Bir ämirşi äl-Farabidi sarayında ötip jatqan dumandı keşke şaqırğan eken. Biraq özi onı bwrın birde-bir ret körmepti. Jwpını kiingen bir qart esik aşıp, otıruğa rwqsat swraptı sonda. Taqta otırğan Ämir oğan qarap: «Qalağan jeriñizge otırıñız», – depti. Äl-Farabi sarayda otırğandardıñ tu sırtımen örlep barıp, Ämirdiñ qasına otıradı. Otırğandarğa bwl minez ädepsizdik bolıp körinedi de, ıñğaysızdanıp qaladı. Ämir özi rwqsat bergen soñ pälen dey almaydı. Biraq, Ämir öziniñ küzetşisine belgisiz tilde bılay deydi:
– Qazir sabır ete twr. Bwğan swraq qoyıp, sınap köreyik. Joğarı orınğa şığuğa layıqsız adam bolsa, jönin körsetemiz, – deydi. Äl-Farabi olardıñ arasındağı jasırın tildi jaqsı biletin edi. Sol tilde ol bılay deydi:
– Dwrıs aytasız. Ärnärseniñ sabırmen artın kütu kerek.
– Ämir oğan tañdanıp:
– Siz bwl tildi qaydan bilesiz? – degende, äl-Farabi:
– Men jetpis eki til bilemin, – degen eken.
Sonan keyin ol kisige sol jerde otırğan ğalımdar tarapınan köp swraq qoyılıptı. Äl-Farabi barlıq swraqqa tereñ jauap beripti.
Ämirşi onı sarayda alıp qalıp, sauıq mäjilisin jasaydı. Saray muzıkanttarı nebir küyler orındaydı. Sonda äl-Farabi öziniñ belinde baulaulı twrğan aspabın alıp oynağanda, bäri mäz boladı. Ekinşi oynağada, äl-Farabi otırğandardı jılatqan, üşinşi oynağanda otırğandar tegis wyıqtap qalğan. Sol kezde äl-Farabi şığıp ketken eken. «Şaqırğan äl-Farabi sizde boldı, ketti», – dep hat tastağan. Al, wyqıdan oyanğan Ämir izdetip, taba almağan.
Mine, osınday añızdardı oqırmanğa jetkizip, äl-Farabidiñ qazaq ekenin älemge tanıtqan adamnıñ atı-jöni –
Aqjan Maşani.
Abız bolıp, bir özi bir enciklopediya atanğan aqsaqaldar köp emes. Sonday abızdıñ biri keşe ğana ortamızdan ozğan Jağda Babalıqwlı desek qatelespeymiz. Etnografiyağa qatıstı kez kelgen mäseleni sol kisiden swraytınbız. Toqsannan asıp barıp dünie saldı. Maşani da toqsannan asqanşa qazaq üşin, ğılım üşin eñbek etken aqsaqaldardıñ biri.
MAŞAN BIDİÑ NEMERESİ
«Aqjan Maşani Qarqaralıdan şıqqan Maşan bidiñ nemeresi. Maşan Twrsın töreniñ bii bolğan. Maşan men Qwnanbay qajı üzeñgiles jüripti. Maşannan Aqjannıñ äkesi Jaqsıbek tuğan. Jaqsıbek Qarqaralıda Älimhan Ermekov aşqan tehnikumdı bitirgen. Jañaşa da, eskişe de hat tanığan adam bolğan. Keremet dombıraşılığı bar. Elde starşina bop qızmet etken. Jaqsıbektiñ inisi Nögerbek te önerge jaqın, aqındığı da bar adam bolıptı. Şäkärim ekeui jaqsı dos bolğan desedi. Aqjandı äkesi men ağası üyinde oqıtıp, ärip tanıtqan. Mine, Aqjan Maşani osınday tekti ortadan şıqqan», – deydi Maşanidıñ şäkirti Şämşidin Äbdiraman.
Şämşidin Äbdiraman Maşanidıñ kim ekenin, azamattıq isin on eki taraptan tarqatıp tanıstırdı:
• Ol – HH ğasırdıñ ortasında Äbu Nasır Mwhammed äl-Farabidiñ Otırarda tuğan Qıpşaq perzenti ekenin alğaş däleldep, wlı babasın wrpağımen qauıştırıp, mwrasın zertteuşi;
• Ol – Damaskidegi Bab as-Sağir ziratınan äl-Farabi qabirin tauıp, qwlpıtas ornatuğa mwrındıq bolğan azamat;
• Ol – QR WĞA-nıñ qwrıltayşısınıñ biri;
• Ol – Jer ğılımınıñ jaña salası – geomehanikanıñ negizin saluşı jäne Qazaqstanda onıñ mektebin qwruşı;
• Ol – Q.I.Sätbaev atındağı
QazWTU-dıñ twñğış tülegi, alğaşqı aspirantı jäne 50 jılday üzilissiz mıñdağan injener tärbielegen wstaz;
• Ol – Jaña ken orındarın aşuşı injener-geolog (Aqbastau, Qwsmwrın, tağı da basqa ken orındarın aşqan);
• Ol – qazaq ädebietinde ğılımi-köpşilik jäne fantastika janrı negizinde alğaş körkem şığarma jazuşı;
• Ol – «äl-Farabi» (1970) tarihi derekti romanında wlı babanıñ körkem beynesin twñğış somdağan qalamger;
• Ol – Qazaqtıñ eki wlı danası arasındağı ruhani baylanısın alğaş zerttep, halqımızdıñ 1000 jıldıq mädeni tarihın körsetude renessanstıq «äl-Farabi jäne Abay» (1994) monografiyasın jazğan abaytanuşı;
• Ol – äl-Farabi mwrasın ğılımi-islami jäne bügingi ğılım jetistikteri negizinde qazaqtıñ wlttıq dünietanımımen sabaqtastıru nätijesinde farabitanudıñ jaña bağıtın aşqan teolog-zertteuşi;
• Ol – HH ğasırdıñ 40-şı jıldarında-aq tehnikalıq sözdik tüzip, oqulıqtar jazu arqılı tehnikalıq ädebiette qazaq tiliniñ zor mümkindigin alğaş däleldeuşi;
• Ol – jaratılıstanu ğılımdarın gumanitarlıq mazmwn-sipatında wlttıq qwndılıqtarmen sabaqtastıra damıtudağı biregey twlğa.
MAŞANIĞA QALAY ŞÄKİRT BOLDIM?
1957 jılı biz student kezde Maşanidıñ «Jer astına sayahat» degen fantastikalıq kitabı jarıq kördi. Şığarması qattı äser etti. Ol kisi jayında swrastırdım. Söytsem, özimizde oqıtuşılıq qızmet isteydi eken. Qazirgi «Qazaqstan» qonaqüyiniñ janında «politehtiñ» ğimaratı da, jataqhanası da bar bolatın. Sonda barsam basına taqiya kigen, köyleginiñ jağasın ağıtıp qoyğan, qabırğasın qasıp qoyıp bir kisi otır. Jönimdi aytıp em, ekeumiz tez-aq til tabısıp kettik. «Äy, sen osı äl-Farabidi bilesiñ be?» – dedi mağan. «Ol kim?» – dedim. Ol kezde qazaq äl-Farabidiñ kim ekenin bilmek tügili, estimegen de. Sol sätten bastap ekeumizdiñ aramızda wstaz ben şäkirttik qarım-qatınas bastaldı.
Aqañnıñ şığarmaşılığınıñ bir erekşeligi – ol bolaşaq eñbekti jazar aldında negizgi ideyanı äñgimelep beretin. Al, men sondayda: «Ağa, siz osını qağazğa tüsirip beriñizşi», – dep özimşe aqıl qosatınmın. Söytip men Maşanidıñ jazğandarın maşinkağa bastırıp, bir danasın özim alıp qalatınmın. Ol kisiniñ aytqandarına örem jetpese de, keremet ekenin tüysindim. Jazğandarınıñ 25 payızın ğana tüsingen şığarmın. Sosın ömiriniñ soñğı jıldarında taspağa dauısın jazıp alıp, swhbat jürgizip otırdım.
DOKTORLIĞIN QORĞAY ALMADI…
1940 jılı Aqjan ağamız eñ alğaşqı tehnikalıq sözdikti jasağan qazaq. Biraq soğıstıñ kesirinen jarıqqa tap sol kezde şıqpay qaldı. Geologiya, metallurgiya, ken isterine arnalğan sözdigi 1946 jılı bir-aq jarıq kördi.
1943 jılı kandidattığın qorğadı. Sol aralıqta eki ken orının aştı. Söytip geomehanikanıñ zañdılığın bayqap, jaña ğılımnıñ zertteluine mwrındıq boldı. 1946 jılı doktorlığın qorğaytın edi. Biraq qorğay almadı. Sebebi, opponenti «halıq jauı» retinde wstalğan bolatın. «1960 jıldıñ basında meniñ aldımda eki ayrıq jol jattı. Biri doktorlıq dissertaciyanı qorğau, ekinşisi äl-Farabi babamızğa izdeu salu, onıñ mwraların jinaqtau. Eger men birinşi jol ayrığına bwrılsam, oğan kem degende 4-5 jıldı sarp eter em. Al, bwl özbek ağayındarğa äl-Farabidi özine enşilep aluğa jetip artılatın merzim bolatın. Men dissertaciyamdı stoldıñ bir jaq bwrışına sırıp qoyıp, wlı babamızdıñ mwrasın izdeuge kirisip kettim», – degen edi Aqañ özi birde.
ÄL-FARABI QALAY QAZAQ BOLDI?
1940 jılı ol kisi äl-Farabi turalı estidi. Q.Sätbaev akademiyanı qwrar kezde özge eldiñ akademikterimen jii keñesip twrıptı. Arnayı şaqırıp bayandama jasatadı eken. Birde Çehoslovakiyanıñ ğılım akademiyasınıñ prezidenti Kol'man keledi. Ol bayandamasında: «Ğılımnıñ negizin salğan Twrannıñ oyşıldarı. Olar ät-Tusi, äl-Farabi, äl-Horezmi, äl-Beruni», – dep tizbeleydi. Älgi atalğan esimderdiñ barlığın Aqjan ağamız bilip otırıptı. Tek işinde äl-Farabi turalı eşteñe bilmeydi. Eşbir el bizdiñ ğalım dep menşiktemegen.
Söytip, London, Kair, Parij, Berlin, Lissabon, Beyrut tärizdi qalalardıñ eñ iri kitaphanalarına 1958 jıldan bastap hat jazıp, äl-Faribidiñ mwraların jinastıradı. Bastapqıda arabtıñ ğalımı dep oylaydı. Soñınan arabtıñ ğalımı emes ekenine közi jetedi. Jan-jaqqa hat jazıp äl-Farabidiñ biraz eñbegin jinaydı. 1961 jılı akademiyanıñ habarşısınıñ №5 sanında «Äl-Farabi jäne onıñ mwraları» degen alğaşqı maqalası şığadı. Bwğan deyin Aqjannan basqa qazaq topırağında äl-Farabi turalı aytqan eşkim bolğan joq. «Bilim jäne eñbektiñ» 1962 jılğı birinşi sanındada äl-Farabi turalı maqala jariyalandı. Omırauı aşıq, qıpşaq şapannıñ işinen kise belbeu taqqan äl-Farabidiñ türegep twrğan beynesi maqalağa qosa beriledi. Onda oñ qolı üstel üstindegi adam qwşağına äreñ siyatınday kitaptı, sol qolı kise belbeudi wstap twr eken. Kise belbeudi wstap twruı – qıpşaq dalasınıñ perzenti ekenin maqtan etkendey äser qaldıradı. Qaba saqaldı babanıñ basındağı börikti de arabtıñ baskiimine wqsatu mümkin emes, ol qıpşaq börki. Tek ayağına ile salğan jeñil şärkesi ğana onıñ ıstıq ölkedegi ğwmırın elestetedi. Odan keyin «YUnnıy tehnik» jurnalında «Aristotel' vostoka» degen kişkentay ğana maqala jarıqqa şıqtı. 1968 jılı Maşani Damaskige äl-Farabidiñ qorımına bardı. Qorımı patşalar jerlenetin mekende eken. Damaskidegi qorım jermen jeksen bolıp ketipti. Bastapqıda äl-Farabidiñ ziratı ekenine kümändanadı. Jergilikti halıq: «Bwl jerde patşalar men patşalar qwrmettegen sıylı adamdar ğana jerlenedi. Ärqaysısınıñ atı jazılıp, nömirlengen», – deydi. Babasınıñ qarausız qorımına jergilikti halıqtıñ kömegimen arnayı belgi ornatadı. Äl-Farabidiñ ziratınan topıraq äkep, Otırardıñ üyindisine şaşadı. Maşani izdenisin toqtatpadı. Äygili ğwlama Ptolomeydiñ arnayı karta jasap, Otırardı äl-Farabidiñ tuğan jeri dep körsetip ketken bwltartpas dälelin tabadı. Söytip, «äl-Farabi wlı ğalımdar qatarında halıqaralıq tizimge kirgizilsin, onıñ 1100 jıldıq mereytoyı KSRO-da, otanı Qazaqstanda toylansın», – degen qaulı qabıldanadı YUNESKO tarapınan.
KSRO-NIÑ KEZİNDE MEŞİTTE NAMAZ OQIĞAN…
«Aqjan Maşani basına sälde taqqan moldanı nasihattap jür», – degen ayıp tağıldı. Üstin-üstin tekseruler boldı. Ol kisi namazın qaza qılmağan jan. Jwma sayın meşitke barıp namaz oqidı. Keñes ökimeti twsında professordıñ meşitke barıp namaz oquı – Aqjannan basqa eşkimniñ qolınan kelgen emes. «50 jasqa kelgende, şäkirt bolıp, imamdardıñ aldında tize büktim. Arab tilinde jazbasam da, äl-Farabidi tüsinetindey därejede til biluim kerek qoy», – degen edi özi. Sodan soñınan «üş ärip» qalmay, mazasın alğan. «Qazaq ğalımdarı araq-şarap işkenşe, ata-baba jolımen jürgeni dwrıs emes pe?!» – degendi de sol kezde-aq ayttı. Janı aşığandar: «Namazdı meşitte oqımay-aq, üyiñizde jasırın oqi berseñiz neñiz ketedi», – deydi. Biraq, Maşani Qwday jolınan adaspadı…
QONAEVQA PARTBILETİN QAYTARMAQ BOLĞAN…
Birde Qonaevtıñ qabıldauına jazıladı. Qonaev bir sözge kelmesten birden qabıldauğa şaqıradı.
– Aqa, siz tek sälem beru üşin ğana kelmediñiz. Şaruañızdı ayta otırıñız, qoldan kelse, kömek jasayın, – deydi Dinmwhamed Ahmetwlı.
– Dimaş, biletimdi basqa emes, öziñe tapsıruğa keldim, – dep, qaltasındağı partbiletin alıp, Qonaevtıñ aldına qoya salıptı sonda. Aqañ siyaqtı azamattar ädette üy nemese kölik swrap keletinine üyrenip qalğan Qonaev äuelgide ne isterin bilmey abırjıp qaladı. Biletti qolına alıp, arı-beri audarıstırıp qaray bastaydı. Söytedi de:
– Aqa, mwnıñız ne, sizge eşkim biletiñizdi tapsır degen joq qoy, – dep qızıl biletti Aqaña qaray ısıra bastaydı.
– Bügin tapsır demese, erteñ tapsır deydi bäribir, – dep Aqañ biletti Qonaevqa qaray ısıradı. – Jaqsı atpen mwnı öziñizge qaytarayın…
Maşanovtıñ jayına qanıqqan birinşi hatşı jalma-jan ideologiya jönindegi hatşı S.Imaşovpen telefon arqılı baylanısıp:
– Sattar, mende Farabidi qazaqqa baba etken ğalım Aqjan Maşanov otır. Endi ğalımnıñ mazasın almañdar, zertteuin jürgize bersin! – depti. Sodan bastap, Maşanidıñ qwlağı tınıştalıptı.
AQSAQALDIÑ KÖZ-JASI…
1996 jıldıñ jazında Ğılım akademiyasınıñ 50 jıldığına arnalğan jinalıs boldı. Soğan Aqjan ağanı öz ötinişi boyınşa men ertip bardım. Tañereteñ toğız jarımda ağanı «Ğalımdar üyine» qoltıqtap alıp kelip, esikke tayana bergende, küzetşi jigitter aldımızdı kes-kestey twra qaldı.
– Aqsaqal, şaqıruıñızdı körsetiñiz!
Ağa abırjıp qaldı.
– Aynalayındar, şaqırtuımdı eşkim äkep bergen joq. Biraq, men… – dey bergende:
– Şaqırusız eşkim jiberilmesin degen nwsqau bar. Qonaqtarğa jol beriñiz! – dep ağanı keudesinen iterip jibergendey boldı. «Balam, men osı akademiyanıñ qwruşısınıñ birimin» – degen sözin küzetşiler qwlağına da ilmedi. Tipti kuäligin körsetken ağanıñ qolın qağıp jiberdi. Qolınan baldağı tüsip ketti. Tayağın köterip, qolına wstatqanımda, ağanıñ közinen ırşıp şıqqan jastı bayqadım. Tap sol mezette janımızğa sol kezdegi Senat törağası Ömirbek Baygeldi kele qalıp, Aqañdı qoltıqtap işke alıp ketti.
MAŞANIDIÑ TRAGEDIYASI…
Aqjannıñ birinşi äyelin üy-işi tehnikumdı bitirgen soñ alıp bergen eken. Biraq Semeyde jürgende äyelin törkinine aparıp tastaydı. Onda bir qız qaladı. Ağayındarımen söyleskenimde, qwrsaqta bala ketken deydi. Odan keyin özimen birge oqığan Raisa degen tatar äyelmen şañıraq köteredi. Ol kisimen 1963 jılğa deyin otastı. Odan Arrat degen wl tuğan. Ol Oljas Süleymenovpen birge bir mektepte oqığan. Dinara degen qızı bizben qatar oqıdı. Sosın Älişer degen wlı bar. QazWTU-da professor. El ağası bolatın jastan ötip baradı. Biraq asa köp jetistigi joq. Raisamen ajarasuğa sebep boldı, onı jalpığa jariyalap kerek emes. Odan keyingi alğan äyeli auruşañ bolıptı. Aqañnıñ özine de kütim kerek. Sol sebepti ekeui wzaq twrmaptı. Törtinşi ret özinen qırıq jas kişi Jamal degen äyelge üylenedi. Jamaldıñ bir erekşeligi küyeuiniñ jağasın kirletpedi. Şaruaşılıqtı özi alıp jürdi. Jamaldan Abdolla degen wlı boldı. Eti tiri edi. Biraq, aşı da bolsa, şındıq – ol bala naşaqor bolıp ketti. Biraz uaqıt emdelip, jöndelgendey boldı. Aqañ turalı kezdesu wyımdastırğanda, jügirip jürdi. Bwl jaqtağı qisıq joldağı dostarınan alastatu üşin Türkistan jaqtağı ağayındarına jiberdi. Söytip jürip tatar qızğa üylendi. «Papam da tatar äyelge üylendi ğoy», – depti. Abdolladan kişkentay wl qaldı. Künderdiñ küninde «şırmauıqqa» şırmalıp qalğan Abdollanıñ öli denesi öz üyinen tabıldı. Bir-eki kün jatıp qalsa kerek, tapqan küni asığıs-üsigis jerlendi. Aytpaqşı, Maşanidıñ qızı Mäskeude. Sonda orısqa ma, evreyge me, twrmısqa şıqqan. Balaları bar. Mine, bwl Aqjan Maşanidıñ tragediyası.
P.S. Aqjan Maşanidıñ ğılımdağı eñbegin YUNESKO moyındap, 2007 jılı 100 jıldığın aytulı küntizbege engizdi. Büginde Q.Sätbaev atındağı QazWTU-dıñ Jaratılıstanu institutına äl-Maşani atı berilgen, universitette äl-Maşani mwraların zertteytin ortalıq jäne ğalımnıñ atında auditoriya bar. Odan bölek Almatıda «Almagül» ıqşam audanındağı bir köşege atı berilgen körinedi…
Qwrandı täpsirlep, töte jazumen jazğan qoljazbasın zayıbı Jamal: «Maşani kimge kerek deysiñ?» – dedi me, saqtay almağan körinedi. Mwnı da Şämşiden Äbdiraman ayttı. «Äyeli sonday bolsa, wrpağı qanday?» – deysiñ eriksiz. Ol ömirin özinen tarağan wrpaqqa emes, wltına arnadı… Al, wltı qadirin bilip jür me?
Jadıra AYMAHANQIZI
“Aq jelken” jurnalı
Pikir qaldıru