۇرناق، نۇسقالارى تاعى دا قازاق دەيتىن تەڭىزگە جىلعا، بۇلاق بولىپ قۇيىلىپتى. ءحىى–حىىى عاسىرلار شەگىندە، ۇلى دالادا، سايىپقىران شىڭعىس حاننىڭ التىن تۋى استىنا ەرتەلى-كەش تىعىز توپتالعان اتالى جۇرتتىڭ جيناقتى ءناسىلى ەندى ەرتىس، جەتىسۋ، سىر-داريا مەن ەدىل–جايىق، ۇزە–تاڭ – بۇكىل ءداشتى-قىپشاقتى جايلاعان ءۇيسىن، قىپشاق، الشىن تايپالارىمەن قالتقىسىز توعىسىپ، التىن ورداسىن كوتەرىپ، اقىر ءتۇبى جاڭا ءبىر ۇلىس – قازاق ورداسىنىڭ قۇرامىندا ۇيىسىپتى. ورايلاس، ىڭعايلاس، اعايىنداس باسقا حالىقتاردىڭ ەشقايسىسىنا داۋىمىز جوق، سونىمەن قاتار، ەجەلگى شىڭعىس حان جۇرتىنىڭ تىپە-تىك ءارى ەڭ نەگىزگى مۇراگەرى – بۇگىنگى قازاق حالقى ەكەندىگى دە كۇمان تۋعىزباۋعا ءتيىس. ۇلى دالانى دۇبىرلەتكەن داڭقتى رۋ-تايپالاردىڭ ءناسىل-تەگى مەن وتكەن تاريحىن كەيىنگى زامانعا جالعاستىرا زەرتتەگەندە وسىنداي اقيقات قورىتىندى شىعادى ەكەن!
ايتسە دە، ءبىز ءۇشىن ەڭ باستىسى – ەتنوگەنەز ەمەس، شىڭعىس حان قۇرعان الەمدىك يمپەريانىڭ اۋەلگى ۇيتقىسى، نەگىزگى قوزعاۋشى جانە اتقارۋشى كۇشتەرى تۋراسىنداعى بايلام. ۇلى تۇرىك قاعاناتىنان سوڭعى اۋىر ءارى الماعايىپ زامانداردا تۇرىك ءناسىلى – تاتار مەن كەرەي، قيات پەن قوڭىرات، مەركىت پەن نايمان، جالايىر مەن ۇراڭقاي جانە سولارعا تۋىستاس، ءتۇبى ءبىر تاعى قانشاما رۋ-تايپا قايتپاي كۇرەسىپ، قان جۇتا قارجىسىپ، تۋعان ەلىن، اتا جۇرتىن ساقتاپ قالىپتى، وشاعىن وشىرمەي، ۇرپاققا ۇرپاق جالعاپ، ءوسىپ-ءونىپتى. كەۋدەلەرى زور ەكەن، كۇش-قۋاتى كەنەۋسىز، ەرلىگى ەرەكشە ەكەن. تەك جالعىز-اق كىلتيپان – التى باقان الاۋىز، ۇجىمى، بىرلىگى جوق ەكەن. اقىرى… ەرتە مە، كەش پە، اعايىنداس جۇرتتىڭ باسىن قوساتىن قۇدىرەتتى ءامىرشى قاجەت ەدى. تاعدىردىڭ تالعامىن قاراڭىز. بولاشاق ۇلى قاعان ارقايسىسى جەكە پاتشالىق بولىپ وتىرعان ىرگەلى تايپالار – جارىم دۇنيەگە تانىلعان تاتاردان ەمەس، ۇلى دالانىڭ باسىم بولىگىن باۋىرىنا باسقان كەرەيدەن ەمەس، جالپاعىمەن جاتقان نايماننان ەمەس، جاۋىنگەر مەركىتتەن ەمەس، ەكىنشى، ءتىپتى، ءۇشىنشى قاتارداعى بودان رۋ قياتتان شىعىپتى. بىراق قاي جاعىنان دا قاپىسىز تۋعان ەكەن. اقىل مەن پاراسات، ەرلىك پەن مىنەز، كەڭشىلىك پەن قاتالدىق، قاجىر مەن قايرات – كىسى ۇعلىنا ءتان ەڭ قاستەرلى، ەڭ قاجەتتى سىپات تۇگەلىمەن ءبىر وزىنە توعىسقان. از-كەم ەمەس، تۋرا ءۇش ءجۇز جىل بويى پىشىراپ وتىرعان، جەكەلەي العاندا قانشاما قۋاتتى بولسا دا، اقىر ءتۇبى، بالكىم كوپ ۇزاماي-اق مۇلدە توزىپ، ءبىرجولا جوعالۋعا ءتيىس قىرىق رۋدىڭ باسىن قوسۋ ءۇشىن كورەگەن قولباسى، داناگوي كوسەم عانا ەمەس، قارىمى قاتتى، تەمىر وزەك تۇلعا – ادام كەيپىندەگى الىپ كەرەك ەدى. كوك ءتاڭىرىسى ماڭگىلىك تۇرىك جۇرتىنا تارتۋ ەتكەن شىڭعىس حان ءدال وسىنداي عاجايىپ جان بولىپ شىقتى. دەسە دە، بۇل سايىپقىران شىڭعىس حاندى تۋعىزعان حالىق تا زامانىنان وزىق، ءوز تۇرعىلاستارىنان بيىك، وزگەشە جاراتىلعان جۇرت ەدى.
V تاراۋ
شىڭعىس حاننىڭ ءمور-تامعاسى
ءميلادي 1920 جىلى پولون عالىمى، موناح كيريلل كارالەۆسكي ۆاتيكان ءارحيۆىن اقتارىستاپ وتىرىپ، وزگەشە ءبىر قۇجاتقا ۇشىراسادى. شيىرشىقتاپ ورالعان، ۇزىندىعى 1 م 12 سم، ەنى 20 سم، ەسكىلىكتى قاعازعا اراب قارىپتەرىمەن، يسلام جۇرتتارىنىڭ ءبىر تىلىندە جازىلعان كونە جادىگەر. سارعايعان قالىڭ قاعاز ەكى بولىكتەن قۇراپ، جالعاستىرىلعان ەكەن. ىلىكتەس جەرىنە جانە ەڭ سوڭىنا، قارا سيا ۇستىنە قىزىل ءتۇستى، ۇلكەن، تورتكىل ءمور باسىلعان. ال ءمور بەتىندە جاڭاعى قۇجات ماتىنىنەن مۇلدە باسقاشا، يىرتپەك تاڭبالار تۇر. كارالەۆسكي بەيمالىم، كونە دۇنيەنى سۋرەتكە ءتۇسىرتىپ الىپ، يرانيست وقىمىستى ماسسەنىڭ قولىنا تاپسىرادى. ماسسە سول ساتىندە-اق بۇل قۇجاتتىڭ پارسى تىلىندە جازىلعانىن ناقتىلاپ، ىزىنشە اۋدارىپ، ارنايى تەكسەرە كەلە، ايگىلى شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى، ۇلى قاعان كۇيىكتىڭ 1246 جىلى ريم پاپاسى يننوكەنتي ءىV-گە جولداعان جارلىق-حاتى ەكەندىگىن ايعاقتايدى.
بۇكىل حريستيان-كاتوليك الەمىنىڭ اۋليە ساناتتى كوسەمى، ۇلۇع مارتەبەلى پاپانىڭ امبە باتىس جۇرتىنا ۇرەي تۋعىزعان تاتار امىرشىسىنەن دوڭايبات جولداما الۋى – عىلىمعا بەلگىلى جاعداي بولاتىن. كەڭىنەن تارالعان كارپيني كىتابىندا ايتىلعان. جارلىق-حاتتىڭ ءوزى دە پاپاعا وسى كارپيني ارقىلى جەتكەنى ماعلۇم. ايتسە دە، ساقتالماعان، جوعالعان دەپ ەسەپتەلەتىن. قاز-قالپىندا، تۇپنۇسقا كۇيىندە بار بولىپ شىقتى.
كوپ ۇزاماي-اق وزگەشە مۇراعا شىڭعىس حان زامانىن زەرتتەۋشى، بەلگىلى فرانتسۋز عالىمى پول پەلليو ارنايى نازار سالىپتى. پارسى ءماتىنىن ناقتى اجىراتىپ، فرانتسۋز تىلىنە جاڭادان ءتارجىما جاسايدى جانە وزىندىك دايەكتەمەسى، وعان قوسا ءمور بەتىندەگى جازۋدىڭ ترانسكريپتسياسى ءhام اۋدارماسىمەن بىرگە جارياعا شىعارادى. كەيىندە پەلليو نۇسقاسى باسقا دا ەۋروپا تىلدەرىنە، ونىڭ ىشىندە ورىسشاعا دا اۋدارىلىپ، عىلىمي اينالىمعا ءتۇستى ءhام ارقيلى زەرتتەۋلەرگە (ن.شاستينا، سايشيال، ب.بازاروۆا، ا.يۋرچەنكو) ۇيتقى بولدى. ءوز كەزەگىمىزدە ءبىز بۇل ارادا جارلىق-بىتىكتىڭ مازمۇنى، ءمان-ماعناسى، تاريحي سىپات-بولمىسى جونىندە ەمەس، ونى رەسمي زاڭداستىرعان مەملەكەتتىك ءمور تۋراسىندا عانا ايتپاقپىز.
1
جارلىق-حات – كۇيىك حاننىڭ اتىنان; البەتتە، جەكە ءبىر تۇلعانىڭ جولداۋى ەمەس، مەملەكەتتىك تۇرعىداعى قۇجات. ال وسى قۇجاتتىڭ ناقتىلىعىن كۋالاندىرىپ، قارا سيا ۇستىنە ەكى قايتارا باسىلعان قىزىل ءمور – ارينە، ول دا مەملەكەتتىك ءرامىز. جانە ءمان-ماڭىزى ايرىقشا، اسا قۇندى تاريحي ەسكەرتكىش. جارتى الەمدى الىپ، ونىڭ ەكىنشى جارىمىنا ۇرەي تۋعىزىپ وتىرعان، ايرىقشا قۋاتتى، ۇلى يمپەريانىڭ ءمور-تامعاسى. كۇمانسىز جاعداي. دەسە دە، كۇيىك – ءۇشىنشى قاعان ەدى. ال ءمور… ناقتى كىمدىكى؟ قاشان جاسالعان؟ عىلىمدا قالىپتاسقان پىكىر: بۇل – كۇيىك قاعاننىڭ ءمورى دەيدى.
كۇيىك قاعاننىڭ ءمورى. وعان ناقتى دالەل دە بار سياقتى. كارپيني ايتادى. كۇيىك رەسمي تۇردە قاعان كوتەرىلگەن سالتانات قارساڭىندا جاسالعان، قالىپتاۋشى – كوسما (كۋزما) دەگەن ورىس زەرگەرى، دەيدى.بۇل كوسما يمپەراتور سارايىندا ايرىقشا قۇرمەتكە جەتىپتى، قاعاننىڭ جاڭا، التىن تاعىن دا سول جاساعان كورىنەدى.
جاۋلانعان ەلدەردەگى قولىنان ءىس كەلەتىن ارقيلى كاسىپ يەلەرىن، قۇرىلىسشى، توقىماشى، كەنشى، تەمىرشى، ءۇيشى، زەرگەر اتاۋلىنى ىرىكتەپ، قارا جۇرتقا اكەلۋ – شىڭعىس حان زامانىنان بەرگى ۇيرەنشىكتى جاعداي بولاتىن. سونىمەن قاتار، الىپ يمپەريا ورتالىعىنا ءوز ەركىمەن اعىلىپ جاتقان ساۋداگەر، كاسىپكەر، ىسكەر، ءتىپتى، ولجا، پايدا ىزدەگەن ولەرمەن جۇرت تا از ەمەس. ورىس ەلىنەن تۇتقىنعا كەلدى مە، ءوز قالاۋىمەن جەتتى مە، كوسمانىڭ بولعانىنا دا، ايرىقشا شەبەرلىگىنە دە كۇمان جوق. ءمور جاساعانىن دا تەرىسكە شىعارمايىق. كارپيني ءوز كوزىمەن كورىپتى.
بۇل ماعلۇماتتان ەكى ءتۇرلى بايىپ تۋادى. ءبىرىنشى – كۇيىك قاعانعا دەيىن ۇلىستىق، مەملەكەتتىك ءمور بولماعان. ەكىنشى… اۋەلى العاشقى ءتۇيىنىمىزدى تارقاتىپ الايىق.
اقيقات دەرەكتەرگە قاراعاندا، ۇلى يمپەريانى نەگىزدەۋشى شىڭعىس حاننىڭ اتاۋلى، مەملەكەتتىك ءمورى بولعان. بۇل تاراپتا قاعازعا تۇسكەن ەجەلگى اڭىز دا، ەسكىلىكتى تاريحي جازبا كۋالىك تە بار.
“التىن توپشى” ارقىلى جەتكەن ءاپسانا ايتادى. بولاشاق شىڭعىس حان – تەمۋجىن تۋعاننان سوڭ جەتى كۇن وتكەندە، تەڭىز ورتاسىنداعى ارالدا الدەبىر قوڭىر قۇس پايدا بولادى. كۇن شىعىپ، كوتەرىلىپ، وڭ جاققا جەتكەندە، ياعني تالما ءتۇس شاعىندا الگى قۇس شومبال قارا تاستىڭ ۇستىنە قوناقتاپ، قۇبىلتىپ سايراي باستايدى. وسى جاعداي ءۇش كۇن قاتارىنان قايتالانىپتى. اقىرى ەسۋگەي-باحادۇر: “بۇل – تەگىن ەمەس، الدەنەندەي نىسانالى قۇس!” – دەپ تانىپ، ول قوناقتاعان قارا تاسقا بارادى. بارىپ، كورەدى دە، شاعىپ قاق ايىرادى. تاستىڭ جارىعىنان التىن ءمور جارق ەتىپ شىعىپ، اسپانعا ۇشىپ كەتەدى. ال تاس وزىنەن ءوزى بىتىگىپتى. ەسۋگەي ەكىنشى مارتە جارادى – ەندى كۇمىس ءمور سەرپىلە شىعىپ، تەڭىزگە بارىپ قۇلايدى. قايتادان تۇتاسقان تاستى ءۇشىنشى رەت جارعاندا، ىشىنەن قاس، ياعني ياشمادان ويىلعان ءمور شىعادى جانە ەسۋگەيدىڭ قولىنا جۇعىسا كەتەدى. قاسيەتتى نىشان، ءارى جاڭا تۋعان ءسابيدىڭ وزگەشە تالايىنا بالاپ، قاس-ءموردى ۇيگە الىپ كەلىپ، شىراعدان تۇتاتىپ، اسپەتتەپ ساقتاعان ەكەن. شىڭعىس حاننىڭ ءمورى وسىلايشا، عايىپتان جارالىپتى. (كوككە ۇشقان جانە تەڭىزگە تۇسكەن ءمور – بولاشاق جيھانگەر اسپان استى، تەڭىز شەگىندەگى جەر-الەمنىڭ ءامىرشىسى بولادى دەگەن تۇسپالعا مەڭزەسە كەرەك.)
البەتتە، اڭىز. ءسوز ارقاۋى – ءموردىڭ ناقتى بولۋى جانە قاسيەتتى، قۇدىرەتتى سانالۋى.
ساعان سەتسەن قالىپتاعان “ ەردەنين توبچى” كىتابىندا مورگە قاتىستى ءاپسانانىڭ از-ماز جاڭارتىلىپ، ناقتىلانعان نۇسقاسى بەرىلگەن. شىڭعىس حان تاققا وتىرعان سوڭ، وردانىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا جاتقان قارا تاس قاق ايرىلادى دا، ىشىنەن اۋماعى ءبىر تۇتام قاس-ءمور اتقىپ شىعادى. بەتىندە بەدەرلى جازۋى بار ەكەن.
بۇل رەتتە دە تاڭعاجايىپ وقيعانىڭ ءتۇپ نەگىزى – شىڭعىس حاننىڭ وزىندىك، اتاۋلى ءمورى بولدى دەگەن ماعلۇماتقا سايادى.
ءمور تۋراسىنداعى تاريحي سىپاتتى جازبا دەرەك – “يۋان شي” ارقىلى جەتكەن. شىڭعىس حان نايمان ۇلىسىن تالقانداعاننان سوڭ، كوپ ۇزاماي، تايان حاننىڭ تاتاتۇڭعا دەگەن ۇلىعى قولعا ۇسەدى. تامعاشى ء(موردار) ەكەن. وسى، قاشقاندا وزىمەن بىرگە الا كەتكەن ءمورىن كورگەن شىڭعىس حان: “بۇل نە؟” – دەپ سۇراپتى. تاتاتۇڭعا (دادا توڭعا – توڭعا اتاي) بۇل تاڭبالى نارسەنىڭ قانداي ماقساتتا قولدانىلاتىنىن ايتادى. مەملەكەت ىستەرىندە ايعاقتى كۋالىك ءۇشىن، دەيدى. “ۇلىسىڭ قيرادى، حانىڭ ءولدى، قالعان جۇرت تۇگەل ماعان قوسىلدى، سەنىكى نە؟!” – دەيدى شىڭعىس حان. “حان تاقسىرىمنىڭ ءوزى سەنىپ تاپسىرعان دۇنيە، جوعالتپاي ساقتاپ قالۋ – مەنىڭ پارىزىم”، – دەپتى تاتاتۇڭعا. شىڭعىس حان مۇنداي ادالدىققا ريزا بولىپ، تاتاتۇڭعانى ءوزىنىڭ قىزمەتىنە الىپتى جانە سول ۇلگىمەن وزىنە دە مەملەكەتتىك ءمور جاساتىپتى…
تاتاتۇڭعانىڭ شىڭعىس حان قىزمەتىندە بولۋى انىق، نايمان ءمورىنىڭ قولعا ءتۇسۋى دە راس بولسا كەرەك، ايتكەنمەن، شىڭعىس حاننىڭ بۇدان بۇرىندا ءمور دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەۋى قيسىنسىز.
تەمۋجىن ءوزىنىڭ اكەسى ەسۋگەيدىڭ ايرىلماس انداسى (شىن مانىسىندە ءامىرشى سيۋزەرەنى) وڭ حاندى بالا كەزىنەن-اق جاقسى تانىعان. ل.ۆيكتوروۆا: “تەمۋجىن مەن ونىڭ بولاشاق باقتالاسى جامۇقا ەكەۋى كەرەي وڭ حاننىڭ سارايىندا تاربيە العانى بەلگىلى”، – دەپ جازادى، وكىنىشكە قاراي، تيەسىلى دەرەك كوزىن ناقتىلاماعان. قايتكەندە دە شىڭعىس حان ءوزىنىڭ بيلىك جولىنداعى كۇرەسىن وڭ حاننىڭ كولەڭكەسىندە، وڭ حاننىڭ جان-جاقتى قولداۋ، كومەگىمەن باستاعانى ءمالىم. بۇل كەزدە قيات رۋى، تاعى باسقا دا تۋىستاس رۋ-تايپالارمەن بىرگە كەرەي حاندىعىنىڭ بودانى. تاتان ولكەسىنىڭ ورتالىق بولىگىنە وكىم جۇرگىزىپ وتىرعان وڭ حاننىڭ سالتاناتتى ورداسى باتىستا قارا-قىتاي، تۇستىكتە تاڭعۇت پاتشالىقتارىمەن، ال شىعىستا قۇدىرەتتى شۇرجەن يمپەرياسىمەن الىس-بەرىستى بولادى، ونىڭ ىشىندە كەرۋەن تارتۋ، ساۋدا-ساتتىقپەن قاتار، ديپلوماتيالىق قاتىناس، ەلشىلىك الماسۋ دا ۇزدىكسىز ءجۇرىپ جاتقان. ال نايمان ۇلىسىندا بولعان مەملەكەتتىك ءمور ونىمەن يىقتاس، قاتارلاس كەرەي ۇلىسىندا بولمادى دەپ ايتۋ قيىن. باسقانى بىلاي قويعاندا، شارتتى تۇردە، سىرتتاي بودان سانالعان كەرەي حاندىعىنا شۇرجەن يمپەراتورى ارنايى ءمور جىبەرۋگە ءتيىس ەدى. بۇل – سوناۋ عۇن، كەيىنگى تۇرىك زامانىنان قالىپتاسقان ءراسىم بولاتىن. كەرەك دەسەڭىز، تاتارعا قارسى 1196 جىلعى ءۇش جاقتى – شۇرجەن–كەرەي–قيات جورىعى ناتيجەسىندە ء“جۇيدحۋري” – شەكارالىق اسكەرباسى ءامىر مارتەبەسى بەرىلگەن شىڭعىس حاننىڭ ءوزى دە ءمور، نەمەسە مورمەن بەكىتىلگەن كۋالىك اتۋعا ءتيىس-ءتى.
البەتتە، شىڭعىس حاننىڭ قۇرعانى – جاڭا پاتشالىق. جاڭا پاتشالىقتا جاڭا ءمور جاسالعان. لۋبسان دانزان مەن ساعان سەتسەن تىركەگەن، ءتۇپ تامىرى تۋىس ءاپسانا مەن “يۋان شي” تاڭبالاعان، زادى، ول دا اۋەلگى ءبىر اۋىزەكى اڭگىمەدەن شىققان، بىراق نەگىزى ايقىن ەكى تاراپ ءسوزدىڭ ورتاق وزەگى وسى، ءتۇيىندى اقپاراتقا تىرەلەدى.
تەك سول عانا ەمەس. تەمۋجىن شىڭعىس ەسىمىمەن حان كوتەرىلگەن، يمپەريالىق بيلىككە جەتكەن جانە ءار تاراپتاعى جورىقتارعا اتتانعان كەزدەگى تاريحي جازبالاردا، ارقيلى جاعدايعا بايلانىستى، تيەسىلى ءمور-تامعا باسىلعان جارلىق، نۇسقاۋلار اتالادى.
ماسەلەن، اتاقتى داو سوپىسى چاڭ چۋن سارتاۋىل جورىعىندا جۇرگەن ۇلى قاعاننىڭ الدىنان قايتاردا، ءوزى ۇستانعان تاريقات جولىنا كوپتەگەن جەڭىلدىك، ايرىقشا قامقورلىق جاريالانعان قۇجات – شىڭعىس حاننىڭ مۇباراك ءمورى باسىلىپ بەكىتىلگەن جارلىق-ناما الادى.
سونىڭ الدىندا، قىتاي تارابىندا ۇلىس-بەگى بولىپ قالعان جالايىر مۇقالى-نويان دا ءمور باسىلعان جارلىقپەن بەكيدى جانە توعىز قۇيرىقتى اق تۋمەن قاتار، قولباسىنىڭ وزىنە دە اتاۋلى التىن ءمور بەرىلەدى.
سارتاۋىل سوعىسىندا، قاشقىن حورەزمشاحتى قۋدالاپ شىققان جەبە-نويان مەن ءسۇبىتاي-باحادۇر قارۋ كوتەرمەي باعىنعان قالالارعا ءزابىر جاسامايدى، ال قارسىلىق تانىتقان جۇرتتى اياۋسىز قىرىپ-جويىپ وتىرادى.وسى رەتتە جەبە-نويان ءوز ەركىمەن عۇزىرعا كەلگەن نيشاپۋر قالاسىنىڭ وكىلدەرىنە بوداندىق ءتارتىپ تۋرالى ناسيحات ايتىپ، شىڭعىس حاننىڭ تيەسىلى جارلىعىنىڭ كوشىرمەسىن تاپسىرادى ءhام ۇيعىر بىتىگىمەن جازىلىپ، ال تامعالى مورمەن بەكىتىلگەن جارىلقاۋ-حات بەرەدى. مۇنداي، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ بەيبىت جاعدايى مەن قاۋىپسىزدىگىنە كەپىل كۋالىكتەر، ارينە، جالعىز نيشاپۋرمەن شەكتەلمەگەن. بۇتكىل حورەزم، حوراسان، اۋعان جانە باسقا تاراپتاعى، ءوز ەركىمەن، قارۋ كوتەرمەي باعىنعان شاhارلار مەن ءۋالايات اتاۋلىنىڭ بارلىعى دا ءمور باسىلعان سەنىم-حات، اراشا-جارلىقتار الۋى – قالىپتى جاعداي بولعان. بوداندىققا كىردى، ەندى ءوز جۇرتىمىز، ەشكىم مازالاماسىن دەگەن مەملەكەتتىك قۇجات. وسىنداي قالالاردىڭ ءبىرىن قايتا شاپقان بەلگىلى قولباسى، شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ كۇيەۋ بالاسى توعىشار-نوياننىڭ قانداي جازاعا تارتىلعانى تاريحتان بەلگىلى…
شىڭعىس حاننان سوڭعى، وكەتاي قاعاننىڭ مورىنە قاتىستى دەرەكتەر ناقتىراق. پەن دا-يا مەن سيۋي تين جازبالارىندا ساقتالعان. “تاتار مەملەكەتىندە مۇسىلمان جۇرتتارىنا قاتىستى قۇجاتتار ۇيعىر جازۋىمەن تاڭبالانادى، بۇل جاعىن شىڭقاي باسقارادى; ال قۇلاعان مەملەكەتتەر ورنىنداعى سولتۇستىك قىتاي، قيدان، شۇرجەن باعدارىندا تەك قانا قىتاي يەروگليفتەرى قولدانىلادى، بۇل تاراپ – وسى قۇجاتتاردى بەكىتەتىن ەلۇي چۋتسايدىڭ بيلىگىندە”، – دەي كەلە، مەملەكەتتىك ءمور-تامعاعا ارنايى توقتالادى. “ولاردىڭ ءمورى “جارلىقتى ايگىلەيتىن يمپەراتورلىق ءمور” دەپ اتالادى، بەتىندە تيەسىلى جازۋى بار”، – دەپتى. ءمور ءبىتىمى تورتكىل (كۆادرات) كەيىپتى ەكەنىن ايتقان.
ءسوز باسىنا قايتىپ ورالساق، شىڭعىس حان يمپەرياسىندا كۇيىك قاعانعا دەيىن دە مەملەكەتتىك ءمور بولعان جانە ول جان-جاقتى، ءارى كەڭىنەن قولدانىلعان.
ەندى ماناعى، ىركىپ قالعان، ەكىنشى تۇيتكىلگە توقتالايىق. تاققا وتىرعان ءاربىر جاڭا ءامىرشى وزىنە جاڭا ءمور جاساتادى ەكەن. كۇيىك تە سول جورامەن ورىس كوسماعا وزىندىك قانا ءمور-تامعا ويدىرىپتى.
بەلگىلى موڭعولتانۋشى عالىم ن.شاستينا مۇنداي جورانى تالاسسىز اقيقات سانايدى. وسى ءبىر ورايدا، موڭعول شەجىرەلەرى تۋراسىندا ارنايى ەڭبەك جازعان ب.بازاروۆا شامالى كۇمان ايتقان ەدى. ءسىرا، حان كوتەرۋ ءراسىمى قارساڭىندا كوسمانىڭ ءمورى دايىن بولماي قالىپ، مارتەبەلى جولداماعا بۇرناعى، وكەتاي حاننىڭ ءمورى باسىلسا كەرەك دەپ. الايدا، ءۇشىنشى ءبىر، شىنىندا دا زەردەلى زەرتتەۋشى ا.يۋرچەنكو وتكەندەگى ن.شاستينانىڭ پىكىرىن قوستايدى. كۇيىكتىڭ ءمورى ەكەنى انىق، ورىس شەبەرى كوسما ۋاقىتىندا جاساپ ۇلگەرگەن، دەيدى، بۇعان ناقتى دالەل رەتىندە اتالمىش جارلىق-حات سالتاناتتى راسىمنەن ەكى اي كەيىن جازىلعانىن العا تارتادى. شىندىعىندا، بىزگە جەتكەن – وكەتايدىڭ ءمورى بولۋعا مۇمكىن دەگەن ب.بازاروۆانىڭ ءوزى ءار قاعاننىڭ تۇسىندا جاڭا ءرامىز جاسالۋىن تەرىسكە شىعارىپ وتىرعان جوق.
قايتكەندە دە، استامشىل سانا جەتەگىندەگى رەسەيدىڭ بىلگىر وقىمىستىلارى جاۋ جاتاعىنداعى باسىبايلى تۇتقىن ورىس كوسمانىڭ يمپەريالىق ءموردى قالىپتاۋىن ۇلكەن دارەجە كورەتىنى بايقالادى. ال كوسما تاعدىرى – شەتىن وقيعا ەمەس. ايتتىق، ءتۇرلى جاعدايمەن ۇلىس ىشىنە ەنگەن، سان-ساپالاق ۇلتتان شىققان، ارقيلى شەبەرلەر كوپ بولعان. سونىڭ ءبىرى – وكەتاي قاعاننىڭ التىن سارايىن بەزەندىرگەن ءhام عاجايىپ بۇرقاق – تۇبىنە ءتورت كۇمىس ارىستىن ورناتىلىپ، ءبىر شۇمەگىنەن سۋ، ەكىنشى شۇمەگىنەن بال شاراپ، ال ءۇشىنشى شۇمەگىنەن قىمىز اتقىلاپ تۇراتىن، اشەكەيلى، اسەم، وزگەشە ونەر تۋىندىسىن جاساپ شىققان امبەباپ فرانتسۋز مامانى گيلوم بۋشە جونىندە رۋبرۋك جازعان. ءدال سونداي بولماعانىمەن، قاجەتتى قول ونەرى، بولاتشى، زەرگەر، باسقاداي دا كاسىپ يەلەرى ونداپ ەمەس، جۇزدەپ، ءتىپتى، مىڭداپ سانالعان. عۇزىرلى ۇلىق شىڭقايدىڭ، ارينە، شىڭعىس حان جارلىعىمەن، كىرىپتار ماماندارعا ارناپ، ۇستا دۇكەندەرى، تيەسىلى شەبەرحانالارىمەن، تۇراق-جايىمەن قوسا، تۇتاس ءبىر قالا سالعانى ءمالىم.
ال جوعارىداعى، ن.شاستينا باستاپ، ب.بازاروۆا مۇلدە تەرىسكە شىعارماي، اقىر تۇبىندە ا.يۋرچەنكو نىعارلاپ بەكىتىپ وتىرعان كۇيىك–كوسما نۇسقاسى شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرى تۋرالى تانىم-تۇسىنىكتى مۇلدە باسقا ءبىر تاراپقا جەتەلەيدى.
ياعني، ەكە ۇلىستا بۇعان دەيىن اتاۋلى ءمور بولماعان، نەمەسە، ءاربىر قاعاننىڭ تۇسىندا جاڭا ءرامىز جاسالىپ وتىرعان…
ەشقانداي قيسىنسىز دولبار. جاڭا قاعان – جاڭا اۋلەتتىڭ باسى ەمەس. ۇلىس – وسىنىڭ الدىنداعى مەملەكەتتىڭ تىكەلەي جالعاسى. تەوريا جۇزىندە سولاي. ومىرلىك بولمىس تا وسى تۇرعىدان تابىلۋعا ءتيىس. ەندى ناقتى دەرەكتەرگە جۇگىنەيىك.
كۇيىكتەن سوڭ، موڭكەدەن كەيىن، ءميلادي 1260 جىلى، الاس-كۇلەس، ايىرىق زاماندا قاراقورىمدا قاعان كوتەرىلگەن ارىق-بۇقا ءوزىنىڭ بيلىگىنىڭ، عۇزىرىنىڭ ەڭ باستى بەلگىسى رەتىندە ەڭ الدىمەن، قاس تاسىنان ويىلعان مەملەكەتتىك مورگە يە بولادى. ىلكىدە عانا، قىتاي شەگىندەگى قالىڭ اسكەرگە سۇيەنگەن قۇبىلاي ءوزىن قاعان جاريالاعان. ورتالىق ازيانىڭ ساياسي كارتاسىن وزگەرتكەن، اقىر تۇبىندە ەجەلگى ءحان جۇرتىن ۇشپاققا شىعارعان توپالاڭ قىرعىن – اعايىن اراسىنداعى ازامات سوعىسى باستالسىن. 1264 جىلى تۇبەگەيلى جەڭىسكە جەتكەن قۇبىلاي، ۇلى قاعان مارتەبەسىنەن باس تارتقان ارىق-بۇقادان ەڭ الدىمەن مەملەكەتتىك ءموردىڭ وزىنە تاپسىرىلۋىن تالاپ ەتەدى. ءراشيد-ءاد-ءديننىڭ ايتۋىنشا، قۇبىلاي جىبەرگەن ارنايى جاۋشى، البەتتە، جالعىز ەمەس، قانشاما اسكەرمەن كەلگەن تاعى ءبىر باۋىر، موڭكەنىڭ ۇلى ۇرگۇنتاش مۇباراك ءموردى ارىق-بۇقادان ءوز قولىمەن الىپ، ەندى ءبىرجولا نىعايعان قۇبىلاي حانعا اكەلىپ تاپسىرادى. جارىم قىتايدى بيلەپ وتىرعان، ەندى ۇلى دالانى تولايىمەن باۋراعان قۇبىلاي وزىنە ارناپ، جاڭا ءمور جاساتۋدى قاجەت تاپپاعان. ويتكەنى، بۇتكىل-يمپەريالىق تاققا زاڭدى تۇردە، ءبىرجولا بەكۋ ءۇشىن الدىمەن ەجەلگى ءموردى يەلەنۋ شارت. “اكەدەن قالعان ءمور” دەپ ايعاقتايدى ءراشيد-ءاد-دين. “اعادان قالعان” ەمەس. “اكەدەن قالعان”. ياعني، موڭكەدەن بۇرىنعى ءمور. مۇمكىن، “اتادان قالعان” دەپ وقۋ كەرەك شىعار، ادەتتە، قاي تىلدە دە ماعناسى ۇيلەس.
ارادا ءجۇز جىل وتكەندە قۇبىلاي نەگىزدەگەن قىتايلىق يۋان اۋلەتى قۇلادى. 1368 جىلى، ەل ءىشىن جايلاعان بۇلعاق ناتيجەسىندە، ەڭ سوڭعى يمپەراتور توعان-تەمىر عۇزىرىنداعى قىرىق تۇمەن اسكەردىڭ نەبارى التى تۇمەنىمەن عانا، پەكيننەن قاشىپ شىعادى. مال-مۇلىك، التىن-قازىناعا قاراۋعا مۇرشاسى كەلمەگەن. تەك قاتىن-بالاسىمەن عانا. جانە، ەڭ باستىسى – “جەڭىنە جاسىرعان” مەملەكەتتىك مورىمەن.
“جاسىل جازيرا شارا مەن كوركەم شاندۋ – قان جايلاۋ، كەڭ دالامنان ايرىلدىم! داناگوي قاعان (قۇبىلاي، – م.م.) سالعىزعان ساۋلەتتى دايدۋ – استانامنان ايرىلدىم! حان-ءتاڭىرىنىڭ ۇلى شىڭعىس حان ۇيىستىرعان ەل-جۇرتىمنان ايرىلدىم! ەدزەن حاننىڭ (“قۇدىرەتتى ءامىرشى”، ياعني شىڭعىس حاننىڭ، – م.م.) قاس-ءمورىن جەڭىمە تىعىپ الىپ شىقتىم!..” – دەپ زار شەگەدى توعان-تەمىر ەجەلگى جىردا («شارا تۋدجي”). ءبارىن تاستاسا دا، ءمور-تامعادان ايرىلماس ەدى. بيلىك بەلگىسى بولۋدان قالسا دا، كىسىلىك قاسيەت، حاندىق نامىس بەلگىسى. اتالار ارۋاعى الدانداعى پارىز.
توعان-تەمىر ارادا ەكى جىل وتپەي، قۇسادان ولگەن. ال ءمور… ەندى ەجەلگى تاتان دالاسىنىڭ شەگىندە قالعان كوشپەندى جاڭا جۇرتتا، اتادان بالاعا وتە كەلە، ءبىرتۇتاس موڭعول ۇلىسىنىڭ ەڭ سوڭعى پاتشاسى دايان حانعا (1470–1543) جەتەدى. ودان سوڭ داياننىڭ جەكەلەگەن ايماق-اۋداندى عانا باسقارعان ۇرپاقتارىنا، كەزەك، رەتىمەن. قايتكەندە دە، قولىندا قاس-ءمورى بار حان قالعان بارلىق حاننان جوعارى سانالعان. زاماننان زامان وتكەندە، بابالاردان ميراس مۇباراك ءمور ىشكى موڭعولداعى شاقار ايماعىنىڭ ءامىرى ليگدەن حاننىڭ (1604 – 1634) قولىنا تيەدى. قاستەرلى ءمور يەسى شارتتى تۇردە، تۇستىكتەگى بىتىراڭقى، شاعىن-شاركە قىرىق توعىز ايماق ىشىندەگى ۇلكەنى سانالعان. ءموردىڭ كۇشىنە، ءوزىنىڭ اقيقات ىسىنە سەنگەن ليگدەن بۇكىل موڭعول قاۋىمىن قايتادان بىرىكتىرۋ ءۇشىن كۇرەسكەنى، اقىرى سىرتقى تەپكىن – جاڭادان كوتەرىلىپ كەلە جاتقان دۇلەي كۇش – مانجۇرلەرمەن سوعىستا قيراپ جەڭىلىپ، الدە كۇيىكتەن، الدە ۋ ءىشىپ، مەزگىلىنەن بۇرىن قازاعا ۇشىراعانى ءمالىم.
بىراق قاس-ءموردىڭ تاريحى وسىمەن بىتپەپتى. ليگدەن حانعا قول ۇشىن بەرمەگەن، كەرىسىنشە، وعان قارسى كۇرەسكەن بۇكىل تۇستىك موڭعول – قالعان قىرىق سەگىز ايماقتىڭ باسشىلارى ءمانجۇر پاتشاسى اباحايدىڭ عۇزىرىنا جىعىلادى، ونىڭ بۇكىل موڭعول حانى بولۋىن سۇرايدى. البەتتە، تۇپكى ماقساتى – قىتاي يمپەرياسىن جاۋلاۋعا كىرىسكەن ايبىندى اباحايدىڭ تىلەگەنى دە سول، ايتكەنمەن، توتەنشە تالاپ قويىپتى. “بۇكىل موڭعول حانى” اتانۋى ءۇشىن ليگدەن حاننىڭ قولىندا بولعان “شىڭعىس حاننىڭ ءمورىن” يەلەنۋى كەرەك ەكەن. اباحاي 1635 جىلى، ىلكىدە عانا دۇنيەدەن وزعان ليگدەننىڭ مۇراگەر ۇلى ەجەگە قارسى ون مىڭدىق جاساق اتتاندىرىپتى. الايدا، جورىق بەيبىت اياقتالادى. ەجەنىڭ ءمانجۇر تابىنداعى بەلگىلى اۋلەتتەن شىققان اناسى ءموردى ءوز ەركىمەن بەرۋگە، ءسويتىپ، ءومىرىن عانا ەمەس، تيەسىلى ايماقتاعى بيلىگىن دە ساقتاپ قالۋعا كوندىرىپتى. قولباسى دوگون ازىردە مۋكدەندە وتىرعان اباحايعا “يۋان يمپەراتورلارىنىڭ ۇرپاقتان ۇرپاققا بەرىلىپ كەلە جاتقان مۇباراك ءمورىن” پاتشا سارايىنداعى اتاۋلى، ايرىقشا سالتانات ۇستىندە تاپسىرعان كورىنەدى. اباحاي قاس تاسىنان ويىلعان ەجەلگى ءموردى وزىنە اسپان-كوكتىڭ ارنايى سياپاتى رەتىندە قابىل الادى. شىڭعىس حان–يۋان اۋلەتىنىڭ مارتەبەلى ءمورى، قالىپتى جورا بويىنشا، ەندى بۇكىل قىتاي جۇرتىنا بيلىك قۇرۋعا وكىلەت بەرەدى دەگەن رەسمي بايلام جاسالادى. شىنىندا دا، كەلەسى، 1636 جىلى اباحاي ءوزىن قىتاي راسىمىمەن حۋاندي – ياعني يمپەراتور دەپ جاريالايدى، ال ءمانجۇر ۇلىسىن – ەجەلگى شۇرجەن مەملەكەتىنىڭ (1115–1234) مۇراگەر جالعاسى رەتىندە ايگىلەپ، كوپ ۇزاماي-اق، جورىقتى جەڭىستەردەن سوڭ پەكيندى الادى، ءسويتىپ، شىڭعىس حان تەكتى يۋان اۋلەتىنەن سوڭ بيلىككە جەتكەن ميڭ اۋلەتىن تاقتان تايدىرىپ، بۇكىل قىتاي پاتشالىعىن عۇزىرىنا قاراتادى (1644). جاۋىنگەر ءمانجۇر حانى نۇرحاتسي كوتەرىپ، ونىڭ ۇلى اباحاي نەگىزدەگەن تسين اۋلەتى وتە ۇزاق زامان – 1912 جىلعا دەيىن تەجەۋسىز وكىم قۇردى جانە بەس مىڭ جىلدىق قىتاي تاريحىنداعى اتاقتىلاردىڭ ءبىرى ءhام ەڭ سوڭعى پاتشالىق ديناستيا بولدى.
شىڭعىس حان–قۇبىلايدىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ليگدەن حاننان قاhارلى ءمانجۇر اباحايعا جەتكەن قاستەرلى ءموردىڭ بىزگە بەلگىلى تاڭباسى مەن سىپاتتاماسى ءبىرشاما توسىن. ەجەلگى ءداستۇر بويىنشا، قاس (ياشما، الدە نەفريت) تاسىنان ويىلعان، ايتكەنمەن تيەسىلى جازۋ – ەسكىلىكتى قىتاي يەروگليفتەرىمەن جانە قىتاي تىلىندە ءhام يىرىلگەن ايداھار سۋرەتى بەدەرلەنىپتى; ءماتىن قىسقا ءارى ناقتى: “جارلىقتاردى ايعاقتايتىن حۋاندي ءمورى”. شىڭعىس حاننىڭ ءمورى اتالا تۇرسا دا، قىتاي–يۋان يمپەراتورلارىنىڭ ءرامىزى.
باسقاشا بولۋى مۇمكىن دە ەمەس. قۇبىلاي اۋەلدە ەكە موعۇل ۇلىسىنىڭ قاعانى اتانعانىمەن، كوپ زاماي-اق قىتاي پاتشاسىنا اينالدى. ىلە-شالا، وردالى جۇرتتا قاعان كوتەرىلگەن ارىق-بۇقامەن تاق تالاسىندا نەگىزىنەن قيساپسىز قىتاي اسكەرىنە ارقا سۇيەدى جانە بۇدان ارعى، ءوز حالقى – كوشپەندى قاۋىمعا قارسى اياۋسىز سوعىستاردا تۇرىك تەكتى تايپالاردى نەشە مىڭ جىلدىق اتا مەكەنى – ۇلى دالادان ءبىرجولا ىعىستىرىپ، ەجەلگى قونىستى قۋ مەديەنگە اينالدىرىپ، ءوزىنىڭ جاڭا وتانىنىڭ ءسان-سالتانات، كۇش-قۋاتىنا قىزمەت ەتتى. 1271 جىلى قىتاي مەملەكەتىندەگى جاڭا ديناستيا – يۋان اۋلەتىن جاريالاسا، 1279 جىلى شي-تسزۋن دەگەن پاتشالىق جاڭا ەسىم الىپ، حۋاندي مارتەبەسىمەن، شىن مانىسىندەگى قىتاي يمپەراتورىنا اينالدى. بيلەۋشى تاپ بۇرىنعىشا شىڭعىس حان ءناسىلى بولعانىمەن دە، ەندىگى جەردە مەملەكەت تە، ونىڭ ىشكى، سىرتقى سىپاتى، ماقسات-مۇراتى دا مۇلدە وزگەردى. ىرگەلەس دالالىق ايماقتىڭ ءوزى شەتتە قالىپ، قىتاي نەگىزدى جاڭا ءبىر پاتشالىق قالىپتاستى. سوعان وراي مەملەكەتتىك ءمور دە جاڭارعانىن كورەمىز. بالكىم، قۇبىلاي قىتايى مانساپ العان 1279 جىلى. بالكىم، ودان كەيىن، مۇراگەر يمپەراتورلاردىڭ ءبىرىنىڭ تۇسىندا. ەسكىلىكتى ءموردىڭ دابىلى عانا قالعان. ابىروي، مارتەبە جانە ءداستۇرلى جالعاستىق ءۇشىن. سوعان وراي جاڭا، يمپەريالىق تامعا-ءرامىز دە “شىڭعىس حاننىڭ ءمورى” اتانادى…
قۇبىلاي قاعاننىڭ بيلىگىن ءبىرجولا زاڭداستىرعان اۋەلگى ءمور-تامعاعا قايتىپ ورالايىق.
ناقتى، تاريحقا تۇسكەن دەرەگى – قۇبىلاي ارىق-بۇقادان الدى، ارىق-بۇقا – تۋعان اعاسى موڭكەدەن مۇرا قىلدى. ءبارى ءبىر-اق ءمور.
وسى، سوڭعى ءۇش ساتىعا ورتاق جالعاستىققا قاراعاندا، موڭكەنىڭ ءوز كەزىندە جاڭا ءمور جاساتۋى قيسىنعا كەلمەيدى. دەمەك، كۇيىك قاعاننان قالعان ءمور. ياعني، ۆاتيكان مۇراعاتىندا ساقتالعان نۇسقا.
ال بۇل ءمور… جاڭادان جاسالىپتى-مىس دەگەن دەرەكتى ايتتىق. كارپيني ءمور بەتىندەگى ءماتىندى جانە كەلتىرگەن. لاتىنشا تۇپنۇسقادان ا.مالەيننىڭ ورىسشا اۋدارماسى بويىنشا: «بوگ نا نەبە ي كۋيۋك حان ناد زەملەيۋ حرابروست بوجيا. پەچات يمپەراتورا ۆسەح ليۋدەي». قاز-قالپىندا قوتارساق، بىلاي بولار ەدى: “كوكتە قۇداي ءhام جەردە قۇدايدىڭ قاhارى كۇيىك حان. بارلىق ادامداردىڭ يمپەراتورىنىڭ ءمورى”. ناقتىلاي تۇسسەك: “كوكتەگى ءتاڭىرىنىڭ جەردەگى قۇدىرەتى كۇيىك حان. الەمدەگى ادامزات ءامىرىنىڭ ءمورى”. نەمەسە: “…بارشا جۇرت ءامىرىنىڭ ءمورى”.
كارپيني اتالمىش ءموردى ءوز كوزىممەن كوردىم دەيدى جانە ءمور بەتىندەگى جازۋ ءمانىسىن دە ءوز قۇلاعىمەن، وسى ءموردى جاساعان كوسمادان اۋىزبا-اۋىز ەستىگەن. ءبارى ءجون. جالعىز-اق كۇماندى جاعداي – كارپيني ءوز قولىمەن يننوكەنتي ءىۇ پاپاعا اكەلىپ تاپسىرعان جارلىق-ناما بەتىندەگى ءمور تاڭباسىندا… كۇيىكتىڭ اتى جوق. جانە تيەسىلى ءماتىننىڭ قۇرامى دا مۇلدە وزگەشە.
دەمەك، كوسمانىڭ بەدەرلەپ ويعانى – باسقا ءبىر ءمور. ەڭ ۇلكەن، ۇلىستىق، مەملەكەتتىك ەمەس، بالكىم، كۇندەلىكتى جۇمىستاعى. ال شەت جۇرتتارمەن، الىس ايماقپەن ديپلوماتيالىق قاتىناس ورايىندا قولدانىلعان ءمور ۇلگىسى – ريم پاپاسىنا جولدانعان ايگىلى جارلىق-ناما ارقىلى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتتى.
2
عىلىمدا شىڭعىس حان جانە وعان جالعاس داۋىرگە تيەسىلى، ىشكىلىكتى، ەكىنشى، ءۇشىنشى دارەجەدەگى بەلگى، نىسانداردىڭ الدەنەشە ۇلگىسى ماعلۇم.
سانامالاپ ايتايىق.
“التىن بارىس”. – ءسىرا، ەجەلگى ساقتىڭ “اڭ بەدەرى” كەيىپتەس، ايقاسا قارجىسقان قوس بارىستىڭ بەينەسى سالىنعان التىن نىسان. ەڭ ۇلكەن مارتەبەلى ۇلىقتار مەن ەلشىلەر ءۇشىن. بەتىندە يەسىنىڭ عۇزىرىن كۋالاندىرعان جازۋى بار. قىتاي دەرەكتەرى سول زاماندا “التىن بارىس” شىڭعىس حاننىڭ سەنىمدى سەرىگى، وكەتاي قاعان تۇسىنداعى ۇلىس-بەگى كەرەي شىڭقاي قاتارلى ونشاقتى كىسىگە عانا بەرىلدى دەپ جازادى.
“التىن تامعا”. “كۇمىس تامعا”. – كولەمى مەن ءبىتىمى “التىن بارىسپەن” بىردەي، ايتكەنمەن كەلەسى ساتىداعى مارتەبەنى ايعاقتايدى. ەكپەتىندە ەشقانداي سۋرەت جوق، تەك تيەسىلى جازۋ عانا. اۋەلدە ۇيعىر-تۇرىك بىتىگى، كەيىندە قىتاي يەروگليفتەرى قاباتتاسقان. بۇل التىن، كۇمىس بەلگىلەردىڭ ەكىنشى ءبىر اتاۋى – “جالپاق التىن ءمور”، “جالپاق كۇمىس ءمور”.
“التىن سۇڭقار”. – بۇل دا قۇرمەتتى نىسان; تيىسىنشە ءۇش دارەجەدە: التىن، كۇمىس جانە تەمىرتەك ءمور-تاڭبا.
“دوڭگەلەك تامعا”. – التىندى، كۇمىستى، ءhام اعاشتان ويىلعان.
جانە ىلاۋ، كولىك قاتىناسىنا قۇقىق كۋالىگى ەسەپتى “جاپىراق تامعا” – ارنايى بەلگى سوعىلعان ءبىر جاپىراق قاعاز.
ءمور، نىسانداردىڭ كەيىنگە بەيماعلۇم باسقا دا تۇرلەرى بولۋى عاجاپ ەمەس. (بۇل ارادا ءبىز قۇبىلاي داۋىرىنە دەيىنگى نىساندارعا عانا توقتالدىق.)
سونىمەن قاتار، يمپەريا ءبىرجولا ورنىعىپ، ۇلىس ىشىندەگى، اسىرەسە قالا تۇرعىندارى اراسىنداعى قاتىناس سىپاتى وزگەرە باستاعان كەزدە، جەكەلەگەن تۇلعا – كاسىپكەرلەر، ساۋداگەرلەر مەن مال-مۇلىك يەلەرى اراسىندا مەنشىكتى ءمور جاساتۋ ءىسى كەڭىنەن تاراعان. وسىنداي جەكەشە تاڭبا-ءموردىڭ وزىندىك ءۇش قالىبى قۇبىلاي قيراتقان قاراقورىم قازبالارىنان تابىلىپتى. بۇلاردىڭ بىرەۋى – سۇيەكتەن ويىلعان ەكەن. تابانى 3 تە 1 سم، بالداعى 3 سم، بەكىتىپ باساردا قولعا ۇستايتىن تۇسى جىڭىشكەرتىپ جونىلعان ءhام باۋ ىلەتىن دوڭگەلەك تەسىگى بار. ەندى بىرەۋى – اعاشتان كەرتىلگەن. تابانى 3,2 دە 2,1 سم، ال 2,7 سم بالداعى تۇعىر ۇستىندە جاتقان قابىلان كەيپىندە بەدەرلەنىپتى. بىزگە سۋرەتى مەن دەرەگى ماعلۇم وسى ەكى ءموردىڭ دە ەكپەتىندە شاعىن جازبا بار، البەتتە، ءمور يەلەرىنىڭ ەسىم-سويىن كۋالاندىرسا كەرەك.
مۇنداي تاڭبالاردىڭ جوعارىدان تومەنگە جەتىپ، جاپپاي قولدانىسقا ەنۋى – شىڭعىس حان جانە وعان جالعاس وكەتاي–كۇيىك–موڭكە زامانىندا ءراسىمدى ءمور ءhام ونى جاساۋ ءىسى ۇيرەنشىكتى جاعداي بولعانىن كورسەتەدى.
ىلكىدە اتالمىش، ايرىقشا ماڭىزدى، ۇلىستىق ءمانى بار بەلگى، نىسانداردىڭ ەڭ باستىلارى – “التىن بارىس” پەن “التىن لاشىن” قازىردە مۇلدە جوعالعان، ال كۇندەلىكتى “قاعاز جاپىراق” جايى ونسىز دا بەلگىلى. ايتكەنمەن، ەجەلگى تاڭبالى نىسان، بەدەرلى ءمور ۇلگىلەرى مۇلدە جويىلىپ كەتپەپتى. ارقيلى جاعدايدا، كوبىنە كەزدەيسوقتان تابىلعان بەلگى، تاڭبالاردىڭ قالىپتى نۇسقاسى الەمنىڭ ءار تارابىنداعى مۋزەيلەردە ساقتالىپ تۇر. البەتتە، جيىن سانى ونعا تولمايدى. كوپشىلىگى ايىرىق كەزەڭ – موڭكە حاننان سوڭعى زامانعا تيەسىلى. ءبىز اۋەلگى، ەسكى ءرامىز ۇلگىلەرىنە توقتالايىق.
ءبىرىنشى. “شىڭعىس حاننىڭ جارلىعى” اتالاتىن، پايزا كەيىپتى، ۇستىڭگى جاعىندا ىلگەك تەسىگى بار، بۇرىشتارى دوعال، ۇزىنشاق نىسان. زاتى جەز. سۋرەت-بەدەرسىز. التىن جالاتىلعان قىسقاشا ءماتىن قيدان جانە قىتاي تىلدەرىندە. شىڭعىس حان العاش رەت شۇرجەنگە اتتانعان بۇلاعاي زاماندا، 1211, 1212 جىلدار شاماسى، ەلۇي ليۋكە تۋىن كوتەرگەن، كەلتە عۇمىرلى كىشى قيدان ۇلىسىنا جىبەرىلگەن ەلشىلەر ءۇشىن جاسالىپتى. بۇگىندە جاپونيا، كيوتو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مۋزەيىندە تۇرعان كورىنەدى.
ەكىنشى. “بيلىكتى حانشانىڭ ءمورى”. شىڭعىس حاننىڭ سۇيىكتى قىزدارىنىڭ ءبىرى، اق تاتار وڭعىت تايپاسىنىڭ امىرىنە ۇزاتىلعان الاعاي-بيكەنىڭ عۇزىرلى تامعاسى. سارى جەزدەن جاسالعان، تورتكىل، اۋماعى 10 دا 10 سم. قاق ورتاسىندا وشۋگە اينالعان ەكى قارىپ، ۇيعىر-تۇرىك جازۋىمەن، ىشكى موڭعول وقىمىستىسى يا.يرينچين: “حاس-بۇۋ” – “قاس-تامعا” دەپ شامالايدى; ال جيەكتەي، ءتورت جاقتان كومكەرىلگەن ەسكىلىكتى ون ءتورت يەروگليف ءماتىندى قىتاي عالىمى دين شيۋۆەي جۋن: “ەل باسقارعان ءhام داريانىڭ تەرىستىك بەتىندە جارلىق قىلۋعا وكىلەتتى حانشانىڭ ءمورى”، – دەپ وقىپتى. بۇل ارادا ءمور يەسىنىڭ ەسىمى اتالماسا دا، ەشقانداي كۇمان جوق – الاعاي-بيكە. شىڭعىس حانىڭ تۋعان قىزى رەتىندە، كەلگەن جەرىندە بيلىگى زور، ءوزىنىڭ كۇيەۋى، وڭعىت ءامىرى جينگۋي ەكە ۇلىستىڭ قالىڭ قولى قۇرامىندا سارتاۋىل جورىعىنا اتتانىپ كەتكەندە تەك اتاۋلى تايپا عانا ەمەس، گوبيدىڭ تۇستىگى، ەجەلگى تۇرىكتەر جاسىل-داريا اتاعان سارى-وزەن حۋاڭحەنىڭ سىرتىنداعى، ۇلى قورعانمەن شەكتەس بارلىق ايماقتىڭ وكىمىن جەكە-دارا ۇستاعان; بۇل كەزدە تەرىستىك قىتاي شەگىندەگى ۇلىس-بەگى بولعان اتاقتى مۇقالى-نويانىڭ ءوزى قاجەتتى ىستە ساۋلەتتى حانشامەن اقىلداسىپ وتىرادى ەكەن. كەيىندە، جەسىر قالعاننان سوڭ دا عۇزىرىنان ايرىلماعان. كوپ ۇزاماي، امەنگەرلىك جونىمەن، قازا تاپقان وڭعىت ءامىرىنىڭ ىنىسىنە تيگەن الاعاي-بيكە وكەتاي قاعاننىڭ تۇسىندا دا، تيەسىلى ايماق قانا ەمەس، بۇكىل ەكە ۇلىستا ۇلكەن قۇرمەتتە بولىپتى. ال اتالمىش ءمور 1207 – 1219 جىلدار ارالىعىندا جاسالعان دەپ ەسەپتەلەدى، ياعني شىڭعىس حان تاريحىنا قاتىستى ەڭ كونە ءارى ءماندى مۇرالاردىڭ ءبىرى. ءمور نۇسقاسى ىشكى موڭعوليا استاناسى حۋحو-حوتو قالاسىنداعى ۇلتتىق مۋزەيدە تۇر.
وسى، عۇزىرى جوعارى ەكى ءموردىڭ دە سارى جەزدەن جاسالۋىنا قاراعاندا،تاريحي جازبا دەرەكتەردە ۇشىراساتىن “التىن” انىقتاماسى – ءموردىڭ زاتتىق ءبىتىمىن ەمەس، دارەجەلىك دەڭگەيىن بەلگىلەسە كەرەك. بالكىم، اۋەلدە سىرتىنان التىن شاپتىرىلعان، كەيىندە ءتۇسىپ قالعان. ءسىرا، “التىن” اتاۋلى ءموردىڭ ەشقايسىسى دا تازا التىن بولماعان. التىننىڭ قىمباتتىعىنان ەمەس. مەملەكەتتىك، ەڭ ۇلۇع ءمور ادەمى، سىرلى دەسەك تە، تابيعي قاس (ياشما، الدە نەفريت) تاسىنان ويىلعاندا، ودان كەيىنگى مورلەر جاسالاتىن قالىپتىڭ ارتىق باعامى ىڭعايسىز. (“جولبارىس» جانە “لاشىن” شىنىندا دا التىن بولۋى مۇمكىن، پايزالاردىڭ ءجونى باسقا.)
ءۇشىنشى. “جايعاستىرۋشى جارلىقتى ەلشىنىڭ ءمورى”. تورتكىل، 10 دا 10 سم شاماسىندا. زاتى قولا. ەكى قاپتالىندا قىتاي يەروگليفتەرى، ورتالىقتا ەكى جول ۇيعىر-تۇرىك بىتىگى.شىڭعىس حان زامانىندا وڭعىتتار قونىستانعان وڭىردە، ەجەلگى قالا ورنىنان كەزدەيسوق تابىلعان ءموردى ارنايى زەرتتەگەن سايشيال، ەكى ءتىل، ەكى ءتۇرلى قارىپتەر سىپاتىنا وراي، بۇل – 1207–1211 جىلدار ىشىندە جاسالعان ءرامىز دەپ تۇيىندەگەن. “جارلىقتى ەلشى” اتاۋى – تىكەلەي حان امىرىمەن تاعايىندالعان مارتەبەلى اتاق، ال “جايعاستىرۋشى” – ايرىقشا مىندەت بەلگىسى كورىنەدى. ءمور يەسى شۇرجەنگە قارسى ۇلكەن جورىق قارساڭىندا شەكارالاس وڭعىت تايپاسىنا كەلگەن ارنايى وكىل بولۋعا ءتيىس. قايتكەندە دە، ءموردىڭ شىڭعىس حان تۇسىندا قالىپتانۋى انىق. وكىنىشكە قاراي، سايشيال ۇيعىر بىتىگىنىڭ ءتىلى تۋرالى ماعلۇمات بەرمەگەن، البەتتە، وڭعىت – تۇرىك تايپاسى، ال ءمور ءماتىنى… موڭعول تىلىندە بولسا، سايشيال وعان ايرىقشا نازار اۋدارار ەدى.
بۇدان سوڭعى زامان – التىن وردانىڭ اۋەلگى كەزەڭى مەن قۇبىلاي داۋىرىنە قاتىستى، ءتۇپ نۇسقاسىندا ساقتالىپ قالعان تاعى بىرنەشە نىسان بار، تاقىرىبىمىزدان تىس بولعاندىقتان، باجايلاپ توقتالۋدى قاجەت كورمەدىك. بۇل كەزدە سىرتقى قاتىناس قانا ەمەس، ىشكى شارۋالاردا دا ءمور-تامعالاردى قولدانۋ ادەپكى جاعدايعا اينالعان بولاتىن.
كەيىنگى جوشى ۇلىسى التىن وردا مەن وعان جالعاس ۇلىستار تۇسىنداعى حان جارلىقتارى مەن جولداما بىتىكتەرىن، سوعان سايكەس رامىزدەردى تۇبەگەيلى زەرتتەگەن بۇگىنگى تاتار عالىمى ميرقاسىم ۋسمانوۆ تورتكىل (كۆادرات) ءبىتىمدى ءمور – ەڭ جوعارعى وكىم بەلگىسى دەپ كورسەتكەن. وسى تۇرعىدان العاندا، ءبىز اتاپ وتكەن «بيلىكتى حانشا” مەن “جارلىقتى ەلشى” – جوعارى مارتەبەلى عانا ەمەس، شىن مانىسىندەگى عۇزىرلى ءمور-تامعالار بولىپ شىعادى. ال ىلكىدە اتالعان ”بارىس” پەن “سۇڭقار” جانە، تارىزىنە قاراعاندا، “التىن تامعا” قاتارلى “شىڭعىس حاننىڭ جارلىعى” – اتاۋلى ءرامىز ەمەس، پايزا – وكىلەتتى كۋالىك قانا. قانداي دا ءبىر قۇجاتتى بەكىتىپ، قاعازعا باسىلعانى تۋراسىندا دەرەك جوق.
التىن وردا حاندارىنىڭ ءhام ەلحان ۇلىسىنىڭ مەملەكەتتىك ءمور ۇلگىلەرى تۇگەلدەي تورتكىل ءبىتىمدى. البەتتە، بۇل كەزدە يراندا دا، ءداشتى-قىپشاقتا دا مۇسىلمان ءدىنى كەڭىنەن ءورىس العان. سوعان وراي ءمور بەتىندەگى “لەگەندا” – ءماتىن سىپاتى دا باسقاشا. ماسەلەن، توقتامىس حاننىڭ تاريحتىڭ 795, ءرادجاپ ايىنىڭ 8-جاڭاسى، بىزشە ءميلادي 1393 جىلى 20 ماي كۇنى پولون–ليتۆان كورولى ياگايلوعا جولداعان جارلىق-بىتىگىنە باسىلعان ءمور. اۋدانى – 12 دە 12 سم. تاڭبانى ءتورت تارابىنان جيەكتەي كومكەرگەن جازۋ ارابشا، ءداستۇرلى كاليما: “بيسميللياh ير-راحمان ير-راحيم. ءلا ءيلاhا ءيلا اللا، مۋحامماد راسۋل اللا”. قاق ورتادا، ءمور يەسىنىڭ تورتكىلدەي قورشالعان ەسىم-دارەجەسى: “اس-سۋلتان ءال-عادىل توقتامىش”.
وسى، م.وبولەنسكي ايعاقتاپ، ي.بەرەزين تالداپ، شوقان دايەكتەپ زەرتتەگەن ايگىلى ەسكەرتكىش بەتىندەگى “التىن نىشان” – توقتامىس حاننىڭ عۇزىرلى، ەڭ ۇلكەن ءمورى. تالايسىز التىن وردا امىرشىسىنە تيەسىلى ءموردىڭ بۇدان باسقا دا ءتۇرى بار ەكەن. ءبىتىمى دە، تاڭباسى مەن ءماتىنى دە ءسال باسقاشاراق. ماسەلەن، ءدال سول جىلى، ىشكىلىك ءبىر قۇجاتتا تاڭبالانعان ءمور اۋدانى 6 دا 6 سم مولشەرىندە عانا.
ال ىلكى زامانداعى يراندا ەلحاندار ءمورىنىڭ مارتەبەلى بەس ءتۇرى بولعان. ءراشيد-ءاد-دين اتاپ، تاراتىپ جازادى. ءبىرىنشى – “ۇلكەن قاس-تامعا”، ەكىنشى – “كىشى قاس-تامعا”، ءۇشىنشى – “ۇلكەن التىن-تامعا”، ءتورتىنشى – “ەرەكشە التىن-تامعا” جانە بەسىنشى – “كىشى التىن-تامعا”. ارقايسىسى ءمان-ماڭىزىنا قاراي، ارقيلى جاعدايدا قولدانىلعان. كەرەك دەسەڭىز، “قارا تامعا” اتالاتىن التىنشى دارەجەلى ءرامىز تاعى بار، باعىنىشتى ۇلىقتارعا ارنالعان اتاۋلى جارلىقتاردىڭ سىرتقى بەتىنە قويىلاتىن، پاتشالىق ەمەس، قىزمەتتىك، كۋالىك ءمور. بۇل التى ءتۇرلى، ءبىتىمى تورتكىل، بىراق اۋدانى ارقيلى ءمور-تامعالاردىڭ كوپشىلىگى ءبىزدىڭ زامانعا جەتكەن تاريحي قۇجاتتار بەتىندە ساقتالىپ قالىپتى.
ەندى بەكىتىپ، بەكەمدەپ ايتا الامىز:
باياعى كارپيني كورگەن، كوسما جاسادى دەيتىن ءمور – كۋالىك پايزا، نەمەسە، شىنىندا دا تاڭباعا تۇسەتىن، بىراق ەكىنشى، ءۇشىنشى دارەجەدەگى ادەپكى ءمور بولىپ شىعادى.
3
وتكەن ءسوزىمىزدى قايىرا پىسىقتايىق.
قالاي تارتساق تا، كارپينيدىڭ ايتقانى – باسقا ءبىر ءمور ەكەن.
يمپەريالىق، ەڭ ۇلكەن دارەجەلى ءمور-تامعا – ۆاتيكان ارحيۆىندە ساقتالعان ءراسىم. البەتتە، سول ءبىر تۇستا تاق يەسى كۇيىكتىڭ قولىندا بولعان. 1246 جىل.
ەندى جيىرما جىل ىلگەرى اتتاپ تۇسەيىك.
ازامات سوعىسىندا جەڭىسكە جەتكەن قۇبىلاي مەملەكەتتىك ءموردى اۋەلگى استانا قاراقورىمدا وتىرعان ارىق-بۇقادان، ارنايى تالاپ قويىپ، تارتىپ الدى. ءسويتىپ، تولىق عۇزىرلى، بار جاعىنان زاڭدى قاعانعا اينالدى.
ارىق-بۇقاعا ءمور قۇبىلاي ەكەۋىنىڭ بىرگە تۋعان، ورتاق اعاسى موڭكە قاعاننان قالعان. موڭكە – نەمەرە باۋىر كۇيىكتەن سوڭ يەلەنگەن. جاڭاعى، ريم پاپاسىنا جولدانعان بىتىك بەتىندەگى، كەيىنگىلەر تىكەلەي كۇيىك قاعاننىڭ وزىنە تەلىگەن ءمور. ناق سول ەكەنى ەشقانداي داۋسىز. ەل بۇلىنگەن جوق، قونىس اۋعان جوق. ۇلىس بيلىگىندەگى اۋىس-كۇيىس، وسى ورايداعى ازدى-كوپتى تايتالاسقا قاراماستان، بار باقىت باستا تۇرعان، بايىرقالى زامان. مەملەكەتتىك ءمور دە ءوز ورنىندا. سوڭعى ءۇش قاعاننان ءوتىپ، تورتىنشىگە جەتكەن. اۋىسپاعان، وزگەرمەگەن. ال كۇيىك – جاڭا پاتشالىقتىڭ باسى ەمەس، جاڭا اۋلەتتى نەگىزدەۋشى ەمەس. سويتە تۇرا، قولىنداعى ءمورى كەيىنگىگە اينىماس، اينالماس مۇرا بولىپ جاتسا، ورتا جولداعى ءوزىنىڭ دە مەملەكەتتىك باس تامعانى جاڭادان جاساتىپ الۋى – اقىلعا سىيمايدى. كۇيىك – وزىنەن بۇرىنعى قاعان، تۋعان اكەسى وكەتايدان مۇرا قىلعان. ال وكەتاي قۇدىرەتتى شىڭعىس حاننىڭ مۇباراك ءمورىن تارىك ەتۋى مۇمكىن ەمەس. جاڭا ءمور جاسالدى دەگەن دەرەك جوق. امالسىزدان ەمەس، ءداستۇر جالعاستىعىمەن، ەلبىرەي تولقىنىپ، سايىپقىران اكەسى شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ ءمورىن قابىل الادى.
ءمور-تامعانىڭ شىڭعىس حان تۇسىندا، وندا دا كەيىن ەمەس، ەكە ۇلىس جاڭا كوتەرىلىپ، تۋ تىككەن العاشقى ءبىر جىلدا جاسالعاانىنا تاعى ءبىر ناقتى ايعاق – ونداعى “دالاي-حان” اتاۋى. دالاي-حان – ۇلى قاعاناتتار زامانىنان سوڭ، ءحى–حىى عاسىرلاردا قيدان وكتەمدىگىنە قارسى تاباندى كۇرەسكەن كەرەي، نايمان، مەركىت جانە باسقا دا دالالىق رۋ-تايپالاردى بىرىكتىرگەن، تاريحتا شارتتى تۇردە “تسزۋبۋ” وداعى اتالاتىن جاڭا ۇلىس پاتشالارىنىڭ اتاعى. ءجۇز جىلدان سوڭ قايتا كوتەرىلگەن جاڭا قاعانات ەكە ۇلىستىڭ ءامىرشىسى تەمۋجىن تولعانىس، تالقىدان سوڭ شىڭعىس حان – شىڭ-قۇز حان اتانسا، اۋەلدە بۇل – ەسىم ەمەس، تيتۋل بولاتىن. دالاي-حان – تەڭىز-حانىڭ ورنىن باسقان، شىڭداردىڭ شىڭى، قۇزداردىڭ قۇزى، حانداردىڭ حانى. تەرەڭنەن – بيىككە تارتادى. ال “دالاي-حان” اتاۋى تەك ءمور بەتىندە عانا قالىپتى، شىڭعىس حان جانە ونىڭ يمپەرياسىنا قاتىستى بۇرىنعى-سوڭعى ادەبيەتتە مۇلدە ۇشىراسپايدى. ەسەبى، اتالمىش ءمور تەمۋجىن – شىڭعىس ەسىمىن ءبىرجولا يەلەنىپ، ەكە ۇلىستىڭ حانى بولىپ جاريالانعان 1206 جىلعى قۇرىلتايدان بۇرىن، كەرەي، نايمان ۇلىستارىن تۇبەگەيلى تالقانداپ، شىن مانىسىندە ۇلى دالانىڭ بىردەن ءبىر امىرشىسىنە اينالعان 1203–1204 جىلدار شاماسىندا قالىپتاندى دەپ سانار ەدىك. كوپ ۇزاماي-اق، بايىرعى «دالاي-حان” اتاعىن “شىڭعىس-حان” اتاۋى ىعىستىرىپ شىعارادى جانە مانساپ-دارەجەدەن ناقتى ەسىمگە اينالادى. ال مەملەكەتتىك مۇباراك ءمور ءوز ورنى، اۋەلگى تاڭباسىندا قالعان. قالىبى دا، ءماتىنى دە وزگەرمەستەن.
ءحىح–حح عاسىرلار شەگىندە جاساعان اتاقتى قىتاي تاريحشىسى تۋ تسزي ناقتىلاپ جازعان. شىڭعىس حاننىڭ ءمورى وكەتاي قاعانعا تاپسىرىلدى، دەيدى. بۇل ەكى ارالىقتاعى ازعانا ۋاقىتتا ءمور – ۇيىمداستىرۋشى، رەتتەۋشى ەسەبىندە بيلىك باسىندا وتىرعان تولەنىڭ عۇزىرىندا بولىپتى. قولىندا شىڭعىس حاننىڭ ءمورى تۇرعاندىقتان، كوپ جۇرت تولەنى قاعان تانىدى، تيەسىلى قۇرمەت جاسادى، بىراق اكە وسيەتى بويىنشا، بيلىك زاڭدى تۇردە وكەتايعا ءوتتى دەپ ايتقان.
مەملەكەتتىك ءمور-تامعانىڭ بۇدان سوڭعى ساپارىن سىزىپ كورسەتتىك. وكەتايدان – كۇيىككە، كۇيىكتەن – موڭكەگە، موڭكەدەن – ارىق-بۇقاعا، ودان سوڭ، ەڭ اقىرىندا، باقىت تايعان قاراقورىمنان ەرىكسىز شىعىپ، قالىڭ قىتاي ورتاسى – پەكينگە، قۇبىلاي قاعاننىڭ قولىنا كوشىپتى. مورمەن بىرگە ۇلى يمپەريانىڭ قۇت-بەرەكەسى قوسا كەتتى. ازدى-كوپتى زامان وتكەندە مۇباراك ءموردىڭ زاتى جويىلىپ، اتى عانا قالعان ەكەن. ارىدا تالايسىز توعان-تەمىر قالىڭ جاۋدان الىپ قاشقان، بەرىدە شىڭعىس حان اۋلەتىنەن ۇلى دالادا قالعان ەڭ سوڭعى ءامىرشى ليگدەننەن كەيىن، اباحاي – تسين ديناستياسىن نەگىزدەگەن بوعدىحان-حۋاندي تاي-تسزۋن مۇرا قىلعان، ەجەلگى يۋان پاتشالارىنىڭ جاڭادان جاسالعان ءرامىزىنىڭ ءوزى “شىڭعىس حاننىڭ ءمورى” اتانىپتى. ۇلى قاعان ەسىمىنە قاتىستى بەدەرلى بەلگىنىڭ قۇدىرەت-كۇشىن وسىدان اڭداڭىز.
قايتكەندە دە، عىلىمعا بەلگىلى، ءبىز باعامداپ وتىرعان، ۆاتيكان ءارحيۆى ارقىلى ناقتى تاڭباسى ساقتالىپ جەتكەن وزگەشە ءرامىز – شىڭعىس حاننىڭ ءوزى نۇسقاپ، قالىپتاعان، ءوز قولىمەن ۇستاعان باسىرە ءمورى ەكەن.
جەر-الەمدى تىتىرەنتكەن شىڭعىس حاننىڭ ءمورى!
4
ەكە ۇلىستىڭ قاعانى كۇيىكتىڭ اتىنان ريم پاپاسى يننوكەنتي ءىV-گە جولدانعان جارلىق-بىتىكتىڭ بەتىنە ەكى قايتارا باسىلعان مەملەكەتتىك ءموردىڭ تاڭباسى قىزىل دەدىك. ايگىلى “ال تامعا”. ياعني، ەڭ ۇلكەن دارەجە. (كەيىندە، التىن وردادا “التىن نىشان” مەن “كوك تامعا” بيىگىرەك تۇرعان سياقتى، بىراق بۇل – سوڭىنان.) باتىستاعى بۇكىل حريستيان الەمىنىڭ كوسەمى سانالاتىن پاپا – جات جۇرتتىق دوكەي امىرشىگە ارنالعان قۇجاتتا باسقاشا بولۋى مۇمكىن دە ەمەس. البەتتە، جولداما اۋەزى وكتەم، بىراق ديپلوماتيالىق، قالىپتى رەسمي ءداستۇر بار، ءارى «ال تامعا” – ەڭ اۋەلى قاعانىڭ ءوزىنىڭ مارتەبەسى. (ايتقانداي-اق، ەلحان ارعۇننىڭ (1284–1291) فرانتسۋز كورولى كوركەم فيليپكە ارناعان حات-ناماسىنا باسىلعان كەيىپتەس ءمور دە “ال-تامعالى”، جانە ەكى جەردەن سوعىلعان.)
ءموردىڭ ءبىتىمى – تورتكىل (كۆادرات), اۋدانى 15,5 تە 15,5 سم. ايقىنداۋىش ءراسىم، بەلگىسى جوق. بىرىڭعاي، تولىمدى سىزىلعان ۇيعىر-تۇرىك جازۋى. ۇيلەس التى قاتار، جيىنى ون بەس سوزدەن قۇرالعان.
پەلليو قالىپتاعان نۇسقاسى:
ai”ga – irgün-dür kürbäsü – büsirätüdüi ayutug il bolgol – ulus-un dalai-in – qanu jarlg“Möngke tngri-yin – kücün-dür yeke mong
كيريلل-ورىس جازۋى بويىنشا ترانسكريپتسياسى:
“مونگكە تانگرين كۇچۇن-ءدۇر، يەكە مونگعول ۋلۋسۋن دالاين حانۋ جارلع يل بولعا يرگۇن-ءدۇر كۇرباسۇ بۇسيراتۇگۇي ايۋتۋعاي”.
دىبىستالۋ ورايىمەن ناقتىلاي تۇسسەك:
“موڭكە ءتاڭرين كۇچۇن-ءدۇر، يەكە موڭعول ۇلۇسۇن دالايىن حانى جارلىق. ەل بولعا ەرگۇن-ءدۇر، كۇرباسۇ بۇسۇراتۋگاي ايۋتۋعاي”.
پەلليونىڭ وقۋى جانە ءتارجىماسى بويىنشا ن.شاستينا اۋدارماسى، ورىس تىلىندە:
“سيلويۋ ۆەچنوگو نەبا نارودا ۆەليكيح مونگولوۆ دالاي-حانا پريكاز. ەسلي ون پريبۋدەت ك پوكوريۆشەمۋسيا نارودۋ، تو پۋست وني پوچيتايۋت ەگو ي پۋست وني بوياتسيا”.
سايشيال اۋدارماسى، ءوز كەزەگىندە ىشكى-موڭعول تىلىنەن ورىسشا نۇسقالانعان (ن.وچيروۆ) كەيپى بويىنشا:
“پود سيلويۋ ۆەچنوگو نەبا، ەسلي دويدەت دو سلۋحا گراجدان ۆىسوچايشي ۋكاز ۆەليكوگو دالاي حانا بولشوگو مونگولسكوگو گوسۋدارستۆا، بلاگوگوۆەينو پوچيتاي ي بويسيا”. ەكىنشى ءبىر تۇستا سايشيال نۇسقاسى ءسال باسقاشاراق اۋدارىلىپتى: “ەسلي پود سيلويۋ ۆەچنوگو نەبا پوۆەلەنيە دالاي-حانا ۆەليكوي مونگولي ياسنو دويدەت دو گراجدان، بلاگوگوۆەي ي بويسيا”.
ب.بازاروۆانىڭ اۋدارماسى; الدىمەن سوزبە-ءسوز قالىبى:
“ۆەچنوگو نەبا ۆو ۆلاستي ۆەليكوگو مونگولسكوگو گوسۋدارستۆا موريا حانا پوۆەلەنيە. نارۋشايۋششەگو سوگلاسيە كوگدا دويدەت دو نارودا، تو پۋست ون ۆنەملەت ەمۋ ي بويتسيا”. ماعنالىق جانە ستيلدىك تۇرعىدا وڭدالعان نۇسقادا: “پرەبىۆايۋششەگو پود سەنيۋ ۆلاستي ۆەچنوگو نەبا پوۆەلەنيە حانا موريا ۆەليكوگو مونگولسكوگو گوسۋدارستۆا. كاك تولكو ونو دويدەت دو نارودوۆ، نارۋشايۋششيح سوگلاسيە، ۋجە ۋستانوۆلەننوە مەجدۋ ناشيمي نارودامي، تو پۋست وني ۆنەمليۋت ەمۋ ي ۋبوياتسيا”.
بارلىق ءتارجىما، كەي ءبىر تۇستاعى ماعنالىق ايىرىمعا قاراماستان، پەلليونىڭ ترانسكريپتسياسى مەن اۋدارماسى نەگىزىندە قۇرىلعانىن كورەمىز.
ءمور ءماتىنى قاي تىلدە جازىلعان؟ بۇگىنگى موڭعول رەسپۋبليكاسىنىڭ وقىمىستى ماماندارى موڭعول تىلىندە دەپ ەسەپتەيدى. موڭعوليالىق قازاق عالىمى ن.بازىلحان دا وسى تۇجىرىمدى قابىلداپتى. ال ىشكى موڭعولدا جاساعان، شىڭعىس حان تاريحى تۋراسىندا تولىمدى، ۇلكەن ەڭبەك قالدىرعان سايشيال ءمور ءماتىنى تۇرىك تىلىندە دەپ، جاناما تۇردە مويىنداعان. باسقاشا بولۋى مۇمكىن دە ەمەس. اتاقتى جارلىق-حات جانە ونىڭ بەتىنە ەكى جەردە باسىلعان تامعا ءجونىن باجايلاپ زەرتتەگەن فرانتسۋز عالىمى پول پەلليو اۋەلدەن-اق ءمور ءماتىنى تۇرىك (البەتتە، ەجەلگى تۇرىك) تىلىندە جازىلعان دەپ اتاپ كورسەتەدى. بۇل ناقتى بايلامعا ورىستا دا، باتىستا دا ەشكىم ەشقانداي داۋ ايتپاعان، ءبارى دە ماقۇل كورەدى. دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن، زايىر، ايقىن ماسەلە.
ەندى پەلليو اۋدارماسىنا قاتىستى بىرەر ەسكەرتپە. اۋەلى “موڭعول” اتاۋى تۋراسىندا. ءبىزدىڭ بايقاۋىمىزشا، ءمور ماتىنىندە بۇل ءسوز ءدال وسى قالپىندا ۇشىراسپايدى. ەتنونيمنىڭ دىبىستىق كورىنىسىن ايقىندايتىن “نگع” – ياعني “ڭع” فونەماسى جوق. “موڭكە” – “نگك”، ء“تاڭىرى” – “نگ”، ال سوعان وراي، “موڭعول” دەپ وقىلعان تاڭبا – “مونگعول” بولۋعا ءتيىس ەدى. وسى ءسوزدى پەلليونىڭ جۇيەسىمەن الىپتەسەك، “مونگول”، نەمەسە “مونعول” بولىپ شىعادى، ال بۇل – كونە تۇرىك، ەسكى موڭعول تىلدەرىنىڭ دىبىستىق زاڭىنا قايشى، بۇگىنگى موڭعولدىڭ ءوزى ولاي ايتپايدى، “مۇڭعۇل” دەيدى، جانە ارىداعى، ءتىپتى، كۇنى كەشەگى ۇيعىر-بىتىك، موڭعول ءتىلدى جازبالاردا «نگ” – “ڭ” فونەماسىنىڭ ماناعى ءمور بەتىندەگى “موڭكە”، ء“تاڭىرى”، كەيىندەگى “شىڭعىس” اتاۋلارىنداعى دەربەس، قۇراما قارىبى سول قالپىندا قولدانىلعان. ەگەر پەلليو ءمور بەتىندەگى ەتنونيم قارىپتەرىن اۋەلدە «م-و-ن-گ-و-ل”، نەمەسە “م-و-ن-ع-و-ل” دەپ اجىراتقان بولسا، وندا تەك قانا “موڭول” دەپ وقۋ كەرەك بولادى.ۇيعىر-بىتىكتە ۇيلەس دىبىستaردىڭ بىردەي تاڭبالاناتىنىن ەسكەرسەك، “مۇڭۇل”، “موڭۇل» دەپ تە وقۋعا بولادى. قايتكەندە دە جازبادا جوق، مۇرىندىق «ڭ” دىبىسىن شىعارۋ ءۇشىن ويشا تاعى ءبىر تاڭبا – «گ-ع” ol” – “موڭعول” دەپ وقۋ ەشبىر قيسىنعاgقارىپتەرىن قوسارلاپ، “موng كەلمەيدى.
ءمور تاڭباسىنداعى ءدال وسى ءبىر، ءتۇيىندى ءسوزدىڭ بەدەر-سىزباسى تىم ايقىن ەمەس. قاتەلەسىپ بارىپ، قايتا جونىعانداي اسەر قالدىرادى. ويتكەنى، باستاپقى، “م” قارىبىنىڭ ءبىر ىلمەگى كەمىس، نەمەسە، جالعاس “و” ءوز ورنىنان وزىپ تۇسكەندەي. سوندىقتان تيەسىلى تاڭبانى «موعول” (“مۇعۇل”، موعۇل”) دەپ تە وقۋعا مۇمكىن. جالپى، «موعول” (“موعۇل”) مەن “موڭعولدى” شاتىستىرۋ ەۋروپا عىلىمىندا تىم ارىدان باستالعان، بۇگىندە مۇلدە ورنىققان جاعداي دەسەك، ءدال وسى ارادا اتاۋدىڭ ناقتى دىبىستالۋىنان ايتارلىقتاي ەشتەڭە وزگەرمەسە كەرەك. ەڭ باستىسى – ءماتىننىڭ كونە تۇرىك تىلىندە جازىلۋى.
ايتپاقشى، ب.بازاروۆا اۋدارماسىندا پەلليو ۇرىنباعان اسا دورەكى ءبىر قاتە بار: “بولعا” – “بولعان” ءسوزى “بۇلعاق”، ياعني “بۇلىك” ماعناسىندا كورىنەدى، ناتيجەسىندە جارلىقتىڭ سوڭعى، ايقىنداۋىش بولىگى امبە حالىققا ەمەس، تەك قانا باسبۇزار جۇرتقا ارنالعانداي ۇعىم بەرەدى. مۇنداي ەكىۇشتىلىق پەلليو اۋدارماسىنان دا ايقىن اڭدالىپ تۇر: جارلىق ءوز حالقىنىڭ بولمىس-تىرشىلىگىنەن تىسقارى، تەك قانا جات جۇرت ءۇشىن جاسالعانداي.
سونىمەن، ەجەلگى تۇرىك ءماتىنىن قازىرگى قازاق-تۇرىك تىلىنە ىڭعايلايىق.
ءمور ءماتىنىنىڭ اۋەلگى، ايعاقتاما تۇجىرىمى:
“موڭكە ءتاڭرين كۇچۇن-ءدۇر يەكە موعۇل ۇلۇسۇن دالايى-حانۇ جارلىق…”
توعىز ءسوزدىڭ جەتەۋى – بۇگىنگى قازاق تىلىندە شامالى عانا فونەتيكالىق وزگەشەلىكپەن، سول قالپىندا ساقتالعان، ال سەگىزىنشى ءسوز – “ەكە” – قازىر ۇلىقتاۋشى جۇرناق ەسەبىندە; ال سىرت قالعان جالعىز ءسوز – “دالاي” (نەمەسە “تالاي”) – ياعني تەلەگەي (تەڭىز) – بۇگىندە ەسكىرگەنىمەن، ەجەلگى تۇرىك تىلىندە كەڭىنەن قولدانىلعان، بۇل ءسوزدى وعىز-حان تۋرالى اڭىزدان ۇشىراتامىز جانە كونە تۇرىك ءتىلىنىڭ “سوزدىكتەرىندە” تىركەلگەن. ال «ۇلىس” – ن.شاستينا ۇعىمىنداعى “نارود” – حالىق ەمەس، ۇيىمداسقان قۇرىلىم، مەملەكەت. ءبىز ارنايى توقتالماعان “-ءدۇر” – بەكەمدەۋشى جۇرناق، ەسكىلىكتى قازاق ەپوسىندا، التىن وردا زامانىنداعى جازبا ەسكەرتكىشتەردە كەڭىنەن قولدانىلادى، قازىر دە قاتاردان شىقپاعان.
ءماتىننىڭ ەكىنشى بولىگى، ايقىنداما ءتۇيىن:
“ەل بولعا ەرگۇن-ءدۇر، كورباسۇ بۇسراتۇگۇي ايۋدۋعاي”.
بۇل ارادا ءسال كۇردەلىرەك; العاشقى ەكى ءسوز – الىگە سول قالپىندا، “ەرگۇن” – “ەرگەن” – ادام، حالىق، جۇرت، «كورباسۇ” – “كورىڭدەر”، ال سوڭعى ەكى ءسوز وسى كۇيىندە قولدانىستا جوق، ارحايزمگە اينالعان، بىراق بۇلار دا كونە تۇرىك نەگىزدى لەكسيكا قۇرامىندا.
سونىمەن، ءبىرتۇتاس ءمور ءماتىنى:
“موڭكە ءتاڭرين كۇچۇن-ءدۇر يەكە موعۇل ۇلۇسۇن دالايى-حانى جارلىق. ەل بولعا ەرگۇن-ءدۇر، كورباسۇ بۇسراتۇگۇي ايۋدۋعاي».
ەندى، سالىستىرما ناقتىلىق ءۇشىن، اۋەلگى اۋدارمالار، كەيىنگى دايەكتەمەلەر نەگىزىندە، قايتادان ورىسشا قالىپتايىق:
“سيلويۋ ۆەچنوگو نەبا دەرجاۆى ۆەليكيح موگۋلوۆ ۆسەموگۋششەگو حانا پريكاز. ۋزرەۆشي ەگو پودداننىي نارود، پوچيتايتە ناس ي ترەپەششيتە”.
اقىرى، ءمور-تامعانىڭ تولىق ءماتىنىن كونە-تۇرىك تىلىنەن جاڭا قازاق-تۇرىك تىلىنە تۇتاسىمەن يكەمدەگەندە بىلاي بولىپ شىعادى:
“ماڭگى ءتاڭىرىنىڭ كۇشىمەن ەكە موعۇل ۇلىسى دالاي-حانىنىڭ جارلىعى. ەل بولعان جۇرت، كورىڭدەر، باس ۇرىڭدار، ايدىنىڭدار”.
ءداپ وسىلاي!
بىرەر دايەكتەمە. كونە ۇيعىر-تۇرىك بىتىگىندە قوسار، ۇيلەس دىبىستار بىردەي تاڭبالانۋىنا وراي، تۋرا، ناقتى ءبىر اتاۋدىڭ ءوزى ارقيلى وقىلۋعا مۇمكىن; كەزىندە جارلىق ارقىلى بەكىتىلگەن جازۋدىڭ كەڭىنەن تارالۋىنىڭ ءبىر سىرى – ارقيلى تايپالار اراسىنداعى، ديالەكتىلىك ايىرىمى بار سوزدەر بىرىڭعاي تاڭبالاناتىن، اركىم وزىنشە وقيدى، بارىنە دە تۇسىنىكتى. ياعني، بۇگىندە دە، كونە جازۋداعى بەلگىلى ءبىر فونەما ارقيلى وقىلعانىمەن، ودان ءسوز ءمانىسى وزگەرمەيدى، ءماتىن ماعناسىنا نۇقسان كەلمەيدى. دەسە دە، جارلىق ءتىلىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى ايقان اڭدالىپ تۇر. تۇرىك ءتىلىنىڭ “ج” دىبىستى تارماعى (“جارلىق”، – “يارلىق” ەمەس). سونداي-اق “-ءدۇر” – قىپشاق نەگىزدى، ونىڭ ىشىندە قازاق ءتىلدى ەسكىلىكتە كەڭىنەن تاراعان جۇرناق. ال «دالاي-حان”، ايتتىق، ۇلى قاعاناتتار مەن شىڭعىس حان يمپەرياسى ارالىعىندا، قىتاي ەكسپانسياسىنا قارسى قۇرىلعان، كەرەي، نايمان، مەركىت جانە باسقا دا كوشپەندى رۋ-تايپالاردى بىرىكتىرگەن تاۋەلسىز جاڭا ءبىر ۇلىس حاندارىنىڭ مانساپ-دارەجەسى، ۇلى دالانى قايتادان ۇيىستىرعان تەمۋجىن اۋەلدە ەجەلگى ءداستۇر ورايىندا ماقۇل كورگەنىمەن، كوپ ۇزاماي «حانداردىڭ حانى، شىڭ-قۇز ءامىرشى” ماعنالاس “شىڭعىس حان” اتاعىن ارتىعىراق، بيىگىرەك ساناعان، اقىرى بۇل لاۋازىم ناقتى ەسىمگە اينالعانى بەلگىلى. اتالمىش ءمور تەمۋجىن ەجەلگى تۇرىك ۇلىستارىنىڭ داڭقتى حاندارىنىڭ جالعاس، شىنايى مۇراگەرى رەتىندە ۇلكەن بيلىككە جەتكەن، بىراق ءالى دە جاڭا، “شىڭعىس حان” اتالاتىن مارتەبەنى يەلەنبەگەن كەزى، 1206 جىلعى ۇلى قۇرىلتايدان بۇرىن، نەمەسە دالمە-ءدال قارساڭىندا عانا جاسالعان بولۋعا ءتيىس دەدىك.
حوش. جارتى الەمدى عۇزىرىندا ۇستاپ وتىرعان قۇدىرەتتى يمپەريانىڭ مەملەكەتتىك ءمورىنىڭ بەتىندەگى جازۋ – كونە تۇرىك تىلىندە ەكەن. ەشقانداي تالاسسىز، انىق اقيقات.
ەندى ازعانا ويلانايىق…
5
ازعانا ويلاندىق. شىڭعىس حاننىڭ ءمورىنىڭ ءماتىنى – تۇرىك ءتىلدى. تۇرىك ءتىلدى! سوندا… نە بولىپ شىقتى؟.. ارى قاراي تەكسەرە باستاعان كىسىنىڭ باسى قاڭعىرىپ، مىيى اينالىپ كەتۋى مۇمكىن. ۇعىم-سەنىمگە قايشى، اقىلعا سىيمايتىن، كۇماندى، قيسىنسىز عانا ەمەس، عالامات، سۇمدىق جاعداي. بۇدان ءارى بويلاساڭ، دەنساۋلىققا زيان; كوپە-كورنەۋ بايلامدى جوققا شىعارساڭ، عۇمىر بويى جيناعان اتاق-ابىرويعا كولەڭكە. سونىڭ ءبارى تۇرىپتى، اۋىسقان ناقۇرىس دەپ، جىندىحانادان ءبىر-اق شىعارماسىنا كىم كەپىل؟! قايتكەندە دە پالەدەن اۋلاق.
ءسويتىپ، پول پەلليو دا، ودان كەيىنگىلەر دە، فرانتسۋز، نەمىسى بار، اعىلشىن، ورىسى بار – ەشقايسىسى دا ارى قاراي اتتاپ باسپاعان.
نەمەسە ءبىز باتىس وقىمىستىلارىن تىم جوعارى باعالاپ وتىرمىز. ال ولار ءبىزدى… بۇگىنگى بولمىسىمىز عانا ەمەس، بۇكىل وتكەن تاريحىمىزدى ءناسىلى تومەن، جابايى جۇرتتىڭ بىلىق-شىلىعى، بالدىر-باتپاعى دەپ قارايدى. باسقانى قويعاندا، شىڭعىس حان قۇرعان الەمدىك يمپەريا “مەملەكەتتىك قۇرىلىم دارەجەسىنە جەتپەگەن” دەيتىن، قالىپتاسقان قاعيدا قايدان كەلىپتى؟ مەيلى. شىڭعىس حاننىڭ قۋات-قۇدىرەتىنە ەمەس، وزدەرىنىڭ پاراسات-دەڭگەيىنە باعا بەرىپ وتىر. دالا جۇرتىنىڭ جالعاس ۇرپاعى رەتىندە ءبىز ءوز ءسوزىمىزدى ايتامىز. ونىڭ ۇستىنە…
ءبىزدىڭ جوعالتاتىن ەشتەڭەمىز جوق. قالاي جازساق تا، نە ايتساق تا، اۋىل اراسىندا قالادى. سوندىقتان ىركىلمەدىك. تىم قاتتى بولماسا دا، تەرەڭگە بارماي-اق، بەرىدەن قايىرىپ، شولاق اقىلعا سالامىز.
ول دا جارىم دۇنيەنى دارگەيىنە كەلتىرگەن بريتان يمپەرياسىنىڭ مەملەكەتتىك ءمورىنىڭ بەتىندەگى جازۋ… ءۇندى مەن ءۇندىستى ايتپايىق، نەمىس تىلىندە، نەمەسە فرانتسۋز تىلىندە بولۋى مۇمكىن بە؟ ايتپەسە، كەرىسىنشە، نەمىس ءمورى اعىلشىن تىلىندە، سونداي-اق، فرانتسۋز ءمورى ورىس تىلىندە، ورىس ءمورى جاپون، ياكي قىتاي تىلىندە… بولادى ەكەن. ءمور ءماتىنىنىڭ ناقتى اۋدارماسىن جاساپ، ونىڭ تۇرىك ءتىلدى ەكەندىگىن كۋالاندىرعان پول پەلليو دا، ودان سوڭعى نەمىس، ورىس… جانە باسقالار دا ەشقانداي كۇمان كەلتىرمەپتى. مەملەكەت – موڭعول يمپەرياسى، ال مەملەكەتتىك ءمور بەتىندەگى جازۋ – تۇرىك تىلىندە!.. شىنىندا دا عاجايىپ ەمەس پە؟!
اقىلعا سىيماس عالامات مۇنىمەن دە تىنباپتى. مارتەبەلى جارلىق-حاتتىڭ دۇعالىق باستامىندا (ينۆوكاتسيا، باسماللا) قالىپتى تۇجىرىم رەتىندە تاعى دا… تۇرىك تىلىنە ۇشىراسامىز. جاڭاعى ءمور بەتىندەگى ايعاقتاما: “موڭكە ءتاڭرين كۇچۇن-ءدۇر يەكە موعۇل ۇلۇسۇن دالايى-حانى جارلىق…” ، كەيىنگى قازاق-تۇرىك لۇعاتىنا قاراي از-ماز ىڭعايلاساق: “ماڭگى ءتاڭىرىنىڭ كۇشىمەن ەكە موعۇل ۇلىسىنىڭ دالاي-حانىنىڭ جارلىعى…” بار ايىرما – بۇل جولى اراب جازۋىمەن. جانە ءمان-ماڭىزى كورنەكى: كەيىنگى، نەگىزگى ءماتىن قارىپتەرىنەن ەكى-ءۇش ەسە ءىرى، اتپال تاڭبالارمەن، اراسى الشاق ءۇش تارماق بولىپ بەرىلگەن.
ەندى “موڭعول” دەگەن، قايتكەندە دە مىيعا سىڭگەن، ۇيرەنشىكتى عانا ەمەس، سىرلى، ماگيالىق ءسوزدىڭ شەڭبەرىنەن شىعا الماعان باتىس عۇلامالارىن قىجىرتپاي-اق، تۋراسىنا كوشەيىك.
بالاعا دا بەلگىلى، قاشاندا مەملەكەتتىك ءمور بەتىندەگى جازۋ – سول ەلدىڭ مەملەكەتتىك تىلىندە تاڭبالانباق. شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ ەڭ باستى، مەملەكەتتىك ءمورىنىڭ بەتىندەگى “لەگەندا” ءماتىن – تۇرىك تىلىندە ەكەن، شەت جۇرت امىرشىسىنە جولدانعان رەسمي قۇجاتتىڭ دۇعالىق باستامى تاعى دا تۇركي، ەندەشە، بۇل ەلدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى دە تۇرىك ءتىلى بولعانى ەشقانداي كۇمان تۋعىزباۋعا ءتيىس!
6
ايگىلى جارلىق-حاتتىڭ نەگىزگى ءماتىنى پارسى ءتىلدى دەدىك. اۋەلگى، ناقتى تۇپنۇسقاسىنان ەمەس. باستاپقىدا سول ەلدىڭ ءوز تىلىندە جازىلىپتى. موڭعول ءتىلى دەپ ناقتىلايدى كەيىنگىلەر. كارپينيدىڭ ءوزى ولاي ايتپاعان. تاتار تىلىندە دەگەن.
كارپيني باجايلاپ ايتادى. يمپەراتوردىڭ نۇسقاۋى بويىنشا، ءبىرىنشى حاتشى شىڭقاي بىزبەن سويلەسىپ، ءىس-ساپارىمىزدىڭ ءمان-جايىن، ايتار ءسوز، جۇكتەلگەن مىندەت، تاپسىرمالارىمىز تۋرالى تولىق ماعلۇمات الدى; ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ ءبىزدى تاعى دا شاقىرتتى، كەڭەسكە مەملەكەتتىڭ ءىس باسقارۋشىسى قاداق، ءبىرىنشى حاتشىلار شىڭقاي مەن بالا قاتىستى، بۇل جولى دا اراداعى ءتىلماشىمىز – ورىس كنازى ياروسلاۆتىڭ جاساقشىسى تەمەر بولدى، دەيدى. شىڭقاي بىزدەن پاپا مىرزانىڭ عۇزىرىندا ورىس جازۋىن، نەمەسە ساراتسين جازۋىن، ايتپەسە تاتار جازۋىن بىلەتىن كىسىلەر بار ما دەپ سۇرادى. ءبىز ورىستىڭ دا، تاتار مەن ءساراتسيننىڭ دە جازۋىن تانىمايمىز، بىراق ءبىزدىڭ جاقتا شالعاي تۇراتىن ساراتسيندەر بار، دەدىك. ايتكەنمەن دە، جولداۋ تاتار تىلىندە جازىلسا، بىزگە اۋدارىپ ايتىلسا، ىجداعاتپەن ءوز تىلىمىزدە جازىپ الىپ، تيەسىلى حاتپەن بىرگە تاپسىرامىز، دەدىك. وسىدان سوڭ بۇل ۇلىقتار يمپەراتورمەن اقىلداسۋعا كەتتى، دەيدى.
اقىرى، اۋليە مارتين كۇنى (11.ءحى. – م.م.) ءبىزدى قايىرا شاقىردى. وتىرىستا قاداق، شىڭقاي، بالا جانە اۋەلگى جولعى بىتىكشىلەر بولدى. بىزگە جولداۋ-حاتتى سوزبە-ءسوز اۋدارىپ، ۇعىندىرىپ وتىردى، ءبىز لاتىنشا جازىپ وتىردىق، قايتالاي پىسىقتاپ، ءبىزدىڭ اۋدارمانىڭ`ناقتىلىعىن ەكى قايىرا تەكسەردى، سونشاما الىس جەردەن كەلگەندە، اقپارىمىزدا قاتە بولماۋى كەرەك دەپ ايتتى، ءبىزدىڭ ءبارىن دۇرىس تۇسىنگەنىمىزگە كوزدەرى جەتتى، دەيدى. كارپيني بۇدان سوڭ پاپاعا جازىلعان حاتتىڭ ساراتسين`تىلىنە اۋدارىلىپ، قايتا كوشىرىلگەنىن، اقىرى، ءۇشىنشى كۇن دەگەندە قولعا تاپسىرىلىپ، ەلگە قايتۋعا رۇقسات بەرىلگەنى تۋرالى جازادى.
كارپيني ناقتىلاپ وتىرعان “ساراتسين” – مۇسىلمانداردىڭ ەۋروپا جۇرتىنداعى جالپى اتاۋى، بۇل رەتتە پارسى بولىپ شىقتى. ايتتىق، بىزگە بەلگىلى عۇزىرلى جولداۋ پارسى تىلىندە جازىلعان. اراب الىپبيىمەن. اۋەلگى تۇپنۇسقا قالىبى – تاتار ءتىلدى ەكەن. البەتتە، ۇيعىر-تۇرىك بىتىگىمەن. كەيىنگى ءبىر زەرتتەۋشىلەر باعامداعانداي، موڭعول جازۋى ەمەس، موڭعول تىلىندە دە ەمەس.
كارپيني مەن رۋبرۋكتان ءبىرشاما كەيىن شىعىسقا اتتانعان جانە قۇبىلاي حاننىڭ دارگەيىندە ۇزاق ۋاقىت بولعان اعايىندى نيككولو، ماتتەو جانە نيككولونىڭ ۇلى ماركو – ايگىلى پولو اۋلەتىنىڭ ساياحاتناما كىتابىندا ناقتى ايتىلعان. تاتار ءتىلى مەن تۇرىك ءتىلىنىڭ اراسىنا تەڭدىك بەلگىسى قويىلىپتى. ەكى اتاۋ – سينونيم رەتىندە قولدانىلادى. ۇلى حان نيككولو مەن ماتتەونى قۇرمەتپەن قابىلدادى، سونشاما شالعاي جەردەن كەلىسىنە ريزا بولدى، باتىس جۇرتتارى، ولاردىڭ كورولدەرى، سوعىس ونەرى، باسقا دا شارۋالارى، ريم شىركەۋى جانە اپوستول (پاپا) تۋراسىندا كوپ اڭگىمە سۇرادى، دەيدى. نيككولو مەن ماتتەو انىعىن، شىندىعىن ايتتى، بۇلار اقىلدى، پاراساتتى كىسىلەر ەدى جانە تاتار ءتىلىن جاقسى بىلەتىن، دەيدى (نەگىزگى، رۋستيچانو نۇسقاسى ءhام رامۋزيو، بارتولي باسىلىمدارى). ماركو پولو كىتابىنىڭ تاعى ءبىر، ەسكىلىكتى، بەنەدەتتو جاريالاعان كوشىرمەسىندە “تاتار ءhام تۇرىك” دەپ جازىلعان. ال بۇدان سوڭعى دەرەك تۇپا-تۋرا. “ۇلى حان اپوستولعا جىبەرەتىن حاتىن تۇرىك تىلىندە جازۋعا بۇيىردى”، – دەيدى. ول كەزدەگى ريم پاپاسى – كليمەنت ءىۇ، قۇبىلاي حاننىڭ ارنايى جولداۋى نيككولو مەن ماتتەو ەكەۋىنىڭ قولدارىنا تاپسىرىلادى. بۇل جولعى مارتەبەلى حاتتىڭ “ساراتسين” تىلىندە ەمەس، “تاتار-تۇرىك” تىلىندە جازىلۋى – ەكى اراداعى ءتىلماش قىزمەتىن اتقارۋعا ءتيىس قاجەتتى كىسىلەردىڭ وزدەرى جاۋشىلىق مىندەت الۋىنا بايلانىستى.
كۇيىك حاننىڭ جارلىق-حاتىنا قايتا ورالايىق. اۋەلگى ءماتىن “موڭعول ءتىلدى” بولسا، وندا بەتاشار، رەسمي لەپەس – دۇعالىق (ينۆوكاتسيا) نەگە تۇرىك – باسقا ءبىر تىلدە بولۋعا ءتيىس؟ مۇسىلماننىڭ كاليماسى ەمەس قوي. ياعني، جارلىق-نامانىڭ اۋەلگى جازبا – تۇپنۇسقاسى دا وسى تۇرىك، ياعني تاتار تىلىندە بولعانى. اتا جۇرتتا ەمەس، قالىڭ قىتاي ورتاسى – پەكيندە وكىم ەتىپ جاتقان قۇبىلاي حاننىڭ “تۇرىك-تاتار” ءتىلى ناقتى دەرەكتى، انىق اقيقات بولعاندا، ودان جارتى عاسىر، شيرەك عاسىر بۇرىن ءوز حالقىنىڭ جيىن ورتاسى، ۇيىقتى، ەجەلگى مەكەن قاراقورىمدا وتىرعان كۇيىك قاعاننىڭ “تاتار-تۇرىك” ءتىلى – اقىلعا سىيىمسىز، ەرەكشە قۇبىلىس ەمەس، كادىمگى، تابيعي جاعداي. پاتشالىق قۇرىپ، ەل بيلەگەن اۋلەتتىڭ انا ءتىلى ءhام ۇلى يمپەريانىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى. ەلگە ۇيتقى بولىپ وتىرعان نەگىزگى جۇرتتىڭ كۇندەلىكتى قولدانىستاعى ادەپكى ءتىلى. ۇلىستىق ۇلكەن ءمور بەتىندەگى تۇركي ءماتىن – سونىڭ ءبىر عانا كورىنىسى دەپ تانۋعا كەرەك.
ءVى تاراۋ
ءبىر بەلگىلى اتاۋدىڭ ءمانىسى
وزگەشە جايىت – كۇنى بۇگىنگە دەيىن “موڭعول” ەتنوميمىنىڭ ءتۇپ توركىنى تولىق ايقىنداماي وتىر. ايقىندالسا دا، تالاسسىز اقيقات رەتىندە بەكىمەگەن. ءسوزدىڭ ۇعىمدىق تانىمى ەمەس، بۇل – ەكىنشى، ءۇشىنشى كەزەكتەگى، كەرەك دەسەڭىز، ءمانسىز ماسەلە، كۇڭگىرت جاعداي – اتاۋدىڭ قايدان شىعىپ، قالاي ورنىققانى. شيىرتپاق ءتۇيىننىڭ ايرىقشا ماڭىزى سونشالىق، شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ تاريحىنداعى ەڭ نەگىزگى ەتنيكالىق جانە ساياسي ماسەلەلەردىڭ كوبىنىڭ شەشىمى وسى كىلتيپانعا تىرەلەدى.
قالىپتاسقان كوزقاراس بويىنشا، “موڭعول” نىسپىسى، ناقتىراق ايتساق، “موڭعول” بولۋعا ءتيىس دەپ شامالاناتىن “مەنۋ” اتاۋى قىتاي تاريحناماسىندا العاش رەت 945 جىلدان ۇشىراسادى (“تسزيۋ تاڭ شۋ” – “كونە تاڭ تاريحى”). ءبىر عاسىردان سوڭعى، 1060 جىلعا سايكەس دەرەكتە بۇل “موڭعول” – “مەنۆا” اتاۋىمەن بەرىلگەن (“سين تاڭ شۋ” – “جاڭا تاڭ تاريحى”). كەيىنگى قيدان مەملەكەتىنىڭ (916–1123) ە لۋنلي قۇراستىرعان دەربەس تاريحىندا (“تسيدان گو چجي») جانە شۇرجەن يمپەرياسىنىڭ (1115–1234) رەسمي تاريحىندا (“تسزين شي”) “مەنگۋ”، نەمەسە “مانگۋ” جۇرتىنا قاتىستى ءبىرشاما دەرەك بار. “مەنگۋ” تۋراسىندا سۇڭ تاريحشىسى لي سينچۋان جانە سۇڭ ەلشىسى چجاو حۋڭ جازىپ قالدىرعان ماعلۇمات تا ايرىقشا قۇندى. بۇگىنگى عىلىمدا اۋەلگى “مەنۋ” جانە “مەنۆا” ءhام كەيىنگى “مەنگۋ”، “مانگۋ” – ءبارى ءبىر-اق اتاۋ، ياعني “موڭعول” ەتنونيمىنىڭ قىتايشا ارقيلى جازىلعان نۇسقاسى دەپ ەسەپتەلەدى. نەگىزى ورتاق اتاۋدىڭ ماعناسى دا ۇيلەس – “وزەن جۇرتى” دەگەن ءسوز ەكەن. نەمەسە “سۋ جۇرتى”.
بۇل تاراپتاعى باستاپقى اڭگىمە – اڭىز بەن اقيقات ارالاس.
مانگۋ – وزگەشە جاراتىلعان حالىق ەكەن. بويلارى – سەگىز تسۋن، ياعني ەكى جارىم مەترگە تاقاۋ. قايراتتى، كۇشتى. ايرىقشا جاۋىنگەر. كون ساۋىتتارى ناhان بالىق تەرىسىنەن جاسالعان، وق وتپەستەي بەرىك. اڭشى جانە بالىقشى. مال دەگەندە شوشقا وسىرەدى. بالكىم، سونىمەن قاتار بۇعى. از با، كوپ پە، اتقا مىنگەن. تاماعىن، ونىڭ ىشىندە بۇعى ەتىن پىسىرمەي، شيكىدەي جەيدى. جانارى وزگەشە وتكىر، تۇندە دە كۇندىزگىدەي كورەدى، ال جارىقتا – الدەنەشە شاقىرىم جەردەگى ۇساق-تۇيەك نارسەنىڭ ءوزىن ايقىن اجىراتىپ تانيدى… ەڭسەگەي بوي مەن كورەگەن كوز جايى ازدى-كوپتى اسىرەلەۋ دەسەك، قالعان سىپاتتار – شىندىق اۋقىمىندا، ەسكىلىكتى، بۇلا تايپالاردىڭ كوبىنە ورتاق سىپات.
بۇدان سوڭعى دەرەكتەردىڭ ناقتىلىعى ەشقانداي كۇمان تۋعىزبايدى. مانگۋ يەلىگى 1084 جىلى قيدانعا ارنايى ەلشى ءتۇسىرىپتى. ەكى ەل اراسىنداعى قاتىناس ونشاما نىعىز بولماعان سياقتى. ۇرىس-قاعىستار تۋرالى دا ماعلۇمات جوق. ارالىق تىم الىس. ە ءلۋنليدىڭ ايتۋىنشا، قيداننىڭ جوعارعا استاناسى شانتسزيننەن ەسەپتەگەندە، مانگۋ شەگى ءتورت مىڭ ليدەن (ەكى مىڭ شاقىرىمنان) استام قاشىقتا ەكەن. شالعاي كورشىمەن بايلانىس شۇرجەن تۇسىندا عانا جاندانا باستايدى. جاڭا ۇلىستىڭ اۋەلگى كەزەڭىندە مانگۋ مەن ءشۇرشىت اراسىندا دوستىق، وداقتاستىق قاتىناس ورناپتى. مانگۋ قيدانعا قارسى جورىققا اسكەر قوسادى، البەتە، بەلگىلى ءبىر قارىمتا، تولەم ورايىمەن. الايدا، بۇل بىرلىك جاعداي ۇزاققا سوزىلمايدى. ەكى ورتادا جاي عانا ارازدىق ەمەس، قاستاس جاۋلىق تۇتانادى. شۇرجەندەر تولەم تۋراسىنداعى ۋادەسىن ورىنداماپتى، بار پالە سودان باستالىپتى دەسەدى. اۋەلگى كەلىسىم-شارت بۇزىلعان جاعدايدىڭ وزىندە، بىتىسپەس سوعىس سەبەبى تەرەڭدە جاتقان. شۇرشىتتەر سولتۇستىك قىتايدى العاننان سوڭعى كەزەڭدە يمپەريانىڭ شەگىن ولشەۋسىز كەڭەيتتى، بۇدان ارى دا الىس-جاقىن توڭىرەكتى تۇگەل ءوزىنىڭ عۇزىرىنا كەلتىرۋگە تىرىستى. قيىردا جاتقان مانگۋ يەلىكتەرى بۇرىنعىدان كوپ جاقىندادى. ال جاۋىنگەر مانگۋ ەشقانداي زورلىقتى مويىنداماعان. ەندى اۋەلگى شەكارالىق قاقتىعىستار تۇتاس ون ەكى جىلعا سوزىلعان ۇزاق-سۇرگىن سوعىسقا (1135–1147) ۇلاسادى.
شۇرجەن ۇلىسىنىڭ ءۇشىنشى يمپەراتورى حەلا (1135–1149) تاققا وتىرار وتىرماستان، مانگۋ ماسەلەسىن ءبىرجولا شەشۋ ماقساتىمەن، سولتۇستىككە ۋچجۋ دەيتىن قولباسى باستاعان قالىڭ اسكەر اتتاندىرادى. كۇتپەگەن جەردەن باسىپ كىرگەن شۇرشىتتەر اۋەلدە ءبىرشاما تابىسقا جەتىپتى. الايدا، كوپ ۇزاماي-اق ەس جيىپ، قايىرا كۇش توپتاعان مانگۋلار جاۋ اسكەرىن ۇلكەن شىعىنعا ۇشىراتىپ، كەرى تىقسىرا باستايدى. حەلا شۇعىل كومەككە حۋشاحۋ باستاعان تاعى قانشاما تاڭداۋلى اسكەرىن باعىتتاپتى. اقىرى، بۇرنادا قايتپاس قيداندى، قارا-نور قىتايدى قيراتا جەڭىپ كەلگەن شۇرجەن اسكەرى، ءۇش جىلعى قانتوگىس مايداننان سوڭ توز-توزى شىعىپ، كەرى قاشادى. وكشەلەي قۋعان مانگۋلار قالىڭ قولدىڭ اقىرعى قالدىعىن جوعارعى استانانىڭ تۇبىندە ءبىرجولا جويىپ جىبەرىپتى. شۇرجەن يمپەرياسىن ۇرەي جايلايدى. بىراق مانگۋلار ەل ىشىنە بويلاپ ەنبەيدى، كەرى ورالىپ، وزدەرىنىڭ شەكارالىق ايماعىندا بەكىنىپ قالا بەرەدى.
وركوكىرەك يمپەريا مۇنداي الماعايىپ جاعدايعا توزبەۋگە ءتيىس ەدى. حەلا سەكسەن مىڭدىق جاڭا جاساق شىعارادى. باس قولباسى رەتىندە، بۇل تاراپتا سوعىس تاجىريبەسى بار ۋچجۋ قايتادان بەكىتىلەدى. مايداننىڭ ەكىنشى كەزەگى تۋرا جەتى جىلعا سوزىلىپتى. ەشقانداي ناتيجەسىز. ەسەبى، يمپەريانىڭ نىسانالى ماقساتى ورىندالماعان. كەرىسىنشە، تىنىمسىز قىرعىندا ويسىراعان جەڭىلىستەرگە ۇشىراپتى. اقىرى، تۇتاس ون ەكى جىلدىق اۋىر سوعىستان سوڭ، 1147 جىلى، وكىلەتتى ەلشى جىبەرىپ، امالسىز، عۇن زامانىنان بەرىدە بولماعان، يمپەريالىق كوزقاراس تۇرعىنان العاندا “ماسقارا”، شىنىندا دا اسا اۋىر ءبىتىم جاسالىپتى. شۇرجەندەر بار اسكەرىن كەرى قايتارادى، شەكارالىق ايماقتاعى جيىرما جەتى بەكىنىس-قالاسىن مانگۋلارعا قالدىرادى، ونىڭ ۇستىنە جىل سايىن، تيەسىلى مولشەردە، اياقتى مال: ءمۇيىزدى قارا، بۇعى، قوي جانە ازىق-تۇلىك: بيداي، كۇرىش، بۇرشاق جانە قانشاما بۋما جىبەك تۇرىندە سالىق تولەپ تۇرۋعا مىندەتتەنەدى.
مانگۋ جۇرتى ماڭگىلىك ەركىندىك العانداي، شۇرجەن يمپەرياسى ءبىرجولا تىنىس تاپقانداي ەكەن. بىراق ءبارى دە قۇيتىرقى، وكتەم قاۋىم امالداعان ۋاقىتشا شارا بولىپ شىعادى.
ۇزاق، اۋىر سوعىستا تولىق جەڭىسكە جەتكەن مانگۋ حالقى ەتەك-جەڭىن جيناپ، ورنىقتى ۇلىس رەتىندە ۇيىسۋعا بەت بۇرىپتى. ەل ءامىرشىسى بوتسزين اولو ءوزىن حۋاندي – يمپەراتور دەپ جاريالايدى، ال قاراۋىنداعى جۇرت بۇدان بىلاي “ۇلى مانگۋ مەملەكەتى” دەپ اتالۋعا ءتيىس ەكەن.
بارىنە شىداعان شۇرجەن يمپەرياسى مۇنداي، وزىمەن اتاق-دارەجەسى يىقتاس پاتشانى دا، قۋات-كۇشى زور، ىرگەلى مەملەكەتتى دە مويىنداي المايتىن ەدى. حەلا شۇعىل شەشىم جاساپ، جاڭا مايدان اشىپتى. بۇل جولى يمپەريانىڭ بارلىق قارۋلى كۇشتەرى سولتۇستىككە توگىلگەن سياقتى. ۇرىس ءتاسىلى، سوعىس مۇراتى دا بۇرىنعىدان وزگەشە بولادى: ەلدى مەكەندەردى جەرمەن-جەكسەن قيراتۋ، قارۋ جەتكەن حالىقتى تۇگىن قالدىرماي قىرا بەرۋ، ءسويتىپ، مانگۋ ماسەلەسىن برجولا، تۇبەگەيلى شەشۋ.
بۇل رەتكى ۇرىس قيمىلدارىنىڭ ناقتى شەجىرەسى قاعازعا تۇسپەگەن، بىراق نەگىزگى ماقسات تولىعىمەن ورىندالعانى كورىنەدى. ۇلى مانگۋ مەملەكەتى قيراپ، قۇلايدى، ەرجۇرەك مانگۋ جۇرتى دا قىرىلىپ بىتەدى، جەر بەتىنەن ءبىرجولا كوشەدى. تەك شىعىس حالىقتارىنىڭ ەجەلگى ۇردىسىندە دابىرالى، داڭقتى ەسىمى عانا قالىپتى. بىراق تۇگەل تاريحى ماعلۇم ەمەس. كەرەك دەسەڭىز، شەشىلمەس جۇمباق.
ەتنونيم توركىنىنە قايتىپ ورالساق، كەيىنگى ءبىر زەرتتەۋشىلەر “مانگۋ” – تۇڭعىس-ءمانچجۇر ءسوزى ەكەنىن ايعاقتايدى. بۇل جۇرت وزدەرى قونىستانعان امۋر وزەنىن مانگا دەپ اتاپتى. ياعني “مانگۋ”، “مانگا” – تۇڭعىس تەكتى الدەبىر حالىقتىڭ وزىندىك اتاۋى. سوعان قاراماستان، بۇل مانگۋ – ەجەلگى موڭعول دەپ تانىلعان. قىرىلىپ كەتكەن – نەگىزگى توبى، تۇپكى قونىستا وتىرعان جۇرتى. وسى ايرىقشا اپاتتان ءجۇز ەلۋ – ەكى ءجۇز جىل بۇرىن، ح عاسىردىڭ ورتا شەنى، بالكىم ءحى عاسىردىڭ باس كەزى، موڭعول تەكتى قيدان وكتەمدىگى زامانىندا، بۇلاردىڭ ءبىر بولىگى وڭتۇستىك-باتىس – ونان–كەلۇرەن بويىنا قونىس اۋدارىپتى-مىس. الايدا… ارعى تاريحتان ءماشhۇر مانگۋ، نەمەسە مەنگۋ قونىسىمەن ەكى ارالىق – نۋلى شىتىرمان، سۋلى بوگەسىن. ەن دالا ەمەس، ورمان، توعايلى، تاۋ، قىراتتى، تەرەڭ داريالى – سالقار كوش، ۇزاق ساپارعا قولايسىز. ونىڭ ۇستىنە ۇلى دالادان تىم شالعاي. ۋسسۋري وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسى، جاپون تەڭىزىنىڭ تەرىستىك جاعالاۋى، اسپانمەن ۇشقاننىڭ وزىندە بەس مىڭ لي – ەكى جارىم مىڭ شاقىرىم. ازعانا قاۋىمنىڭ تۋما، قالىڭ توبىنان ءبولىنىپ، اتا جۇرتىنان اۋىنا ەرەكشە ءبىر سەبەپ كەرەگىن ايتپاعاندا. جانە بۇل كەزدە مانگۋ حالقىنىڭ باعى باسىندا تۇرعان. توتەنشە كوشتىڭ ەشقانداي قيسىنى جوق. سوندىقتان دا موڭعول نۇسقاسىن جاقتاۋشىلار مانگۋ قونىسىن باتىسقا قاراي مەيلىنشە جىلجىتۋعا تىرىسادى. امۋردىڭ ورتا اعىسى، ءتىپتى، باس جاعى دەپ قويادى. سونىڭ وزىندە مىڭ جارىم، ەكى مىڭ شاقىرىم توڭىرەگى. ورىستىڭ دارىندى جاس عالىمى پاۆەل رىكين بۇل تاقىرىپتى ارنايى زەرتتەپ، “ميگراتسيا تەورياسى” مۇلدە نەگىزسىز دەگەن قورىتىندىعا توقتاعان.
قاراپ تۇرساڭىز، بار تەتىك كوشى-قوننىڭ بولۋ-بولماۋىمەن شەشىلمەيدى. ەجەلگى مانگۋدىڭ تۇرمىس-احۋالى مۇلدە وزگەشە. بالىقشى، اڭشى. ال كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر موڭعول قىلىپ قويعان جالپاق جۇرت – كەرەي، نايمان، مەركىت، قوڭىرات، جالايىردى ايتپاعاندا، شىڭعىس حاننىڭ تۋعان تايپاسى قياتتىڭ ءوزىنىڭ بارلىق تىرشىلىگى مال شارۋاشىلىعىنا بايلانىستى. اڭشىلىق – قوسىمشا دەمەسىن عانا. بالىق اۋلاۋ – كاسىپ ەمەس. ەڭ كەرەمەتى – مانگۋلاردىڭ بىردەن-ءبىر دەرلىك، نەگىزگى تۇلىگى شوشقا – اتىمەن جوق. قيما اعاش ۇيدە تۇرمايدى، اڭ تەرىسى جابىلعان، اعاش قابىعى، جاپىراق، بۇتاق بۇركەنگەن قوس، كۇركە دەگەندى بىلمەيدى. قىسى-جازى بىردەي كيىز تۋىرلىق استىندا.
البەتتە، قونىس وزگەرگەندە، زامان وزعاندا حالىقتىڭ تىرشىلىك-كەبى باسقا ءبىر ارناعا تۇسەتىنى بار. ماسەلەن، بۇگىندە موڭعول توبىنا تيەسىلى حالىقتاردىڭ بارلىعى دا مال شارۋاشىلىعىن تۇرىك جۇرتىنان ۇيرەندى، باستارىنداعى كيىز ۇيگە دەيىن تۇرىكتەن الدى. سوناۋ عۇن زامانىنان باستالىپ، تۇرىك قاعاناتتارى داۋىرىندە بايان تاپقان ءۇردىس. بىراق زامانا لەبىمەن قانشاما وزگەرسە دە، ەجەلگى جۇرت ءوزىنىڭ باعزى ءداستۇر-سالتتارىن ءبىرجولا جوعالتپايدى. بەلگىلى مولشەردە نەگىزگى ەرەكشەلىگىن ساقتايدى. بۇل تۇرعىدان العاندا، قياتتىڭ وزدەرىمەن تۇراقتى قۇدا-اندالى قوڭىراتتان، وكتەم تۋىستىق جونىمەن قالتقىسىز ارالاسقان جالايىردان، وداقتاس، ەندىگى ءبىر زاماندا بويى بيىك سيۋزەرەن بولعان كەرەيدەن، ءتىپتى، كوبىنە-كوپ جاۋلاس مەركىتتەن، ەڭ اقىرى – تىكەلەي شەكتەسپەيتىن، الىستاعى نايماننان سونشاما وداعاي ايىرىم-بەلگىلەرى بايقالمايدى. تۇرمىس-سالتتا دا، مىنەز-قۇلىقتا دا. ءوزارا اۋدارما ءتىلماش ارقىلى، نەمەسە باسقا ءبىر تىلدە سويلەستى دەگەن دەرەك جوق. ءبارى ءبىر جۇرت، ءبىر حالىق. ءبارى دە موڭعول دەيتىن بۇرنادا. اقىر تۇبىندە، نايماننان باستاپ، مەركىت، كەرەيدەن ءوتىپ، قوڭىرات، جالايىرعا دەيىن تۇگەل تۇرىك بولىپ شىقتى. كەيبىرەۋلەر ءالى دە كەيىن تارتىپ جۇرگەنىمەن، ۇلكەن عىلىمدا انىق شەشىلگەن اقيقات. ازىرگە باسى اشىق – قيات قانا. ايتىپ، ايعاقتاپ كەلەمىز، ول دا تۇرىك ەكەن. سوندا نە قالدى؟!
ءيا، ۇمىتىپ بارادى ەكەنبىز. ۇلى دالاعا قاتىستى قىتاي دەرەكتەرىندە الدەبىر “مەن-گۋ» تايپاسى اتالىپ قالاتىن رەتتەرى بار. ونان وزەنىنىڭ ەتەگى، بارعۇجىن-توقىم – شىڭعىس حان جۇرتىنىڭ شەڭبەرىندە. مىنە، موڭعول! – دەسەدى بىلگىشتەر. تەك اڭداماعان، نەمەسە اتتاپ وتكەن ءبىر كىلتيپان بار. بۇل مەن-گۋ – كادىمگى ماڭعىت! جەكەشە تۇلعاسى – ماڭعۋ، نەمەسە ماڭعى بولۋعا ءتيىس. بىراق بۇل ماڭعىت تا موڭعول تەكتى ەمەس، تۇرىك تەكتى تايپا.
سوندا “موڭعول” ەتنونيمى قايدان شىقتى، قالاي جابىستى دەگەن ساۋال تۋماعى ورىندى. شىڭعىس حان – موڭعول، ول قۇرعان بايتاق يمپەريا دا موڭعول اتىندا… ەندى، وسى تاراپتاعى ازدى-كوپتى تولعام. ءبىز ويلاپ تاپقان ەمەس، زەردەلى عىلىمدا قالىپتاسقان كوزقاراس. سونىڭ جالپى سۇلباسىن بايانداپ شىعايىق.
ەڭ الدىمەن ايتارىمىز – “موڭعول” اتاۋى شىڭعىس حان زامانىنان باستاۋ الادى. ناقتى تاريحي دەرەكتەر كۋالىگى بويىنشا، 1211 جىل، شۇرجەنگە قارسى ۇلكەن مايدان اشىلار قارساڭدا قابىلدانعان. بالكىم، بۇدان ءسال ەرتەرەك، ياعني ۇلى قۇرىلتاي – 1206 جىل شاماسىندا دەپ ەسكەرتەدى كەيبىر زەرتتەۋشىلەر. ءبىزدىڭ ەكە ۇلىس مورىنە قاتىستى بايىبىمىز بويىنشا، اتالمىش قۇرىلتاي قارساڭىندا، نەمەسە سودان ازعانا بۇرىن. قايتكەندە دە شىڭعىس حان يمپەرياسى تۋ كوتەرگەن زامانعا دەيىن “موڭعول” اتاۋى (نەمەسە سونىڭ دىبىستىق باسقا ءبىر نۇسقاسى) ەشقانداي قولدانىستا بولماعان.
شۇرجەن جورىعى – ىلكىدە، ۇلىس ۇيىسا باستاعان كەزدە ويلاستىرىلعان شارۋا. ارعى مىڭ جىلدىق تاريحتى ايتپاعاندا، كەيىنگى ەكى-ءۇش عاسىر، ءتىپتى، تەمۋجىن دۇنيەگە كەلىپ، وڭ-سولىن تاني باستاعان كەزدىڭ وزىندە ساقارا حالقى ءۇشىن ەڭ ۇلكەن قاتەر – كورشىلەس قىتاي مەملەكەتى بولدى. كيىز تۋىرلىقتى جۇرتتى بوداندىقتا ۇستاعان، ءبىرجولا باس كوتەرتپەۋ ءۇشىن ۇلى دالاعا وقتىن-وقتىن جازالاۋشى اسكەر شىعارىپ، كامەلەتكە جەتكەن ەر-ازاماتىن قىرىپ كەتىپ وتىرعان قىتاي. بۇرنادا تاڭ، سۇڭ اتانسا، كەيىندە قيدان، شۇرجەن اتانعان، كىم بيلەپ، قالاي تولقىنسا دا، قىتايلىق نەگىزىن ساقتاعان قۋاتتى، باسقىنشى يمپەريا. شىڭعىس حان ءوزىنىڭ ومىرلىك، نەگىزگى مۇراتى – وسى ۇرەيلى-زاندەم، ەجەلگى دۇشپاننىڭ ساعىن سىندىرۋ، ءزارىن قايتارۋ عانا ەمەس، ءبىرجولا قاۋىپسىز قالىپقا ءتۇسىرۋ دەپ بىلگەن.
1206 جىلعى ۇلى قۇرىلتايدان سوڭ دالالىق مەملەكەت – ەكە ۇلىس شاڭىراعىن كوتەرىپ، ىرگەسىن بەكىتتى. بىردەن-اق قاناتىن كەڭگە جايىپ، ورتالىق-شىعىس ازياداعى اسا قۋاتتى، جاڭا ءبىر يمپەريا رەتىندە بوي كورسەتتى. ازىرشە، ۇلىس قۇرامىندا ازدى-كوپتى بوگدە تايپالار بار، بىراق حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى، ءتىپتى تۇگەلگە جۋىعى – تۇرىك تەكتىلەر. دەسە دە، بۇل قىرىق رۋ ەلدىڭ ورتاق اتۋى جوق ەكەن…
قازىردە ءبىز ءتۇپ تاريحى ەنشىلەس، تىلدەرى ۇيلەس، نەگىزىنەن ەۋرازيا قۇرىلىعىندا ورنالاسقان تۋىستاس حالىقتاردىڭ ۇلكەن ءبىر توبىن “تۇرىك تەكتى” دەيمىز. باتىس ەۋروپادا ءحVىىى عاسىردان باستاپ قالىپتاسقان اتاۋ. روسسيادا كۇنى كەشە، ءحىح عاسىردىڭ ورتا شەنىنە دەيىن تۇرىك ەسەبىندە “تاتار تايپالارى” دەگەن انىقتاما قولدانىلدى. وتكەن تاريحتىڭ ۇزىنا بويىنا قاراساڭىز، ارعى زامانداردا ءوزارا قولداسقان تۋىستاس تايپالار وداعى سول ۇجىمعا جەتەكشى بولعان رۋدىڭ اتىمەن اتالادى ەكەن. ماسەلەن، تۇرىك قاعاناتى، تۇرگەش قاعاناتى، قارلۇق حاندىعى، قىپشاق بىرلەستىگى دەگەندەي. ارقايسىسىنىڭ قۇرامىندا زاتى ءبىر، اتى بولەك تاعى قانشاما رۋ-تايپا بار. شىڭعىس حان قۇرعان يمپەريادا بيلەۋشى اۋلەت قيات ۇزىن سانى جونىنەن دە، كۇش-قۋاتى جاعىنان دا مۇنداي باسىمدىققا جەتپەگەن. سونىمەن قاتار، شىڭعىس حان رۋلىق ءبولىنىستى جويماسا دا، السىرەتۋگە تىرىسقانى، بۇكىل ۇلىستى ءبىرتۇتاس قۇرىلىمعا اينالدىرعانى ءمالىم. قولباسىلار، ۇلىق، امىرلەر – شىققان رۋىمەن ەمەس، جەكە باسىنىڭ قاسيەت، قابىلەتىمەن كوتەرىلدى جانە سوعان وراي ورىن الدى. اۋەلدە شىڭعىس حاننىڭ كۇرەس كۇندەرىندە قالتقىسىز قوسىلىپ، ەلدىڭ الدى بولىپ جاقتاعان اتالار ۇلكەن قۇرمەتكە جەتسە، ۋاقىت وزا كەلە بارلىق رۋ-تايپا وكىلدەرى، ءتىپتى، بوگدە جۇرت تۇلعالارى دا بىردەي ولشەممەن باعالاندى. قايتكەندە دە، ۇلىستىڭ جانە ونداعى حالىقتىڭ جالپىعا ورتاق، وزىندىك اتاۋى بولۋعا ءتيىس ەدى. بۇل كەزدە ەجەلگى “عۇن” ەسىمى ۇمىتىلعان، ال كونە “تۇرىك” اتاۋى كومەسكى تارتقان جانە باتىس قانات – شىعىس ءداشتى مەن ورتا ازياداعى قاۋىم اراسىندا تارالعان ەتنونيم. اتاقتى «تاتار” – ىلكىدە كوپشىلىككە تانىمال، ەتەنە بولسا دا، سوڭعى زاماندا ۇيىرىنە قارسى شاپقان، ناتيجەسىندە كۇنى كەش عانا قيراتىلعان، زامانى وتكەن، باقاس تايپانىڭ نىسپىسى. اقىرى، تاڭداۋ مۇلدە باسقا تاراپقا ويسىپ، وسىدان ەلۋ-الپىس جىل بۇرىن ءشۇرشىت-قىتايمەن قايتپاي قارجىسقان، سول، يىلمەگەن قالپى تۇگەلدەي قىرىلىپ كەتكەن جاۋجۇرەك، قاhارمان جۇرت ەسىمى – “مانگۋ”، “مەنگۋ” اتاۋىنا تۇسەدى.
تۇستىك سۇڭ ەلشىسى، ساياساتكەر چجاو حۋڭ بۇل تاڭداۋ – شۇرجەن تارابىنان قاشىپ، ەكە ۇلىستى پانالاعان قيدان قايراتكەرلەرىنىڭ اقىلى بويىنشا جۇزەگە استى دەپ جازعان. “ولار شۇرجەنمەن قايتپاي سوعىسقان جاۋىنگەر حالىق رەتىندە مەنگۋ جۇرتىن ايرىقشا قۇرمەت تۇتادى، سوندىقتان ءوز ۇلىسىن “دا مەنگۋ گو” – “ۇلى مەنگۋ مەملەكەتى” دەپ جاريالادى”، – دەپتى. بۇل – شىڭعىس حاننىڭ مورىندە تاڭبالانعان، ودان سوڭعى جازبا دەرەكتەردە ايتىلاتىن “ەكە مونعول ۇلىسى”، نەمەسە، ناقتىسى – “ەكە موعۇل ۇلىسى” دەگەن تىركەس. دابىرالى “مانگۋ” اتاۋى شۇرجەنگە قارسى شەشۋشى مايداندا دالا جۇرتىنا كۇش بەرۋگە جانە جاۋدىڭ قۇتىن قاشىرۋعا ءتيىس ەدى. سونىمەن قاتار،زەرتەۋشىلەر وسى ەسىمدى يەلەنۋ ارقىلى شىڭعىس حان ءوزىن مانگۋ جۇرتىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرى، سوعان وراي، جويىلعان تۋمالاستىڭ كەگىن قۋشى رەتىندە كورستپەك بولدى دەسەدى. سول زامانداعى سۇڭ وقىمىستىسى حۋان دۋنفا: “بۇرنادا “دا مەن-گۋ گو” دەيتىن پاتشالىق بولعان. بۇلار ءتسزيننىڭ ليان زامانىندا (ياعني 1150–1161 جىلدار ارالىعى، – م.م.) تاتارلارمەن تىزە قوسىپ، شەكارادا كوپتەگەن جاۋىزدىقتار جاسادى. ەندى ءبىزدىڭ تسزيا-دين بيلىگىنىڭ ءتورتىنشى جىلىندا (1211, – م.م.) تاتارلار ولاردىڭ ەسىمىن يەلەنىپ، وزدەرىن “دا مەن-گۋ گو” دەپ اتاي باستادى”، – دەپ جازعان. تۇستاس، ەكىنشى ءبىر سۇڭ ءبىلىمپازى لي سينچۋان بۇل اتاۋ شۇرجەنمەن سوعىس باستالعان كەزدە عانا بەلگىلى بولعانىن كۋالاندىرادى. دەرەگى مول، دايەگى تياناقتى تاعى ءبىر ەسكىلىكتى جادىگەر «مەن-گۋ-يۋ-مۋ-تسزي” وسى “مەنگۋ” اتاۋىنىڭ كەيىندە جانە قالايشا قابىلدانعانى تۋرالى بۇرناعى ماعلۇماتتاردى ايعاقتاي تۇسەدى. ياعني، قانشاما زاماننان بەرى ۇلى دالاعا وكتەمدىك جاساپ، ونداعى جۇرتتىڭ ءاربىر قادامىن باقىلاپ وتىرعان قىتاي تارابىنىڭ ءوزى “مەنگۋ” اتاۋىنىڭ ءتۇپ توركىنى مەن كەيىنگى قالىبىنىڭ اراسىندا ساباقتاس بايلانىس جوعىن، بەلگىلى ءبىر كەزەڭدە تەك اتاۋدىڭ عانا اۋىسقانىن ناقتى كورسەتىپتى. بۇل – تۋىستاس تايپالاردىڭ بىرلەسۋى ناتيجەسىندە قايتا قۇرىلعان حالىق ەسىمى ەمەس، جاڭادان بوي كوتەرگەن ۇلىس ەسىمى بولاتىن، ياعني ەتنونيم ەمەس، پوليتونيم. بۇدان بىلايعى جەردە شىڭعىس حاننىڭ تۋى استىنداعى بارلىق جۇرت مەنگۋ – جاڭاشا دىبىستالۋى بويىنشا – موعۇل دەپ اتالۋعا ءتيىس بولدى. كۇنى كەشەگى زامانمەن شەندەستىرسەك، سوۆەت وداعى، سوۆەت حالقى دەگەن سياقتى.
الايدا، جاڭا اتاۋدىڭ ورنىعۋى وتە قيىن بولعانى جانە ءبىرشاما ۇزاققا سوزىلعانى بايقالادى. 1221 جىلى پەكيندە، سولتۇستىك قىتاي تارابىنداعى ۇلىس-بەگى جالايىر مۇقالى-نوياننىڭ اسكەري ورداسىندا بولعان چجاو حۋڭ: “مو-حوۋ گو-ۆان ءوزىنىڭ ءاربىر سوزىندە ء“بىز، تاتارلار” دەپ وتىرادى، باسقا قولباسىلار مەن ۇلىقتار دا سولاي… بۇلار وزدەرىنىڭ مەن-گۋ ەكەنىن دە بىلمەيدى، بۇل اتاۋدىڭ ماعناسىنان دا بەيحابار”، – دەپ ايعاقتاعان. قولباسى مۇقالىنىڭ تانىم-بىلىگى وسىنداي بولعاندا، قالعان قاراشى جۇرتتىڭ جاعدايى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. سوڭعى ەكى عاسىردا قالىپتاسقان، جالپىعا ورتاق تاتار اتاۋى تارىك ەتىلمەيدى.
ايتكەنمەن، يمپەريالىق رەسمي ساياسات ناتيجەسىندە جاڭا موڭعول (موعول، موعۇل) اتاۋى بىرتە-بىرتە بەكي باستاعانىن بايقايمىز. ماسەلەن، شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ اۋەلگى كەزەڭىندە جازىلعان يبن ءال-اسير، ءناساۋي شىعارمالارىندا، باتىس جۇرتتارىنىڭ باستاپقى دەرەكتەرىندە، ءتىپتى، باتۋ حاننىڭ ەۋروپا جورىعىنا قاتىستى بارلىق ادەبيەتتە تەك قانا “تاتار” اتاۋى قولدانىلسا، ءحىىى عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن بەرگى زاماندا “موعول” اتاۋى دا سىنالاپ ەنە باستايدى. بىراق جەكە-دارا ەمەس، “تاتار” اتاۋىمەن قاتارلاس، نەمەسە قاباتتاسا. ماسەلەن، ماملۇك بەيبارىس سۇلتاننىڭ بەركە حانعا جىبەرگەن ەلشىسى، مىسىرلىق اراب يبن ابد از-زاحير “تاتارمەن” ارالاس “ماعۇل” اتاۋىن دا تاڭبالاسا (1262), پارسى، ءماشhۇر ءجۋۆايني كوبىنە-كوپ “تاتار” ەسىمىن ورىندى كورگەنىمەن، ارا-تۇرا وسى اتاۋدىڭ تەڭدەي بالاماسى رەتىندە “مۋعۇل” نىسپىسىن كەلتىرەتىنى بار (1260). ىلكىدە رۋبرۋك “موال” دەپ جازعان (1255), البەتتە، “تاتاردىڭ” ماندەس تاعى ءبىر اتاۋى ەسەپتى. ەكىنشى ءبىر كاتوليك موناعى مونتە-كروچە: “تاتارلار وزدەرىن “موگول” (موعول، – م.م.) دەپ تە اتايدى”، – دەگەن ء(حىىى ع. سوڭى). جيحانكەز گايتون بۇل ءسوزدى تاراتىپ ايتادى: “تاتار تايپالارىنىڭ سانى كوپ، بىراق ءبارىنىڭ “موگول” (ارينە، “موعول”، – م.م.) دەگەن ورتاق اتاۋى بار،” – دەپتى (1307). ءحىىى عاسىردا جاساعان ارميان تاريحشىسى سەباستاتسي “مۋگۋل” (“مۇعۇل”) دەپ جازسا، ونىڭ زامانداسى ستەپانوس وربەليان: “تاتارلار اۋىزەكى سوزدە “مۋگال” (“مۇعال”) دەپ اتالادى”، – دەگەن تۇسىندىرمە بەرەدى، ال اتاقتى كيراكوس گاندزاكەتسي ەكى تەرميندى تەڭدەس ۇعىم رەتىندە قولدانا وتىرا، كەيدە “مۋگال-تاتار” دەپ قاباتتاستىرىپ جىبەرەدى. “ورىس تاريحىنىڭ اتاسى” ن.كارامزين (1766–1826) ءوز زامانىندا ماعلۇم بولعان دەرەكتەر نەگىزىندە “موگول” دەپ جازادى جانە “تاتار” ەكەۋىن سينونيم رەتىندە قولدانادى جانە بۇل “موعول-تاتار” – “شىعىس تۇرىكتەرىمەن تايپالاس تۋىس”، – دەپ اتاپ كورسەتكەن.
بىلگىر ءراشيد-ءاد-دين “جيناقتى تاۋاريحتا” (1300–1307) بۇل جاعدايدى باجايلاپ تالدايدى.
“ەجەلگى زاماندا مۋعۇل – دالالىق تۇرىك تايپالارىنىڭ ىشىندەگى ءبىر عانا رۋ بولاتىن”، – دەيدى. بۇل جەردە كەيىنگى تولقىن اسەرىمەن “مۋعۇل” دەپ وتىرعانى – قيات. “ەندى، – دەيدى، – شىڭعىس حان اۋلەتىنىڭ باق-باراقاتىنا بايلانىستى، جالايىر، تاتار، ويرات، وڭعىت، كەرەيت، نايمان، تاڭعۇت قاتارلى تۇرىك تايپالارىنىڭ بارلىعى دا وزدەرىن مۋعۇل دەپ اتاي باستادى”، – دەيدى. ويرات پەن تاڭعۇتتى جالپى تۇرىك تىزىمىنە قوسىپ جىبەرگەنىن ايتپاساق، بىردەن كوزگە تۇسەتىن جاعداي – نايمان، كەرەي، جالايىر، وڭعىت، تاتار تايپالارىنىڭ بۇرنادا موڭعول توبىنان تىس بولعانى. “ولار ەسكىلىكتى زاماندا بۇل اتاۋدى تانىماعان بولاتىن”،– دەپ ۇستەيدى اۋەلگى ءسوزىن. كەرەك دەسەڭىز: “قازىر ەڭ اياعى قىتاي مەن شۇرجەن جۇرتى، نيانگاستار (سۇڭ جۇرتى، – م.م.), ۇيعىر، قىپشاق، تۇركمەن، قارلۇق، قالاش، ءتىپتى، كىرىپتار تاجىك (پارسى تەكتىلەر، – م.م.) حالىقتارىنا شەيىن مۋعۇل دەپ اتالاتىن بولدى”، – دەيدى وسى تاراپتاعى بارلىق ءسوزىن تۇزدىقتاپ.
بۇل ارادا “مۋعۇل” – قازىرگى، عىلىم مەن تاريحتا قالىپتاسقان نۇسقاسىنا كوشىرسەك، “موڭعول” – يمپەريا عۇزىرىنداعى جالپى جۇرت ماعناسىنا يە بولعانىن كورەمىز.
جاڭا اتاۋ قابىلدانعان كەزدەن-اق وسىنداي رەڭك-تانىمى اڭدالادى. ماسەلەن، “قاستەرلى شەجىرەدە” شىڭعىس حان جاعىنداعى رۋ-تايپالار تۇگەلدەي “موڭعول” اتالىپ وتىرادى، ال قارسى بەت، ءتىپتى، كەيدە جاڭاعى “موڭعول” بولىپ تۇرعان رۋدىڭ ەكىنشى بولشەگى، قارسىلار عانا ەمەس، قالىس قالعان بارلىق بەيساۋات قاۋىم ەشقانداي انىقتاماسىز، وزدەرىنىڭ ۇيرەنشىكتى ەسىمىمەن عانا اتالادى دا، جەكە-جەكە پاتشالىق بولىپ وتىرعان كەرەي مەن نايمان جانە مەركىت – “موڭعولدان” مۇلدە بوتەن جۇرتتار ەسەبىندە بەينەلەنەدى. ياعني، ىلكىدەگى ءسوزىمىزدى قايىرا پىسىقتاساق، بۇل داۋىردەگى “موڭعول” – ناقتى ءبىر حالىق ەمەس، شىڭعىس حاننىڭ بودان جۇرتى عانا.
وسى ارادا بەلگىلى اتاۋدىڭ دىبىستىق قالىبى تۋرالى ايتا كەتۋ كەرەك سياقتى. بۇگىندە باتىستا جانە ورىستا ورنىققان «مونگول” – “موڭعول” ەتنونيمىنىڭ اۋەلگى نۇسقاسى – “مەن-گۋ”، نەمەسە “مان-گۋ” دەدىك. قىتايدا كۇنى بۇگىنگە دەيىن “مەنگگۋ” دەپ جازادى جانە ايتادى. ال شىڭعىس حان زامانىندا… باستاپقى جەكەشە نۇسقاعا كوپتىك “-ل” جۇرناعى جالعانىپتى. سوندا “مانگۋ” – “ماڭعۇل” بولىپ شىقپاق. بىراق سول كەزدە ناقپا-ناق وسىلاي دىبىستالدى ما؟ قىتايشا الىپتەۋ داستۇرىندە كەز كەلگەن جات ءسوز مۇلدە وزگەشە تاڭبالاناتىنى بەلگىلى. مۇمكىن، اۋەلگى نۇسقا ناقتى “مەنگۋ” ەمەس، سول توڭىرەكتەگى باسقا ءبىر دىبىستاردان قۇرالعان شىعار؟ ونىڭ ۇستىنە، قىتاي عانا ەمەس، كەز كەلگەن ءتىلدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. سىرتتان ەنگەن قانداي دا ءسوز وسى ءتىلدىڭ زاڭىنا باعىنادى (زورلىقپەن ءبارى دە ورىس اۋەزىنە تۇسىرىلگەن سوۆەتتىك جۇيە – ەرەجەدەن تىس). شىڭعىس حان ءمورىنىڭ بەتىندەگى ۇلىس اتاۋى ارقيلى وقىلۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرتتىك: “مونگۋل”، “موڭۋل”، “موعۇل”، “مۇعۇل”… قايتكەندە دە “مونگگول”، ياعني “موڭعول” ەمەس. “قاستەرلى شەجىرەدە” – “موڭعول” (نەمەسە سولاي وقىلىپ، تاڭبالانعان), بىراق بۇل – شىڭعىس حاننىڭ تۇسى، ءتىپتى، وعان جالعاس يۋان ءداۋىرى دە ەمەس، كەيىنگى ميڭ زامانى، ارى دەگەندە ءحىۇ عاسىردىڭ سوڭىندا كوشىرىلگەن نۇسقاسى. ءتىپتى، بۇگىنگى اتاۋلى موڭعول جۇرتىنىڭ ىشىندە ەمەس، قىتاي شەگىندە تۇراقتاعان، دالا جۇرتىنا كەيىندە عانا ءبىرجولا تاڭىلعان ەتنونيم. مەيلى.
ەڭ ەسكىلىكتى جازبالارعا ۇڭىلەيىك. “موڭعول” – ءدال وسىنداي دىبىستىق جانە سوعان سايكەس تاڭبالىق نۇسقا مۇلدە ۇشىراسپايدى. ارابتار «ماعۋل” دەپ جازادى، پارسىلار “مۋعۇل” دەپ جازادى، ال تۇرىك نەگىزدى ۇلگىلەر، بۇرىنعى-سوڭعى بار تاۋاريحتا – “موعۇل” . كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر، بۇكىل ەۋروپا عىلىمى “ماعۋل” مەن “مۋعۇل” جانە “موعۇل” – “موڭعول” ءسوزىنىڭ بۇرمالانعان قالىبى دەپ بىلەدى. ءبىر، ەكى ەمەس، ونداعان تۇپنۇسقا، تاريحي ەسكەرتكىشتە ۇشىراساتىن ءجۇز دە ءجۇز قايتارا، نىعارلاپ جازىلعان اتاۋلى ەسىم – تۇگەل قاتە دەپ جاريالانعان. سەنىمدەرىنىڭ كۇشتىلىگى سونشالىق، ەسكى مۇرالار بەتىندە ۇشىراساتىن تيەسىلى اتاۋدىڭ بارلىعىن دا “موڭعول” دەپ تۇزەتىپ اۋدارادى. يبن ءال-اسير مەن ءجۇزجاني دا، ءجۋۆايني مەن ءراشيد-ءاد-دين دە، تىم قۇرسا وزدەرى ارنايى ءسوز ەتىپ وتىرعان جۇرتتىڭ اتىن دۇرىستاپ بىلمەپتى. وندا… سول زاماندا جاساعان ەۋروپالىق مونتە-كروچە مەن گايتون نەگە «موگول” دەپ جازعان؟ كەيىندە قازاق حالقىن قۇراعان رۋ-تايپالاردىڭ ءبىر توبى شاعاتاي ۇلىسىنان ءبولىنىپ، جەتىسۋدا ىرگەسىن بەكىتكەن جاڭا ءبىر ۇلىس نەگە موعۇلستان دەپ اتالعان؟ ينديادا وكىم قۇرعان ۇلى موعول يمپەرياسىنىڭ اتاۋى قايدان شىققان؟ شىڭعىس حان زامانىنا قاتىستى ەڭ باستى، ەڭ سەنىمدى، قادىم دەرەكتەردە “موڭعول” ەمەس، “موعۇل” بولۋىن تۇگەلدەي جاڭساق دەپ تانۋعا قانشالىق نەگىز بار؟ سۇراق كوپ. ءبارىنىڭ توعىسار ارناسى ورتاق. ويتكەنى بۇل ارادا ەشقانداي كىلتيپان جوق. اتاۋدىڭ اۋەلگى، ەسكىلىكتى نۇسقاسى – “مەن-گۋ”. شىڭعىس حان تۇسىندا “موعۇل” تۇرىندە قالىپتانعان. جانە بۇكىل يمپەريا شەگىندە، ونىمەن كورشىلەس، الىس-بەرىستى باتىس جانە شىعىس ەلدەرىندە وسىلايشا، از-ماز دىبىستىق ايىرىممەن “ماعۋل”، “مۋعۇل”، ”موگول” رەتىندە تاڭباعا تۇسكەن. ال قيىر شىعىستا – يۋان داۋىرىندە ەجەلگى قىتاي راسىمىمەن “مەن-گۋ” تۇرىندە جاساپ، اقىر اياعىندا، قىتاي دەرەكتەرىنە سۇيەنگەن باتىس جۇرتىنىڭ ىڭعايىمەن “مونگول” بولىپ بەكىگەن جانە باعزىداعى، بۇكىل يمپەريا تۇرعىنى، كوپكە ورتاق پوليتونيم ەندى جەكەلىك سىپات الىپ، ەتنونيم – ەجەلگى ۇلىستىڭ ەسكى قونىسىندا قالعان جاڭا ءبىر حالىقتىڭ وزىندىك اتاۋى رەتىندە ورنىققان.
وسى ورايداعى بار تولعامدى اكادەميك بارتولدتىڭ سوزىمەن تۇيىندەۋگە بولار ەدى. “موڭعول ەسىمى تەك شىڭعىس حاننىڭ كەزىندە عانا مەملەكەتتىڭ ءhام بيلەۋشى اۋلەتتىڭ اتاۋى ەسەبىندە قولدانىسقا ەندى، ال كەيىندە حالىق اتاۋى رەتىندە قالىپقا ءتۇستى”، – دەگەن.
سوندىقتان دا شىڭعىس حان قۇرعان الەمدىك يمپەريا – موڭعول حالقى ۇيتقى بولعان موڭعول يمپەرياسى ەمەس دەيمىز. بۇگىنگى موڭعول جۇرتىنىڭ ارعى اتالارى – ەكە ۇلىس قۇرامىنداعى ەلەۋسىز ءبىر تۇيىرشىك قانا بولاتىن. ال ول زامانداعى «مەن-گۋ” – “موعۇل” ەسىمىنىڭ ءمان-ماعناسى مۇلدە باسقاشا. ۇلى مەملەكەت قۇرامىنا ەنگەن ءار تەكتى، الىس-جاقىن بارلىق جۇرتتىڭ جيىنتىق اتاۋى.
ءبىر پارا ءسوزىمىزدى تۇيىندەپ ايتساق، ەجەلگى عۇن يمپەرياسىنىڭ، ودان سوڭعى ۇلى تۇرىك قاعاناتىنىڭ مۇراگەر جالعاسى رەتىندە بوي كوتەرگەن ۇلانعايىر جاڭا مەملەكەت – “ەكە موعۇل ۇلىسى” دەپ اتالادى. الىپ ەلدىڭ، نەگىزىنەن تۋىستاس تۇرىك تايپالارىنان قۇرالعان بارلىق حالقى – بىرىكتىرۋشى، ۇيىستىرۋشى سىپاتتاعى، جالپىعا ورتاق “موعۇل” ەسىمىنە يە بولىپتى. موعۇل جۇرتى. ۇلى موعۇل يمپەرياسى. نەمەسە ەكە موعۇل ۇلىسى – ەكە ۇلىس.
(سوڭى كەلەسى ساندا).
(“جۇلدىز” جۋرنالىنان
پىكىر قالدىرۋ