Qazaq handığınıñ tarihı, tüptep kelgende, el bolu jolındağı kürestiñ tarihı. Birde şarıqtap, birde qwldırağanına qaramastan, Qazaq handığı ömir sürgen zamanda qazaq halqı öziniñ wlttıq töltumalığın birjolata ornıqtırıp ülgerdi. Qazaq handığı kezinde qazaq halqı wlt retinde öziniñ mädeni-ruhani jäne moral'dıq-etikalıq qalıptarın daralap aldı. Täñirdiñ özi tileules bolğanday, arqalı öner türleri asqaq ruhtı töltuma bolmısın qalıptastırdı. Söz joq, mwnıñ bäri eñ aldımen Qazaq handığı kezinde sätti jürgizilgen memlekettik ideologiya men wlttıq ideyanıñ tikeley nätijesi edi dep aytuğa negiz mol.
Altın Orda, Aq Orda, Kök Orda jwrtındağı äleumettiñ teñizdey tolqıp, suday sapırılısuı barısında Qazaq handığınıñ ayasına toptasqan ru-taypalar da meyilinşe alaşabır bolatın. Osınau tarihi zobalañ zamannıñ eñ ayqın ayğağın, küni büginge deyin bir ru-taypanıñ birneşe türki tektes halıqtar qwramında wşırasuınan da añğaruğa boladı. Sol Altın Ordanıñ da tübine jetken birliksiz tirlik, är biri öz qara basın küyttegeni sebep bolğan-dı. Neşe türli qiın-qıstau kezeñderde, talay aumalı-tökpeli zamandarda, moñğol şapqınşılığı, äsirese orıs otarlauı, Resey men Qıtay ädeyi qalmaq pen joñğardı qazaqqa aydap saluı, Qoqan handığınıñ bodanına tüsken twsta da Edil men Altay, Qaratau men Sarıarqa aralığın mekendegen wlt pen wlıstar qazaqtığın joğaltqan joq.
Qazaq handığın jasaqtağan kemeñgerler ä degennen mıqtap eskergen, sahara tösinde suday sapırılısıp, miday aralasqan ru-taypalardıñ tanım-tüsinigindegi eñ kieli jaralım bolıp tabılatın etnotekti negiz etpey, bir tilde söylep twrmay jwrtşılıqtı bir müddege jwmıldıru mümkin emes edi. Isi qazaqtı Alaş nemese Qazaq dep atalatın bir kisiden taraluı da etnotwtastıqtı kökseuden tuğan wlı şarttılıq, Wlı birlik ideyası deuge tolıq negiz mol. Osılay babalar amanatı – birlik edi. Birlik elim degen tarlandı talauğa bermeuden tanıladı. Birligi mıqtı, sanası sergek elge sırttan keler sergeldeñ joq. Sol sebepti, biz qazaq üşin, sananı serpu üşin birlikti tu, tatulıqtı twğır etu – tura jol. Ärine, ruhı küşti, bolaşaqqa senimi mol halıq qana qanday qiındıqqa da şıdas bere aladı.
Ömir bolğan soñ ru-taypalar arasındağı jalğız-jarım tentek-şodırlardıñ birde tatu, birde qatu minez-qılığımen körinui – tabiği qwbılıs. Alayda qazaqtıñ dästürli qoğamında ru men rudıñ, taypa men taypanıñ arası körmestey bolıp suısıp ketken jağdaydı aqsaqal tarih bilmeydi. Olay boluı mümkin de emes.
Öytkeni, qarğa tamırlı qazaqtıñ tuısqandıq jüyesi bir jağınan, birlik-pätuanı eñ wlı qwndılıqqa balap otıratın ru-taypa basşıları ekinşi jağınan tegeurindi ıqpal etip, el işindegi qırbaylıqtıñ uşığıp ketuine äste jol bermegen. Demek, qazaqtıñ dästürli qoğamındağı ru-taypalardı özara örelestirip, olardı bir-birinen ne artıq, ne kem etip körsetu ürdisteri ömir şındığına say kelmeydi. Qazaqtıñ dästürli qoğamında ärbir rudıñ äleumettik-sayasi qwrılım retinde memlekettik isterge aralasuı özinen-özi rular arasındağı teñdikti qalıptastırğan. Mwnı tereñ sezinip, eldik isterge belsendi aralasqan rulardıñ qaşan da merey-märtebeleri joğarı bolğan.
HH ğasır qazaq tarihına wlı özgerister äkeldi. Olardıñ işinde wlttı wlıqtağandarı da, wlttıñ qasiretine aynaldırğandarı da bar. HH ğasır basındağı qazaq qoğamı ümitinen küdigi basım özgerister men qayşılıqtarğa tolı bolatın. Wlttı wyıstıratın memlekettiliktiñ ornın otarlau missiyasın közdegen äkimşilik basqaru organdarı bastı, qazaq halqınıñ ieliginen alınıp, memlekettik menşik dep jariyalanğan jer äkimşilik-aumaqtıq böliske tüsti, dästürli şaruaşılıq-mädeni tipi kapitalistik qatınastarğa azdı-köpti beyimdelgenimen, imperiyalıq öktemdikke qwrılğan bäsekege tötep bere almaytını belgili boldı.
Bwl barşa älemniñ qayta böliske kirisip ketken däuiri edi. Äldiler älsizdi böridey talağan, qazaqtıñ halıq retinde saqtalıp qalatın-qalmaytını beymälim ğasırlar toğısında äleumettik ilgerileu ataulını qoğamdıq-ekonomikalıq formaciyamen, proletariattıñ tap küresimen, socialistik revolyuciyamen baylanıstıruşı ilim – tarihqa materialistik közqaras, şığıstıq ömir zañdılıqtarı men aqiqatınan alşaq jatqanın äşkerelegen qwbılıs qazaq dalasında düniege keldi.
Torlağan twmannan jol tappay twrğan halqın örge süyregen küş Alaş qozğalısı edi. Sayasi mädenieti älemdik deñgeyge köterilgen, käsibi dayarlığı zamanınıñ swranısına say, adamgerşilik-imandıq qasietteri wlı dalanıñ san ğasırlıq qasterli qwndılıqtarımen suğarılğan Ä. Bökeyhan, A. Baytwrsınwlı, M. Dulatwlı, M.Tınışbaywlı, J. Aqpaywlı, B. Qarataywlı sındı düldülder bastapqıda osınau qozğalıstıñ twlğalıq-intellektualdıq äleuetin somdasa, ile-şala H. Dosmwhamedwlı, M. Jwmabaywlı, S. Seyfullin, T. Rısqwl, S. Saduaqaswlı, M. Äuezwlı, J. Aymauıtwlı, M. Şoqay tağı basqalar ärlendirdi.
Äñgime olardıñ bäri wltşıl, wltjandı, wltı üşin bilimi men biligin, küş-quatın jwmsağanında emes, tipti tuğan halqı üşin qwrbandıqqa barğanında dep tüsingen jön. Wlt müddesin tu etip kötergen Alaş ziyalıları qazaq qoğamın otarlıq ezgiden alıp şığatın, damıp ketken elder qatarına qosatın joldardı izdegende pikir aluandığın joqqa şığarmadı. Ğasır basındağı Alaş ziyalıların wlı isterge jwmıldırğan, qoğamdıq-sayasi, şığarmaşılıq izdenisterine negiz qalağan wlttıq ideyanıñ bastau bwlağı, birinşiden, tuğan halqınıñ jan tözgisiz auır hali, ekinşiden, qayşılıqqa belşesinen batqan Reseyde liberalizmniñ küşeyui, üşinşiden, älemde wlt-azattıq qozğalısınıñ jandanuı bolsa, mäni men mindetteri 1905-1907 jıldardağı orıs-japon soğısı twsında jüyelendi. İşki Reseydegi partiyalar men ağımdar şarpısı, samoderjavieniñ irgesin şayqap, bedelin tüsirgen ereuilder men köterilister wlt ziyalıları men oqığandarına da, qalıñ bwqara da oy saldı, is-äreketke şaqırdı, eseyu mektebine aynaldı. Otarlıq ezgige qarsı kürestiñ jaña türleri düniege keldi.
Osınday zaman zardabına tözgisi kelmegen, aq patşa wlıqtarı men özara şen üşin itşe ırıldasqan el basşılarınan köñili qalğan, (qazirgi Şığıs Qazaqstan oblısı Zaysan audanı Keñdirlik) auılda tuıp-ösken Zuqa Säbitwlı özine qarastı jäne tileules ağayın-tuıstarın ertip, Sayqannan orıstıñ bodanınan aulaq Sauırğa barıp qonıstanadı. Jastayınan eren zerek ösken Zuqa dini bilimi mol, auzı dualı şeşen tildi, meşitke barıp, medrese wstap, şäkirtter tärbieleydi. Keyinirek wstazdıq emes, jalpı wltqa qızmet etu jolına birjola tüsedi.
HH ğasırdıñ basında el-jerimen böten jwrttıñ qolında qalıp qoyğan qandastarına araşa tüsip, basşısız, biliksiz, qorğansız, qarusız halqın jan-jağınan talan-tarajğa wşıratqan ükimetke qarsı twrıp, qızğıştay qorğaydı. Äleumettik teñsizdiktermen ömiriniñ soñına deyin bel şeşpey, attan tüspey, ayausız küresken tarihi qolbasşı. 1928 jılı Altayğa qosımşa qorğanıs elşisi bolıp Vi Jıñgo deytin basşı kelip, qarapayım halıqtı qan qaqsatadı. Äskeri küşpen ozbırlıq jürgizip, salıqtı şekten tıs auırlatıp, eldi erekşe qinaydı. Vi Jıñgonıñ bwl zwlımdığına şıdamağan Zuqa batır qol jinap qarsı şığadı. Zuqa Säbitwlı turalı Qıtayda eki kitap jarıq kördi. Biri Batırhan Qwsbeginniñ «Zuqa batır» romanı bolsa, ekinşisi 45 jıl türmede otırğan Qajığwmar Şabdanwlınıñ «Pana» romanı.
Ärine, ötkenge salauat, mwndayda bolaşağınan ümiti bar el tarihi zardaptan arıludı wlttıñ wlı mwratına aynaldıruı qajet. Otarşıldıq müdde ornıqtırğan qoğamdıq-äleumettik qwrılım men diktaturalıq rejim üstemdik qwrğan ortada dästürli enşi institutınıñ saqtalıp qaluı mümkin emes edi.
Wlt tağdırı jattıñ qwzırına tap bolğanda etnostıñ işten iritin ämbebap zañdılığı qazaq qoğamın da az uaqıt ayasında indettey jaylap ülgerdi. Bwl rette dästürli qazaq qoğamındağı ru-taypalıq jüyeni jarastırıp otıratın enşilestik institutı siyaqtı tegeurindi tetikter otarşıldıq jüyeniñ eñ alğaşqı qwrbanı boluı zañdı edi. İrgeli ru ayasınan kişi rudıñ enşi alıp, jeke ru bolıp bölinip şığu dästüriniñ mülde toqtay bastağanına alğaş ret V.V. Radlov nazar audardı jäne Resey otarşıldığına baylanıstı dendep bara jatqan bwl ürdis tüptiñ-tübinde qazaq qoğamın azdırıp-tozdırıp, qayırşılıqqa alıp keletinin atap körsetken bolatın. Köregen ğalımnıñ aytqanı ayday kelgenine tarih kuä. (V.V. Radlov. K voprosu ob kirgizah—SP b. 1893g. Str 82-83)
Alayda bardı bar deumen birge, joqtı joq deu de şındıq jolı ekenin esten şığarmau parız. Öytkeni, şındıq jolınan auıtqıp, közge tüsudiñ küpirşiligimen, joqtı jasırıp, bardıñ bağasın asırıp, azdı-köpti jetistigimizge jelpirip, örekpi beru de örge bastırmaydı. Onıñ ornına töñirekte bolıp jatqannıñ bärine bayıppen qarap, jetkenimizdi estelikpen jetildire otırıp, keşegi bodandıqtıñ bodauına ketken qwndılıqtarımızdı tügeldey tügendep, halıqtıq qasietimizdi qalpına keltirip, qazaqtıñ älemge tanıla bastağan atına zatı say el boluı qajettigin qaperden şığarmay, är sätti igilikke aynaldıru qamında bolğanımız abzal. Biz siyaqtı joğaltqanı köp halıqqa basqaşa bolu jaqsılıq äkelmeydi.
Jwmamwrat Şämşi, jurnalist, tarih ğılımdarınıñ kandidatı
kerey.kz
Pikir qaldıru