– Дүниеде не жаман? Жоқ жаман. Халқымыздың “жоқтан бар жақсы” дейтiнi де содан. Осы тұрғыдан келгенде, Қазақ хандығының 550 жылдық мерейтойын тойлап жатуымыз – өте маңызды. Рас, Қазақ мемлекеттiлiгiнiң тарихын әрiден де бастауға болатын едi. Бiрақ “Қазақ хандығы” деп Жәнiбек хан мен Керей ханның тұсында аталды ғой. Қазақ мемлекеттiлiгiнiң осындай жаңа сатыға, жаңа сапаға көтерiлген кезiнен, яғни “Қазақ хандығы” деп аталған кезiнен бастағанымызға да шүкiр деуiмiз керек шығар.

– Неге “шүкiр” деуiмiз керек?

– Дәл қазiр жағдай өте күрделi. “Көшпелi халықтарда ешуақытта мемлекеттiлiк болмаған…” деп санайтын ғалымдарды есептемегеннiң өзiнде, В.Путиннiң өзi “Қазақтарда мемлекеттiлiк болған емес…” деген жоқ па?! Мiне, осындай кезеңде бiз өз мемлекеттiлiгiмiздiң 550 жылдық тарихын тойлап жатсақ, бұл – дұшпанға сес, досқа мерей. Сонан кейiн тағы бiр назар аударатын мәселе мынау. “Тойлау” дегенiмiз не? Насихаттау, назар аудару, назар аударту, дәрiптеу ғой. Бiз өз мемлекеттiлiгiмiздiң тарихын тойлау арқылы Қазақ мемлекетiнiң тарихын түгелдеуге кiрiсемiз.

– Қалай?

– Қазақ хандығының 550 жылдығы Астанада тойланды. Солай ғой? Солай. Бiрақ Ресейдiң отаршылдығы туралы бiр ауыз сөз, не болмаса бiр кө­рiнiс көрсетiлдi ме? Айтылған да жоқ, көрсетiлген де жоқ. Ендi осы Қазақ хандығының мерейтойын тойлау барысында жастарымыз “Бiздiң мемлекет­тiлiгiмiз болған екен, бiрақ артынан оның жойылып кеткенi несi? Кiм оны жойған? Неге жойған?” деп өзiне-өзi сұрақ қоя бастайды. Ал ендi, шынында да, бiздiң мемлекеттiлiгiмiздi жойған, бiздi отарлап алған, құлдыққа түсiрген кiм? Әрине, Ресей. Қазақ хал­қының тарихында қат-қат болып жатқан, бiрақ қат-қат болып жатса да айтылмай келе жатқан нәрсе – Ресейдiң Қазақстанды қалай жаулап алғандығы, қайтiп отарлағаны, қалайша бұтарлағаны. Ресей Қазақстанды отарлағанда да бұрын-соңды болмаған жауыздықпен, асқан қатыгез­дiкпен, сұрқия айла-амалмен, қазақтарды қынадай қырумен отарлады ғой. Жергiлiктi халықпен ешуақытта, ешқашан, ешбiр жағдайда есептескен емес. Есептескенiң не, ең сорақысы, бiздi құлдыққа түсiруiн, отарлауын, әлдiнiң әлсiзге жасаған зорлық-қорлығын өздерiнше былай “ақтады” ғой: “бiз қазақтың көзiн аштық, оқыттық, прогреске жетеледiк, ғылымға, бiлiмге үйреттiк” деп.

– Әлi күнге дейiн осылай ойлай ма сонда?

– Жалпы, бiз мына бiр жайтты жадымызға мықтап түйгенiмiз жөн. Кезiнде Екiншi Екатерина “украиндар орысша сөйлеуге тиiстi!” деген ғой. Украин тiлi – орыс тiлiне ұқсас. Ендеше, өз тiлiнде былдырлаудың не керегi бар?! Давай, орыс тiлiне көш, орыс тiлiнде сөйле! Екiншi Екатеринаның ойы осы. Өкiнiшке қарай, Ресейдiң билiгi әлi осы ойдан ұзай қойған жоқ. Орыстар жаулап алуды, басып алуды, отарлауды осы күнге дейiн патриотизм деп түсiнедi. Ресейдiң қазiргi күнi Қырымды жаулап алуы, Украинаның бақандай екi облысын басып алуы осы сөзiмiзге толық дәлел бола алады.

– Сөзiңiздi бөлейiн. “Сирияны бомбылау керек!” деп шешкен В.Путин өзiнiң ұсынысын Ресей думасының талқысына салды. Мен өз басым былай ойладым, Сирияны бомбалауға ең кем дегенде екi-үш депутат қарсы шығар деп. “Айдалада жатқан елдi бомбалаудың не керегi бар? Жалпы, өзге елдiң iшкi iсiне араласудың қажетi не? Бомба тастағаннан кейiн бейбiт тұрғындар да, бала-шаға, әйел, кемпiр-шал да құрбан болады…” деп айтатын болар деген дәмемен. Екiншiден, дәл қазiр Башар Асад Сирия территориясының 17 пайызын ғана бақылап отыр. Қалған жағы, 83 пайызы кiмнiң қолында? Халықтың қолында. Башар Асадтың қанқұйлы режимiне қарсылардың қолында. В.Путин “бiз Сириядағы лаңкестердi бомбылаймыз” дегенде Турки әл-Фейсалдың “№1 лаңкес 350 мың сириялықты жазықсыз жер жастандырған Башар Асадтың өзi!” деп шыр ете қалғаны да содан. Жоқ! Ресей думасы 100 пайыз В.Путиннiң ұсынысын қолдап шықты.

– Бұл да сол, ескi насихаттың күшi. Баяғы империялық пиғылдың көрiнiсi. Бiреуге күш көрсетудi патриотизм, отансүй­гiштiк деп түсiну…

Бiзге өте сақ болған жөн. КСРО тарағаннан кейiн Ресей идеологтары “ТМД” дегендi ойлап тапты. Байқаусызда қолдан шығарып алған нәрсенi қайтадан қалпына келтiру үшiн олар қазiр ТМД-ны саяси бетперде етiп ұстап отыр. Олар ТМД-ны пайдаланып, әлi түрлi саяси айла-шарғылар жасауы ықтимал. Бiр ғана мысал. Ресейдiң тарихшы-ғалымдары осыдан бiр жыл бұрын “ТМД – бәрiмiзге ортақ. Демек, ТМД-ның тарихы да ортақ. Сондықтан да ТМД елдерiнiң тарихы бiрiздi болуы керек. Егер қолдаушылар табылса, ТМД елдерiне ортақ тарихты бiз жазып берер едiк…” деген ұсыныс айтты. Мұны кейбiр қазақстандықтар қолдады да.

Жеттi! Болды! Ресей ғалымдары, ресейшiл, ресейпиғылды, орысқолды тарихшылар жазған тарихқа мелдектеп тойдық! Бiзге Тәуелсiз елдiң, Тәуелсiз Қазақстанның тарихы керек. Жаңаша пайымдалған жаңа тарих оқулығы керек. Оны және өзiмiз жазуымыз керек.

– Қазақ халқымен туыстас, тағдырлас елдердiң барлығы да өздерiнiң мемлекеттiлiгiн әрiден бастайды. Мәселен, Қырғыз елi өзiнiң мемлекеттiлiгiн 3000 жылдан әрi асырып тастады. Ал Моңғол елi былтыр 11-13 шiлде күндерi өз мемлекеттiлiгiнiң 2224 жылдығын тойлады. Бұл мерекенi олар әр жыл сайын 11-13 шiлде күндерi жүйелi түрде мерекелеп отырады. Өздерi айтатындай, “моңғолдың моңғол болып туғанына мақтанатын күн” де – осы күн.

Сонау ерте ғасырларда Үйсiн мемлекетi өмiр сүрдi. Одан бергi дәуiрде Керей мемлекетi, Найман мемлекетi деп аталатын мемлекеттердiң өмiр сүргенi тарихтан мәлiм. Ғұн империясы, Сақтар дәуiрi, Көк түрiктер заманы, Шыңғыс хан, Әмiр Темiр… Осының қай-қайсысы да Қазақ мемлекеттiлiгiнiң бастау көзi бола алатын үлкен, iрi құрылымдар. Бұларды неге тәрк еттiк? Тәрк ету үшiн де үлкен тарихи себеп, iрi ғылми салдар болуы керек. Өз басым ондай себеп-салдарды көрiп тұрған жоқпын. Қазақ тарихының нашарлығынан емес, менiңше, қазақ тарихшыларының дәрменсiздiгi мен нашарлығынан, әсiресе, ұлттық тарих ғылымының әлсiздiгiнен келiп Қазақ мемлекеттiлiгiнiң тарихын әрiден бастай алмай отырған сияқтымыз.

“Қазақта мемлекеттiлiк болмаған…”. Осындай дауасыз пiкiрдi әркiм-әркiм айта бергеннен кейiн “Жоқ, қазақта мемле­кеттiлiк болған!” дегендi дәлелдеу, көрсету үшiн Қазақ хандығының 550 жылдығын тойлап жатқандаймыз. Демек, Қазақ мемле­кеттiлiгiнiң 550 жылдығын тойлаудың тарихи, ғылыми себеп­терiнен гөрi саяси себебi басымдау түскен секiлдi.

– Бiрақ мұндай себеп тойдың асығыс-үсiгiс өтуiне себеп болуға тиiс емес қой, солай емес пе?

– Дәл солай! Бiздiң үкiмет Қазақ хандығының 550 жылдығын тойлау жөнiнде үлкен бағдарлама жасады. Егер жаңылысып қалмасам, 23 миллиард теңге бөлдi. 23 миллиард теңге – аз ақша емес. Алайда қолға алған дүниелерiнiң көбiсi асығыс-үсiгiс, шала-шарпы орындалып жатыр. “Жәнiбек хан мен Керей хан туралы қысқа мерзiмде көркем фильм түсiрiлiп бiтедi” дедi Мәдениет министрлiгiндегi жауапты адамдар. Сұрастырып көрсек, бiткенiң не, бұл фильм әлi түсiрiлмептi де.

Жарайды, кино түсiрудiң “ауы мен бауы” көп бола-ақ қойсын, ал ендi мемлекеттiк телеарналарымыздың корей мен түрiк сериалдарын, арзан, жiлiгi татымайтын телешоуларды уақытша тоқтата тұрып, осылардың орнына Қазақ мемлекеттiлiгiн насихаттайтын, қазақ тарихын түгендей­тiн дүниелердi (деректi фильм, көркем фильм, сыр-сұхбат, пiкiрсайыс, дөңгелек үстел және т.б.) жыл соңына дейiн жүйелi, тұрақты түрде берiп тұруына болады ғой. Неге осыны қолға алмай отыр бiздiң телеарналарымыз?

“Қазақ хандығының 550 жылдығы Таразда 9-10 қазақ күн­дерi өтедi” деген хабарламаның өзi үш рет өзгердi…

– “Үш рет өзгергенi” несi?

– Шетелдегi қазақтармен мен жиi хабарласып тұрамын. Қазақ мемлекеттiлiгiнiң 550 жылдық мерейлi тойына Германияда, Түркияда, Швецияда тұратын бiраз қазақ азаматтары келмек болып шешкен-дi. Олар ұшаққа билет (баруы мен келуiне бiрдей) алып қойған да болатын. Оларды қарсы алып және шығарып салатын болғандықтан мен де тойдың өтетiн күнiн қадағалап жүрдiм. Осыдан бiр ай бұрын мемлекеттiк газеттерiмiз “Тараздағы той     9-10 қазан күндерi өтедi” дедi. Бiр апта болды, бұлардың бәрi аяқ астынан өзгерiп қалды: “Тараздағы той 8-9 қазан күндерi өтедi”. Және мұның себебiн айтпайды. Кеше Тараздан бiр танысым телефон соқты. “Негiзiнен той 7-8 қазан күндерi өтетiн болды” деп. Бұ қалай? Жауапкершiлiк қайда? Тойға келушiлердi сыйлау, той қонақтарын құрметтеу деген болмаушы ма едi?..

“Қазақ хандығының 550 жылдығына орай Астанада ғылыми-теориялық конференция өткiзiл­дi””, “…Алматыда өткiзiлдi”, “…Шымкентте өткiзiлдi”. Болды, бiттi, бар болғаны осы! Бұл конференцияда қандай ғалымдар баяндама жасады? Шетелдiк ғалымдардан кiмдер баяндама жасады? Олар не айтты? Қандай жаңа пiкiр айтылды, нендей жаңаша пайымдаулар жасалды? Пiкiрталас болды ма? Болса, ол кiмдердiң арасында өттi? Қазақ мемлекеттiлiгiне қатысты кiмнiң пiкiрi терең, өтiмдi болды? Кiмнiң көзқарасы өткiр болды? Қай ғалымның қандай тұжырымын ғылыми айналымға шұғыл енгiзген жөн? Мiне, осы секiлдi сауалдар бiздiң газет-журналдарымызда көрiнiс тауып, талданып, талқыланып жатуға тиiс. Бiзде оның бiрi де жоқ.

Мәселен, Польшаны алыңыз. Өзгелерден гөрi жақсырақ бiл­гендiктен мен әдейi осы мемле­кеттi мысалға алып отырмын, мен осында оқыдым әрi қызмет iстедiм. Поляктар – өте тағдырлы халық. Көрмеген құқайы жоқ. Кезiнде Ресей, Пруссия, Аустрия империялары поляктарды үш жақтан езiп-жаншып, поляктың сүт бетiне шығатын қаймақтарын, яки зиялыларын атып-асып, ату мен асудан қалғандарын дүниенiң төрт бұрышына жер аударып, бездiрiп қуып жiбере­дi. Поляк зиялылары сыртта жүрiп, әскер жинап, ақыры Польшаны азат етедi. Поляктың елұраны “Марш, марш, Домбровский…” деп басталады. Генерал Домбровский Италиядан, өзге де мемлекеттерден әскер алып келiп Польшаны азат еткен ғой… Польша әр жыл сайын өзiнiң мемлекеттiлiгiн тойлайды. Және бұлардың бұл мерекенi тойлап келе жатқанына бiрнеше ғасыр болса да, осы мереке күнi ғылыми-теориялық конференция өткiзедi және бұл конференцияда Польшаның мемлекеттiлiгiне қатысты жаңа пiкiр, тың көзқарас мiндеттi түрде айтылады. Бұл ненi бiлдiредi? Поляктардың өз мемлекетiнiң тарихы мен тағдырына ерекше сұңғылалықпен әрi iлтипатпен қарайтынын бiлдiредi.

– Сiз Польшада оқыдыңыз. Жоғары оқу орнын Польшада бiтiргеннен кейiн осында жұмыс iстедiңiз. Сонан кейiн тағы да бiрсыпыра Еуропа елдерiнде (Венгрия, Чехия және т.б.) қызмет iстедiңiз. Осы өркениеттi елдер өздерiнiң ұлттық мемлекет­тiлiгiне қалай қарайды, соны салыстыру арқылы қысқаша айтып бере аласыз ба?

– Бұл елдер өздерiнiң ұлттық мемлекеттiлiгiне көлеңке түсiре­тiн, көлеңке түсiргенде де сәл ғана көлеңке түсiретiн мәнiс-мәселелерден бойын аулаққа салады. Шын мәнiнде, Польша – көпұлтты мемлекет. Мұнда немiстер, литвандар, латыштар, белорусьтар, словактар және өзге де халықтардың диаспоралары тұрады. Бiрақ сiз Польшамен танысқаннан кейiн “Польшада тек поляк халқы ғана тұрады екен ғой” деп ойлауға мәжбүр боласыз. Өйткенi мұндағы немiс те, словак та, латыш та өздерiн “полякпыз” дейдi. Поляк тiлiнде сөйлейдi, поляк тiлiнде бiлiм алады. Бiздегi секiлдi олар әр халықтың өкiлдерiне мәдени орталық ашып бермейдi. Бұл мәдени орталықтың ертеңгi күнi поляк халқына, поляк халқының мүддесiне қарсы жұмыс iстейтiн саяси орталыққа, саяси ұйымға айналып кетуi әбден мүмкiн. Сондықтан да көпұлттылықты әуезе-әуес көру, көпұлттылықты насихаттау дегенiмiз – өз көрiңдi өзiң қазу деген сөз. Көпұлттылықты насихаттауға да, дәрiптеуге де, саяси ойынға айналдыруға да болмайды! Ойының осылып қалады.

Бiз мұны неге айтып отырмыз? Қазақ хандығының 550 жылдығын кiм тойлап жатыр? Тек қазақтар. Бұл той тек қазаққа ғана керек сияқты. Өзге халық өкiлдерiмен, яғни қазақстандықтардың бiразымен әңгiмелесiп те көрдiм, бұл қандай той, тойдың мәнi неде, мүлде ұқпайды да, бiлмейдi де.

–             Қазақ хандығы 1456 жылы құрылды. Бұл – бүге-шiгесiне дейiн ежiктелген, дәлелденген, оқу-құралдарында, ғылыми еңбектерде айтылып, жазылып, әбден қалыптасқан дерек. Ал ендi осыны, яғни 1456-ны 1465-ке өзгертiп, Қазақ хандығының 550 жылдығын тойлап жатуымызға жол болсын. Бұдан ұттық па, ұтылдық па?

–             Осы сұрақты дәл өзiңiзге қояйын деп отыр едiм.

–             Ұтсақ, ұтып жатсақ, ештеңе демес едiм-ау. Ұтылғаннан кейiн айтып жатырмыз ғой…

Есiңiзде шығар, ел президентi Н.Назарбаевтың “бiзде бұрын шекара да болмаған, мемлекеттiлiк те болмаған” дегенi. Аңдамай сөйлеудiң аяғы неге алып келдi? Ресей президентi iле-шала “Қазақтарда бұрын ешуақытта мемлекеттiлiк болмаған” дедi бәрiмiздiң көзiмiздi бақырайтып қойып. В.Путин – қанша айтқанмен, iрi мемлекет­тiң, ықпалды мемлекеттiң басшысы. Ресейдiң бiр өзiнде қаншама мемлекеттiк құрылымдар (Татарстан, Башқұртстан, Якутия, Бурятия, Дағыстан және т.б.) бар. Оның сыртында Ресейдiң дегенiмен жүретiн мемлекеттер де (Беларуссия және т.б.) жетерлiк. Осылардың бәрi болмаса да кейбiреулерi В.Путиннiң жоғарыдағы пiкi­рiн қайталауы мүмкiн ғой? Әбден мүмкiн. Тек қайталап қана қоймай, оны өздерiнше “дамытуы” да мүмкiн. Келе-келе бұл пiкiрдiң бiздiң мемлекеттiк қауiпсiздiгiмiзге қатер төндiруi кәдiк. Осыдан қауiптенiп, “бiзде мемлекет те болған, мемлекеттiлiк те бол­ған” дегендi өзгелерге ескерту үшiн Қазақ хандығының 550 жылдығын тойлап жатырмыз.

– Той қалай өтiп жатыр?

– Тәуелсiздiк алғаннан кейiн бiз отарсыздандыруды (деколонизация) қолға алуымыз керек едi. Тәуелсiздiк алған әрбiр мемлекет отарсыздандыру про­цесiн өткiзуi керек. Отарсыздандыру – бұл дәстүрлi үрдiс қана емес, сонымен бiрге тәуелсiздiктi баянды етудiң ең басты, ең маңызды шарты да. Бiз қайттiк? Өз бетiмiзше, бұрынғыша тарта бердiк. Соның нәтижесiнде “Жас Алаштың” бетiнде Серiк Жәби жазғандай, мына ауыл тәуелсiздiк үшiн, бостандық үшiн күрескен әйгiлi Ақтан батырдың 250 жылдығын тойлап жатса, көршi ауыл осы Ақтан батырдың қол-аяғын байлап, матап, патшалық Ресейдiң отаршыл итаршыларына ұстап берген (қайтсiн-ай, жағымпазданғаны ғой, қызметiн өсiргiсi келгенi ғой) Бекарыстан бидiң 250 жылдығын тойлап жатыпты. Бұған ұқсас деректер толып жатыр. Бiр мектеп белгiлi бiр жазушының атында болса, көршi мектеп осы жазушыны 1937 жылы ұстатқызып жiберген жарамсақтың атында. Мұның бәрi неден? Рухани сала бойынша отарсыздандыру процесiн жүргiзбегендiгiмiзден.

Е,е, қайсыбiрiн айтайын… Қазақ хандығының 550 жылдығын қалай тойлап жатқанымыз жөнiнде айтуға еш зауқым да, құлқым да жоқ…

zhasalash.kz