Жанқожа атамыз қандай адам болған?
Жанқожаны көп жылдар бойы көріп-біліп жүрген Құттық руынан шыққан Мұсабай жыраудың түрлі мұрағаттарда сақталған әңгімелері мен өлеңдерінде: «Жанқожаның түр-тұлғасы, мінез-құлқы бөлекше болған. Жас кезінен бастап-ақ мінезі ауыр, орынсыз сөйлемеген, балалармен де қосылып ойнамаған. Біреулер жанжал шығаруға қайымдасса, ол көзінің аласымен бір қарап, өз жөніне жүре береді екен. Жылдан-жылға бой-тұлғасы ерекшеленіп, айрықша көзге түсе бастаған» деген деректер бар (ҚР ҒА Әдебиет және өнер институтының қолжазба қорында). Ресейдің отарлық езгісіне қарсы 1856-57 жылдардағы көтерілісі кезінде батырдың мыңбасы болған Сырлыбай Шабақұлының шөбересі Орақ Жанұзақұлының 1930 жылы қойған: «Жанқожа атамыз қандай адам болған?» деген сұрағына жоғарыдағы айтылған Бижан Жалмырзаұлы: «Жанқожа өте сұсты, көздері жалын атып тұратын, қабағы қалың, назарын сәл төмен салса қою һәм бұйра қастары жанарларын жартылай жауып кететін адам болған. Ашу қысқанда екі көзі қанталап, үнемі білегіне іліп жүретін айбалтасын шыр айналдырып, ысқыратын. Бірақ, соншалық айбатты батырдың бойы ұзын емес еді. Орта бойлыдан сәл-пәл ғана жоғары, екі иығына екі адам еркін сыятындай қақпақ жауырынды, кең кеуделі, жуан мойын, мұрыны үлкен, төртпақ адам болған» деген жауап қайтарған екен.
М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер ғылыми-зерттеу институты қолжазба қорындағы ХІХ-ғ. соңы мен ХХ-ғ. бас кезінде Жанқожа жайлы халық ақындары жазған сегіз жырдың бірінде:
…Кең кеуде, бөрі қабақ, жолбарыс бет,
Жаурыны еніменен теңдес келген…
Жұмырлау жолбарыстың жотасындай.
Шығыңқы құлақ жағы, жуан мұрын,
Айбатты жан көрінер арыстандай!
Алдынан не келсе де қайтпайтұғын,
Шұбар көз* айға шапқан қабыландай!
Қабағы төмен түскен, ұзын мұртты,
Жауатын күннің қара бұлытындай… – дейді.
(«шұбар көз» деп қабыланның көзін айтып отыр – авт.)
1893 жылы Қазан қаласынан Сыр, Арал өңіріне арнайы келіп, батырдың көтерілісі мен өміріне қатысты зерттеу жұмыстарын жүргізген И.Аничков «Киргизский герой (батыр) Джанходжа Нурмухаммедов» атты еңбегінде (235-б.) оның түр-тұлғасы мен мінезі жөнінде: «Что касается наружности батыра, то по рассказам видевших его и знавших, он не был как Исет Кутебаров большого роста и внушительной наружности, напротив, имел небольшой рост и не отличался видною наружностью; никогда не расставался со своим оружием: кинжалом, шашкой и айбалтой, которые всегде лежали около него, даже когда сидел или лежал в кибитке; он, говорят, всегда строгал какую-нибудь палочку, как будто так же строгает своих врагов; был он молчалив и неразговорчив» дейді.
Жанқожа жігіт ағасы болған шағынан бастап, ұзын сақалын қыздың бұрымындай етіп өріп қоятын болған. Бұл батырдың «ат үстінде және ұрыс кезінде желдің екпінімен кедергі болмасын» деген ұқыптылығынан туғандай.
Батырдың сақалы жөнінде оның ұлы Итжеместі 1893 жылы Қарақұмдағы үйінде көрген И.Аничков, жоғарыдағы еңбегінде (220-б.): «Сын батыра, еще находящийся вживых, тоже называемый батыром, Итчемись, 80-ти летний старик, кочует на местности Акирек и в Каракумах, не имеет большого состояния, но пользуется большим почетом среди всех киргиз, у него есть потомство от нескольких жен; в память своего отца заплетает в косичку свою седую бороду» деп жазған.
Жолымбет Мәкіш
Пікір қалдыру