Әдеби әлем | Kerey.kz/Керей.кз

تاريح

داستەم سال قاراباسۇلى

kerey.kz
| Oct 2, 2019 | 192 views

ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى بيىلعى جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا ەلىمىزدىڭ باس گازەتى «ەگەم- ەندى قازاقستان» گازەتىندە جاريالاعان ماقالاسىندا تۋعان جەر تاريحىن، ونىڭ تاۋەل-سىزدىگى مەن بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسكەن تۇلعالار ەسىمىن قايتا جاڭعىرتۋدى ۇسىندى. وسى رەتتە بۇگىنگى قازاق ەلىنىڭ سولتۇستىگىندە ءومىر سۇرگەن رۋ-تايپالار تاريحى وسى كۇن- گە دەيىن مامان-تاريحشىلار نازارىنان تىس قالىپ كەلە جاتقاندىع بەلگىلى. بۇگىنگى جاستار تۇگىل اقساقالداردىڭ ءوزى ەلدىڭ كەشەگىسى تۋرال جارىتىپ ەشتەڭە ايتا المايدى. وعان ولاردى كىنالاۋدىڭ ءوزى قيىن سياقتى. كەشەگى كەڭەس ۇكىمەتى زامانىنداعى قىساڭ ساياسات وتكەنىمىزدى بىلۋگە مۇرشا بەرمەگەندىن قالاي جاسىرا الامىز. قازاقستاننىڭ سولتۇستىگى مەن باتىس ءسىبىر ولكەسى ورتا عاسىردا بىرىڭعاي ساياسي-ەتنيكا- لىق اۋماق بولعان. كەرەيدىڭ تايپاسىنىڭ تايبۇعا اۋلەتى نەگىزىن قالاعان، تاريحتا «ءسىبىر حاندىعى» دەپ اتالاتىن مەملەكەت اۋماعىندا تەك كەرەيلەر
46
رۋحانيات

ابايدىڭ ءماشھۇر جۇسىپكە قويعان سۇراعى

kerey.kz
| Sep 18, 2019 | 280 views

توبىقتىنىڭ ەلىنە ساپارلاپ شىققان ءماشھۇر ءجۇسىپ بىرەر كىسىمەن اقىننىڭ ۇيىنە كىرىپ كەلگەندە اباي وعان الدەنەشە توسىن ساۋال قويىپ: – اقىماق باسقا ادىرايىپ كوز بىتەدى، دۋالى اۋىزعا سىلدىرلاعان ءسوز بىتەدى. كەلبەتسىز ەمەس ەكەنسىڭ. ايتشى، قۇداي قايدا؟ جۇماق پەن توزاق قايدا؟ – دەپتى. سوندا ءماشھۇر ىركىلمەستەن: – ابايدىڭ قۇدايى قايدا ەكەنىن بىلمەيمىن. مەنىڭ قۇدايىم، مىنە، جۇرەگىمدە تۇر. جۇماق پەن توزاق اركىمنىڭ ءوز ۇيىندە، قاتىنىڭ اقىلدى بولسا – جۇماق، اقىماق بولسا – توزاق، – دەگەن ەكەن. اباي سوندا: «ءماشھۇرىم، دەسە دەگەندەي ەكەنسىڭ، تورگە شىق» – دەپ قۇرمەت كورسەتىپتى. *** اق نەكە ۇرپاق! پەرزەنت! جان بىتكەننىڭ كوكىرەگىن ءاپ-ساتتە ىزگى سەزىمگە، ماقتانىشقا، قۋانىشقا تولتىراتىن قايران جالعىز اۋىز قاسيەتتى ءسوز! سەنىڭ اتىڭ دا، زاتىڭ دا ماڭگىلىك.
61
ادەبي الەم

بابالار ءسوزى:

kerey.kz
| Sep 18, 2019 | 244 views

تاعباش حالقىنىڭ الداۋىنا سەنگەندىكتەن، ارباۋىنا كونگەندىكتەن، ءىنىلى-اعانىڭ داۋلاسقانىنان، بەكتى حالىقتىڭ جاۋلاسقانىنان، تۇركى حالقى ەلدىگىن جويدى …. تۇركى بەكتەرى تۇركى اتىن جوعالتىپ، تاعباش اتىن تۇتىنىپ … مىنە، تۇركى حالقىنىڭ جوعالۋ تاريحى قايدا جاتىر؟ *** اراب باسقىنشىلىعى: ارابتار كەلگەنىمەن تەك كەلمەدى، باس بولدى ات ارتىنا بوكتەرگەنى. سىنتاستىڭ جازۋلارىن قىرىپ تاستاپ، تاريحقا قيانات قىپ وكتەمدەدى … كەشەگى ويما جازۋ ورىنىنا جىلانداي يرەلەڭدەپ ءارىپ ءمىندى، – ز. رۇستەمبەكوۆ *** ەدىلدى تارتىپ العانى، ەتەككە قولدى سالعانى. جايىقتى تارتىپ العانى، جاعاعا قولدى سالعانى. ويىلدى تارتىپ العانى، ويداعىسى بولعانى، قونىستىڭ بار ما قالعانى؟ – مۇرات موڭكەۇلى *** كوشپەندى ەل قازاققا جەر جوق دەسىپ، قازاق جەرىن مۇجىققا بەردى كەسىپ. شارياتسىز، نيزامسىز زورلىقپەنەن، اۋىر تاۋدى موينىنا ءىلدى تەسىپ …
53
ادەبي الەم

ەسكەندىر زۇلقارنايىن، لۇقپان حاكىم جانە ءاپلاتون

kerey.kz
| Sep 11, 2019 | 381 views

پلاتون مەنىڭ دوسىم – بىراق شىندىق بارىنەن قىمبات اريستوتەل ەسكەندىر زۇلقارنايىننىڭ (الەكساندر ماكەدونسكي) زامانىندا ءومىر سۇرگەن ەكى ويشىل-عۇلاما ءاپلاتون (پلاتون) مەن لۇقپان حاكىم (اريستوتەل) تۋرالى اڭىز اڭگىمەلەردى بالا كەزىمىزدە اۋىلىمىزدىڭ كونە كوز اقساقالدارىنان ەستۋشى ەدىك. باتىس پەن شىعىستىڭ كونەدەن كەلە جاتقان اڭىز-اڭگىمەلەرىن اۋىل-ايماعىمىزدىڭ ارداقتى اقساقالى، «جيەن اعامىز» ومار سانسىزبايۇلى ءابىل مولدا قۋانىشۇلى مەن سادۋاقاس تۇرابايۇلىنىڭ اۋزىنان بالا كەزىندە كوپ ەستىگەنىن ايتىپ وتىرۋشى ەدى. بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى سماعۇل سادۋاقاسوۆ العاش ەسكىشە ءبىلىم الىپ، الدىن كورگەن ءابىل مولدادان ۇل بالا بولعان جوق، حاديشا ەسىمدى جالعىز قىزى عانا بولدى. سوعىستان كەيىنگى جىلدارى ومبى وبلىسىنىڭ ليۋبين اۋدانىندا ومار اتامىزبەن بىرگە شارۋانىڭ مالىن باعىسىپ قاسىندا بولعان جانە اڭىز-اڭگىمەلەرىن تىڭداپ، كوپتەگەن عيبراتتى سوزدەرىن
103
ادەبي الەم

قاراباي

kerey.kz
| Aug 18, 2019 | 456 views

…موڭعوليا قازاقتارى اراسىندا اتى اڭىزعا اينالعان ءبىر كىسى ءوتتى، ەسىمى قاراباي،تەگى (تەك ءوزىنىڭ ايتۋى بويىنشا نايمان) سويى بەيمالىم. وتە جۇمباق جان دەسەدى.توبەسىنە كوتەرگەن ءبىر كەپ جۇگى بار،كوبى كىتاپتار دەيدى. كەلگەن جاعى – ءور التاي، سارىسۇمبە. ارعى جاعى كونە قۇلجاعا قاراي سۇلبالاپ كەلگەن ءىزى جاتىر. ءتۇرلى اڭىز، اڭگىمەلەر بويىنشا – قاراباي 1935 جىلى سوۆەتتەر تاراپىنان ستاليندىك ساياسي ناۋبەت قۋدالاۋعا ىلىگىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن قۇربان. سودان ءور التايعا قاشىپ باس ساۋعالاعان. قاسىندا عۇبايدولدا سادىق دەگەن جورا – جولداسى بولىپتى. دوس بولاتۇرا ەكەۋى ۇنەمى قاجاقتاسىپ جۇرەتىن كورىنەدى. بۇلار موڭعولدا بەردىقوجا جولتاەۆ، جاعىپار ءتىنالين قاتارلى قازاقستاندىق توپ اعارتۋشىلارمەن ارىپتەس جانە سولاردان ارنايى قولداۋ تاۋىپ قوبدا بەتىنە ەكى دۇركىن كەلىپ، كەتكەن. قاشىپ ءجۇرىپ قۇلجادا، سوڭىرا
122
سۇحباتتار

مۇحتار ماعاۋين. “اڭىز ادام” جۋرنالىنا سۇحبات

kerey.kz
| Aug 9, 2019 | 712 views

– ءامىرحان، كوپكە ماعلۇم، ءوزىڭ دە بىلەسىڭ، مەن سۇحبات بەرگەندى جاقسى كورمەيمىن، ويتكەنى ءوزىم جازاتىن اداممىن. ەكىنشىدەن، سۇحبات العان ادامدار ءسوزدى بۇرمالاپ جىبەرەدى. 1990 جىلى سوۆەت وكىمەتى قۇلاماي تۇرىپ، ماسكەۋدەن جاڭادان شىعىپ جاتقان ورىس گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ارنايى كەلىپ سۇحبات الدى، بىراق ءسوزىمنىڭ ءبارىن باسقاشا بۇرمالاپ جىبەرىپتى، سونان كەيىن ەشقايدا «سۇحبات بەرمەيمىن» دەپ شەشتىم. قازاقتاردان دا سۇحبات العاندار، مەنىڭ اڭگىمەمدى تىڭداعاندار باسقاشالاپ جاتادى. بۇدان سوڭ، جيىرما بەس جىلدىڭ ىشىندە ەكى-ءۇش رەت قانا سۇحبات بەرىپپىن. ساعان كوڭىلىم ءتۇسىپ وتىرعانى – قازاققا پايدالى، ءارى تانىمال باسىلىمعا قىزمەتكە كەلىپسىڭ، جاقسى كورەتىن، بىلگىر ءىنىمسىڭ، مەسەلدەڭ قايتپاسىن دەدىم. ونىڭ ۇستىنە، ماعان كورسەتۋگە «اڭىز ادام» جۋرنالىنىڭ بىرنەشە سانىن اكەلىپسىڭ: شىڭعىس حان، ابىلاي حان، اباي، شوقان، ءاليحان
197
ادەبي الەم

تالاسبەك اسەمقۇلوۆ. سۇلۋلىقتا ويانۋ

kerey.kz
| Jul 31, 2019 | 411 views

وسى، ولەڭ دەگەن نە؟ تالعام دەگەن نە؟ جاڭا ورنەك، جاڭالىق دەگەن نە؟ كۆانتتىق فيزيكانىڭ پايعامبارلارى س.ۆاينبەرگ، س.حوكينگ، «عىلىم اقىر-سوڭىندا جاراتىلىستىڭ بارلىق سىرىن ءتۇسىندىرىپ بەرە الاتىن ءبىرتۇتاس، ءبىر عانا تەورياعا كەلەدى» دەگەن پىكىر ايتادى. «وسىدان كەيىن ادام شىن مانىسىندە بولمىستىڭ امىرشىسىنە اينالادى. وسىدان كەيىن ءبىزدىڭ وركەنيەتتى ەشقانداي اپات كۇيرەتە المايدى». ءار سوزىنە جاۋاپ بەرەتىن ۇلى عالىمداردىڭ پىكىرى وسىلاي. مەن دە ارماندادىم. ونەردەگى ءتۇرلى اعىمداردى، ءتۇرلى تۇسىنىكتەردى تاتۋلاستىرىپ، باسىن قوسىپ، اقىرىندا ەشكىم كۇمان كەلتىرە المايتىن، مادەنيەتتىڭ، ونەردىڭ بارلىق قۇبىلىستارىن ءتۇسىندىرىپ بەرە الاتىن ءبىر عانا تەوريا جاسالسا دەپ ارماندادىم. كوپ وقىدىم. ۇققانىم، ءار عاسىردىڭ، ءار قوعامنىڭ، ءار قابيلانىڭ ونەر، مادەنيەت جايىنداعى وزىنە عانا ءتان تۇسىنىكتەرى بولادى ەكەن. جىلجىپ ۋاقىت ءوتتى. ەسەيدىم. وسى كەزدە
80
ادەبي الەم

باقىتبەك ءبامىشۇلىنىڭ “التىن ارالدىڭ ارعىماقتارى” اتتى شىعارماشىلىق كەشى وتەدى.

kerey.kz
| Jun 14, 2019 | 710 views

بيىل وسپان باتىردىڭ تۋعانىنا 120 جىل تولۋىنا بايلانىستى “ەر جانىبەك باتىر” اتىنداعى حالىقارالىق قوعامدىق قورى جىل باسىنان بەرى قازاقستان جازۋشىلار وداعىمەن بىرلەسىپ بىرقاتار مادەني ءىس-شارالار وتكىزىپ كەلەدى. الداعى كۇندەرى قور ۇجىمى جازۋشىلار وداعىمەن بىرلەسىپ، اتالمىش شارالاردىڭ كوشىن جالعاستىرىپ، ونەر سۇيەر جۇرتشىلىقتى ماۋسىمنىڭ 19 كۇنى وتەتىن بەلگىلى اقىن-جازۋشى، پۋبليتسيس، اۋدارماشى، فيلرلرگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ جانە قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى باقىتبەك ءبامىشۇلىنىڭ شىعارماشىلىق كەشىنە شاقىرادى. وتەتىن ورىنى: الماتى ۇلتتىق كىتاپحاناسى. ۋاقىتى: 19 ماۋسىم، ساعات 16:00 دە. باقىتبەك ءبامىشۇلى: بايان-ولگەي ايماعىنىڭ بۇلعىن سۇمىنىندا ۇلكەن تەمىرتىنىڭ نورتى جايلاۋىندا 1958 جىلى 25 مامىردا دۇنيەگە كەلگەن. 1975 جىلى بۇلعىن سۇمىندىق 8 جىلدىق، 1977 جىلى ۇلانباتىر قالاسىندا حوسە مارتە اتىنداعى 52- ءشى ون جىلدىق ورتا مەكتەپتى بىتىرگەن.
169
ادەبي الەم

ءجادي شاكەنۇلىنىڭ جاڭا بەس كىتابىنىڭ تۇساۋى كەسىلدى.

kerey.kz
| Apr 15, 2019 | 911 views

2019 جىلى ءساۋىردىڭ 11 كۇنى الماتىداعى جازۋشىلار وداعىنىڭ ادەبيەتشىلەر ۇيىندە، جازۋشى ءجادي شاكەنۇلىنىڭ بەس بىردەي كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرى بولىپ ءوتتى. عىلىمي زەررتەۋ ەڭبەكتەر مەن كوركەم ادەبيەتكە بىردەي قالام تەربەپ، ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن جازۋشى وسى جولى دا وقىرمان قاۋىمعا «بوزمۇنار» رومان-حيكاياتتار كىتابى مەن قاتار «التاي الىپتارى»، «وسپان باتىر جانە شىعىس تۇركىستان ماسەلەلەرى» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى، «قىتاي قازاقتارىنىڭ ادەبيەتى» اتتى ادەبي سىن-زەرتتەۋلەرى، «بەگزات ءسوز» اتتى قالامگەر شىعارماشىلىعى جايىندا جازىلعان وزگە اۆتورلاردىڭ ماقالالار جيناعى سىندى قۇندى بەس جاڭا كىتابىن ۇسىنىپ وتىر. بۇلارعا قوسا، وقىرماندار سۇرانىسى بويىنشا ا.بايتۇرسىن ۇلگىسىندەگى توتە جازۋدا «قارالى كوش» كىتابى قايتا باسىلىپ شىقتى. بيىلعى وسپان باتىردىڭ 120 جىلدىعىنا وراي «ەر جانىبەك» حالىقارالىق قوعامدىق قورى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ قولداۋىندا، «ەل اماناتى» قوعامدىق
198
ادەبي الەم

ۇلكەن كۇنا؟!

kerey.kz
| Apr 9, 2019 | 886 views

ارىستانبەك مۇحامەديۇلى ءار ۇلتتىڭ قاي كەزەڭدە بولماسىن الدىندا تۇراتىن ۇلى مىندەتتەرىنىڭ ەڭ باستىسى – ءوزىنىڭ ءىسىن، ءومىرىن جالعاستىراتىن سالاۋاتتى سانالى ۇرپاق تاربيەلەۋ. بولاشاق قوعام يەلەرىن جان- جاقتى جەتىلگەن، اقىل-پاراساتى مول، مادەني، عىلىمي ءورىسى وزىق ەتىپ جەتىلدىرۋ – اعا بۋىننىڭ قوعام الدىنداعى زور بورىشى. دەمەك بىزدەر ۇرپاق الدىنداعى بورىشىمىزدى وتەي وتىرىپ، ولاردىڭ بولاشاعىن بۇلىڭعىر ەمەس، جارقىن ەتۋ ءۇشىن، كەلەسى ءبىر قادام – مويىندارىنا ەشقانداي قارىز قالدىرماۋعا ءتيىستىمىز! وسى كۇنى قارىز ماسەلەسى ەلىمىزدەگى كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ بىرىنە اينالدى. راسىندا، قارىزدىڭ قاي ءتۇرى دە وڭاي ەمەس. ۇلتتىق بانك دەرەكتەرىنە سايكەس، قازاقستاندىقتار ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەرگە 6 تريلليون تەڭگە قارىز ەكەن. سوندا جان باسىنا شاققاندا ءار قازاقستاندىق ورتا ەسەپپەن 900 مىڭ تەڭگەدەن اسا (!) بەرەشەك دەگەن
191