Oqiğa Äleumet
Köldiñ qwrtına qarağan qazaqtıñ küni
Pavlodar oblısı Ertis audanı Qızılqaq auılında policiya qızmetkerleriniñ tarapınan bolğan bassızdıq jaylı büginde el-jwrt qwlaqtanıp qaldı. 14 qırküyek, yağni Qwrban aytınıñ üşinşi küni auılğa basıp kirip, betterine maska kigen policiyanıñ avtomattı arnayı jasağı közge tüsken twrğındardı wrıp-soğa bastağan. Bwlardıñ arasında egde jastağı adamdar men 15 jasar bir oquşı bar. Erbol Qabılbekov degen auıl jılqışısın bir üyge Ayt dastarhanınan däm tatuğa bara jatqan jerinen wstap alıp, sabağan. Alğan soqqıdan onıñ birneşe qabırğası sınıp, miı şayqalıptı. Oquşı bala Temirlan Ahmetov öz üyiniñ aulasında policiya jasağı wrıp-soğıp jatqan äkesine ara tüspekşi bolğan. Onı keudeden bir wrıp qwlatqan policiyalar sosın tepkiniñ astına aladı. Qazir onıñ da miı şayqalıp, keude süyegine zaqım kelgen. Jalpı, bwl bassızdıqtan Qızılqaqta 11 adamnıñ zardap şekkeni anıqtalıp otır. Ertis audandıq emhanasındağı hirurgiya böliminiñ bergen mälimeti boyınşa, sol küni kelgen 5 adamnıñ biriniñ 8 qabırğası qatarınan küyrep, kök etine zaqım kelip, basqaday zardaptar alğan.
El aman, jwrt tınışta beybit auıldıñ twrğındarın sonşama soqqığa jığatınday bwlarğa ne köringen deysiz. Bir qızığı, oblıstıq wyımdasqan qılmısqa qarsı küres basqarmasınıñ bastığı Nariman Äliev: “Biz “Qwqıq qorğau turalı” zañnıñ şeñberinde äreket ettik. Ol zañda qanday jağdayda küş qoldanu turalı anıq jazılğan. Qızılqaqtağı janjalda biz “sambo” ädisin qoldandıq”–degen mälimet beripti. Policiya şeneuniginiñ aytuınşa, jergilikti twrğındar olarğa qarsılıq körsetken.
Endi osınşama şuğa ne sebep boldı desek, ol–artemia salina (artemiya salina) dep atalatın twzdı kölderde ömir süretin wsaq qızıl şayan. Bwlardıñ wsaqtığı qwmnıñ tüyirindey ğana. Ğalımdardıñ anıqtamasına sensek, bwl jändikter jer betinde 100 million jıldan asa jasap kele jatqan, sonau dinozavrlardıñ däuirlesi eken. Şayannıñ qwramı köptegen biologiyalıq vitaminderge asa bay deydi. Mısalı, treonin, valin, metionin, izoleycin, leycin, fenilanin, lizin, gistidin degen sirek kezdesetin aminoqışqıldar osı şayandardıñ boyınan tabıladı. Jäne qoldan ösiriletin bekire sekildi qımbat balıqtar osımen qorektense, tez ülkeyedi eken. Sodan bolar, artemiya salinanıñ bir kelisiniñ qwnı 30-dan 100 dollarğa deyin bağalanatın körinedi.
Bwrın eşkimge belgisiz bwl jändikterge degen qızığuşılıq bertin, Qıtaymen eki arada qarım-qatınas bastalğasın payda bolğan. Söytip, keyingi 7-8 jıldıñ işinde jan adamğa kereksiz, iesiz jatqan twzdı, sorlı kölder ayaq astınan baylıqtıñ közine aynalıp şığa keldi. Ärine, aqşa jürgen jerde mindetti türde iri käsipkerler, qolında biligi bar şeneunikter men qwqıq qorğau orındarınıñ basşıları birge jüredi. Qolı jetkender qazir tez arada sol kölderdi menşiktep alıp, mañaydağı eldi jolatpay, tonnalağan qızıl şayandardı şetel asırıp jatır.
Qızılqaqtağı şulı oqiğa da osı artemiya salinağa baylanıstı. Bwl auıl audan ortalığınan 120 şaqırım qaşıqtıqta, öte şalğayda ornalasqan. Auıldıñ Qızılqaq atanu sebebi, bwl jaqta osı attas ülken köl bar. Qızıl şayandar osı kölde, Şalğaydağı auıldardıñ jayı belgili. Sonau toqsanınşı jıldardan beri jwmıssız otırğan Qızılqaqtıñ twrğındarı auıldıñ irgesinen şığıp jatqan bwl baylıqtı nege paydalanbasqa? Biraq köldi ielenip alğan mıqtılar olardı jolatpay qoyğan. Mine, barlıq dau-janjal osıdan şıqqan. Bıltır Şarbaqtı audanındağı kölge talasqan jergilikti twrğındar men küzetşilerdiñ arasında atıs ta bolğan.
Eger osı kölderdi menşiktegen käsipkerler töñirektegi auıl twrğındarın jwmısqa tartıp, eñbekaqıların tölep otırsa, mwnday janjal tumas edi. Sonıñ bärin rettep, bwlarğa töbe bi bolatın äkimderdiñ türi anau. Olar eşqaşan eldiñ sözin söylemeydi. Erteñ köldiñ qwrtı bitken küni, käsipker öz jönine ketedi. Sol jerde qalatındar – auıldıñ adamdarı. Biraq olar el irgesindegi tabıstıñ igiligin köre almay zar. “Aspannan kiiz jausa da, qwlğa wltaraq timeydiniñ” keri osı.
Bayanauıl audanındağı Jañatilek auılınıñ janındağı kölden osınday su qwrtı öndiriletinin jazğan edik. Bwl auıldıñ jigitteriniñ etteri tiri. Kölge ie bolıp jürgen käsipkerlermen kelisip, qwrttı özderi jinap tapsıradı. “Alğaşında 40 kelilik bir qap qwrttı bizden 5 mıñ teñgege ğana alatın. Sosın ğalamtordı aşıp körsek, Qıtayda mwnıñ är qabı bizdiñ aqşamen 450 mıñ teñgeniñ mañayında eken. Sosın käsipkerge şart qoyıp, qımbatıraq tapsıratın boldıq. Osınıñ arqasında, keyingi bir-eki jılda halıqtıñ äl-auqatı biraz köterilip qaldı” deydi auıl azamattarı.
Mwnıñ bärin retteytin – oblıs pen audan äkimderi. Biraq olar äzirşe eş äreketsiz. Qwdaydıñ özi berip otırğan osı rizıqtı jönimen paydalanıp, käsipkerlerdi aqılğa şaqırıp, auıl adamdarın jwmıspen qamtitın-aq jağday. Biraq nege ekeni belgisiz, jergilikti bilik mwnday igilikti şaruağa baratın emes.
Arnaulı qızmet orındarınıñ bergen mälimetine sensek, oblıs kölemindegi 340 tabiği su közderiniñ köpşiligi äli tolıq zerttelip, igerilip, eşbir zañdı twlğağa bekitilmegen. Twzdı kölderdegi artemiya salina zañdı, zañsız jolmen aulanıp jatır. Osınıñ saldarınan bıltır ğana bir Maraldı kölinen 150 tonna artemiya salina zañsız aulanıp, Qıtayğa jiberilgen. Bıltır oblıs boyınşa osı şayandardı aulauğa 807 tonna kvota bölingen eken. Al, byudjetke tüsken salıq bar bolğanı 68,4 million teñge. Jergilikti bilik endi şayanı bar kölderdi käsipkerlerge bekitip berip, är jıl sayın 70 million salıq töleuge mäjbürlemek körinedi. Biraq mwnıñ barlığı – äli qağaz jüzindegi şarua.
Artemiya salina däl osınday jolmen aulana berse, endi birer jıldan soñ, olar da tausılıp bitedi. Odan keyin ärine, tabiği kölderdiñ ekologiyalıq tepe-teñdigi bwzıladı. Zardap şegetin jergilikti halıq pen dalamızdıñ tabiğatı. Al, qazir bwl şayandardıñ arqasında kimder bayıp jatqanı tağı belgisiz. Tek äyteuir jergilikti twrğındar emes ekeni anıq.
Oblıs basşılığı nege osını qolğa alıp, sol şayandardı öñdeytin käsiporındar aşpaydı? Birinşiden, jergilikti halıqqa jwmıs bolar edi, ekinşiden, qazınağa da wşan-teñiz payda tüser edi. Biraq jay adamnıñ aqılı jetetin närsege, joğarıdağılardıñ sanası jetpey me? Oğan tañdanuğa bolmaydı, bizdiñ qoğamda zañdı türde jasalğan şaruadan göri, zañsız äreket jıldam qoldau tabatını aqiqat. Bwl da – sonıñ bir mısalı.
Saylau Baybosın,
Pavlodar oblısı
zhasalash.kz
Pikir qaldıru