Тарих | Kerey.kz/Керей.кз

تاريح

جۇمابەك تاشەنەۆتىڭ تۋعانىنا 110 جىل

kerey.kz
| Mar 25, 2025 | 113 views

بۇگىن جۇمابەك تاشەنەۆتىڭ تۋعانىنا 110 جىل تولىپ وتىر. قۇجاتتاردى وقىساق، حرۋششەۆ قىرىمدى ۋكرايناعا بەرگەن سوڭ رەسپۋبليكالاردىڭ ايماقتارىن باسقاشا بولمەك بولعان ەكەن. قازاقستاندا تسەليننىي كراي قۇرىپ، ەلدىڭ وڭتۇستىك بولىگىن كورشى ەلدەرگە بەرۋگە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولعان. بۇل ماسەلەنىڭ ءتىپتى قاراستىرىلۋىنا قارسى شىققان. كەيىن وسى ۇستانىمى ءۇشىن قىزمەتى تومەندەتىلدى. مينيسترلەر كابينەتىنىڭ توراعاسى قىزمەتىندە ب.مومىشۇلى، ر.قوشقارباەۆتى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ باتىرى اتاعىنا بىرنەشە رەت ۇسىنىپتى. س.نۇرماعامبەتوۆكە كومەكتەسىپتى. 1960ج 212 پاتەرلى ءۇيدى قازاق ونەرىنىڭ مايتالماندارىنا بەرگىزىپتى. 1955ج قىتايدان ورالعان 100 وتباسى دالادا قالعاندا ولاردىڭ ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن ۇكىمەتتەن ارنايى كوميسسيا قۇرۋدى سۇراعان ەكەن. ەلگە قىزمەت ەتكەن ازامات قوي. p.s. مۇنداي پرينتسيپشىلدىك – بۇگىندە سيرەك كەزدەسەتىن قاسيەت. Nurmukhamed Baigarayev
14
كوز قاراس

ناۋرىز تۋرالى ماڭىزدى قۇجات

kerey.kz
| Mar 25, 2025 | 123 views

اشىق دەرەككوزدەردەن 1920 جىلعى 20 ناۋرىزدا تاشكەنتتە تۇرار رىسقۇلوۆ قول قويعان ناۋرىزدى اتاپ ءوتۋ تۋرالى بۇيرىققا كوزىم ءتۇستى. دەمەك، بيىل بۇل تاريحي قۇجاتقا – 105 جىل! الايدا، ارادا نەبارى التى جىل وتكەن سوڭ 1926 جىلى ناۋرىزعا تىيىم سالىندى. ال، 1920 جىلى تۇركىستان كەڭەستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ قىزمەت ەتكەن تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ تاعدىرى قانداي قايعىمەن اياقتالعانى بارشامىزعا ءمالىم. ونى “حالىق جاۋى” دەپ تانىپ، 1938 جىلدىڭ 10 اقپانىندا اتۋ جازاسىنا كەسكەن… ناشەل ۆوت تاكوي دوكۋمەنت ۆ وتكرىتىح يستوچنيكاح: پريكاز، يزداننىي ۆ تاشكەنتە تۋراروم رىسكۋلوۆىم وت 20 مارتا 1920 گودا و پرازدنوۆاني ناۋرىزا. پولۋچاەتسيا، ۆ ەتوم گودۋ ەتومۋ يستوريچەسكومۋ دوكۋمەنتۋ يسپولنيلوس 105 لەت! ۆ 1926 گودۋ ناۋرىز وكازالسيا پود زاپرەتوم. ا
15
سۋرەتتەر سويلەيدى

1922 جىلى تاشكەنت قالاسىندا جارىق كورگەن كىتابىنداعى سۋرەتى.

kerey.kz
| Mar 25, 2025 | 119 views

ابايدىڭ توتە جازۋمەن 1922 جىلى تاشكەنت قالاسىندا جارىق كورگەن كىتابىنداعى سۋرەتى.(ەردەن نۇراحمەتتىڭ پاراقشاسىنان)
13
كوز قاراس

قازاق-جوڭعار ءدىن ءۇشىن سوعىسپاعان!

kerey.kz
| Mar 18, 2025 | 160 views

قازاق-جوڭعار ءدىن ءۇشىن سوعىسقان دەگەندەر مىنا دەرەككە سۇيەنسە كەرەك: 1691 جىلى 6 اقپاندا يركۋتسك قالاسىندا جوڭعار حانى گالدان بوشوگتۋ (موڭعول. گالدان بوشيگت; قالم. گالدان-بوشيگت; 1644 – 1697) ەلشىلەرىنىڭ قازاق حاندىعى تۋرالى اڭگىمەسى. «…شابارماندار: «وسىدان ون جىلداي بۇرىن ولار، قالماق بۋشۋحتۋ حانى مەن كازاك ورداسى، ءدىنى ءارتۇرلى بولعان. بۋشۋحتۋ حان قالماقتارمەن جانە باسقا دا وردا مۇشەلەرىمەن بىرگە دالاي-لاماعا سەنەدى، ال كازاك ورداسى اسىرەسە مۇحامەتكە قىرىمدىق جولمەن سەنەدى، بۇسۋرماندىق جولمەن سۇندەتتەلەدى. ال بۋشۋحتۋ حان كازاك ورداسىنا ونىمەن، قالماق بۋشۋحتۋ حانىمەن جانە وردانىڭ باسقالارىمەن ءبىر دالاي لاماعا بىرىگىپ بۋدداعا سەنسىن دەپ جىبەردى. سوندىقتان دا ولارمەن جانجال تۋىندادى، ويتكەنى ولار قالماق جولىمەن دالاي-لاماعا سەنگىسى كەلمەدى، وسىنىڭ سالدارىنان ۇلكەن شايقاستار بولىپ، بۋشۋحتۋ حان ولاردىڭ كوپتەگەن
21
كوز قاراس

جين نودا: قازاق حاندارى مەن تسين يمپەرياسىنىڭ بايلانىسى تىم تەرەڭ

kerey.kz
| Mar 4, 2025 | 334 views

وتكەن جىلى قولىما توكيو شەت تىلدەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى جين نودانىڭ «رەسەي مەن تسين يمپەريالارى اراسىنداعى قازاق حاندىقتارى: XVIII-XIX عاسىرلارداعى ورتالىق ەۋرازيا حالىقارالىق قاتىناستارى» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگى ءتۇستى. ءوز تاريحىمىزعا قاتىستى بولعان سوڭ، ءبىر دەممەن وقىپ شىقتىم. اتالعان كىتاپتا قازاق حانى ابىلاي مەن وزگە سۇلتانداردىڭ تسين يمپەراتورىنا جازعان حاتتارى تۋرالى باياندالادى. جاقىندا جين نودامەن حابارلاسىپ، كوكەيىمىزدە جۇرگەن سۇراقتاردى قويدىق. – عىلىمي زەرتتەۋ كىتابىڭىز ەرتەدەگى قازاق-تسين يمپەرياسى قاتىناسىن وزگەشە تانۋعا ارنالعان اكادەميالىق ەڭبەك ەكەن. بۇنداي زەرتتەۋگە بەت بۇرۋعا نە تۇرتكى بولدى؟ – مەن ورتالىق ازيانى زەرتتەۋ بارىسىندا رەسەي جانە تسين يمپەرياسى تۋرالى كوزقاراستاردا ۇلكەن الشاقتىق بار ەكەنىن بايقادىم. وسى الشاقتىقتى جويۋ ماقساتىندا مەن قازاقتاردىڭ تاريحىن رەسەيلىك جانە قىتايلىق دەرەككوزدەر نەگىزىندە زەرتتەۋگە كىرىستىم.
17
تاريح

دوعال شايقاسى

kerey.kz
| Feb 24, 2025 | 283 views

1917 جىلى تورعاي دالاسىندا اتاقتى دوعال شايقاسى بولدى. بۇل امانگەلدى يمانوۆ باستاعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنداعى ەڭ ءىرى شايقاس سانالادى. شايقاستا امانگەلدىمەن قاتار، ونىڭ جاۋىنگەر سەرىكتەرى ىبىراي اتامبەكوۆ، كەيكى كوكەمباەۆ ەرەكشە ەرلىك كورسەتتى. دوعال شايقاسى نەمەسە دوعال–ۇرپەك سوعىسى – 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس كەزىندەگى ا. يمانوۆ باستاعان تورعاي قازاقتارى كوتەرىلىسشىلەرىنىڭ رەسەي ۇكىمەتىنىڭ جازالاۋشى وتريادىنا قارسى سوڭعى سوعىسى. شايقاس 1917 جىلى 22-23 اقپان كۇندەرى دوعال قوپاسى مەن ۇرپەك قونىسى ارالىعىندا بولعان. بۇل كەزەڭدە كوتەرىلىسشىلەردىڭ نەگىزگى كۇشى تورعاي قالاسىنان 150 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى باتپاققارا ەلدى مەكەنىنىڭ ماڭىنداعى جالداما، تورعاي وزەندەرىنىڭ بويىنا ورنالاسقان ەدى. ال ەكىنشى بولىگى تورعاي قالاسىنان 140 شاقىرىم جەردەگى جىلانشىق وزەنىنىڭ بويىنا، ءۇشىنشىسى قالادان 80 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى پەروۆسك جولىنىڭ بويىندا توپتاستىرىلعان. تورعايداعى كوتەرىلىستى
25
ساياسات

الاشتىڭ العاشقى ماتەماتيكتەرى

kerey.kz
| Feb 21, 2025 | 335 views

فوتو: aikyn.kz ماتەماتيكا – ادامزات وركەنيەتىنىڭ دامۋىنا نەگىز بولعان ىرگەلى عىلىمداردىڭ ءبىرى. ونىڭ باستاۋىن ەجەلگى مىسىر، ۆاۆيلون، ءۇندىستان، قىتاي جانە گرەكيا وركەنيەتتەرىنەن بايقاۋعا بولادى. بۇل حالىقتار ماتەماتيكالىق ءبىلىمنىڭ العاشقى جۇيەلەرىن قالىپتاستىرىپ، اريفمەتيكا، گەومەتريا، الگەبرانىڭ نەگىزدەرىن قالادى. كەيىنگى ورتا عاسىرلاردا اراب-مۇسىلمان الەمى ماتەماتيكا عىلىمىنىڭ دامۋىنا زور ىقپال ەتتى. ءال-حورەزمي، ءال-فارابي، ومار حايام، ناسيرەددين تۋسي سىندى عالىمدار الگەبرا، تريگونومەتريا، ساندار تەورياسى مەن استرونوميا سالالارىندا جاڭالىقتار اشىپ، كەيىنگى ەۋروپالىق عىلىمعا نەگىز قالادى. بۇل ءۇردىس تۇركى حالىقتارى قونىستانعان ايماقتارعا دا اسەر ەتتى. قازاق دالاسىندا ماتەماتيكالىق ءبىلىمنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بولدى. كوشپەلى وركەنيەت تۇرمىس-تىرشىلىكتىڭ قاجەتتىلىكتەرىنە نەگىزدەلگەن ماتەماتيكامەن تىعىز بايلانىستا دامىدى. قازاق حالقى استرونوميالىق ەسەپتەۋلەرگە سۇيەنە وتىرىپ، ۋاقىتتى انىقتاۋ ادىستەرىن قولداندى، گەومەتريالىق پرينتسيپتەردى جەر ولشەۋدە، قۇرىلىس سالۋدا،
27
تاريح

شۇبارتاۋ. كوپبەيىت. ماعاۋين.

kerey.kz
| Feb 16, 2025 | 366 views

بازاربەك اتىعاي سوڭعى ۋاقىتتا، سوڭعى بولعاندا، كلاسسيك جازۋشى، قازاق ادەبيەتىنىڭ دالەلدى تاريحىن ءۇش عاسىرعا تەرەڭدەتكەن تەڭدەسسىز عالىم مۇقتار ماعاۋين دۇنيەدەن وتكەلى بەرى، باق-تا، الەۋمەتتىك جەلىدە ول كىسى تۋعان ءوڭىر – شۇبارتاۋ اتى كوپ اتالدى. وسى ورايدا كەيبىر جازبالاردان شۇبارتاۋ تاۋى دەگەن تىركەس ۇشىراسىپ قالادى، اراگىدىك وزىمىزدەن دە شۇبارتاۋ تاۋى قانداي تاۋ، شىڭعىستاۋدىڭ جالعاسى ما، الدە وقشاۋ تاۋ سىلەمى مە، قاي تۇستا دەپ تە سۇراپ جاتادى. سول سەبەپتى جالپى اڭگىمەنى شۇبارتاۋدىڭ قانداي تاۋ ەكەندىگىنە قاتىستى قىسقا قايىرىم انىقتامادان باستاعاندى ءجون كوردىك. ەڭ اۋەلى ايتارىمىز – شۇبارتاۋ تاۋ ەمەس. ياعني، قازاق دالاسىندا شۇبارتاۋ اتاۋلى تاۋ جوق. ال بالقاش جاقتا دەيتۇعىن، كەيدە رەسمي جاعراپيالىق دەرەكتەردە قوسار ايتىلاتىن، كەيدە ساياق دەپ قانا جالقى اتالاتىن
63
تاريح

«بەيسەنبى مە بۇگىن دەپ، جۇماعا قارسى وتكەنى-اي…» (اباي)

kerey.kz
| Jan 11, 2025 | 959 views

قازاق حالقىنىڭ داڭقتى پەرزەنتى، ۇلى جازۋشى مۇقتار ماعاۋين 85 جاسقا قاراعان شاعىندا دۇنيەدەن وزدى. «بەيسەنبى مە بۇگىن دەپ، جۇماعا قارسى وتكەنى-اي…» (اباي) شۇبارتاۋدا دۇنيەگە كەلدى. جونداعى جوبالاي كەرەيدىڭ ەڭ ۇلكەن ارۋاعى جوبالاي ءبيدىڭ ۇرپاعى ەدى. بايقوتان بي، تومان بي، بەگەش شەشەن، ءۋايىس، تولەۋ اقىن… اتاعى اتالارىنان اسىپ كەتتى… تىرىسىندە ولاي دەگەن جوق… بۇل ءسوزدى دۇنيەدەن وتكەن سوڭ ءبىز ايتىپ وتىرمىز… ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزدەرى شەتتە ءوتتى. «ۇكىمەتكە، باسقالارعا دا وكپەم جوق، وكپەلەيتىن ولاردىڭ جاعدايى جوق!» (م.ماعاۋين) دەگەن ەدى ءوزى بەرتىندە. استارى اۋىر، ەڭسەڭدى ەزەردەي سالماقتى ءسوز… دانىشپان ادام نەگە ەلدەن جىراق كەتتى. بۇل «وڭاشا جاتقاندى ۇناتامىن، ەلىمدى ەل قىلماسىن ەرتە سەزىپ… ەلدەن كەتتىم جىراق…» (شاكارىم) دەيتىن كەتىس سياقتى. سوندا دا «كوك
84
مادەنيەت

1893 جىلى 25 قاراشادا

kerey.kz
| Dec 9, 2024 | 1,386 views

1893 جىلى 25 قاراشادا، دانيالىق عالىم ۆ.تومسەن قۇلپىتاستاعى بىتىك جازۋدىڭ قۇپياسىن اشتى. عىلىمي جاڭالىق ەۋروپا قوعامىن ءدۇر سىلكىندىرەدى. توسمەن العاش «تۇرىك»، «كۇلتەگىن»، «ءتاڭىرى» دەگەن سوزدەردى شەشىپ وقيدى. بىتىكتاستاعى جازۋدىڭ كەلەسى بەتى قىتاي يەروگليفىمەن بادىزدەلگەن-ءدى. تومسەن يەروگليفتەگى ەسىمدەردىڭ رەتتىك (قايتالانۋ) جيلىگىنە قاراپ وتىرىپ كەلەسى بەتىندەگى قۇپيا تاڭبالاردى بىرتىندەپ سويلەتە باستايدى. سول داۋىردە شىعىستانۋ سونىڭ ىشىندە تۇركىتانۋ سالاسى جەكە عىلىم رەتىندە ابرويلى زەرتتەۋ نىسانىنا اينالدى. ۆ.تومسەن تاڭبانى شەشىپ قۇپياسىن اشقانىمەن كونە تۇرىك ءتىلىن بىلمەۋشى ەدى، سول سەبەپتى «بۇل ءماتىندى وقىسا رادلوۆ وقيدى» دەگەن. كوپ وتپەي رادلوۆ، تومسەن شەشكەن تاڭبانىڭ ىزىنشە ءماتىن جولدارىن وقىعان. سونىمەن جۇمباق كۇيدە قالعان تاستاعى بىتىك جازۋى سويلەي باستاعان… 25 قاراشا كۇنى ماڭىزدى كۇن. بىتىك جازۋ كۇنى قۇتتى بولسىن!
31