Twlğalar Qazaq handığına 550 jıl Qazaq şejiresi Ädebi älem
Esenberlinniñ «Köşpendileri» älemge 3 million danamen tarağan
kerey.kz
İzinen añız ergen
Esenberlinniñ «Köşpendileri» älemge 3 million danamen tarağan
«Köşpendiler» 30 tilge audarılğan
Töl ädebietimizdiñ tarihında 17 roman jazıp qaldırğan İliyas Esenberlinniñ bolmısın aşu maqsatında öz oyın alğa şığardıq. «Menaldımenen material jinaymın. Derekter izdeymin.Ayğaqtı uaqiğalardı qaraymın. Halıqfol'klorına süyenemin. Jazba betinde qandayşığarmalar bar, sonıñ barlığın qolım jetkenjerge deyin zertteymin, oqimın, birimen birinsalıstıramın. Osılay dayındaymın. Materialdayındalğannan keyin aldımen oyğa salıp, birjıl öte me, köp jıl öte me, miıma özim jazamın. Ne turalı bolu kerek, asılarmanıñ ne edi osı kitaptı jazğanda, neni kötergiñ, neni aşıp aytqıñ keledi? …Tereñdep izdenip, öz aqılımnıñ jetken jerine şeyin jazamın».
«İzinen añız ergen» aydarınıñ bwl jolğı qaharmanı – jazuşı İliyasEsenberlin. Jetimdiktiñ dämin tatsa da, aştıqtan bwratılsa da, ruhımüjilmegen İ.Esenberlin jaylı keleli äñgime örbituge birqatarjazuşılarmen swhbattastıq. Qwlaqta qalğan äñgimeni qağazğa tüsirgen soñ,jazuşınıñ tağdırı qım–quıt bolğanına tağı bir köz jetkizdik.
İliyas Esenberlinniñ ömirderegin bilmeytin oquşı ol kisini tarihşı depoylap qaluı da zañdılıq. Alayda, jazuşınıñ igergen mamandığı – ken–metallurgiya salası. «Köşpendiler», «Altın Orda» kitaptarındağı tarihitaqırıpqa batıl qalam silteui – onıñ azamattığınıñ, wltınıñ adalperzenti bola alğanınıñ körsetkişi. Tarihi hronikanı körkem ädebietqalıbına salıp berui – oqırmanğa tüsinuge de, este saqtauğa da jeñil.
Jazuşı ağa–äpkelerimizdiñ äñgimesin qalay qorıtqanımızdı tömennenoqıñızdar.
Ahmet Düysenbaev qwrastırğan «Jan sırım» attı estelik kitaptağıjazuşınıñ tuğan inisi, tehnika ğılımdarınıñ doktorı, professor RaunaqEsenberlinniñ esteliginen qısqartıp alğan türimiz:
Qar keşip, sabaqqa jalañayaq baratınbız
Öz üyimizdegi bizdiñ ömirimizdiñ soñğı jazı qattı esimde qaldı. Bizkedey twrdıq, aştıqqa wşıradıq. Älbette, tañerteñgi öte qwnarsız astan soñüydiñ batıs jağındağı köleñkege jayğasıp otıratınbız. İliyas bizge ertegiaytıp beredi. Ol köp ertegi biledi. Keyinirek meniñ tüsingenim: ol ertegilerdiöz janınan şığarıp aytadı eken. Bolaşaq jazuşınıñ tabiği darınınıñqabileti sol balalıq şaqta qalıptasa bastağan ğoy dep boljaymın.
Men bir qısıltayañ jağdayğa kezdesip, oqudı tastap ketuge jaqınqaldım. Oqiğa bılay bolıp edi. Bir jolı mektepke barmadım. Kelesi küni,nege ekenin bilmeymin, mektepke baruğa öte qattı qorıqtım da, tağı dasabaqtı jiberip aldım. Üşinşi küni tağı da qaytalandı. Odan äri boyımdağıqorqınıştı jeñuge därmenim jetpey, bwdan bılay mektepke barmaymındegen şeşimge keldim. İliyas sabaqqa barmay jürgenimdi estise kerek, işqwsabolıp üyge kirip keldi. Söylegen joq, jağımnan tartıp jiberdi de, jetektepmektepke apardı. İliyas esikti özi aştı da, öktem dauıspen mağan «klasqa kirde, partaña otır» dep bwyrıq berdi. Aytqanın orındadım. İliyastıñ eñbirinşi jäne eñ soñğı jasağan ülkendigi osı ğana. Sol jağdaydan keyin olmağan ömir boyı bir döreki söz, minez körsetip körgen emes. Bir–birimizgeeşqaşan söz qaytarıp, eregisip qalğan kezimiz bolğan joq.
…Oqu jılı bastaldı. Biz İliyas ekeumiz bir klasta bolıp şıqtıq.Küzdiñ qara suığına deyin jalañayaq jürdik. Qırküyektiñ ayağı, ne qazannıñbasında, esimde tura saqtalmağan, ädettegidey tañerteñ mektepke jalañayaqkeldim. Keşikpey qar qattı jauıp ketti. Men terezege üreymen qaraymın.Sabaq bitken soñ oquşılar tarap ketti. Tek İliyas ekeumiz klasta qaldıq. Olayağına etik kiip kelgen eken. Ekeumiz ne isterimizdi bilmey, terezeniñ aldındawzaq twrdıq.
İliyas meni arqalap alıp, üyge qaray jügirdi. Joldıñ üşten birin tezöttik, al üyge deyin äli alıs. Bir şaqırım bar. Men sezip kelem, ağam şarşap qaldı. Sonda da meni jerge tüsirmedi. Dätim odan ärige şıdamay, İliyasqa özimdi jerge tüsiruin ötindim. Qarmen bwrın talay ret jalañayaq jügirgen bolatınbız…
…Bir küni üş kündik üzilisten soñ biz İliyaspen köşede kezdesip qaldıq. Ol tapsırma alıp, sot mekemesine kele jatır eken. İliyas mağan keşeden beri när tatpağanın ayttı. Ömirdegi eñ qımbat adamıma eş kömek körsete almağanıma qattı qinaldım. Sot ğimaratına jaqındap kelgenimizde üy sılap jatqan äyelderdi kördik. Olardan säl arı taman köşe ortasında ülken jasıl qarbız jatır eken. Men solay qaray twra jügirdim. Jaqındağanda onıñ qarbız emes, rezeñke dop ekenine közim jetti. Olja! Bwrın-soñdı bizde dop bolıp körgen emes. Aştıqtı wmıtıp, sol arada dop oynap kettik.
Sot ğimaratınıñ qaqpasınan eñgezerdey adam şıqtı da, ayqay salıp bizge qaray jügirdi. Men qorıqqanımnan doptı tastay sala, İliyaspen birge zıttım. Ol bizdi ökşelep keledi. Qaladan wzap şıqqanda şarşap toqtadıq. Älgi adam bizdi quıp jetip, jelkemizden bastı. Şarşağannan qwr sülderimiz qalğan jäne qattı qorqıp ketken bizdi qalağa dedektetip alıp keldi. Sodan keyin ol bizdi wrğan joq, biraq «dop wrlağandarıñ üşin türmege otırğızamın» dep qorqıttı. Meniñ doptı wrlamağanımdı, onı tauıp alğanımdı jäne sol jerge tastap ketkenimdi esepke almadı. Türmege otırğızamın degen sözine şınımen senip qaldıq. Aqırı, ol bizdi sot üyine alıp kirdi. Sol jerdegi äyelder doptı tauıp äkelip, bizge araşa tüsip, aman alıp qaldı. Älgi däu neme bizge «bwrama kämpit» berip bosattı.
Qabdeş Jwmadilov ağamızdıñ üyinde bolğanımızda ol kisiden İliyas Esenberlinniñ tuğan inisi Raunaq Esenberlin jaylı äñgimeniñ şetin swradıq. «İnisin eki märte kördim. Esenberlinniñ 70 älde 80 jıldığında kelip ketkeni bar. Mäskeude twrğan boluı kerek. Ol – ğılım doktorı, öz salasınıñ talanttı mamanı. Arğı jağın bilmedim», – dep qayırdı ağamız.
Bekejan Tilegenovtiñ «Twyıq ömirdiñ qwpiyası» kitabınan:
Jazuşı Şärbanu QWMAROVA:
Eñ birinşi öleñin men jariyaladım
Ol kezde qazirgi «Egemen Qazaqstan» gazetinde ädebi qızmetker edim (1962 jıl). Esikten küyi qaşqan, salpañdau kiingen, eskirgen pidjakpen bireu kirip keldi. Tanıstıq. Keyin bildim, ol sol şaqta «anau» jaqtan kelgen eken. Jeti-segiz öleñin alıp kelipti. Bas redaktormen keñesip alğan soñ, İliyas ağanıñ öleñin eñ birinşi bolıp ağa gazetke jariyaladım.
«Qahar» romanı şıqqan soñ jazuşı ağamız qwlpırıp şığa keldi. Romanı köptegen tilge audarıldı. Su jaña köylek, qımbat kästöm kidi. Aytayın degenim, Esenberlin sonda mağan ne üşin wrıstı?! Meniñ qırğızdar arasında dostarım bar bolatın. Sondağı dostarımnıñ biri mağan habarlastı da: «Qahar» swmdıq roman eken, qolımız jetpey jür. Bir danasın bizge salıp jiberseñ, alğısımız şeksiz», – dedi. Kitaptı men berip jibersem, onı qırğızdar öz tiline audarsa keremet qoy. İliyas ağamen kezdese qalsam, maqtanıp aytam ğoy. Esep osınday. Oñbay qaldım. «Kenesarınıñ basın alğan kim? Qırğızdar! Bauırın öltirgen kim? Qırğızdar!» – dep qaharlanıp, wrsıp-wrsıp tastadı. Qırğızdar aqır soñında sol kitaptı «paydalanıp» ketti.
Esenberlinge köp kömektesken Dinmwhamed Qonaev edi. Ol tarihi kitaptarın wzaq uaqıt şığara almay jürdi. Iñğayı kelip, Qonaevqa jolıqqan soñ kitaptarı şetinen basıldı.
Özim «Jazuşı» baspasında jiırma jılday redaktor boldım. Qoljazbanıñ neşe atasın kördik. Jauapkerşiligimdegi jwmıstı istedim. Bir jolı Qabdeş Jwmadilov «Esenberlinniñ romandarınıñ körkem twstarın, stil'dik olqılıqtarın men tolıqtırdım» degendey äñgime aytıptı. Redaktor bolğanı ras. Biraq, janağı pikiri «romandı men jazıp şıqtım» degendey äser qaldıradı eken…
«Men ol kisimen jaqın aralasqan joqpın. Biraq, mınanı aytıp bereyin», – degen Şärbanu äpkemizdiñ äñgimesinen jazıp alğanımız osı.
«Tarih äşkerelegen bir ölikti qayta tiriltudiñ qanşalıqtı qajeti boldı?»
Säbit MWQANOV:
– Esenberlinniñ kitaptarın tez şığaratını sonşa, tipti oqıp ta ülgere almaysıñ. Öz basım qoltañbasın jazıp, sıylağan kitaptardıñ bärin oqıp jürmin. Esenberlin mağan kitabın sıylağan emes. «Han Keneni» orıs tilinde oqıp şıqtım. Kitap birşama jaman jazılmağan. Kenesarı –
bükilodaqtıq masştabta äşkerelengen adam. Ol turalı qaulı osı uaqıtqa deyin bar küşin äli joyğan joq. Osıdan keyin mwnday kitaptıñ qalay jarıq körgenine qayran qalamın. Tarihta eki Kenesarı bolğan joq, bireu-aq bolğan. Endeşe, Qazaqstan KOK bwl kitaptıñ şığuına nege rwqsat berdi? Kenesarınıñ is-äreketine közqaras, qatınas bireu-aq boluı kerek. Onıñ is-äreketi Rossiyağa jat, qarsı jürgizildi. Al, bizdiñ Ortalıq Komitettiñ qoldauımen osınday adam turalı kitap şığıp otır. Jwrt jabılıp osı kitaptı oqıp jatır. Biraz adamdar, studentter wltşıldıq wrandar köterip jür. Biz handardı maqtauğa nege jol berip otırmız? Ärine, eskini jazuğa men qarsı emespin, biraq handıq qwrılıstı madaqtaudıñ qanşalıq qajeti bar edi? Halıqtardıñ arasın aşıp, arazdastırğan, tarih äşkerelegen osı bir ölikti qayta tiriltudiñ qanşalıq qajeti boldı? Bwl kitap jastarğa kerisinşe äser etip, wltşıldıq sezimin örşite tüsedi. Jazuşınıñ jalpı tarihqa közqarası tüzu emes. Al, bwl jaqsılıqqa äkelmeydi, ziyanın tigizedi. Siz – injenersiz. Tarihtan göri öziñiz jaqsı biletin öndiristi jazbaysız ba? Hannıñ sizge keregi ne?
«Men bwğan qattı renjidim»
Ğabit MÜSİREPOV:
– İliyas Esenberlinniñ kitabı turalı ärtürli pikir, talas tuıp jatır. Bwl ädebietimizdiñ bügingi mäseleleri jöninde äñgime qozğauğa jaqsı sebep edi. Osı twrğıdan kelip ädebiettegi qanday qwbılıstı qoldap, qanday kemşilikterden arılu kerek ekenin aytıp, qazirgi jağdayğa bağa beruge bolatın edi ğoy. Biraq, biz soğan bara almadıq. Jwrt onıñ ornına dau-janjal, sensaciya kütip, örekpip, dürlige jöneldi. Men mwnı «sayasi meşandıq» dep aytar edim. Odaq bwl talqılaudı meniñ kelisimimsiz belgiledi. Odaq arnayı tizim qwrıp, öz adamdarın ğana jinadı. Bwl – jabayılıq der edim. Küni bwrın belgilegen 40-50 şaqtı adam ğana jinalğan. Men bwğan qattı renjidim. Osılay isteuge bola ma? Bwl talqılaudı wyımdastıruşı – Esenberlinniñ özi. Kitapta kemşilik joq emes, bar. Tarihi derekterdi paydalanudıñ ayıbı joq. Äli pisui jetpegen şala material nağız şeber suretşiniñ qolına tise, ruhani düniege aynaları dausız. Kitapta osı jağı jetispey jatqan siyaqtı…
«Esenberlin belgili, bedeldi jazuşı emes»
Hamza ESENJANOV:
– Odaqtıñ ekinşi basşısı bedeldi, belgili jazuşı boluı kerek. Esenberlin onday jazuşı emes. Öz kitabın tezirek ötkizip, bastırıp jiberuge qabileti mol.
Odaqtıñ qazirgi jağdayı bärimizdi de tolğandırıp otır. Jazuşılar wyımına basşılıq sapalı, dwrıs jürgizilmey keledi. Esenberlin
özin-özi sıylıqqa wsınadı. Al, biz onı nege bilmeymiz? Osınıñ bäri ünsiz, jasırın jasaladı. Onıñ soñğı romanın maqtay almaymın. Men Müsirepovtiñ pikirine qosılamın. Arnayı komissiya qwrudıñ qajeti joq edi. Talqılaudı erkin ötkizu kerek edi.
Odaqtağı bar äñgime qazir tek jüzge böludiñ töñireginde örbip jatır. Äsirese, Esenberlinniñ romanınan keyin osı auru asqınıp ketti… Bekejan Tilegenovtıñ «Twyıq ömirdiñ qwpiyası» kitabınan.
«Jan sırım» kitabındağı Pavel Kosenkonıñ esteliginen:
27 künde jazılğan roman
– İliyas Esenberlin asıqpay-saspay bir jwmıs küninde san aluan şarua bitirip ülgeretin. Al keşki sağat altıdan keyin İ.Esenberlin direktorlıqtan «tüsetin». Keşkisin, ne demalıs künderi qızmet babımen soğılatın qoñıraudı ol jek köretin. Tipti dünie audarılıp jatsa da. Öytkeni bwl uaqıtta ol direktor emes, jazuşı bolatın. Qızıq edi.
Birde «Osı kisi qay jerde jürip osınşama kitap jazdı» degen oytürtkimen swrap edim, İlekeñniñ aytqanı:
— Üyge kelemin, şäy işemin, sosın wyıqtaymın. Sağat ondarda üydegiler sabırlana bastaydı. Sosın men stolıma otırıp, tüngi 3-4-ke deyin jazamın.
— Demalıs künderi de me?
— Joq, demalıs künderi men az jwmıs isteymin. Bizde, qazaqtarda qonaqqa baru, dostarmen aralasu degen salt bar ğoy.
– Sonda bir tünde qanşa jazıp ülgeresiz?
– 20-30 bet.
«Köşpendiler» trilogiyasınıñ bir romanın İlekeñ bir ayda (qañtarda) jazdı. Onıñ işindegi 4 küni jaqın dosı – darındı jazuşı Qapan Satıbaldinniñ qaytıs bolğandağı şarualarına ketti. Ay emes, 27 künde jazdı.
Qabdeş Jwmadilov, jazuşı:
Esenberlin orısşa oqığan
Esenberlinniñ arqa süyer dostarı boldı, biraq jauları da az emes-ti. Onı sol uaqıttağı qatarlas jazuşılar moyındağısı kelmedi. Onı «jetim» dedi, mektepte, oğan qosa institutta da «orısşa oqığan» dep şettetti. İliyastıñ jolı bolğanı –
D.Qonaevpen aradağı dostığı. Qonaev Balqaşta qızmette jürgende Esenberlin onıñ qolastına barıp, täjiribeden ötedi. Ol kezde tau-ken mamandarı az bolğandıqtan, ekeui ağa-ini bolıp sıylasıp ketedi. Sodan Esenberlin soğısqa ketip, ol jaqtan jaraqat alıp oraladı da Ortalıq Komitetke qızmetke ornalasadı. Qonaev bwl uaqıtta ükimet basşısınıñ orınbasarı bolıp jürgen edi. Ekeuiniñ jolı tağı da tüyisedi de, qaytadan aralasa bastaydı. Biraq, Qonaev osı kezde örleydi de, Esenberlin qwldıraydı. Oğan sebep İliyastıñ jarı Dilyar apay 1937 jılı atılıp ketken belgili zañger, Qazaqstannıñ ädilet ministri bolğan, «halıq jauı» atanğan Hamza Jüsipbekovtiñ qızı edi. Qazaq – arızsız jüre almaytın halıq. «Halıq jauınıñ qızın qalıñdıqqa alğanı üşin» ol özine dwşpan tauıp aldı. Ol azday, İliyas sol kezde körine bastağan edi, qatarlastarı onı köre almay, qarsı arız jazıp, qızmetinen bosattı.
«Jazuşı» baspasınıñ direktorı boldı
1967 jılı säuir ayında «Jazuşı» baspasına İliyas Esenberlin direktor bolıp kelipti» degen habar dümp ete tüsti. Jañalıqqa bireu sendi, bireu senbedi. Ras eken. Kelipti degen äñgime taradı artınşa.
Köp jıldar quğın körip, är jerde esik qaqtı bop jürgen İliyas Esenberlinniñ bwlayşa ayaq astınan respublikadağı birden-bir ädebi baspağa direktor bolıp şığa kelui qalam wstap jürgen qauımdı dürliktirip tastadı. Keyin bir oñaşa äñgime üstinde İlekeñnen osı jaydı swrağanım bar. Söytsek, mäsele bılay bolıptı:
Qazaqstan Kompartiyasınıñ birinşi hatşısı Dinmwhamed Ahmetwlı Qonaev İlekeñdi jas kezinen biledi. Ekeuiniñ de mamandığı tau-ken injeneri. Alayda, namısqoy İlekeñ Qonaev QKOK birinşi hatşısı bolıp twrğan kezinde de aldına barıp järdem swramaptı.
Sodan ekeuiniñ kezdeysoq kezdesip qaluınıñ säti kinostudiyada ötedi. Bir küni respublika basşısı kinostudiyanı körmek bolıp, aralap jürgende, kenet top kisiniñ arasınan İlekeñdi körip qalıp, özi toqtatıp amandasıptı.
– Au, İliyassıñ ba? Barsıñ ba bwl düniede? Öziñ mülde körinbey kettiñ ğoy?! – deydi Qonaev onıñ bas-ayağına köz jiberip.
– Oy, Dimeke-ay, äñgime köp qoy! Qaysıbirin aytayın?! – deydi İlekeñ tar jerde artıq sözge bara almay.
– Onda mağan bir kelseñşi. Äñgimeleseyik, – deydi Dimekeñ. Dereu kömekşisine bwrılıp, tapsırma beredi.
Esenberlin köp keşikpey Qonaevtıñ qabıldauında bolıp, eski tanıstar wzaq äñgimelesedi. Osı otırısta İlekeñniñ bolaşaq qızmet ornı söz boladı.
– Sen osı bayağıda filarmoniyanı basqarğan joq pa ediñ? Äriptesterdiñ jağdayına qanıqsıñ. Opera-balet teatrına direktor bolıp barsañ qaytedi? – deydi Dimekeñ alğaşında.
– Qız-qırqınmen oñay til tabısatın bayağı zaman ötti ğoy! – dep İlekeñ külgen körinedi. – Meniñ äri ädebietşi ekenimdi bilesiz. Jazğan, jazayın dep jürgen köp dünielerim bar. Mağan odan da «Jazuşı» baspasın beriñiz! – deydi qolqa salıp.
Tilek eki qaytalanbaptı. Tiisti jerge birden bwyrıq tüsken körinedi…
Qoljazbaların üyde otırıp qaraytınmın
Ädebiette qay jağınan olqı soğıp jatqanın İlekeñniñ özi de sezetin. Jalğan namıs, özimdiki ğana jön deytin örkökirektik ol kisige jat edi. «Köşpendilerdiñ» qoljazbasın mağan alğaş wsınıp twrıp:
– Men özi, şınımdı aytsam, qalanıñ jatağımın. Alasapıran kezeñde tuıp-östik te, qazaqtıñ bayırğı twrmısına köz qanıqtıra almadım. Sondıqtan, meniñ jazbalarımda qazaqtıñ kiiz üyi men jasau-jihazına, sauıt-sayman, at-kölik, er-twrmanına baylanıstı dälsizdikter ketui äbden mümkin. Solardı mwqiyat qaraytın bol. Al söz, söylem jağın batıl tüzetuiñe boladı, qolıñdı qaqpaymın, – degeni esimde.
Men, mümkindiginşe, ağamızdıñ osı senimin aqtauğa küş saldım. Öytkeni, biz İlekeñniñ jas dostarı, Esenberlinniñ qalamgerlik qwdıreti söz-söylemniñ ädemiliginde, tipti til baylığında da emes, onıñ köterip otırğan taqırıbınıñ auqımdılığında, äli eşkim at izin salmağan tarih qatparın batıl aqtaruında ekenin, sol arqılı wlttıq sananı oyatqanın jaqsı bilemiz.
Bir ayağı ekinşi ayağınan eki-üş santimetr qısqa
Jas kezinde ömirdiñ teperişin köp körgen, soğısta auır jaralanğan İlekeñniñ densaulığı bwrın da mıqtı bolmaytın. Onıñ nege bir jağına säl qisayıp jüretin sebebin keyin bildik. Soğısta oq tiip, pışaqqa tüsken oñ ayağı sol ayağınan eki-üş santimetrdey qısqa edi. Bwğan endi şığarmaşılıqtıñ auır azabı qosıldı. Jan ayalap, boy kütu, kurortqa baru degendi ol wmıtqalı qaşan! Ömiriniñ soñğı jiırma jılında onıñ qalamınan on üş roman düniege kelipti. Bwl – tek alıptardıñ qolınan ğana keletin şarua. Äytse de, İlekeñ äli tıñ edi. Qanşa qajıp jürse de, jaña kitabı şıqqan sayın qıranday silkinip, qayrattanıp ketetin. Meniñşe, jazuşınıñ jüykesin jwqartıp, ömirden erterek ketuine sebep bolğan närse mınau:
Bastağan şığarmasın jazıp bitkenşe, jazılğan kitabı jarıq körgenşe tağat tappaytın İlekeñ «Mwhittan ötken qayıq» attı romanın qanşa küş salsa da, şığara almay-aq ketti. Bwl –
sol kezde bilik basında otırğan byurokratiyalıq jüyeni jerine jetkize äşkerelegen şığarma edi. Kitaptıñ jarıqqa şığuına sol kezdegi belsendiler qarsı boldı.
Tağı da öz alauızdığımız…
Sodan keyingi bir şırğalañ şarua: Esenberlinniñ «Köşpendiler» trilogiyası orısşa şığıp bolğan soñ, Lenindik sıylıqqa wsınılğan. İlekeñ bwl jolı sıylıq almaymın dep oylağan joq. Basqalarımız da zor ümit arttıq. Öytkeni, ol jıldarı bir halıqtıñ tört ğasırlıq şejiresin qamtığan mwnday şığarma KSRO köleminde joq bolatın. Al soñğı turğa deyin İlekeñmen talasıp kelgen gruzin jazuşısı Nodar Dumbadzeniñ jwqaltañ romanı sol kezde ärkimder-aq jazıp jürgen, qatardağı jäy dünie edi. Biraq, amal ne, birligi mıqtı, irgesi berik gruzinder men qazaqtıñ işterinen şınaşaq aynalmaytın, künşil arızqoyları eki jaqtap jürip, Lenindik sıylıqtı Esenberlinge emes, Dumbadzege alıp berdi.
Mäskeu jaqtan sät sayın habar kütip jürgen sonday tağatsız künderdiñ birinde, Jazuşılar Odağında İlekeñmen jolığıp qaldım. Ağamızdıñ qabağı päs, iığı salıñqı eken.
– Jüre söyleseyik. Äñgime bar, – dedi İlekeñ meni qoltığımnan alıp. Qatar jürgen kisini qoltıqtap alatın ädeti. Söytse, kemtar ayağına säl demeu bolsın deydi eken ğoy. Jol-jönekey sıylıq jayında söz boldı.
– Ondağı jağday mäz emes, – dedi İlekeñ tereñ tınıs alıp. – Bwrın apparattağı keybir adamdardıñ sözine senbey jüruşi edim, keşe sol jaqta jürgen komissiya müşesi Şıñğıs Aytmatovpen söylestim. Gruzinder Dumbadzege sıylıq äperemiz dep artınıp-tartınıp Mäskeude jürse, bizdiñ jazuşılar meniñ üstimnen qarşa boratıp, arız aydap jatqan körinedi…
– Bwları swmdıq qoy! Sonda ne aytadı olar? – deymin tañ-tamaşa bolıp.
– Sol bayağı sarın. «Esenberlinniñ kitaptarı Qazaqstanda qattı sınğa wşırağan. Halıq qabıldağan joq. Ol han-swltandardı madaqtaydı, feodalizmdi kökseydi. Bülikşi Kenesarını kötermelep, wlttar dostığına iritki salıp jür…» dep jappağan jalası, jaqpağan küyesi qalmağan. Orıstardıñ da işinde «it ölip» jatır ğoy, sol sözderge ilanıp qalğan sekildi…
– Arız jazğandar kimder ekenin bildiñiz be?
İlekeñ birazğa deyin jauap qatpadı. Tek, sälden soñ barıp:
– Olardıñ kim ekeni onsız da belgili emes pe? – dedi bayau kürsinip. – Özderinen basqa eşkimge bolsın demeytin, sol bayağı öziñ biletin jikşilder.
Tüs mezgili edi. İlekeñ bolmay üyge kirgizip, ekeumiz Dilyar apaydıñ qolınan şay iştik. Dilyar apay –
artıq sözi joq, İlekeñniñ qas-qabağına qarap qana otıratın öte ibalı kisi bolatın.
Qabdeş ağamen az-kem swhbatımız ağamızdıñ päterinde, qonaq bölmesinde ötti. Jeke jwmıs bölmesine de alıp kirip tanıstırdı. Türegep twrıp aytqandağısı osı maqalanı qorıtındılauğa ädemi oy saldı. 2015 jıl Esenberlinniñ 100 jıldıq mereytoyı eken. «Ülken toyğa dayındıqtı bastap ta ketetin kez keldi. Öytkeni, Esenberlin jay ğana jazuşı emes, qazaq halqınıñ asıl tarihın qağazğa tüsirgen adam», – dedi Q.Jwmadilov.
Tärtipke salar ağalar qayda qarap jür?
«Raunaq Esenberlin» dep terip kördim, mardımdı eşteñe şıqpadı. Sosın «Qozıkörpeş Esenberlin» dep jazıp, ğalamtordı qoparıp otırğanımda äriptesimniñ «Qazaq qalamgerleriniñ balaları «mäñgürt» degen ne söz?» degen maqalasın tauıp aldım. Maqaladağı «Äkesi mwsılman edi, balası…» degen tarmaqtan oqığanım mınau: « …Bärinen de Esenberlinniñ aruağın sıylamadıq-au! Aruaq sıylau degennen şığadı, büginde jazuşınıñ wlı Qozıkörpeş jaylı tiip-qaştı äñgime köp. «Iegova kuägeri» bolıptı dey me? «Isa mäsihşi» atanıptı dey me? Äyteuir mwsılmandıq joldan adasıp jürgen körinedi. Bwl jaylı «Qazaqstan-ZAMAN» gazeti Qozıkörpeş missionerlerdiñ kongresinde bas bolıp, hristiandardıñ injilin täbärikke alıp, äkesiniñ kitaptarın ayaqqa taptap jür dep jazdı da».
Şındıq pa, jalğan ba? Atı darday Esenberlinniñ wlına osınday qılıq jarasa ma? Küni keşe elimizdiñ bes ğasırğa juıq tarihın jipke tizgendey etip, wrpaq qolına wstatqan twlğamızdıñ öz wrpağı «adasıp» jatsa, basqalarına ne jorıq?! Älde, bir inisin jönge salatın ağanıñ bolmağanı ma? İnisine aqıl aytar, tärtipke salar ağalar qayda qarap jür?!
İ.Esenberlin men Dilyar apaydıñ Rauşan, Qarlığaş, Dil'fruza esimdi qızdarı jäne Qozıkörpeş attı wlı bolıptı. Qozıkörpeşke toqtalğanda, oylanıp qaldıq. Wlttıñ ädeti qalay, wldıñ ädebi şe? Onıñ artında wrpaq degen äñgime twr. İliyas Esenberlinniñ de wrpağı… Köşpendilerdiñ wrpağı… Biz de köşpendilerdiñ wrpağımız.
Narıqtıñ alğaşqı jıldarında «Köşpendiler» trilogiyasınıñ köz quanatınday mwqabamen şığuına mwrındıq bolğan Qozıkörpeş Esenberlin ekenin qadap aytqanımız dwrıs. Äkesiniñ tuğan jeri Atbasardağı mwrajaydıñ aşıluına da bar küşin saldı. Bwl eñbegin äke aldındağı parız dep tüsindik.
Qanat ÄBİLSEYTWLI
Alğaş ret 1976 jılı «Köşpendiler» atımen jarıq körgen trilogiya orıs tiliniñ özinde 12 ret basılıp, 1,5 million tirajben taraptı. «Köşpendiler» trilogiyası älemniñ 30 tilinde jarıq körip, 50 ret qayta basılğan eken. 2005 jılğı esep boyınşa, düniejüzine taralğan jalpı tirajı 3 million dana. Bwl trilogiyanıñ negizinde 2005 jılı «Köşpendiler» attı tarihi körkem fil'm tüsirildi.
TAQIRIPTIÑ TWZDIĞI:
Qadır Mırza Äliniñ «Iirim» attı kitabın oqıp şıqqan oqırman jazuşılarımızdıñ köleñkeli jaqtarına köbirek qanığadı. Bwl, avtordıñ özi eskertkendey, asıl azamattarımızdıñ pendeşilikterin jipke tizu emes, esse janrınıñ tabiği bolmısın saqtau. Esseniñ qwndılığı sonda, eşkimdi maqtamaydı da, eşkimdi qaralamaydı. Bäri qaz-qalpında. «Iirim» kitabında İliyas Esenberlin jaylı birer söz jazılğan eken:
«Onıñ eñ ülken maqsatı, bastı armanı – Lenindik, qwrığanda Memlekettik sıylıqtı alu edi. Onıñ aldında ol Ğabit Müsirepovpen qatar tüsip, Respublika sıylığın «jeñip» alğan. Wlı klassigimiz Ğabit aqsaqal bwl jolı İliyaspen dwrıstap tiresuge jaramadı… Biraq, Mäskeu minez körsetti. Bwl jolı «jolı bolğış» qazaq jazuşısı gruzin jazuşısı Nodar Dumbadzemen qatar tüsti. «Altın Orda», meniñ tüsinigimde, İlekeñ şığarmalarınıñ işindegi eñ süyektisi, eñ mıqtısı. Biraq Nodar Dumbadzege tötep bergenmen, Eduard Şevardnadzege tötep bere almadı. Al Şevarnadze – Dumbadzeniñ dosı, qwdiretti basşı. Söyte twra İlekeñ de oñaylıqpen berile qoyğan joq. Ol Lenindik jäne Memlekettik sıylıqtar komitetiniñ bükil müşelerine arnayı hat joldadı. «Mağan dauıs beriñder!» dep emes, ärine. «Qay kitabıñızdıñ qazaq tilinde jarıq körgenin qalaysız? Biz sol dünieñizdi tezdetip şığarıp berelik» dep hat jazdı… Mwnıñ bäri nısanasın tapqan mergenniñ oqtarı edi! Oğan men özim kuämin. Biraq qazaqtıñ qulığınan gruzinniñ qulığı basım tüsti. Nodardıñ kitabınan tittey kem emes «Altın Orda» sıylıqqa ilikpey qaldı. Al İlekeñ jüz payız senimdi edi…»
«Jas Örken» tanımdıq portalı
Pikir qaldıru