Sızdıq swltan Kenesarıwlı

Qoqandıq qolbasşı Qanağat şah Vernıy bekinisine şabuıl jasap orıs äskerinen jeñilgen 1860 jılı Qoqanğa arqa süyegen Kenesarınıñ balalarıTayşıq pen Ahmet swltandar Rusiya (orıs) jağına şığıp ketti. Sızdıq swltan bolsa, «ata-baba jolınan aynımaymın» dep qara twyağınan qäl ketkenşe basqınşı orıstarmen soğısıp ötuge bel bayladı.

Söytip,  Sızdıq swltan 1864 jılı Qoqan hanınıñ färmanı boyınşa Sozaq äkimi bolıp tağayındaldı, oğan orıstardı baqılau jwmısı tapsırıldı. Sol jılı Orınbor jağınan kelgen äskerdiñ bastığı polkovnik Verevkin Türkistan qalasın qorşadı. Sonı estigen soñ Sızdıq swltan Sozaqtı tastap, qoqandıqtarğa kömek körsetu üşin öziniñ jigitterimen birge Qarataudan Süyindik jırasımen Türkistanğa qaray astı.

Türkistanğa tündeletip jetkennen keyin erteñgisin orıs äskeriniñ qalanı birneşe künnen beri qamap jatqanın, qoqandıqtar mıltıq, zeñbirek atqannan basqa eşbir äreket jasamağandarın bildi. Orıstar qala dualınıñ astın şığıs jağınan keulep qazıp, däri toltırğalı jatır eken. Qoqannıñ äsker basşıları qoparılısqa qarsı ne şara qoldanarın bile almay twrğandarın körip, Sızdıq jigitteriniñ işinen jüz adamdı tañdap alıp, sol küni tün ortası aua qamaldan şığıp, dual astın qazıp jatqan orıs soldattarına tap berip, beseuin öltirip, qalğandarın qaşırıp, olardıñ otız mıltığı men aspaptarın alıp qalağa qayttı. Osıdan keyin üş kün wrıs bolmay, orıstar üñgir qazudı toqtattı.

Üşinşi kün degende Sızdıq swltan Türkistannıñ äkimi Mırzadäuletke: «Bwlay  bwğıp otırıp, biz jaudı jeñe almaymız. Tünde bärimiz qamaldan şığıp soğısayıq» deydi. Biraq Mırzadäulet qarsı bolıp, ol: «Meniñ sarttarım qamaldan şıqpaydı. Eger sender özderiñ şığamız deseñder, qarsılığım joq» dedi.

Türkistannıñ bas aqsaqalı Janti Ötepov adam jiberip, bügin tünde Sızdıq töre qamaldan şığıp şabıl jasaydı, dep Verevkin generalğa astırtın habar jetkizedi. Sol habardı alğannan keyin orıstar mıltıqtarın, zeñbirekterin saylap dayın twrdı. Tün ortasında Sızdıq pen Qosım qoja balası Qwrbanjan mağzwm eki jüz jigitpen qaladan  şıqqanda orıstardıñ bwlardı añdıp twrğandarın sezdi. Degenmen täuekel etip dereu şabuılğa şıqtı.

Orıstar olardı jaqındatıp alıp zeñbirek pen mıltıqtan oq jaudırdı. Biraq şabuılşılar oqqa toqtamay, zeñbirekterdi qorşay qazılğan ordan attarın qarğıtıp ötip, soldattarmen aralasa qılıştasıp soğısqandarımen de, şeginuge mäjbür boldı. Olar bir sağattay soğıstı. Orıs jağınan qanşa adam şığın bolğanı belgisiz, mwsılmandardan din jolında Qwrbanjan mağzwm men qırıq jigit şähid boldı, elu adam jaralandı. Sodan keyin eki jaq ta öz şepterine şegindi.

Bes künnen keyin Janti aqsaqal Türkistannıñ qaqpasın tañ aldında özi barıp aşıp, orıstardı qalağa kirgizdi, sodan keyin Sızdıq swltan Türkistan äkimi Mırzadäuletpen birge Şımkentke ketti.

Bir jetiden keyin Qoqan tağına otırğan Älimqwl molda (Qıpşaqtardıñ basşısı Älimqwl han bolğan joq, biraq Seyit han twsında (1863-1865) eldi han atınan tolıq bilegen adam) köp äskermen Şımkentke keldi. Bwl kezde Sibir jaqtan kele jatqan Çernyaev Äulieatanı alğan edi. Älimqwl molda Sızdıq swltandı bwrınnan bilgendikten, bwrınğı pansat lauazımın qayırıp berdi.

Bir aydan keyin Äulieatadan general Çernyaev, Türkistan jaqtan tağı bir otryad kele jatır degen habar jetti. Bwl soñğısındağı üş jüz soldat Şımkentke batıs jağınan töngen edi. Älimqwl molda bar äskerimen osı otryadqa qaray şığıp, Aqbwlaq degen jerde kezdesti. Älimqwldıñ oyı bwl otryadtı Çernyaev kelip jetkenge deyin qwrtu edi. Tüs kezinde ol äskerin attan tüsirip, jayau şabuıldauğa şığardı. Orıstar zeñbirekterin karteçpen oqtap, mıltıqtarın dayarlap, biraq oq atpay tım jaqın keltirdi.

Tu wstağan Sızdıq swltan jigitterin özi bastap jüz qadam jerge kelgende orıstar mıltıqpen oq jaudırdı. Birine biri tığılıp kele jatqan jigitterdiñ aldıñğıları jappay qwladı, keyingileri üreyleri wşıp jerge jata qaldı. On mıñ adamnıñ bireui basın köteruge jaramadı. Tek Sızdıq swltan tu wstağan küyi, soldattarda jüz qadam jerde, bir sağattay tik twrdı. Soldattar onı örşelene atqanda tudıñ şüberegi şarq-şwrq tesilip, sau jeri qalmağan edi. Biraq Sızdıqtı qwday saqtadı. Bir sağattan keyin Älimqwl molda adam jiberip, onı keyin şaqırtıp aldı. Sızdıq keyin qaytqanda, jer bauırlap jatqan jigitterdiñ bäri de bastarın köterip onımen birge qayttı. Osı wrısta mıñ adam qaza taptı, olardıñ ölikteri keşke deyin jinap alındı.

Kelesi küni Älimqwl molda zeñbirekterin aldırıp, qorşauda qalğan orıs soldattarın atqılay bastadı. Üyirilip twrğan soldattar qiın jağdayda edi. Olar jer qazıp topıraq üyip tasalandı. Bwl otryad endi biraz osı jağdayda qalğanda qırılatın edi, biraq general Çernyaev kömekke kelip ülgerdi.

Kelesi küni general Çernyaev eki otryadı qosıp, özi bastap Şımkentke qaray jürdi. General Şımkentten bes şaqırımday jerdegi Qosdiirmen degen jerge jetkende, orıs äskeriniñ bağdarın bayqau üşin Sızdıq swltan alpıs şamalı jigitterimen aldınan şıqqan edi. Çernyaev oficerlerimen jäne jüzden asa attı soldattarımen jayau äskerdiñ aldında kele jatqan. General Qosdiirmenniñ diirmenşisin körgen soñ onı wstap äkelip jön swrau üşin eki adamdı jiberdi. Onı körip, Sızdıq swltan da eki jigitin jwmsadı. Sızdıqtıñ adam jibergenin körgen soñ general tağı tört soldatın şaptırğan edi, onı körgen Sızdıq tağı tört soldatın jiberdi. Söytip eki jağınan da şapqan jauıngerler at üsti mıltıqpen atısıp, betpe-bet kelgende qılışpen, şoqparmen soğıstı. Sol kezde jayau soldattar da wrısqa aralasıp mıltıq ata bastağan soñ, Sızdıqtıñ jigitteri tört atınan ayırılıp keyin qayttı. Bes adam jaralı boldı, biraq adam şığını bolmadı. Orıstar on jeti atınan ayırıldı. Jaralanğandarı köp edi, biraq qanşası ölgeni belgisiz.

Çernyaev Şımkentti on kün qamadı, sol künderi künde qaqtığıs bolıp twrdı, aqırı Çernyaev qalanı ala almay keyin şegindi. Älimqwl molda sarttar men qazaqtardan adam jinap alıp, qalanıñ qorğanısın küşeytti. Osı jwmıstı bitirgennen keyin ol Taşkenge Mırzahmetti bastıq etip qoyıp, özi Qoqan äskerimen birge Qoqanğa qayttı. Sızdıq swltan da Taşkenge ketti.

General Çernyaev üş aydan keyin Şımkentke qayta kelip, bes-altı künnen keyin onı aldı (Şımkent 1864 jılı 21 qırküyekte alındı). Sızdıq swltan bwl kezde Şımkentte joq edi.

Älimqwl molda qar tüskennen keyin Taşkenge Qoqan äskerin alıp keldi, sol jerde ol Şımkent jau alğanı turalı habardıñ anığın esitip-bildi. Taşkende biraz kün bolğannan keyin äsker basşıların jinap, qazirgi jağday jayında mäslihat qwrğanda, olardıñ bäri de qısta eşteñe isteuge bolmaydı, qazir Qoqanğa qaytıp, jaz şıqqan soñ ğana attanu kerek degendi ayttı. Tek Sızdıq swltan ğana: «Osınşama şığındanıp dayındalıp mınaday köp äskerdi alıp kelgennen keyin orıstarmen wrıspay jatıp şeginuimizdiñ eşbir layığı joq. Şımkentke bettemesek te Türkistanğa barayıq, esituimizge qarağanda onda äsker az körinedi, Türkistandı alsaq aldıq, almağan künde de abiırsız bolmaymız» dedi. Onıñ osı aqılı Älimqwlğa da wnadı.

Jan-jaqtağı joldardıñ bärine de küzet qoyıp, saqtıq etip üş kün dayındalğannan keyin Älimqwl törtinşi küni Sarıağaş jolımen jürip otırıp, kelesi küni tüste Arıs özeniniñ jağasına jetti. Sızdıq swltan Älimqwl moldanıñ rwqsatımen öz jigitterinen segiz jüz adam alıp, ilgeri ozıp Şilik qıstağına bardı, ondağı qıstaqtı qorıp twrğan alpıs qazaqtı twtqınğa alıp, Älimqwldıñ keluin kütti. Älimqwl molda äskerimen kün batardıñ aldında kelip jetti. Sızdıq swltan öziniñ sol segiz jüz jigitimen tünde tağı ilgeri ozıp barıp Iqanğa jetti. Iqannıñ aqsaqalı ibn Ämindi qolğa tüsirip, tağı da Älimqwldıñ keluin kütti.

Qıpşaq Toman bastağan poşta tasuşı on eki adam Şilikke jaqındağan edi. Solardı wstauğa jibergen Sızdıqtıñ adamdarı on birin wstadı, on ekinşisi qaşıp qwtıldı. Älimqwl molda Iqanğa jaqındap kelip, äskerimen onıñ Şilik jağına toqtadı, al Sızdıq öz jigitterimen Türkistan jağına toqtap, jolğa küzet qoydı.

Sızdıqtıñ küzetşileri osılay qaray eki top attı adam kele jatqanın habarladı. Tün işi bolatın. Sızdıq swltan özi barıp jol şetine toqtadı. Temeki tartıp söylesip kele jatqan olardıñ attı orıs kazaktar ekinin tanığan soñ Sızdıq dereu Älimqwl moldağa habar berip, öziniñ jigitterimen dayın twrdı. Habar tigen soñ Älimqwl da äskerin dayındap, beri qaray şıqqan edi. Bwl kezde kele jatqan esaul Serov basqarğan eki jüz orıs soldatı eken. Jaudı körgen boyda orıstar attarınan tüsip, mıltıqtan, zeñbirekten oq ata bastadı, biraq özderi qorşauda qaldı. Qarsı jaq ta bwlardı mıltıqpen, zeñbirekpen atuğa kiristi. Söytip eki jaq kün şıqqanşa atıstı. Tüs kezinde orıstar oqqa wşqan attarın qorşau etip qoyıp, solardıñ tasasınan atıstı. Sol kezde Türkistan jaqqa qoyğan küzetşilerden üş jüzdey soldatı bar bir otryadtıñ kele jatqanı turalı habar keldi. Bwl habardı estigende Älimqwl molda sasqalaqtap ne isterin bilmey qalğan edi. Ol äsker basşılarınan: «Mına eki jüz orıstı jeñe almay twrğanımızda, onıñ üstine tağı üş jüzi kelip qosılsa, bwlardı qaytip jeñemiz? Ne isteu kerek?» dep aqıl swrağanda äsker basşılarınıñ eşqaysısı da «öziñiz biliñiz» degennen basqa eşteñe ayta almadı. Sol jerde Sızdıq swltan ğana: «Siz osı köp äskeriñizben mına orıstarmen soğısa beriñiz, men öz jigitterimmen kele jatqan jaudıq aldınan şığıp, olardı beri jibermey bögeyin» dedi jäne solay istedi de.

Sızdıq swltan kele jatqan soldattardı Türkistan jolındağı Sasıqbwlaq degen jerde qarsı alıp, atısa bastadı. Sol wrısta onıñ astındağı atı oqqa wşıp, on jigiti jaralandı. Jazıq jerde soldattardıñ oğı jaqındauğa mümkindik bermedi, sondıqtan Sızdıq atısa otırıp, Iqan jolımen keyin şegine bastadı.

Orıstardıñ jolın bögey almaytınına közi jetken soñ Sızdıq swltan mınaday ayla taptı: soldattardı jayına qaldırıp, özi barlıq jigitterin ertip Türkistanğa qaray ketti. Mwnı körgende orıstar: Sızdıqtıñ Türkistanğa qaray bet alğanına qarağanda, aldağı attı kazaktar sirä qolğa tüsken ğoy, dep oyladı. Söytip, bwl orıs otryadı Sızdıqtıñ soñınan Türkistanğa qaray keyin bwrıldı. Sızdıq swltan Türkistan mañındağı Äli qoja deytin mazardıñ bağınıñ işine kelip toqtadı, älgi orıs soldattarı da kün bata Türkistanğa jetti.

Soldattardıñ qaytqanın körgennen keyin Sızdıq swltan şwğıl jürip otırıp tañ ata Iqanğa kelgende, mwndağılardıñ attı kazaktardı ala almağanın, olar äli atısıp jatqanın kördi. Sol jerde Sızdıq swltan Älimqwl moldağa bılay dep aqıl berdi: «Bwl orıstardı osılayşa şabuıl jasap jeñe almaymız. Äkem Kenesarı han osınday bekinip alğan orıstarğa şabuıl jasağanda, şöpti qalıñ buıp, sonı tasalana domalatıp baruşı edi, biz de solay isteyik» dedi. Sonsoñ jigitterine qamıs orıp, jusan jwlıp, solardı qalıñ etip buuğa bwyrıq berdi. Ülken bumalardıñ tasasına, ärqaysısına jüz adamnan qoyıp, orıstarğa qaray domalatıp jaqındap kelgende jigitter tasadan şığıp tap berdi, sol kezde qalıñ qol da orıstardıñ jelke jağınan lap bergen edi.

Söytip orıstardıñ tobın ıdıratıp, birazın öltirip, qalğandarın qolğa tüsirip alıp ketti. Attı kazaktardıñ bastısı esaul Serov otız şaqtı adamımen Qoqan äskeriniñ qorşauınan şığıp, Türkistanğa qaray şaptı. Älgi opır-topırdıñ üstinde jwrt olardı bayqamağan da edi. Orıstar wzap ketkende ğana körgen Sızdıq swltan arğımağına mine sala olardı quıp jetip: «Aman, Aman!» dep ayqaylap qol köterip toqtadı («Aman» ol kezde bitiseyik degen mağınada qoldanılatın).

Orıstar da oqtalğan mıltıqtarın tüsirip toqtadı. Sol kezde Sızdıq swltan kelissöz bastağalı twrğanın bilmegen sarttar şauıp kelip, seziktenbey twrğan birneşe orıstı şauıp öltirdi. Sonsoñ Serov soldattarına atuğa bwyrıq berip, tağı wrıs bastaldı. Bwl eki arada Türkistan qamalınan şıqqan üş jüz soldat ta kömekke kelip qalğan edi.

Olardı alıstan körgen Sızdıq swltan kömek jetken soñ orıstardı jeñu qiın bolatının tüsinip, öz jigitterin jinap alıp, attı kazaktarğa tap berdi, söytip soğıs qızıp, qayta bastalıp ketti. Sızdıqtıñ sanına da oq tigen edi, astındağı atına da bes oq tiip öldi. Sızdıqtıñ attan qwlağanın körgen Älimqwl molda qasındağı jauıngerlerimen jetip kelip, on bes attı kazaktı öltirip, Sızdıqtı aman alıp qaldı. Esaul Serov eki jüz adamınaa qalğan on bes soldatımen kömekke kelgen otryadqa qosılıp, Türkistanğa qayttı.

Mwsılmandar jağınan bwl soğısta tört jüz adam şähid bolıp, köp adam jaralanğan edi. Älimqwl molda Iqanğa qaytıp, aqsaqal ibn Ämindi jäne onıñ qızmetke jaraytın adamdarın alıp, Taşkenge oraldı.

(Maqala 1889 jılı Sırdariya ob. sanaq komitetiniñ qoldauımen S.I.Lihtin tipo-litografiyasında jarıq körgen «Kenesarı jäne Sızdıq swltan» attı jazbadan alındı).