M.ÄUEZOVTİÑ «QILI ZAMAN» POVESİNDEGİ PSIHOLOGIYALIQ PORTRETTERDİÑ BEYNELENU MÄSELELERİ
kerey.kz
Gülziya PİRÄLİ
Leningrad Memlekettik universitetinde oqığan studenttik jıldar Mwhtar Äuezovtiñ şığarmaşılığındağı eñ bir jemisti jıldar bolğanı belgili. Student-suretker sol jıldarı «Qaraş-Qaraş oqiğası» (1927), «Qilı zaman» (1928) attı prozalıq şığarmaları men «Han Kene», «Qaragöz» attı dañqtı p'esaların jazdı. Qazaq halqınıñ ömiri men tarihın, adamdardıñ mentaliteti men psihologiyasın, tabiği erekşeligi men oylau jüyesin jetik biletin Mwhtar Äuezovtiñ suretkerlik zerdesi öz zamanındağı tarihi şındıqtıñ qim-qiğaş qwbılıstarı men oqiğaların, zaman ağımınıñ işki damu zañdılıqtarın tereñ tanıp, taldauğa mümkindik berdi. Joğarıda atalğan tuındılarınıñ bäri de wlt ädebietinde ülken janrdıñ tuğandığın, körkem prozanıñ köşi bastalıp, negizi qalanğanın däleldegen dünieler edi.
Wlttıq söz önerinde bwrın-soñdı bolmağan bwl poetikalıq qwbılıs professionaldıq şeberlikti tolıq meñgergen asa iri talant iesiniñ ğana ülesine tiesili tvorçestvolıq erlik bolatın. Körkemdik älemi biik «Qilı zamandağı» zapırandı zardaptar, otarşıldar men jergilikti halıq arasındağı bitpes daular, qiyan kesti qaqtığıstar öñin özgertip, öziniñ özekti mäselelerin bügin de alğa tartadı.
Mwhtar Äuezov köterip otırğan tarihi taqırıp qazaq dalasında stihiyalı türde bolsa da tuındap, jergilikti halıqtıñ wlttıq namısı, ruhı bar ekendigin otarşı orıs bileuşilerine moyındatqan resmi türdegi derek bolatın. El işindegi dümpuge däneker bolğan 1916-şı jılğı Alban köterilisi keyin 1917-şi jıldıñ oqiğasına sebepker bolu faktisiniñ özi qazaq tarihı üşin ornı bölek dünie.
M.Äuezovtiñ osı tuındısında qazaq ömirindegi wlt-azattıq qozğalısınıñ tarihı, bay men bolıstıñ, tilmaş pen törelerdiñ, keybir oqığandardıñ öz halqına jasağan ozbırlıqtarı şınayı äri şeber suretteledi. Jäne «Qilı zaman» – Äuezovtiñ keñ tınıstı epikalıq bayandau täsilin suretkerlik şeberlikpen igergen käsibiliginiñ kuäsi.
HH ğasır basındağı alasapıran kezeñniñ qiındığına qaramay qazaq halqına jasalıp otırğan otarşıldıq zardaptarın, äldiniñ älsizge jasağan qiyanattarın qalamger batıl kötergen.
M.Äuezov bwl taqırıpqa ülken dayındıqpen, oyındağı bay mälimetimen, jüreginde jıldar boyı jazılıp jürgen mwñ-şerimen kelgen suretker. Şığarmanıñ jıldam jazıluınıñ sırı men qwpiyası da osında jatsa kerek. Arnasınan asqan işki aşu men ıza, qordalanğan qorlıq, kek körinisteri ärbir keyipkerdiñ is-äreketi, ıqtiyarğa könbegen asau sezimderi arqılı oy men söz ağını bolıp aqtarılıp jatadı. Jazuşınıñ öz basınan ötkerilip, sezimimen suarılğan wltına jasalğan öktemdikter özegin örtegen ökiniş Jetisu guberniyasınıñ Jarkent uezindegi Qarqara järmeñkesinde bolğan tarihi oqiğanı bayandauğa türtki boladı. Wlt-azattıq köterilistiñ şığu sebepteri men otarlau-jazalau sayasatınıñ zardaptarı 1918 jılı patşalıq jazalau äskeriniñ qırğınına wşırap şet el auıp ketken Jetisu qazaqtarına kömektesu üşin Semeyde wyımdastırılğan «Alaş» qorınıñ jauaptı hatşısı bolğan Mwhtar Äuezovke tanıs edi.
1952 jıldıñ ayağında jazuşı jasırın türde «Qilı zaman» povesin orıs tiline audartqan. Sonda Şolpan atada birge bolğan A.Pantielevke M.Äuezovtiñ özi : «…Osı bir dünieni janım qanşama azaptanıp, qinala otırıp jazğanımdı sezetin şığarsız dep oylaymın, qazir qazaq halqınıñ qanşalıqtı twñğiıq tübinen bas köterip, boy jazıp şıqqandığın oylaudıñ özi sonşama qorqınış. Bwl twñğiıq tünektiñ atı – patriarhaldıq. Orta Aziyadağı 1916-jılğı köterilis revolyuciyağa kelip wlastı, biraq bar jerde birdey därejede damığan joq. Torğayda ol keyin Azamat soğısınıñ erleri bolğan Amankeldi Imanov pen Älibi Jangeldindi şığardı. Meniñ geroylarım Wzaq Saurıqov pen Jämeñke Mämbetov – bwlar da tarihi adamdar, halıq basşıları, biraq olardıñ tağdırları basqaşa, öytkeni oqiğa atı şulı Torğayda emes, «tıp-tınış» Qarqarada, Jetisuda, momın alban ruınıñ wyasında, basqaşa aytqanda, tek stihiyalıq jelpinisti ğana tuğızğan äleumettik meşeuliktiñ älgi aytılğan twñğiıq tüneginde boldı. Al bwl jelpinistiñ negizine barıp twrğan sayasi soqırlıq, täjiribesizdik, aldartqan säbilik añqaulıq, sağım quğan qiyal men jalğan senim, patriarhaldıq qarañğılıq pen därmensizdik qana bar edi», – dep aytqan sırı bar eken («Qilı zaman». Ğılımi tüsinik.T.Jwrtbay. O.Qauğabay. M.Äuezov «Şığarmalarınıñ elu tomdıq tolıq jinağı. 5-t. Almatı: «Ğılım» ğılımi – baspa ortalığı, 2001.-376 b . 352 bet.).
Avtordıñ maqsatı – wlt – azattıq köterilistiñ soñı sätsiz ayaqtalsa da «juas tüye jündeuge jaqsı» dep qoy auzınan şöp almaytın momın jwrttıñ da şıdamı şekten şıqsa el bolıp eñsesin köteruge ruhı jetetinin jerine jetkize aytu bolatın. Jäne sanağa oy salğan oqiğalardıñ kürdeli sayasi qwbılıstarğa aynaluına deyingi el arasındağı dau-tartıstardıñ damu barısın, osı üderister üstindegi otarşıldar men qarapayım qazaq jwrtınıñ qaqtığıstarınıñ qatparlı sırların körkem detal'dar men sätti ştrihtar arqılı ajarlau közdelgen.
Povestiñ bastalarında-aq anıqtalğanday : «…Saudager soması, qazaq dalasına qwda tüsip, qwyrıq-bauırdı asap, auzı qandanıp, qolı maylanıp, jondanıp twr»,-dep «keñ qoltıq, mol qoldı, añqau bay el: alban, bwğınıñ» o bastan-aq özgege jem bolıp kele jatqanı ayausız äşkerelenedi. Jalğız alban emes bükil qazaq jwrtınıñ jem bolğanı, türli salıqtarmen süliktey sorıp otırğanımen qoymay «endi eldiñ betke wstar azamattarın qara jwmısqa almaqşı. Bwdan ötken qorlau bar ma?» (171 b). Qalamgerdiñ öz eliniñ wltjandı perzenti retinde qaşannan qanın qaynatıp, qolına qalam qaruın aluğa mäjbürlegen de osı qorlıq , wltqa jasalğan ozbırlıq, qiyanat bolatın.
Otarşılıqtan kelgen obırdı tuğızğan «ana jat pişindi, jalmauız tüsti wlıq» pen onıñ jandayşaptarınıñ psihologiyalıq portretterin suretker sondıqtan da sonşalıqtı ızalı kekesinmen beyneleydi: «…Bwnıñ järmeñke basındağı tiri jürgen qoldarı – atqan oq, şapqan qılış, jemqor semiz qarındı pristav «Aqjelke» Padporokov ta, aynalasındağı jorğa qwldarı: wsaq töreşikter, bwnıñ işinde qazaqtan şıqqan öñi jıltır, qarnı tompaq tilmaştar. Soñğılarda mañayına qaraytın eki türli köz bar. Biri – jar tösegin aramdap qoyğan, jürisi swyıq toqalday, jan-jağına jaltañday, jorğalay qaraytın jasqanşaq köz. Bwl – pristavqa, sud'yağa, järmeñke wlığına qaraytın közi. Ekinşisi – sızdana, kesirlene, kergi qaraytın, asqaq, maqtanşaq jemge qadalğan qomağay köz. Ol qazaqqa, elge qaraytın közi» (173 b). Jap-jas student suretkerdiñ sol «Qilı zamandağı» san qwbılğan sayasi qaqtığıstardan qaymıqpay aşıq äri kekesinmen jazuı köp jıldar boyğı kökeyinde saqtalğan aşudıñ ayqın ayğağı-tın.
Osı rette jazuşı qaytıs bolğannan keyin 11 jıldan soñ Moskvadağı «Novıy mir» jurnalında jarıq körgen povestke alğı söz jazğan körnekti suretker Şıñğıs Aytmatovtıñ pikirine toqtalsaq artıq emes: «…Carizmge, onıñ zorlıqşıl apparatına degen öşpendilikti jas Äuezovtey sonşalıq suretkerlik nanımdılıqpen körsetken, patşalıq otarşıldıq sayasatınıñ bezbüyrek qataldığı men ayuandığın sonşalıqtı aşına äşkerelegen, köşpendi halıqtıñ özine jat patşalıq äkimşilik jüyesin qabıldamauınıñ tabiğatın mol mısalmen ala otırıp, sonşalıq tereñdikpen aşıp bergen, sorına qaray köteriliske şığıp, sonısı üşin qan josa qırğınğa wşırap, tuıp-ösken jerinen quılğan qarapayım halıqtıñ qasiret-qayğısın et jüregi ezile otırıp aytıp bergen mwnday şığarmanı men şığıs ädebietterinen sirek kezdestirdim» (355 b). Älem ädebietin tereñ meñgergen «Adamzattıñ Aytmatovı» atanğan Şıñğıstıñ bwl sözi jazuşınıñ tuındısına berilgen ädil bağa bolatın.
Öziniñ alğaşqı «…Qazaq qaşan jetiledi?», «Adamdıq negizi – äyel», «Mädeniet häm wlt», «Ölip tausılu qaupi», «Qazaq oqığandarına aşıq hat» t.b degen kösemsözderinde köksegen wlt-azattıq mäseleler mwnda keñinen äri körkemdik şındıq retinde qozğalğan. Öz täuelsizdigi, eliniñ erkindigi jolındağı 1916 jılğı köterilis osı qwrbandıqtıñ kürdeli körinisi. Äsirese, sol kezeñdegi tolqulardı, adamdar bastan keşken qasiretterdi, Qarqara järmeñkesin, onı jağalağan patşa qızmetkerleri men olardı torıldağan tilmaştardıñ psihologiyalıq portretterin berudegi däldik, aşı äjuağa tolı ulı sarkazmder, mısqılmen müsindelgen obrazdar, söz joq arnayı zertteudiñ mäselesi.
Otarşıldıqqa qarsı stihiyalıq köterilisti jazuşı tarihi şındıq negizinde taratıp, taldap, şınayılıqpen, sezimtal suretkerlikpen beyneleydi.
Sonıñ bir ayğağı – Aqjelkeniñ äri sayqımazaq äri tragediyalıq portretiniñ psihologiyalıq twrğıdan nanımdı äri şeber beynelenui der edik.
«…Sen aqımaqtar järmeñkege kelgen saudagerdiñ aldınan şığıp qarsılıq qılasıñdar! Senderge mwnda kerektiñdi äkelip berip jatqan kim?! Saudager bolmasa, sen Almatığa şwbar ediñ, olardıñ malın jerimizge tüsti dep qualaysıñ, senderde jer bar ma? Jer patsaniki. Ol saudager malı da patsaniki….», – degen söylemder qazaqtıñ topırağın basıp twrıp osılay astamşılıqqa barğan wlıqtıñ tiptik beynesin ayqındap beredi (174 b). Aqjelkeniñ arız aytıp kelgen qazaqtardı qorlap taqtay tepsinip twrğan beynesi sondaylıq sayqımazaqtıqpen surettelip, söz ben äreket, oy men sezim, esep pen essizdik arasındağı dramalıq qayşılıqqa wlasadı. Tragikomediyanıñ nışanı bayqalğan bwl körinisti külkimen kömkere otırıp, kürsinisti küy keştiredi: «Qoldan jasağan aşulı pişin, tikigen suıq mwrtınıñ arqasında şın tüyilgen ıza siyaqtanıp, aydın berip twrdı», – degen söylemde jalğandıq pen jasandılıqtı «jaqsı» meñgergen orıs wlığınıñ «wrı» isterin jazuşı ädemi ştrihtarmen şeber äşkerelegen.
«– Senderde bas joq. Sender it, bildiñ be? – dep Qartbaydıñ közine qadalıp, swq qolımen nwqıp twrıp söyledi» ,- degen dialogtağı dörekilik oqırman denesin dir etkizeri haq (175 b). Öz eli men jerinde twrıp «ne bası, ne jeri joq» mwnday momın, sorlı halıqtıñ mwñ-zarın otızdağı suretker osınday wlttıq namıstı nayzalaytın nalamen naqıştaydı.
Al «jemtik jağalağan bwralqı ittey bolıp oy, adamşılıq bwralqısı» atanğan tilmaşqa berilgen psihologiyalıq minezdeme odan da soraqı:
«Wlığınıñ maşıqtı şabıtı kelip twrğanın iisşil twmsığımen sezip qaldı. Esikten kire o da Aqjelkege közi tüsisimen tez ğana tüsin qwbıltıp wlığımen birge däl solşa sızdanıp aşulı tüske minip, qazaqtarğa oqtı közimen qaradı.
Jorğa toqal, qabığın töseuge äldeqaşan maşıqtanğan. Oqığanı sol öner siyaqtı.Talabı, atağan mwratına jetip edi. Järmeñkeden az bwrın joldas bolsa da, Aqjelke bwnıñ boyındağı asılın wğıp, özine kerek mölşerge şeyin jaqındatıp, jem sırına aralastırıp alğan» degen portrette de «äpkeme jezdem saydıñ» sırın wqtıradı. Suretker şığarma soñında alban qazaqtarın qırıp salğan otırşıl wlıqtıñ soñınan ergen Ospandı – «Ar mañdayı kön teridey qalıñ edi. Solar mızğımay, qayıspay otırıp alıp şıqtı», – dep sonşalıqtı jiirkenişpen öltire şenep jazadı (328 b). Jazuşınıñ ärbir söz, söyleminde, keyipkerlerine bergen minezdemelerinde otarşıldıqqa, onıñ jendetterine degen öşpendilik, ıza men aşu, kek pen şer körinis beredi. Köpten kökeyinde keptelgen kek säti tüsip közi aşılğan bwlaqtay ırıqqa könbey nebir teñeuler bolıp tögiledi. Tuındı tüp-tügel aşu men ızadan twratınday, jaybarat oqi almaysız. Ärbir söylemdegi ırğaq pen ekpin orda bwzar otızdağı oylı jazuşınıñ jan ayğayı men azabın aynıtpay beredi.
Bir ğana mısal, bazar ortasındağı aq jalaudağı samwrıqtıñ suretin suretker: «…Bwl qomağay qarındı, jalmauız tilekti ertegi obırınıñ ayqın twrğan belgisi edi» (172 b) dep jat pişindi, jaman piğıldı kelimsekterdi osınday jekswrın anıqtamalarmen äşkereleydi. Şığarmadağı ızağa ıstalıp, qasiretke qaqtalğan qatal til bükil qazaqtıñ ayta almay jürgen jürektegi sözderin jetkizedi. Jap-jas jazuşı keyipkerleriniñ ärbir äreketindegi, is-qimılındağı jalğan qılıqtar men qwpiya oylardı wtımdı detal'dar, sätti ştrihtar, jandı beyneler, t.b arqılı psihologiyalıq twrğıdan nanımdı naqıştağan. Köz aldıñızdağı qandı qırğın, ömir men ölim aldındağı eksiztencionaldıq mäseleler, adamdar arasındağı közqaras qaqtığıstarı men ar arpalıstarı, qas-qabaq baqqan psihologiyalıq pauzalar, is-äreket qayşılıqtarı, ım-işarattardağı ırıqsız sezimdik-emociyalıq qwbılıstar jandı suretterge aynalıp, şığarmanıñ körkemdik älemin qwraydı . Suretkerlik swñğılalıq, adamnıñ işki älemindegi bar bwqpa oylardı büge-şegesine deyin zerdeley alatın zerektik, «üşinşi», «törtinşi», tipti birneşe közi bar köregendilik, käsibi şeberlik tuındı jetistigin tanıtadı. Şığarmanıñ kez-kelgen jerinen oyıp alınğan oylı mätininiñ mänisi sizdiñ qanday da däleliñizge jarap-aq jatır.
Qalamgerdiñ kökeyindegi «mäñgilik el bolu üşin eñ birinşi erkindikke ie boluı kerek» degen ideyanı qozğap, erkin kösiluine mümkindik bergen «Qilı zamanda» köterilgen mäseleler bügin de kökeykesti. Mäselen, Twrlıqojanıñ sözine qwlaq türelik: «…Jerdi aldı. Qonıstı aldı. El kün körip otırğan sudı aldı. Aş orıstı alıp keldi. Bwl – üş. Öz jerimizdi özimizge sattı. Biz ögey bala boldıq…» (221 b). Jazuşı oqiğanıñ damu barısında otarlauşı men jergilikti halıq arasındağı daulardı, qırği qabaq qaqtığıstardı psihologiyalıq detal'dar arqılı ajarlap, körkemdik-estetikalıq örnek beredi . M.Äuezovtiñ bwl şığarmasındağı ötkir sındar, keyipkerler qareketi men is-äreketteri tereñ mağınalı mätindermen müsindelgen. Joğarıda keltirilgen keyipkerlerdiñ psihologiyalıq portretteriniñ astarında jatıp atarlıq ötkir mısqıl bar. Student Mwhtar Äuezovtiñ suretkerlik erekşeliginiñ özi el işindegi birliktiñ berekesin ketirip jürgen alayaq, ozbır wlıqtar men bolıstardıñ tiptik beynesin, dala ömirindegi dertti qwbılıstardı ayausız äşkereleuinde bolsa kerek.
«Qilı zaman» tuındısı arqılı avtor jeri, suı, qazınası, tili men dili, dini üşin qanday qwrbandıqqa da bara alatın wlttıñ tarih pen wrpaq aldında , jalpı adamzattıñ aldında da ruhı sınbay ärqaşan ädildiktiñ, eldik pen erliktiñ simvolı bolıp qalatının däleldedi.
Mwhtar Äuezovtiñ orda bwzar otız jasında jazğan «Qilı zaman» povesin bügingi täuelsizdik twsında qayta qarap şıqqanda bayqağanımız-suretkerdiñ qatañ baqılauda jürip te sayasattıñ qol şoqparına aynalıp ketpey wlt pen wrpaq aldındağı adami, käsibi mindetin adal orındap, twlğalıq tabiğatın saqtay alğandığı. Jäne wlı suretkerdiñ qazaq tiline jasağan körkemdik reformasınıñ alğaşqı arnaları «Qilı zamandağı» psihologiyalıq portretter äleminde jasalğandığı. Mwnı bizge ädil töreşi – uaqıt, tarih tayğa tañba basqanday ayqındap berip otır.
Ädebi körkem qoğamdıq-äleumettik jurnal
Pikir qaldıru