تۇلعالار قازاق حاندىعىنا 550 جىل قازاق شەجىرەسى ادەبي الەم
ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەرى» الەمگە 3 ميلليون دانامەن تاراعان
kerey.kz
ىزىنەن اڭىز ەرگەن
ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەرى» الەمگە 3 ميلليون دانامەن تاراعان
«كوشپەندىلەر» 30 تىلگە اۋدارىلعان
ءتول ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىندا 17 رومان جازىپ قالدىرعان ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ بولمىسىن اشۋ ماقساتىندا ءوز ويىن العا شىعاردىق. «مەنالدىمەنەن ماتەريال جينايمىن. دەرەكتەر ىزدەيمىن.ايعاقتى ۋاقيعالاردى قارايمىن. حالىقفولكلورىنا سۇيەنەمىن. جازبا بەتىندە قاندايشىعارمالار بار, سونىڭ بارلىعىن قولىم جەتكەنجەرگە دەيىن زەرتتەيمىن, وقيمىن, بىرىمەن ءبىرىنسالىستىرامىن. وسىلاي دايىندايمىن. ماتەريالدايىندالعاننان كەيىن الدىمەن ويعا سالىپ, ءبىرجىل وتە مە, كوپ جىل وتە مە, ميىما ءوزىم جازامىن. نە تۋرالى بولۋ كەرەك, اسىلارمانىڭ نە ەدى وسى كىتاپتى جازعاندا, نەنى كوتەرگىڭ, نەنى اشىپ ايتقىڭ كەلەدى? …تەرەڭدەپ ىزدەنىپ, ءوز اقىلىمنىڭ جەتكەن جەرىنە شەيىن جازامىن».
«ىزىنەن اڭىز ەرگەن» ايدارىنىڭ بۇل جولعى قاھارمانى – جازۋشى ءىلياسەسەنبەرلين. جەتىمدىكتىڭ ءدامىن تاتسا دا, اشتىقتان بۇراتىلسا دا, رۋحىمۇجىلمەگەن ءى.ەسەنبەرلين جايلى كەلەلى اڭگىمە وربىتۋگە بىرقاتارجازۋشىلارمەن سۇحباتتاستىق. قۇلاقتا قالعان اڭگىمەنى قاعازعا تۇسىرگەن سوڭ,جازۋشىنىڭ تاعدىرى قىم–قۋىت بولعانىنا تاعى ءبىر كوز جەتكىزدىك.
ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ ومىردەرەگىن بىلمەيتىن وقۋشى ول كىسىنى تاريحشى دەپويلاپ قالۋى دا زاڭدىلىق. الايدا, جازۋشىنىڭ يگەرگەن ماماندىعى – كەن–مەتاللۋرگيا سالاسى. «كوشپەندىلەر»، «التىن وردا» كىتاپتارىنداعى تاريحيتاقىرىپقا باتىل قالام سىلتەۋى – ونىڭ ازاماتتىعىنىڭ, ۇلتىنىڭ ادالپەرزەنتى بولا العانىنىڭ كورسەتكىشى. تاريحي حرونيكانى كوركەم ادەبيەتقالىبىنا سالىپ بەرۋى – وقىرمانعا تۇسىنۋگە دە, ەستە ساقتاۋعا دا جەڭىل.
جازۋشى اعا–اپكەلەرىمىزدىڭ اڭگىمەسىن قالاي قورىتقانىمىزدى تومەننەنوقىڭىزدار.
احمەت دۇيسەنباەۆ قۇراستىرعان «جان سىرىم» اتتى ەستەلىك كىتاپتاعىجازۋشىنىڭ تۋعان ءىنىسى, تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور راۋناقەسەنبەرليننىڭ ەستەلىگىنەن قىسقارتىپ العان ءتۇرىمىز:
قار كەشىپ, ساباققا جالاڭاياق باراتىنبىز
ءوز ۇيىمىزدەگى ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدىڭ سوڭعى جازى قاتتى ەسىمدە قالدى. ءبىزكەدەي تۇردىق, اشتىققا ۇشىرادىق. البەتتە, تاڭەرتەڭگى وتە قۇنارسىز استان سوڭءۇيدىڭ باتىس جاعىنداعى كولەڭكەگە جايعاسىپ وتىراتىنبىز. ءىلياس بىزگە ەرتەگىايتىپ بەرەدى. ول كوپ ەرتەگى بىلەدى. كەيىنىرەك مەنىڭ تۇسىنگەنىم: ول ەرتەگىلەردىءوز جانىنان شىعارىپ ايتادى ەكەن. بولاشاق جازۋشىنىڭ تابيعي دارىنىنىڭقابىلەتى سول بالالىق شاقتا قالىپتاسا باستاعان عوي دەپ بولجايمىن.
مەن ءبىر قىسىلتاياڭ جاعدايعا كەزدەسىپ, وقۋدى تاستاپ كەتۋگە جاقىنقالدىم. وقيعا بىلاي بولىپ ەدى. ءبىر جولى مەكتەپكە بارمادىم. كەلەسى كۇنى,نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن, مەكتەپكە بارۋعا وتە قاتتى قورىقتىم دا, تاعى داساباقتى جىبەرىپ الدىم. ءۇشىنشى كۇنى تاعى دا قايتالاندى. ودان ءارى بويىمداعىقورقىنىشتى جەڭۋگە دارمەنىم جەتپەي, بۇدان بىلاي مەكتەپكە بارمايمىندەگەن شەشىمگە كەلدىم. ءىلياس ساباققا بارماي جۇرگەنىمدى ەستىسە كەرەك, ىشقۇسابولىپ ۇيگە كىرىپ كەلدى. سويلەگەن جوق, جاعىمنان تارتىپ جىبەردى دە, جەتەكتەپمەكتەپكە اپاردى. ءىلياس ەسىكتى ءوزى اشتى دا, وكتەم داۋىسپەن ماعان «كلاسقا كىردە, پارتاڭا وتىر» دەپ بۇيرىق بەردى. ايتقانىن ورىندادىم. ءىلياستىڭ ەڭءبىرىنشى جانە ەڭ سوڭعى جاساعان ۇلكەندىگى وسى عانا. سول جاعدايدان كەيىن ولماعان ءومىر بويى ءبىر دورەكى ءسوز, مىنەز كورسەتىپ كورگەن ەمەس. ءبىر–بىرىمىزگەەشقاشان ءسوز قايتارىپ, ەرەگىسىپ قالعان كەزىمىز بولعان جوق.
…وقۋ جىلى باستالدى. ءبىز ءىلياس ەكەۋمىز ءبىر كلاستا بولىپ شىقتىق.كۇزدىڭ قارا سۋىعىنا دەيىن جالاڭاياق جۇردىك. قىركۇيەكتىڭ اياعى, نە قازاننىڭباسىندا, ەسىمدە تۋرا ساقتالماعان, ادەتتەگىدەي تاڭەرتەڭ مەكتەپكە جالاڭاياقكەلدىم. كەشىكپەي قار قاتتى جاۋىپ كەتتى. مەن تەرەزەگە ۇرەيمەن قارايمىن.ساباق بىتكەن سوڭ وقۋشىلار تاراپ كەتتى. تەك ءىلياس ەكەۋمىز كلاستا قالدىق. ولاياعىنا ەتىك كيىپ كەلگەن ەكەن. ەكەۋمىز نە ىستەرىمىزدى بىلمەي, تەرەزەنىڭ الدىنداۇزاق تۇردىق.
ءىلياس مەنى ارقالاپ الىپ, ۇيگە قاراي جۇگىردى. جولدىڭ ۇشتەن ءبىرىن تەزوتتىك, ال ۇيگە دەيىن ءالى الىس. ءبىر شاقىرىم بار. مەن سەزىپ كەلەم، اعام شارشاپ قالدى. سوندا دا مەنى جەرگە تۇسىرمەدى. ءداتىم ودان ارىگە شىداماي، ىلياسقا ءوزىمدى جەرگە ءتۇسىرۋىن ءوتىندىم. قارمەن بۇرىن تالاي رەت جالاڭاياق جۇگىرگەن بولاتىنبىز…
ء…بىر كۇنى ءۇش كۇندىك ۇزىلىستەن سوڭ ءبىز ىلياسپەن كوشەدە كەزدەسىپ قالدىق. ول تاپسىرما الىپ، سوت مەكەمەسىنە كەلە جاتىر ەكەن. ءىلياس ماعان كەشەدەن بەرى ءنار تاتپاعانىن ايتتى. ومىردەگى ەڭ قىمبات ادامىما ەش كومەك كورسەتە الماعانىما قاتتى قينالدىم. سوت عيماراتىنا جاقىنداپ كەلگەنىمىزدە ءۇي سىلاپ جاتقان ايەلدەردى كوردىك. ولاردان ءسال ارى تامان كوشە ورتاسىندا ۇلكەن جاسىل قاربىز جاتىر ەكەن. مەن سولاي قاراي تۇرا جۇگىردىم. جاقىنداعاندا ونىڭ قاربىز ەمەس، رەزەڭكە دوپ ەكەنىنە كوزىم جەتتى. ولجا! بۇرىن-سوڭدى بىزدە دوپ بولىپ كورگەن ەمەس. اشتىقتى ۇمىتىپ، سول ارادا دوپ ويناپ كەتتىك.
سوت عيماراتىنىڭ قاقپاسىنان ەڭگەزەردەي ادام شىقتى دا، ايقاي سالىپ بىزگە قاراي جۇگىردى. مەن قورىققانىمنان دوپتى تاستاي سالا، ىلياسپەن بىرگە زىتتىم. ول ءبىزدى وكشەلەپ كەلەدى. قالادان ۇزاپ شىققاندا شارشاپ توقتادىق. الگى ادام ءبىزدى قۋىپ جەتىپ، جەلكەمىزدەن باستى. شارشاعاننان قۇر سۇلدەرىمىز قالعان جانە قاتتى قورقىپ كەتكەن ءبىزدى قالاعا دەدەكتەتىپ الىپ كەلدى. سودان كەيىن ول ءبىزدى ۇرعان جوق، بىراق «دوپ ۇرلاعاندارىڭ ءۇشىن تۇرمەگە وتىرعىزامىن» دەپ قورقىتتى. مەنىڭ دوپتى ۇرلاماعانىمدى، ونى تاۋىپ العانىمدى جانە سول جەرگە تاستاپ كەتكەنىمدى ەسەپكە المادى. تۇرمەگە وتىرعىزامىن دەگەن سوزىنە شىنىمەن سەنىپ قالدىق. اقىرى، ول ءبىزدى سوت ۇيىنە الىپ كىردى. سول جەردەگى ايەلدەر دوپتى تاۋىپ اكەلىپ، بىزگە اراشا ءتۇسىپ، امان الىپ قالدى. الگى ءداۋ نەمە بىزگە «بۇراما كامپيت» بەرىپ بوساتتى.
قابدەش ءجۇمادىلوۆ اعامىزدىڭ ۇيىندە بولعانىمىزدا ول كىسىدەن ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ تۋعان ءىنىسى راۋناق ەسەنبەرلين جايلى اڭگىمەنىڭ شەتىن سۇرادىق. «ءىنىسىن ەكى مارتە كوردىم. ەسەنبەرليننىڭ 70 الدە 80 جىلدىعىندا كەلىپ كەتكەنى بار. ماسكەۋدە تۇرعان بولۋى كەرەك. ول – عىلىم دوكتورى، ءوز سالاسىنىڭ تالانتتى مامانى. ارعى جاعىن بىلمەدىم»، – دەپ قايىردى اعامىز.
بەكەجان تىلەگەنوۆتىڭ «تۇيىق ءومىردىڭ قۇپياسى» كىتابىنان:
جازۋشى ءشاربانۋ قۇماروۆا:
ەڭ ءبىرىنشى ولەڭىن مەن جاريالادىم
ول كەزدە قازىرگى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە ادەبي قىزمەتكەر ەدىم (1962 جىل). ەسىكتەن كۇيى قاشقان، سالپاڭداۋ كيىنگەن، ەسكىرگەن پيدجاكپەن بىرەۋ كىرىپ كەلدى. تانىستىق. كەيىن ءبىلدىم، ول سول شاقتا «اناۋ» جاقتان كەلگەن ەكەن. جەتى-سەگىز ولەڭىن الىپ كەلىپتى. باس رەداكتورمەن كەڭەسىپ العان سوڭ، ءىلياس اعانىڭ ولەڭىن ەڭ ءبىرىنشى بولىپ اعا گازەتكە جاريالادىم.
«قاھار» رومانى شىققان سوڭ جازۋشى اعامىز قۇلپىرىپ شىعا كەلدى. رومانى كوپتەگەن تىلگە اۋدارىلدى. سۋ جاڭا كويلەك، قىمبات كاستوم كيدى. ايتايىن دەگەنىم، ەسەنبەرلين سوندا ماعان نە ءۇشىن ۇرىستى؟! مەنىڭ قىرعىزدار اراسىندا دوستارىم بار بولاتىن. سونداعى دوستارىمنىڭ ءبىرى ماعان حابارلاستى دا: «قاھار» سۇمدىق رومان ەكەن، قولىمىز جەتپەي ءجۇر. ءبىر داناسىن بىزگە سالىپ جىبەرسەڭ، العىسىمىز شەكسىز»، – دەدى. كىتاپتى مەن بەرىپ جىبەرسەم، ونى قىرعىزدار ءوز تىلىنە اۋدارسا كەرەمەت قوي. ءىلياس اعامەن كەزدەسە قالسام، ماقتانىپ ايتام عوي. ەسەپ وسىنداي. وڭباي قالدىم. «كەنەسارىنىڭ باسىن العان كىم؟ قىرعىزدار! باۋىرىن ولتىرگەن كىم؟ قىرعىزدار!» – دەپ قاھارلانىپ، ۇرسىپ-ۇرسىپ تاستادى. قىرعىزدار اقىر سوڭىندا سول كىتاپتى «پايدالانىپ» كەتتى.
ەسەنبەرلينگە كوپ كومەكتەسكەن دىنمۇحامەد قوناەۆ ەدى. ول تاريحي كىتاپتارىن ۇزاق ۋاقىت شىعارا الماي ءجۇردى. ىڭعايى كەلىپ، قوناەۆقا جولىققان سوڭ كىتاپتارى شەتىنەن باسىلدى.
ءوزىم «جازۋشى» باسپاسىندا جيىرما جىلداي رەداكتور بولدىم. قولجازبانىڭ نەشە اتاسىن كوردىك. جاۋاپكەرشىلىگىمدەگى جۇمىستى ىستەدىم. ءبىر جولى قابدەش ءجۇمادىلوۆ «ەسەنبەرليننىڭ روماندارىنىڭ كوركەم تۇستارىن، ستيلدىك ولقىلىقتارىن مەن تولىقتىردىم» دەگەندەي اڭگىمە ايتىپتى. رەداكتور بولعانى راس. بىراق، جاناعى پىكىرى «روماندى مەن جازىپ شىقتىم» دەگەندەي اسەر قالدىرادى ەكەن…
«مەن ول كىسىمەن جاقىن ارالاسقان جوقپىن. بىراق، مىنانى ايتىپ بەرەيىن»، – دەگەن ءشاربانۋ اپكەمىزدىڭ اڭگىمەسىنەن جازىپ العانىمىز وسى.
«تاريح اشكەرەلەگەن ءبىر ولىكتى قايتا ءتىرىلتۋدىڭ قانشالىقتى قاجەتى بولدى؟»
ءسابيت مۇقانوۆ:
– ەسەنبەرليننىڭ كىتاپتارىن تەز شىعاراتىنى سونشا، ءتىپتى وقىپ تا ۇلگەرە المايسىڭ. ءوز باسىم قولتاڭباسىن جازىپ، سىيلاعان كىتاپتاردىڭ ءبارىن وقىپ ءجۇرمىن. ەسەنبەرلين ماعان كىتابىن سىيلاعان ەمەس. «حان كەنەنى» ورىس تىلىندە وقىپ شىقتىم. كىتاپ ءبىرشاما جامان جازىلماعان. كەنەسارى –
بۇكىلوداقتىق ماسشتابتا اشكەرەلەنگەن ادام. ول تۋرالى قاۋلى وسى ۋاقىتقا دەيىن بار كۇشىن ءالى جويعان جوق. وسىدان كەيىن مۇنداي كىتاپتىڭ قالاي جارىق كورگەنىنە قايران قالامىن. تاريحتا ەكى كەنەسارى بولعان جوق، بىرەۋ-اق بولعان. ەندەشە، قازاقستان كوك بۇل كىتاپتىڭ شىعۋىنا نەگە رۇقسات بەردى؟ كەنەسارىنىڭ ءىس-ارەكەتىنە كوزقاراس، قاتىناس بىرەۋ-اق بولۋى كەرەك. ونىڭ ءىس-ارەكەتى روسسياعا جات، قارسى جۇرگىزىلدى. ال، ءبىزدىڭ ورتالىق كوميتەتتىڭ قولداۋىمەن وسىنداي ادام تۋرالى كىتاپ شىعىپ وتىر. جۇرت جابىلىپ وسى كىتاپتى وقىپ جاتىر. ءبىراز ادامدار، ستۋدەنتتەر ۇلتشىلدىق ۇراندار كوتەرىپ ءجۇر. ءبىز حانداردى ماقتاۋعا نەگە جول بەرىپ وتىرمىز؟ ارينە، ەسكىنى جازۋعا مەن قارسى ەمەسپىن، بىراق حاندىق قۇرىلىستى ماداقتاۋدىڭ قانشالىق قاجەتى بار ەدى؟ حالىقتاردىڭ اراسىن اشىپ، ارازداستىرعان، تاريح اشكەرەلەگەن وسى ءبىر ولىكتى قايتا ءتىرىلتۋدىڭ قانشالىق قاجەتى بولدى؟ بۇل كىتاپ جاستارعا كەرىسىنشە اسەر ەتىپ، ۇلتشىلدىق سەزىمىن ورشىتە تۇسەدى. جازۋشىنىڭ جالپى تاريحقا كوزقاراسى ءتۇزۋ ەمەس. ال، بۇل جاقسىلىققا اكەلمەيدى، زيانىن تيگىزەدى. ءسىز – ينجەنەرسىز. تاريحتان گورى ءوزىڭىز جاقسى بىلەتىن ءوندىرىستى جازبايسىز با؟ حاننىڭ سىزگە كەرەگى نە؟
«مەن بۇعان قاتتى رەنجىدىم»
عابيت مۇسىرەپوۆ:
– ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ كىتابى تۋرالى ءارتۇرلى پىكىر، تالاس تۋىپ جاتىر. بۇل ادەبيەتىمىزدىڭ بۇگىنگى ماسەلەلەرى جونىندە اڭگىمە قوزعاۋعا جاقسى سەبەپ ەدى. وسى تۇرعىدان كەلىپ ادەبيەتتەگى قانداي قۇبىلىستى قولداپ، قانداي كەمشىلىكتەردەن ارىلۋ كەرەك ەكەنىن ايتىپ، قازىرگى جاعدايعا باعا بەرۋگە بولاتىن ەدى عوي. بىراق، ءبىز سوعان بارا المادىق. جۇرت ونىڭ ورنىنا داۋ-جانجال، سەنساتسيا كۇتىپ، ورەكپىپ، دۇرلىگە جونەلدى. مەن مۇنى «ساياسي مەششاندىق» دەپ ايتار ەدىم. وداق بۇل تالقىلاۋدى مەنىڭ كەلىسىمىمسىز بەلگىلەدى. وداق ارنايى ءتىزىم قۇرىپ، ءوز ادامدارىن عانا جينادى. بۇل – جابايىلىق دەر ەدىم. كۇنى بۇرىن بەلگىلەگەن 40-50 شاقتى ادام عانا جينالعان. مەن بۇعان قاتتى رەنجىدىم. وسىلاي ىستەۋگە بولا ما؟ بۇل تالقىلاۋدى ۇيىمداستىرۋشى – ەسەنبەرليننىڭ ءوزى. كىتاپتا كەمشىلىك جوق ەمەس، بار. تاريحي دەرەكتەردى پايدالانۋدىڭ ايىبى جوق. ءالى ءپىسۋى جەتپەگەن شالا ماتەريال ناعىز شەبەر سۋرەتشىنىڭ قولىنا تيسە، رۋحاني دۇنيەگە اينالارى داۋسىز. كىتاپتا وسى جاعى جەتىسپەي جاتقان سياقتى…
«ەسەنبەرلين بەلگىلى، بەدەلدى جازۋشى ەمەس»
حامزا ەسەنجانوۆ:
– وداقتىڭ ەكىنشى باسشىسى بەدەلدى، بەلگىلى جازۋشى بولۋى كەرەك. ەسەنبەرلين ونداي جازۋشى ەمەس. ءوز كىتابىن تەزىرەك وتكىزىپ، باستىرىپ جىبەرۋگە قابىلەتى مول.
وداقتىڭ قازىرگى جاعدايى ءبارىمىزدى دە تولعاندىرىپ وتىر. جازۋشىلار ۇيىمىنا باسشىلىق ساپالى، دۇرىس جۇرگىزىلمەي كەلەدى. ەسەنبەرلين
ءوزىن-ءوزى سىيلىققا ۇسىنادى. ال، ءبىز ونى نەگە بىلمەيمىز؟ وسىنىڭ ءبارى ءۇنسىز، جاسىرىن جاسالادى. ونىڭ سوڭعى رومانىن ماقتاي المايمىن. مەن مۇسىرەپوۆتىڭ پىكىرىنە قوسىلامىن. ارنايى كوميسسيا قۇرۋدىڭ قاجەتى جوق ەدى. تالقىلاۋدى ەركىن وتكىزۋ كەرەك ەدى.
وداقتاعى بار اڭگىمە قازىر تەك جۇزگە ءبولۋدىڭ توڭىرەگىندە ءوربىپ جاتىر. اسىرەسە، ەسەنبەرليننىڭ رومانىنان كەيىن وسى اۋرۋ اسقىنىپ كەتتى… بەكەجان تىلەگەنوۆتىڭ «تۇيىق ءومىردىڭ قۇپياسى» كىتابىنان.
«جان سىرىم» كىتابىنداعى پاۆەل كوسەنكونىڭ ەستەلىگىنەن:
27 كۇندە جازىلعان رومان
– ءىلياس ەسەنبەرلين اسىقپاي-ساسپاي ءبىر جۇمىس كۇنىندە سان الۋان شارۋا ءبىتىرىپ ۇلگەرەتىن. ال كەشكى ساعات التىدان كەيىن ءى.ەسەنبەرلين ديرەكتورلىقتان «تۇسەتىن». كەشكىسىن، نە دەمالىس كۇندەرى قىزمەت بابىمەن سوعىلاتىن قوڭىراۋدى ول جەك كورەتىن. ءتىپتى دۇنيە اۋدارىلىپ جاتسا دا. ويتكەنى بۇل ۋاقىتتا ول ديرەكتور ەمەس، جازۋشى بولاتىن. قىزىق ەدى.
بىردە «وسى كىسى قاي جەردە ءجۇرىپ وسىنشاما كىتاپ جازدى» دەگەن ويتۇرتكىمەن سۇراپ ەدىم، ىلەكەڭنىڭ ايتقانى:
— ۇيگە كەلەمىن، ءشاي ىشەمىن، سوسىن ۇيىقتايمىن. ساعات ونداردا ۇيدەگىلەر سابىرلانا باستايدى. سوسىن مەن ستولىما وتىرىپ، تۇنگى 3-4-كە دەيىن جازامىن.
— دەمالىس كۇندەرى دە مە؟
— جوق، دەمالىس كۇندەرى مەن از جۇمىس ىستەيمىن. بىزدە، قازاقتاردا قوناققا بارۋ، دوستارمەن ارالاسۋ دەگەن سالت بار عوي.
– سوندا ءبىر تۇندە قانشا جازىپ ۇلگەرەسىز؟
– 20-30 بەت.
«كوشپەندىلەر» تريلوگياسىنىڭ ءبىر رومانىن ىلەكەڭ ءبىر ايدا (قاڭتاردا) جازدى. ونىڭ ىشىندەگى 4 كۇنى جاقىن دوسى – دارىندى جازۋشى قاپان ءساتىبالديننىڭ قايتىس بولعانداعى شارۋالارىنا كەتتى. اي ەمەس، 27 كۇندە جازدى.
قابدەش ءجۇمادىلوۆ، جازۋشى:
ەسەنبەرلين ورىسشا وقىعان
ەسەنبەرليننىڭ ارقا سۇيەر دوستارى بولدى، بىراق جاۋلارى دا از ەمەس-ءتى. ونى سول ۋاقىتتاعى قاتارلاس جازۋشىلار مويىنداعىسى كەلمەدى. ونى «جەتىم» دەدى، مەكتەپتە، وعان قوسا ينستيتۋتتا دا «ورىسشا وقىعان» دەپ شەتتەتتى. ءىلياستىڭ جولى بولعانى –
د.قوناەۆپەن اراداعى دوستىعى. قوناەۆ بالقاشتا قىزمەتتە جۇرگەندە ەسەنبەرلين ونىڭ قولاستىنا بارىپ، تاجىريبەدەن وتەدى. ول كەزدە تاۋ-كەن ماماندارى از بولعاندىقتان، ەكەۋى اعا-ءىنى بولىپ سىيلاسىپ كەتەدى. سودان ەسەنبەرلين سوعىسقا كەتىپ، ول جاقتان جاراقات الىپ ورالادى دا ورتالىق كوميتەتكە قىزمەتكە ورنالاسادى. قوناەۆ بۇل ۋاقىتتا ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ جۇرگەن ەدى. ەكەۋىنىڭ جولى تاعى دا تۇيىسەدى دە، قايتادان ارالاسا باستايدى. بىراق، قوناەۆ وسى كەزدە ورلەيدى دە، ەسەنبەرلين قۇلدىرايدى. وعان سەبەپ ءىلياستىڭ جارى ديليار اپاي 1937 جىلى اتىلىپ كەتكەن بەلگىلى زاڭگەر، قازاقستاننىڭ ادىلەت ءمينيسترى بولعان، «حالىق جاۋى» اتانعان حامزا جۇسىپبەكوۆتىڭ قىزى ەدى. قازاق – ارىزسىز جۇرە المايتىن حالىق. «حالىق جاۋىنىڭ قىزىن قالىڭدىققا العانى ءۇشىن» ول وزىنە دۇشپان تاۋىپ الدى. ول ازداي، ءىلياس سول كەزدە كورىنە باستاعان ەدى، قاتارلاستارى ونى كورە الماي، قارسى ارىز جازىپ، قىزمەتىنەن بوساتتى.
«جازۋشى» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى بولدى
1967 جىلى ءساۋىر ايىندا «جازۋشى» باسپاسىنا ءىلياس ەسەنبەرلين ديرەكتور بولىپ كەلىپتى» دەگەن حابار ءدۇمپ ەتە ءتۇستى. جاڭالىققا بىرەۋ سەندى، بىرەۋ سەنبەدى. راس ەكەن. كەلىپتى دەگەن اڭگىمە تارادى ارتىنشا.
كوپ جىلدار قۋعىن كورىپ، ءار جەردە ەسىك قاقتى بوپ جۇرگەن ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ بۇلايشا اياق استىنان رەسپۋبليكاداعى بىردەن-ءبىر ادەبي باسپاعا ديرەكتور بولىپ شىعا كەلۋى قالام ۇستاپ جۇرگەن قاۋىمدى دۇرلىكتىرىپ تاستادى. كەيىن ءبىر وڭاشا اڭگىمە ۇستىندە ىلەكەڭنەن وسى جايدى سۇراعانىم بار. سويتسەك، ماسەلە بىلاي بولىپتى:
قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى دىنمۇحامەد احمەتۇلى قوناەۆ ىلەكەڭدى جاس كەزىنەن بىلەدى. ەكەۋىنىڭ دە ماماندىعى تاۋ-كەن ينجەنەرى. الايدا، نامىسقوي ىلەكەڭ قوناەۆ قكوك ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ تۇرعان كەزىندە دە الدىنا بارىپ جاردەم سۇراماپتى.
سودان ەكەۋىنىڭ كەزدەيسوق كەزدەسىپ قالۋىنىڭ ءساتى كينوستۋديادا وتەدى. ءبىر كۇنى رەسپۋبليكا باسشىسى كينوستۋديانى كورمەك بولىپ، ارالاپ جۇرگەندە، كەنەت توپ كىسىنىڭ اراسىنان ىلەكەڭدى كورىپ قالىپ، ءوزى توقتاتىپ امانداسىپتى.
– اۋ، ءىلياسسىڭ با؟ بارسىڭ با بۇل دۇنيەدە؟ ءوزىڭ مۇلدە كورىنبەي كەتتىڭ عوي؟! – دەيدى قوناەۆ ونىڭ باس-اياعىنا كوز جىبەرىپ.
– وي، ديمەكە-اي، اڭگىمە كوپ قوي! قايسىبىرىن ايتايىن؟! – دەيدى ىلەكەڭ تار جەردە ارتىق سوزگە بارا الماي.
– وندا ماعان ءبىر كەلسەڭشى. اڭگىمەلەسەيىك، – دەيدى ديمەكەڭ. دەرەۋ كومەكشىسىنە بۇرىلىپ، تاپسىرما بەرەدى.
ەسەنبەرلين كوپ كەشىكپەي قوناەۆتىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، ەسكى تانىستار ۇزاق اڭگىمەلەسەدى. وسى وتىرىستا ىلەكەڭنىڭ بولاشاق قىزمەت ورنى ءسوز بولادى.
– سەن وسى باياعىدا فيلارمونيانى باسقارعان جوق پا ەدىڭ؟ ارىپتەستەردىڭ جاعدايىنا قانىقسىڭ. وپەرا-بالەت تەاترىنا ديرەكتور بولىپ بارساڭ قايتەدى؟ – دەيدى ديمەكەڭ العاشىندا.
– قىز-قىرقىنمەن وڭاي ءتىل تابىساتىن باياعى زامان ءوتتى عوي! – دەپ ىلەكەڭ كۇلگەن كورىنەدى. – مەنىڭ ءارى ادەبيەتشى ەكەنىمدى بىلەسىز. جازعان، جازايىن دەپ جۇرگەن كوپ دۇنيەلەرىم بار. ماعان ودان دا «جازۋشى» باسپاسىن بەرىڭىز! – دەيدى قولقا سالىپ.
تىلەك ەكى قايتالانباپتى. ءتيىستى جەرگە بىردەن بۇيرىق تۇسكەن كورىنەدى…
قولجازبالارىن ۇيدە وتىرىپ قارايتىنمىن
ادەبيەتتە قاي جاعىنان ولقى سوعىپ جاتقانىن ىلەكەڭنىڭ ءوزى دە سەزەتىن. جالعان نامىس، وزىمدىكى عانا ءجون دەيتىن وركوكىرەكتىك ول كىسىگە جات ەدى. «كوشپەندىلەردىڭ» قولجازباسىن ماعان العاش ۇسىنىپ تۇرىپ:
– مەن ءوزى، شىنىمدى ايتسام، قالانىڭ جاتاعىمىن. الاساپىران كەزەڭدە تۋىپ-وستىك تە، قازاقتىڭ بايىرعى تۇرمىسىنا كوز قانىقتىرا المادىم. سوندىقتان، مەنىڭ جازبالارىمدا قازاقتىڭ كيىز ءۇيى مەن جاساۋ-جيھازىنا، ساۋىت-سايمان، ات-كولىك، ەر-تۇرمانىنا بايلانىستى دالسىزدىكتەر كەتۋى ابدەن مۇمكىن. سولاردى مۇقيات قارايتىن بول. ال ءسوز، سويلەم جاعىن باتىل تۇزەتۋىڭە بولادى، قولىڭدى قاقپايمىن، – دەگەنى ەسىمدە.
مەن، مۇمكىندىگىنشە، اعامىزدىڭ وسى سەنىمىن اقتاۋعا كۇش سالدىم. ويتكەنى، ءبىز ىلەكەڭنىڭ جاس دوستارى، ەسەنبەرليننىڭ قالامگەرلىك قۇدىرەتى ءسوز-سويلەمنىڭ ادەمىلىگىندە، ءتىپتى ءتىل بايلىعىندا دا ەمەس، ونىڭ كوتەرىپ وتىرعان تاقىرىبىنىڭ اۋقىمدىلىعىندا، ءالى ەشكىم ات ءىزىن سالماعان تاريح قاتپارىن باتىل اقتارۋىندا ەكەنىن، سول ارقىلى ۇلتتىق سانانى وياتقانىن جاقسى بىلەمىز.
ءبىر اياعى ەكىنشى اياعىنان ەكى-ءۇش سانتيمەتر قىسقا
جاس كەزىندە ءومىردىڭ تەپەرىشىن كوپ كورگەن، سوعىستا اۋىر جارالانعان ىلەكەڭنىڭ دەنساۋلىعى بۇرىن دا مىقتى بولمايتىن. ونىڭ نەگە ءبىر جاعىنا ءسال قيسايىپ جۇرەتىن سەبەبىن كەيىن بىلدىك. سوعىستا وق ءتيىپ، پىشاققا تۇسكەن وڭ اياعى سول اياعىنان ەكى-ءۇش سانتيمەتردەي قىسقا ەدى. بۇعان ەندى شىعارماشىلىقتىڭ اۋىر ازابى قوسىلدى. جان ايالاپ، بوي كۇتۋ، كۋرورتقا بارۋ دەگەندى ول ۇمىتقالى قاشان! ءومىرىنىڭ سوڭعى جيىرما جىلىندا ونىڭ قالامىنان ون ءۇش رومان دۇنيەگە كەلىپتى. بۇل – تەك الىپتاردىڭ قولىنان عانا كەلەتىن شارۋا. ايتسە دە، ىلەكەڭ ءالى تىڭ ەدى. قانشا قاجىپ جۇرسە دە، جاڭا كىتابى شىققان سايىن قىرانداي سىلكىنىپ، قايراتتانىپ كەتەتىن. مەنىڭشە، جازۋشىنىڭ جۇيكەسىن جۇقارتىپ، ومىردەن ەرتەرەك كەتۋىنە سەبەپ بولعان نارسە مىناۋ:
باستاعان شىعارماسىن جازىپ بىتكەنشە، جازىلعان كىتابى جارىق كورگەنشە تاعات تاپپايتىن ىلەكەڭ «مۇحيتتان وتكەن قايىق» اتتى رومانىن قانشا كۇش سالسا دا، شىعارا الماي-اق كەتتى. بۇل –
سول كەزدە بيلىك باسىندا وتىرعان بيۋروكراتيالىق جۇيەنى جەرىنە جەتكىزە اشكەرەلەگەن شىعارما ەدى. كىتاپتىڭ جارىققا شىعۋىنا سول كەزدەگى بەلسەندىلەر قارسى بولدى.
تاعى دا ءوز الاۋىزدىعىمىز…
سودان كەيىنگى ءبىر شىرعالاڭ شارۋا: ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەر» تريلوگياسى ورىسشا شىعىپ بولعان سوڭ، لەنيندىك سىيلىققا ۇسىنىلعان. ىلەكەڭ بۇل جولى سىيلىق المايمىن دەپ ويلاعان جوق. باسقالارىمىز دا زور ءۇمىت ارتتىق. ويتكەنى، ول جىلدارى ءبىر حالىقتىڭ ءتورت عاسىرلىق شەجىرەسىن قامتىعان مۇنداي شىعارما كسرو كولەمىندە جوق بولاتىن. ال سوڭعى تۋرعا دەيىن ىلەكەڭمەن تالاسىپ كەلگەن گرۋزين جازۋشىسى نودار دۋمبادزەنىڭ جۇقالتاڭ رومانى سول كەزدە اركىمدەر-اق جازىپ جۇرگەن، قاتارداعى ءجاي دۇنيە ەدى. بىراق، امال نە، بىرلىگى مىقتى، ىرگەسى بەرىك گرۋزيندەر مەن قازاقتىڭ ىشتەرىنەن شىناشاق اينالمايتىن، كۇنشىل ارىزقويلارى ەكى جاقتاپ ءجۇرىپ، لەنيندىك سىيلىقتى ەسەنبەرلينگە ەمەس، دۋمبادزەگە الىپ بەردى.
ماسكەۋ جاقتان ءسات سايىن حابار كۇتىپ جۇرگەن سونداي تاعاتسىز كۇندەردىڭ بىرىندە، جازۋشىلار وداعىندا ىلەكەڭمەن جولىعىپ قالدىم. اعامىزدىڭ قاباعى ءپاس، يىعى سالىڭقى ەكەن.
– جۇرە سويلەسەيىك. اڭگىمە بار، – دەدى ىلەكەڭ مەنى قولتىعىمنان الىپ. قاتار جۇرگەن كىسىنى قولتىقتاپ الاتىن ادەتى. سويتسە، كەمتار اياعىنا ءسال دەمەۋ بولسىن دەيدى ەكەن عوي. جول-جونەكەي سىيلىق جايىندا ءسوز بولدى.
– ونداعى جاعداي ءماز ەمەس، – دەدى ىلەكەڭ تەرەڭ تىنىس الىپ. – بۇرىن اپپاراتتاعى كەيبىر ادامداردىڭ سوزىنە سەنبەي ءجۇرۋشى ەدىم، كەشە سول جاقتا جۇرگەن كوميسسيا مۇشەسى شىڭعىس ايتماتوۆپەن سويلەستىم. گرۋزيندەر دۋمبادزەگە سىيلىق اپەرەمىز دەپ ارتىنىپ-تارتىنىپ ماسكەۋدە جۇرسە، ءبىزدىڭ جازۋشىلار مەنىڭ ۇستىمنەن قارشا بوراتىپ، ارىز ايداپ جاتقان كورىنەدى…
– بۇلارى سۇمدىق قوي! سوندا نە ايتادى ولار؟ – دەيمىن تاڭ-تاماشا بولىپ.
– سول باياعى سارىن. «ەسەنبەرليننىڭ كىتاپتارى قازاقستاندا قاتتى سىنعا ۇشىراعان. حالىق قابىلداعان جوق. ول حان-سۇلتانداردى ماداقتايدى، فەوداليزمدى كوكسەيدى. بۇلىكشى كەنەسارىنى كوتەرمەلەپ، ۇلتتار دوستىعىنا ىرىتكى سالىپ ءجۇر…» دەپ جاپپاعان جالاسى، جاقپاعان كۇيەسى قالماعان. ورىستاردىڭ دا ىشىندە «يت ءولىپ» جاتىر عوي، سول سوزدەرگە يلانىپ قالعان سەكىلدى…
– ارىز جازعاندار كىمدەر ەكەنىن ءبىلدىڭىز بە؟
ىلەكەڭ بىرازعا دەيىن جاۋاپ قاتپادى. تەك، سالدەن سوڭ بارىپ:
– ولاردىڭ كىم ەكەنى ونسىز دا بەلگىلى ەمەس پە؟ – دەدى باياۋ كۇرسىنىپ. – وزدەرىنەن باسقا ەشكىمگە بولسىن دەمەيتىن، سول باياعى ءوزىڭ بىلەتىن جىكشىلدەر.
ءتۇس مەزگىلى ەدى. ىلەكەڭ بولماي ۇيگە كىرگىزىپ، ەكەۋمىز ديليار اپايدىڭ قولىنان شاي ىشتىك. ديليار اپاي –
ارتىق ءسوزى جوق، ىلەكەڭنىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ قانا وتىراتىن وتە يبالى كىسى بولاتىن.
قابدەش اعامەن از-كەم سۇحباتىمىز اعامىزدىڭ پاتەرىندە، قوناق بولمەسىندە ءوتتى. جەكە جۇمىس بولمەسىنە دە الىپ كىرىپ تانىستىردى. تۇرەگەپ تۇرىپ ايتقانداعىسى وسى ماقالانى قورىتىندىلاۋعا ادەمى وي سالدى. 2015 جىل ەسەنبەرليننىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى ەكەن. «ۇلكەن تويعا دايىندىقتى باستاپ تا كەتەتىن كەز كەلدى. ويتكەنى، ەسەنبەرلين جاي عانا جازۋشى ەمەس، قازاق حالقىنىڭ اسىل تاريحىن قاعازعا تۇسىرگەن ادام»، – دەدى ق.ءجۇمادىلوۆ.
تارتىپكە سالار اعالار قايدا قاراپ ءجۇر؟
«راۋناق ەسەنبەرلين» دەپ تەرىپ كوردىم، ماردىمدى ەشتەڭە شىقپادى. سوسىن «قوزىكورپەش ەسەنبەرلين» دەپ جازىپ، عالامتوردى قوپارىپ وتىرعانىمدا ارىپتەسىمنىڭ «قازاق قالامگەرلەرىنىڭ بالالارى «ماڭگۇرت» دەگەن نە ءسوز؟» دەگەن ماقالاسىن تاۋىپ الدىم. ماقالاداعى «اكەسى مۇسىلمان ەدى، بالاسى…» دەگەن تارماقتان وقىعانىم مىناۋ: « …بارىنەن دە ەسەنبەرليننىڭ ارۋاعىن سىيلامادىق-اۋ! ارۋاق سىيلاۋ دەگەننەن شىعادى، بۇگىندە جازۋشىنىڭ ۇلى قوزىكورپەش جايلى ءتيىپ-قاشتى اڭگىمە كوپ. «يەگوۆا كۋاگەرى» بولىپتى دەي مە؟ «يسا ءماسىحشى» اتانىپتى دەي مە؟ ايتەۋىر مۇسىلماندىق جولدان اداسىپ جۇرگەن كورىنەدى. بۇل جايلى «قازاقستان-ZAMAN» گازەتى قوزىكورپەش ميسسيونەرلەردىڭ كونگرەسىندە باس بولىپ، حريستيانداردىڭ ءىنجىلىن تابارىككە الىپ، اكەسىنىڭ كىتاپتارىن اياققا تاپتاپ ءجۇر دەپ جازدى دا».
شىندىق پا، جالعان با؟ اتى دارداي ەسەنبەرليننىڭ ۇلىنا وسىنداي قىلىق جاراسا ما؟ كۇنى كەشە ەلىمىزدىڭ بەس عاسىرعا جۋىق تاريحىن جىپكە تىزگەندەي ەتىپ، ۇرپاق قولىنا ۇستاتقان تۇلعامىزدىڭ ءوز ۇرپاعى «اداسىپ» جاتسا، باسقالارىنا نە جورىق؟! الدە، ءبىر ءىنىسىن جونگە سالاتىن اعانىڭ بولماعانى ما؟ ىنىسىنە اقىل ايتار، تارتىپكە سالار اعالار قايدا قاراپ ءجۇر؟!
ءى.ەسەنبەرلين مەن ديليار اپايدىڭ راۋشان، قارلىعاش، ديلفرۋزا ەسىمدى قىزدارى جانە قوزىكورپەش اتتى ۇلى بولىپتى. قوزىكورپەشكە توقتالعاندا، ويلانىپ قالدىق. ۇلتتىڭ ادەتى قالاي، ۇلدىڭ ادەبى شە؟ ونىڭ ارتىندا ۇرپاق دەگەن اڭگىمە تۇر. ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ دە ۇرپاعى… كوشپەندىلەردىڭ ۇرپاعى… ءبىز دە كوشپەندىلەردىڭ ۇرپاعىمىز.
نارىقتىڭ العاشقى جىلدارىندا «كوشپەندىلەر» تريلوگياسىنىڭ كوز قۋاناتىنداي مۇقابامەن شىعۋىنا مۇرىندىق بولعان قوزىكورپەش ەسەنبەرلين ەكەنىن قاداپ ايتقانىمىز دۇرىس. اكەسىنىڭ تۋعان جەرى اتباسارداعى مۇراجايدىڭ اشىلۋىنا دا بار كۇشىن سالدى. بۇل ەڭبەگىن اكە الدىنداعى پارىز دەپ تۇسىندىك.
قانات ابىلسەيتۇلى
العاش رەت 1976 جىلى «كوشپەندىلەر» اتىمەن جارىق كورگەن تريلوگيا ورىس ءتىلىنىڭ وزىندە 12 رەت باسىلىپ، 1,5 ميلليون تيراجبەن تاراپتى. «كوشپەندىلەر» تريلوگياسى الەمنىڭ 30 تىلىندە جارىق كورىپ، 50 رەت قايتا باسىلعان ەكەن. 2005 جىلعى ەسەپ بويىنشا، دۇنيەجۇزىنە تارالعان جالپى تيراجى 3 ميلليون دانا. بۇل تريلوگيانىڭ نەگىزىندە 2005 جىلى «كوشپەندىلەر» اتتى تاريحي كوركەم فيلم ءتۇسىرىلدى.
تاقىرىپتىڭ تۇزدىعى:
قادىر مىرزا ءالىنىڭ «ءيىرىم» اتتى كىتابىن وقىپ شىققان وقىرمان جازۋشىلارىمىزدىڭ كولەڭكەلى جاقتارىنا كوبىرەك قانىعادى. بۇل، اۆتوردىڭ ءوزى ەسكەرتكەندەي، اسىل ازاماتتارىمىزدىڭ پەندەشىلىكتەرىن جىپكە ءتىزۋ ەمەس، ەسسە جانرىنىڭ تابيعي بولمىسىن ساقتاۋ. ەسسەنىڭ قۇندىلىعى سوندا، ەشكىمدى ماقتامايدى دا، ەشكىمدى قارالامايدى. ءبارى قاز-قالپىندا. «ءيىرىم» كىتابىندا ءىلياس ەسەنبەرلين جايلى بىرەر ءسوز جازىلعان ەكەن:
«ونىڭ ەڭ ۇلكەن ماقساتى، باستى ارمانى – لەنيندىك، قۇرىعاندا مەملەكەتتىك سىيلىقتى الۋ ەدى. ونىڭ الدىندا ول عابيت مۇسىرەپوۆپەن قاتار ءتۇسىپ، رەسپۋبليكا سىيلىعىن «جەڭىپ» العان. ۇلى كلاسسيگىمىز عابيت اقساقال بۇل جولى ىلياسپەن دۇرىستاپ تىرەسۋگە جارامادى… بىراق، ماسكەۋ مىنەز كورسەتتى. بۇل جولى «جولى بولعىش» قازاق جازۋشىسى گرۋزين جازۋشىسى نودار دۋمبادزەمەن قاتار ءتۇستى. «التىن وردا»، مەنىڭ تۇسىنىگىمدە، ىلەكەڭ شىعارمالارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ سۇيەكتىسى، ەڭ مىقتىسى. بىراق نودار دۋمبادزەگە توتەپ بەرگەنمەن، ەدۋارد شەۆاردنادزەگە توتەپ بەرە المادى. ال شەۆارنادزە – دۋمبادزەنىڭ دوسى، قۇدىرەتتى باسشى. سويتە تۇرا ىلەكەڭ دە وڭايلىقپەن بەرىلە قويعان جوق. ول لەنيندىك جانە مەملەكەتتىك سىيلىقتار كوميتەتىنىڭ بۇكىل مۇشەلەرىنە ارنايى حات جولدادى. «ماعان داۋىس بەرىڭدەر!» دەپ ەمەس، ارينە. «قاي كىتابىڭىزدىڭ قازاق تىلىندە جارىق كورگەنىن قالايسىز؟ ءبىز سول دۇنيەڭىزدى تەزدەتىپ شىعارىپ بەرەلىك» دەپ حات جازدى… مۇنىڭ ءبارى نىساناسىن تاپقان مەرگەننىڭ وقتارى ەدى! وعان مەن ءوزىم كۋامىن. بىراق قازاقتىڭ قۋلىعىنان گرۋزيننىڭ قۋلىعى باسىم ءتۇستى. نوداردىڭ كىتابىنان تيتتەي كەم ەمەس «التىن وردا» سىيلىققا ىلىكپەي قالدى. ال ىلەكەڭ ءجۇز پايىز سەنىمدى ەدى…»
«جاس وركەن» تانىمدىق پورتالى
پىكىر قالدىرۋ