Тұлғалар Қазақ хандығына 550 жыл Қазақ шежіресі Әдеби әлем
Есенберлиннің «Көшпенділері» әлемге 3 миллион данамен тараған
kerey.kz
Ізінен аңыз ерген
Есенберлиннің «Көшпенділері» әлемге 3 миллион данамен тараған
«Көшпенділер» 30 тілге аударылған
Төл әдебиетіміздің тарихында 17 роман жазып қалдырған Ілияс Есенберлиннің болмысын ашу мақсатында өз ойын алға шығардық. «Меналдыменен материал жинаймын. Деректер іздеймін.Айғақты уақиғаларды қараймын. Халықфольклорына сүйенемін. Жазба бетінде қандайшығармалар бар, соның барлығын қолым жеткенжерге дейін зерттеймін, оқимын, бірімен бірінсалыстырамын. Осылай дайындаймын. Материалдайындалғаннан кейін алдымен ойға салып, біржыл өте ме, көп жыл өте ме, миыма өзім жазамын. Не туралы болу керек, асыларманың не еді осы кітапты жазғанда, нені көтергің, нені ашып айтқың келеді? …Тереңдеп ізденіп, өз ақылымның жеткен жеріне шейін жазамын».
«Ізінен аңыз ерген» айдарының бұл жолғы қаһарманы – жазушы ІлиясЕсенберлин. Жетімдіктің дәмін татса да, аштықтан бұратылса да, рухымүжілмеген І.Есенберлин жайлы келелі әңгіме өрбітуге бірқатаржазушылармен сұхбаттастық. Құлақта қалған әңгімені қағазға түсірген соң,жазушының тағдыры қым–қуыт болғанына тағы бір көз жеткіздік.
Ілияс Есенберлиннің өмірдерегін білмейтін оқушы ол кісіні тарихшы депойлап қалуы да заңдылық. Алайда, жазушының игерген мамандығы – кен–металлургия саласы. «Көшпенділер», «Алтын Орда» кітаптарындағы тарихитақырыпқа батыл қалам сілтеуі – оның азаматтығының, ұлтының адалперзенті бола алғанының көрсеткіші. Тарихи хрониканы көркем әдебиетқалыбына салып беруі – оқырманға түсінуге де, есте сақтауға да жеңіл.
Жазушы аға–әпкелеріміздің әңгімесін қалай қорытқанымызды төменненоқыңыздар.
Ахмет Дүйсенбаев құрастырған «Жан сырым» атты естелік кітаптағыжазушының туған інісі, техника ғылымдарының докторы, профессор РаунақЕсенберлиннің естелігінен қысқартып алған түріміз:
Қар кешіп, сабаққа жалаңаяқ баратынбыз
Өз үйіміздегі біздің өміріміздің соңғы жазы қатты есімде қалды. Бізкедей тұрдық, аштыққа ұшырадық. Әлбетте, таңертеңгі өте құнарсыз астан соңүйдің батыс жағындағы көлеңкеге жайғасып отыратынбыз. Ілияс бізге ертегіайтып береді. Ол көп ертегі біледі. Кейінірек менің түсінгенім: ол ертегілердіөз жанынан шығарып айтады екен. Болашақ жазушының табиғи дарыныныңқабілеті сол балалық шақта қалыптаса бастаған ғой деп болжаймын.
Мен бір қысылтаяң жағдайға кездесіп, оқуды тастап кетуге жақынқалдым. Оқиға былай болып еді. Бір жолы мектепке бармадым. Келесі күні,неге екенін білмеймін, мектепке баруға өте қатты қорықтым да, тағы дасабақты жіберіп алдым. Үшінші күні тағы да қайталанды. Одан әрі бойымдағықорқынышты жеңуге дәрменім жетпей, бұдан былай мектепке бармаймындеген шешімге келдім. Ілияс сабаққа бармай жүргенімді естісе керек, ішқұсаболып үйге кіріп келді. Сөйлеген жоқ, жағымнан тартып жіберді де, жетектепмектепке апарды. Ілияс есікті өзі ашты да, өктем дауыспен маған «класқа кірде, партаңа отыр» деп бұйрық берді. Айтқанын орындадым. Ілиястың еңбірінші және ең соңғы жасаған үлкендігі осы ғана. Сол жағдайдан кейін олмаған өмір бойы бір дөрекі сөз, мінез көрсетіп көрген емес. Бір–бірімізгеешқашан сөз қайтарып, ерегісіп қалған кезіміз болған жоқ.
…Оқу жылы басталды. Біз Ілияс екеуміз бір класта болып шықтық.Күздің қара суығына дейін жалаңаяқ жүрдік. Қыркүйектің аяғы, не қазанныңбасында, есімде тура сақталмаған, әдеттегідей таңертең мектепке жалаңаяқкелдім. Кешікпей қар қатты жауып кетті. Мен терезеге үреймен қараймын.Сабақ біткен соң оқушылар тарап кетті. Тек Ілияс екеуміз класта қалдық. Олаяғына етік киіп келген екен. Екеуміз не істерімізді білмей, терезенің алдындаұзақ тұрдық.
Ілияс мені арқалап алып, үйге қарай жүгірді. Жолдың үштен бірін тезөттік, ал үйге дейін әлі алыс. Бір шақырым бар. Мен сезіп келем, ағам шаршап қалды. Сонда да мені жерге түсірмеді. Дәтім одан әріге шыдамай, Ілиясқа өзімді жерге түсіруін өтіндім. Қармен бұрын талай рет жалаңаяқ жүгірген болатынбыз…
…Бір күні үш күндік үзілістен соң біз Ілияспен көшеде кездесіп қалдық. Ол тапсырма алып, сот мекемесіне келе жатыр екен. Ілияс маған кешеден бері нәр татпағанын айтты. Өмірдегі ең қымбат адамыма еш көмек көрсете алмағаныма қатты қиналдым. Сот ғимаратына жақындап келгенімізде үй сылап жатқан әйелдерді көрдік. Олардан сәл ары таман көше ортасында үлкен жасыл қарбыз жатыр екен. Мен солай қарай тұра жүгірдім. Жақындағанда оның қарбыз емес, резеңке доп екеніне көзім жетті. Олжа! Бұрын-соңды бізде доп болып көрген емес. Аштықты ұмытып, сол арада доп ойнап кеттік.
Сот ғимаратының қақпасынан еңгезердей адам шықты да, айқай салып бізге қарай жүгірді. Мен қорыққанымнан допты тастай сала, Ілияспен бірге зыттым. Ол бізді өкшелеп келеді. Қаладан ұзап шыққанда шаршап тоқтадық. Әлгі адам бізді қуып жетіп, желкемізден басты. Шаршағаннан құр сүлдеріміз қалған және қатты қорқып кеткен бізді қалаға дедектетіп алып келді. Содан кейін ол бізді ұрған жоқ, бірақ «доп ұрлағандарың үшін түрмеге отырғызамын» деп қорқытты. Менің допты ұрламағанымды, оны тауып алғанымды және сол жерге тастап кеткенімді есепке алмады. Түрмеге отырғызамын деген сөзіне шынымен сеніп қалдық. Ақыры, ол бізді сот үйіне алып кірді. Сол жердегі әйелдер допты тауып әкеліп, бізге араша түсіп, аман алып қалды. Әлгі дәу неме бізге «бұрама кәмпит» беріп босатты.
Қабдеш Жұмаділов ағамыздың үйінде болғанымызда ол кісіден Ілияс Есенберлиннің туған інісі Раунақ Есенберлин жайлы әңгіменің шетін сұрадық. «Інісін екі мәрте көрдім. Есенберлиннің 70 әлде 80 жылдығында келіп кеткені бар. Мәскеуде тұрған болуы керек. Ол – ғылым докторы, өз саласының талантты маманы. Арғы жағын білмедім», – деп қайырды ағамыз.
Бекежан Тілегеновтің «Тұйық өмірдің құпиясы» кітабынан:
Жазушы Шәрбану ҚҰМАРОВА:
Ең бірінші өлеңін мен жарияладым
Ол кезде қазіргі «Егемен Қазақстан» газетінде әдеби қызметкер едім (1962 жыл). Есіктен күйі қашқан, салпаңдау киінген, ескірген пиджакпен біреу кіріп келді. Таныстық. Кейін білдім, ол сол шақта «анау» жақтан келген екен. Жеті-сегіз өлеңін алып келіпті. Бас редактормен кеңесіп алған соң, Ілияс ағаның өлеңін ең бірінші болып аға газетке жарияладым.
«Қаһар» романы шыққан соң жазушы ағамыз құлпырып шыға келді. Романы көптеген тілге аударылды. Су жаңа көйлек, қымбат кәстөм киді. Айтайын дегенім, Есенберлин сонда маған не үшін ұрысты?! Менің қырғыздар арасында достарым бар болатын. Сондағы достарымның бірі маған хабарласты да: «Қаһар» сұмдық роман екен, қолымыз жетпей жүр. Бір данасын бізге салып жіберсең, алғысымыз шексіз», – деді. Кітапты мен беріп жіберсем, оны қырғыздар өз тіліне аударса керемет қой. Ілияс ағамен кездесе қалсам, мақтанып айтам ғой. Есеп осындай. Оңбай қалдым. «Кенесарының басын алған кім? Қырғыздар! Бауырын өлтірген кім? Қырғыздар!» – деп қаһарланып, ұрсып-ұрсып тастады. Қырғыздар ақыр соңында сол кітапты «пайдаланып» кетті.
Есенберлинге көп көмектескен Дінмұхамед Қонаев еді. Ол тарихи кітаптарын ұзақ уақыт шығара алмай жүрді. Ыңғайы келіп, Қонаевқа жолыққан соң кітаптары шетінен басылды.
Өзім «Жазушы» баспасында жиырма жылдай редактор болдым. Қолжазбаның неше атасын көрдік. Жауапкершілігімдегі жұмысты істедім. Бір жолы Қабдеш Жұмаділов «Есенберлиннің романдарының көркем тұстарын, стильдік олқылықтарын мен толықтырдым» дегендей әңгіме айтыпты. Редактор болғаны рас. Бірақ, жанағы пікірі «романды мен жазып шықтым» дегендей әсер қалдырады екен…
«Мен ол кісімен жақын араласқан жоқпын. Бірақ, мынаны айтып берейін», – деген Шәрбану әпкеміздің әңгімесінен жазып алғанымыз осы.
«Тарих әшкерелеген бір өлікті қайта тірілтудің қаншалықты қажеті болды?»
Сәбит МҰҚАНОВ:
– Есенберлиннің кітаптарын тез шығаратыны сонша, тіпті оқып та үлгере алмайсың. Өз басым қолтаңбасын жазып, сыйлаған кітаптардың бәрін оқып жүрмін. Есенберлин маған кітабын сыйлаған емес. «Хан Кенені» орыс тілінде оқып шықтым. Кітап біршама жаман жазылмаған. Кенесары –
бүкілодақтық масштабта әшкереленген адам. Ол туралы қаулы осы уақытқа дейін бар күшін әлі жойған жоқ. Осыдан кейін мұндай кітаптың қалай жарық көргеніне қайран қаламын. Тарихта екі Кенесары болған жоқ, біреу-ақ болған. Ендеше, Қазақстан КОК бұл кітаптың шығуына неге рұқсат берді? Кенесарының іс-әрекетіне көзқарас, қатынас біреу-ақ болуы керек. Оның іс-әрекеті Россияға жат, қарсы жүргізілді. Ал, біздің Орталық Комитеттің қолдауымен осындай адам туралы кітап шығып отыр. Жұрт жабылып осы кітапты оқып жатыр. Біраз адамдар, студенттер ұлтшылдық ұрандар көтеріп жүр. Біз хандарды мақтауға неге жол беріп отырмыз? Әрине, ескіні жазуға мен қарсы емеспін, бірақ хандық құрылысты мадақтаудың қаншалық қажеті бар еді? Халықтардың арасын ашып, араздастырған, тарих әшкерелеген осы бір өлікті қайта тірілтудің қаншалық қажеті болды? Бұл кітап жастарға керісінше әсер етіп, ұлтшылдық сезімін өршіте түседі. Жазушының жалпы тарихқа көзқарасы түзу емес. Ал, бұл жақсылыққа әкелмейді, зиянын тигізеді. Сіз – инженерсіз. Тарихтан гөрі өзіңіз жақсы білетін өндірісті жазбайсыз ба? Ханның сізге керегі не?
«Мен бұған қатты ренжідім»
Ғабит МҮСІРЕПОВ:
– Ілияс Есенберлиннің кітабы туралы әртүрлі пікір, талас туып жатыр. Бұл әдебиетіміздің бүгінгі мәселелері жөнінде әңгіме қозғауға жақсы себеп еді. Осы тұрғыдан келіп әдебиеттегі қандай құбылысты қолдап, қандай кемшіліктерден арылу керек екенін айтып, қазіргі жағдайға баға беруге болатын еді ғой. Бірақ, біз соған бара алмадық. Жұрт оның орнына дау-жанжал, сенсация күтіп, өрекпіп, дүрліге жөнелді. Мен мұны «саяси мещандық» деп айтар едім. Одақ бұл талқылауды менің келісімімсіз белгіледі. Одақ арнайы тізім құрып, өз адамдарын ғана жинады. Бұл – жабайылық дер едім. Күні бұрын белгілеген 40-50 шақты адам ғана жиналған. Мен бұған қатты ренжідім. Осылай істеуге бола ма? Бұл талқылауды ұйымдастырушы – Есенберлиннің өзі. Кітапта кемшілік жоқ емес, бар. Тарихи деректерді пайдаланудың айыбы жоқ. Әлі пісуі жетпеген шала материал нағыз шебер суретшінің қолына тисе, рухани дүниеге айналары даусыз. Кітапта осы жағы жетіспей жатқан сияқты…
«Есенберлин белгілі, беделді жазушы емес»
Хамза ЕСЕНЖАНОВ:
– Одақтың екінші басшысы беделді, белгілі жазушы болуы керек. Есенберлин ондай жазушы емес. Өз кітабын тезірек өткізіп, бастырып жіберуге қабілеті мол.
Одақтың қазіргі жағдайы бәрімізді де толғандырып отыр. Жазушылар ұйымына басшылық сапалы, дұрыс жүргізілмей келеді. Есенберлин
өзін-өзі сыйлыққа ұсынады. Ал, біз оны неге білмейміз? Осының бәрі үнсіз, жасырын жасалады. Оның соңғы романын мақтай алмаймын. Мен Мүсіреповтің пікіріне қосыламын. Арнайы комиссия құрудың қажеті жоқ еді. Талқылауды еркін өткізу керек еді.
Одақтағы бар әңгіме қазір тек жүзге бөлудің төңірегінде өрбіп жатыр. Әсіресе, Есенберлиннің романынан кейін осы ауру асқынып кетті… Бекежан Тілегеновтың «Тұйық өмірдің құпиясы» кітабынан.
«Жан сырым» кітабындағы Павел Косенконың естелігінен:
27 күнде жазылған роман
– Ілияс Есенберлин асықпай-саспай бір жұмыс күнінде сан алуан шаруа бітіріп үлгеретін. Ал кешкі сағат алтыдан кейін І.Есенберлин директорлықтан «түсетін». Кешкісін, не демалыс күндері қызмет бабымен соғылатын қоңырауды ол жек көретін. Тіпті дүние аударылып жатса да. Өйткені бұл уақытта ол директор емес, жазушы болатын. Қызық еді.
Бірде «Осы кісі қай жерде жүріп осыншама кітап жазды» деген ойтүрткімен сұрап едім, Ілекеңнің айтқаны:
— Үйге келемін, шәй ішемін, сосын ұйықтаймын. Сағат ондарда үйдегілер сабырлана бастайды. Сосын мен столыма отырып, түнгі 3-4-ке дейін жазамын.
— Демалыс күндері де ме?
— Жоқ, демалыс күндері мен аз жұмыс істеймін. Бізде, қазақтарда қонаққа бару, достармен араласу деген салт бар ғой.
– Сонда бір түнде қанша жазып үлгересіз?
– 20-30 бет.
«Көшпенділер» трилогиясының бір романын Ілекең бір айда (қаңтарда) жазды. Оның ішіндегі 4 күні жақын досы – дарынды жазушы Қапан Сатыбалдиннің қайтыс болғандағы шаруаларына кетті. Ай емес, 27 күнде жазды.
Қабдеш Жұмаділов, жазушы:
Есенберлин орысша оқыған
Есенберлиннің арқа сүйер достары болды, бірақ жаулары да аз емес-ті. Оны сол уақыттағы қатарлас жазушылар мойындағысы келмеді. Оны «жетім» деді, мектепте, оған қоса институтта да «орысша оқыған» деп шеттетті. Ілиястың жолы болғаны –
Д.Қонаевпен арадағы достығы. Қонаев Балқашта қызметте жүргенде Есенберлин оның қоластына барып, тәжірибеден өтеді. Ол кезде тау-кен мамандары аз болғандықтан, екеуі аға-іні болып сыйласып кетеді. Содан Есенберлин соғысқа кетіп, ол жақтан жарақат алып оралады да Орталық Комитетке қызметке орналасады. Қонаев бұл уақытта үкімет басшысының орынбасары болып жүрген еді. Екеуінің жолы тағы да түйіседі де, қайтадан араласа бастайды. Бірақ, Қонаев осы кезде өрлейді де, Есенберлин құлдырайды. Оған себеп Ілиястың жары Диляр апай 1937 жылы атылып кеткен белгілі заңгер, Қазақстанның әділет министрі болған, «халық жауы» атанған Хамза Жүсіпбековтің қызы еді. Қазақ – арызсыз жүре алмайтын халық. «Халық жауының қызын қалыңдыққа алғаны үшін» ол өзіне дұшпан тауып алды. Ол аздай, Ілияс сол кезде көріне бастаған еді, қатарластары оны көре алмай, қарсы арыз жазып, қызметінен босатты.
«Жазушы» баспасының директоры болды
1967 жылы сәуір айында «Жазушы» баспасына Ілияс Есенберлин директор болып келіпті» деген хабар дүмп ете түсті. Жаңалыққа біреу сенді, біреу сенбеді. Рас екен. Келіпті деген әңгіме тарады артынша.
Көп жылдар қуғын көріп, әр жерде есік қақты боп жүрген Ілияс Есенберлиннің бұлайша аяқ астынан республикадағы бірден-бір әдеби баспаға директор болып шыға келуі қалам ұстап жүрген қауымды дүрліктіріп тастады. Кейін бір оңаша әңгіме үстінде Ілекеңнен осы жайды сұрағаным бар. Сөйтсек, мәселе былай болыпты:
Қазақстан Компартиясының бірінші хатшысы Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев Ілекеңді жас кезінен біледі. Екеуінің де мамандығы тау-кен инженері. Алайда, намысқой Ілекең Қонаев ҚКОК бірінші хатшысы болып тұрған кезінде де алдына барып жәрдем сұрамапты.
Содан екеуінің кездейсоқ кездесіп қалуының сәті киностудияда өтеді. Бір күні республика басшысы киностудияны көрмек болып, аралап жүргенде, кенет топ кісінің арасынан Ілекеңді көріп қалып, өзі тоқтатып амандасыпты.
– Ау, Ілияссың ба? Барсың ба бұл дүниеде? Өзің мүлде көрінбей кеттің ғой?! – дейді Қонаев оның бас-аяғына көз жіберіп.
– Ой, Димеке-ай, әңгіме көп қой! Қайсыбірін айтайын?! – дейді Ілекең тар жерде артық сөзге бара алмай.
– Онда маған бір келсеңші. Әңгімелесейік, – дейді Димекең. Дереу көмекшісіне бұрылып, тапсырма береді.
Есенберлин көп кешікпей Қонаевтың қабылдауында болып, ескі таныстар ұзақ әңгімелеседі. Осы отырыста Ілекеңнің болашақ қызмет орны сөз болады.
– Сен осы баяғыда филармонияны басқарған жоқ па едің? Әріптестердің жағдайына қанықсың. Опера-балет театрына директор болып барсаң қайтеді? – дейді Димекең алғашында.
– Қыз-қырқынмен оңай тіл табысатын баяғы заман өтті ғой! – деп Ілекең күлген көрінеді. – Менің әрі әдебиетші екенімді білесіз. Жазған, жазайын деп жүрген көп дүниелерім бар. Маған одан да «Жазушы» баспасын беріңіз! – дейді қолқа салып.
Тілек екі қайталанбапты. Тиісті жерге бірден бұйрық түскен көрінеді…
Қолжазбаларын үйде отырып қарайтынмын
Әдебиетте қай жағынан олқы соғып жатқанын Ілекеңнің өзі де сезетін. Жалған намыс, өзімдікі ғана жөн дейтін өркөкіректік ол кісіге жат еді. «Көшпенділердің» қолжазбасын маған алғаш ұсынып тұрып:
– Мен өзі, шынымды айтсам, қаланың жатағымын. Аласапыран кезеңде туып-өстік те, қазақтың байырғы тұрмысына көз қанықтыра алмадым. Сондықтан, менің жазбаларымда қазақтың киіз үйі мен жасау-жиһазына, сауыт-сайман, ат-көлік, ер-тұрманына байланысты дәлсіздіктер кетуі әбден мүмкін. Соларды мұқият қарайтын бол. Ал сөз, сөйлем жағын батыл түзетуіңе болады, қолыңды қақпаймын, – дегені есімде.
Мен, мүмкіндігінше, ағамыздың осы сенімін ақтауға күш салдым. Өйткені, біз Ілекеңнің жас достары, Есенберлиннің қаламгерлік құдыреті сөз-сөйлемнің әдемілігінде, тіпті тіл байлығында да емес, оның көтеріп отырған тақырыбының ауқымдылығында, әлі ешкім ат ізін салмаған тарих қатпарын батыл ақтаруында екенін, сол арқылы ұлттық сананы оятқанын жақсы білеміз.
Бір аяғы екінші аяғынан екі-үш сантиметр қысқа
Жас кезінде өмірдің теперішін көп көрген, соғыста ауыр жараланған Ілекеңнің денсаулығы бұрын да мықты болмайтын. Оның неге бір жағына сәл қисайып жүретін себебін кейін білдік. Соғыста оқ тиіп, пышаққа түскен оң аяғы сол аяғынан екі-үш сантиметрдей қысқа еді. Бұған енді шығармашылықтың ауыр азабы қосылды. Жан аялап, бой күту, курортқа бару дегенді ол ұмытқалы қашан! Өмірінің соңғы жиырма жылында оның қаламынан он үш роман дүниеге келіпті. Бұл – тек алыптардың қолынан ғана келетін шаруа. Әйтсе де, Ілекең әлі тың еді. Қанша қажып жүрсе де, жаңа кітабы шыққан сайын қырандай сілкініп, қайраттанып кететін. Меніңше, жазушының жүйкесін жұқартып, өмірден ертерек кетуіне себеп болған нәрсе мынау:
Бастаған шығармасын жазып біткенше, жазылған кітабы жарық көргенше тағат таппайтын Ілекең «Мұхиттан өткен қайық» атты романын қанша күш салса да, шығара алмай-ақ кетті. Бұл –
сол кезде билік басында отырған бюрократиялық жүйені жеріне жеткізе әшкерелеген шығарма еді. Кітаптың жарыққа шығуына сол кездегі белсенділер қарсы болды.
Тағы да өз алауыздығымыз…
Содан кейінгі бір шырғалаң шаруа: Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясы орысша шығып болған соң, Лениндік сыйлыққа ұсынылған. Ілекең бұл жолы сыйлық алмаймын деп ойлаған жоқ. Басқаларымыз да зор үміт арттық. Өйткені, ол жылдары бір халықтың төрт ғасырлық шежіресін қамтыған мұндай шығарма КСРО көлемінде жоқ болатын. Ал соңғы турға дейін Ілекеңмен таласып келген грузин жазушысы Нодар Думбадзенің жұқалтаң романы сол кезде әркімдер-ақ жазып жүрген, қатардағы жәй дүние еді. Бірақ, амал не, бірлігі мықты, іргесі берік грузиндер мен қазақтың іштерінен шынашақ айналмайтын, күншіл арызқойлары екі жақтап жүріп, Лениндік сыйлықты Есенберлинге емес, Думбадзеге алып берді.
Мәскеу жақтан сәт сайын хабар күтіп жүрген сондай тағатсыз күндердің бірінде, Жазушылар Одағында Ілекеңмен жолығып қалдым. Ағамыздың қабағы пәс, иығы салыңқы екен.
– Жүре сөйлесейік. Әңгіме бар, – деді Ілекең мені қолтығымнан алып. Қатар жүрген кісіні қолтықтап алатын әдеті. Сөйтсе, кемтар аяғына сәл демеу болсын дейді екен ғой. Жол-жөнекей сыйлық жайында сөз болды.
– Ондағы жағдай мәз емес, – деді Ілекең терең тыныс алып. – Бұрын аппараттағы кейбір адамдардың сөзіне сенбей жүруші едім, кеше сол жақта жүрген комиссия мүшесі Шыңғыс Айтматовпен сөйлестім. Грузиндер Думбадзеге сыйлық әпереміз деп артынып-тартынып Мәскеуде жүрсе, біздің жазушылар менің үстімнен қарша боратып, арыз айдап жатқан көрінеді…
– Бұлары сұмдық қой! Сонда не айтады олар? – деймін таң-тамаша болып.
– Сол баяғы сарын. «Есенберлиннің кітаптары Қазақстанда қатты сынға ұшыраған. Халық қабылдаған жоқ. Ол хан-сұлтандарды мадақтайды, феодализмді көксейді. Бүлікші Кенесарыны көтермелеп, ұлттар достығына іріткі салып жүр…» деп жаппаған жаласы, жақпаған күйесі қалмаған. Орыстардың да ішінде «ит өліп» жатыр ғой, сол сөздерге иланып қалған секілді…
– Арыз жазғандар кімдер екенін білдіңіз бе?
Ілекең біразға дейін жауап қатпады. Тек, сәлден соң барып:
– Олардың кім екені онсыз да белгілі емес пе? – деді баяу күрсініп. – Өздерінен басқа ешкімге болсын демейтін, сол баяғы өзің білетін жікшілдер.
Түс мезгілі еді. Ілекең болмай үйге кіргізіп, екеуміз Диляр апайдың қолынан шай іштік. Диляр апай –
артық сөзі жоқ, Ілекеңнің қас-қабағына қарап қана отыратын өте ибалы кісі болатын.
Қабдеш ағамен аз-кем сұхбатымыз ағамыздың пәтерінде, қонақ бөлмесінде өтті. Жеке жұмыс бөлмесіне де алып кіріп таныстырды. Түрегеп тұрып айтқандағысы осы мақаланы қорытындылауға әдемі ой салды. 2015 жыл Есенберлиннің 100 жылдық мерейтойы екен. «Үлкен тойға дайындықты бастап та кететін кез келді. Өйткені, Есенберлин жай ғана жазушы емес, қазақ халқының асыл тарихын қағазға түсірген адам», – деді Қ.Жұмаділов.
Тәртіпке салар ағалар қайда қарап жүр?
«Раунақ Есенберлин» деп теріп көрдім, мардымды ештеңе шықпады. Сосын «Қозыкөрпеш Есенберлин» деп жазып, ғаламторды қопарып отырғанымда әріптесімнің «Қазақ қаламгерлерінің балалары «мәңгүрт» деген не сөз?» деген мақаласын тауып алдым. Мақаладағы «Әкесі мұсылман еді, баласы…» деген тармақтан оқығаным мынау: « …Бәрінен де Есенберлиннің аруағын сыйламадық-ау! Аруақ сыйлау дегеннен шығады, бүгінде жазушының ұлы Қозыкөрпеш жайлы тиіп-қашты әңгіме көп. «Иегова куәгері» болыпты дей ме? «Иса мәсіхші» атаныпты дей ме? Әйтеуір мұсылмандық жолдан адасып жүрген көрінеді. Бұл жайлы «Қазақстан-ZAMAN» газеті Қозыкөрпеш миссионерлердің конгресінде бас болып, христиандардың інжілін тәбәрікке алып, әкесінің кітаптарын аяққа таптап жүр деп жазды да».
Шындық па, жалған ба? Аты дардай Есенберлиннің ұлына осындай қылық жараса ма? Күні кеше еліміздің бес ғасырға жуық тарихын жіпке тізгендей етіп, ұрпақ қолына ұстатқан тұлғамыздың өз ұрпағы «адасып» жатса, басқаларына не жорық?! Әлде, бір інісін жөнге салатын ағаның болмағаны ма? Інісіне ақыл айтар, тәртіпке салар ағалар қайда қарап жүр?!
І.Есенберлин мен Диляр апайдың Раушан, Қарлығаш, Дильфруза есімді қыздары және Қозыкөрпеш атты ұлы болыпты. Қозыкөрпешке тоқталғанда, ойланып қалдық. Ұлттың әдеті қалай, ұлдың әдебі ше? Оның артында ұрпақ деген әңгіме тұр. Ілияс Есенберлиннің де ұрпағы… Көшпенділердің ұрпағы… Біз де көшпенділердің ұрпағымыз.
Нарықтың алғашқы жылдарында «Көшпенділер» трилогиясының көз қуанатындай мұқабамен шығуына мұрындық болған Қозыкөрпеш Есенберлин екенін қадап айтқанымыз дұрыс. Әкесінің туған жері Атбасардағы мұражайдың ашылуына да бар күшін салды. Бұл еңбегін әке алдындағы парыз деп түсіндік.
Қанат ӘБІЛСЕЙТҰЛЫ
Алғаш рет 1976 жылы «Көшпенділер» атымен жарық көрген трилогия орыс тілінің өзінде 12 рет басылып, 1,5 миллион тиражбен тарапты. «Көшпенділер» трилогиясы әлемнің 30 тілінде жарық көріп, 50 рет қайта басылған екен. 2005 жылғы есеп бойынша, дүниежүзіне таралған жалпы тиражы 3 миллион дана. Бұл трилогияның негізінде 2005 жылы «Көшпенділер» атты тарихи көркем фильм түсірілді.
ТАҚЫРЫПТЫҢ ТҰЗДЫҒЫ:
Қадыр Мырза Әлінің «Иірім» атты кітабын оқып шыққан оқырман жазушыларымыздың көлеңкелі жақтарына көбірек қанығады. Бұл, автордың өзі ескерткендей, асыл азаматтарымыздың пендешіліктерін жіпке тізу емес, эссе жанрының табиғи болмысын сақтау. Эссенің құндылығы сонда, ешкімді мақтамайды да, ешкімді қараламайды. Бәрі қаз-қалпында. «Иірім» кітабында Ілияс Есенберлин жайлы бірер сөз жазылған екен:
«Оның ең үлкен мақсаты, басты арманы – Лениндік, құрығанда Мемлекеттік сыйлықты алу еді. Оның алдында ол Ғабит Мүсіреповпен қатар түсіп, Республика сыйлығын «жеңіп» алған. Ұлы классигіміз Ғабит ақсақал бұл жолы Ілияспен дұрыстап тіресуге жарамады… Бірақ, Мәскеу мінез көрсетті. Бұл жолы «жолы болғыш» қазақ жазушысы грузин жазушысы Нодар Думбадземен қатар түсті. «Алтын Орда», менің түсінігімде, Ілекең шығармаларының ішіндегі ең сүйектісі, ең мықтысы. Бірақ Нодар Думбадзеге төтеп бергенмен, Эдуард Шеварднадзеге төтеп бере алмады. Ал Шеварнадзе – Думбадзенің досы, құдіретті басшы. Сөйте тұра Ілекең де оңайлықпен беріле қойған жоқ. Ол Лениндік және Мемлекеттік сыйлықтар комитетінің бүкіл мүшелеріне арнайы хат жолдады. «Маған дауыс беріңдер!» деп емес, әрине. «Қай кітабыңыздың қазақ тілінде жарық көргенін қалайсыз? Біз сол дүниеңізді тездетіп шығарып берелік» деп хат жазды… Мұның бәрі нысанасын тапқан мергеннің оқтары еді! Оған мен өзім куәмін. Бірақ қазақтың қулығынан грузиннің қулығы басым түсті. Нодардың кітабынан титтей кем емес «Алтын Орда» сыйлыққа ілікпей қалды. Ал Ілекең жүз пайыз сенімді еді…»
«Жас Өркен» танымдық порталы
Пікір қалдыру