Тарих | Kerey.kz/Керей.кз

تاريح

ريم بيلەۋشىلەرى ۇلى دالادان بارعان با؟

kerey.kz
| Sep 6, 2020 | 185 views

يتەلى رۋى – ىرگەلى رۋلاردىڭ ءبىرى. اتاۋى جاعىنان يتەلى كادىمگى يتەلگى قۇستىڭ اتاۋىنىڭ عاسىرلار لەگىندە ع، گ ارىپتەرى تۇسۋىنە بايلانىستى وزگەرىسكە ۇشىراعان ءتۇرى بولۋى مۇمكىن. ەكىنشى جاقتان العاندا، يد-تەلى، يدي-تەلە بولىپ ەجەلگى التايلىق تەلەلەردىڭ ءبىر بۇتاعى بولۋى مۇمكىن. يد-تەلى، يدي-تەلە اتاۋلارى ولاردى جەر-تەلەلەرى(وتىرىقشى تەلە) جانە قاسقىردى توتەم ەتكەن تەلەلەر رەتىندە كورسەتە الادى. يتەلىنىڭ شەجىرە بويىنشا كوكبۇلاق دەگەن اتانىڭ نەمەرەسى ەكەنىن تانىساق، كوك ءسوزىنىڭ قۇدايى سيپاتتار مەن كوك بورىگە، كيەگە قاتىستىلىعىن ەسكەرسەك يت ءسوزىنىڭ ءارى جاعىندا قاسقىر توتەمى جاتادى. يتاليانداردىڭ يت ەمگەن(قاسقىر ەمگەن) ەكى بالانى توتەم ساناپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن يتەلى اتاۋىنان يتەليا(يتاليا) بولىپ تۇرعانىن بىلە الامىز. ونىڭ ۇستىنە كوكبۇلاق اتالاتىن كەي جەردى حالىق كوكەبۇلاق دەپ تە ايتادى. كوكەبۇلاق – تىۆا
58
ساياسات

ايا سوفيا نەگە مۇراجايعا ايلاندىرىلدى؟!؟

kerey.kz
| Jul 29, 2020 | 527 views

ايا سوفيا ايلاناسىنداعى داۋعا نۇكتەنى قويۋ ءۇشىن ونىڭ 1934 جىلى نەلىكتەن مۇراجايعا ايلاندىرىلعانىن بىلمەك ءلازىم. بۇگىنگى احۋالمەن وتكەنگە باعا بەرۋگە بولمايدى، سول ۋاقىتتىڭ شىندىعىن ءبىلۋ شارت. وسمان پاتشالىعى 1-ءشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا جەڭىلگەن سوڭ 30 قازان 1918 ج. اتاقتى “موندروس شارتىنا” قول قويدى، بۇل شارت بويىنشا وسمان پاتشالىعى جەڭىمپاز ەلدەردىڭ جەڭىسىن مويىنداپ، ەل بيلىگىن سولارعا تاپسىرىپ، ءىس جۇزىندە ىدىراپ كەتتى. وسمان پاتشالىعى جەڭىمپاز ەلدەرمەن فرانتسيانىڭ استاناسى پاريج ماڭىنداعى سەۆر (Sevres) قالاشىعىندا 10 تامىز 1920 ج. سوڭعى شارتقا قول قويدى. “سەۆر شارتى” دەپ اتالعان وسى حالىقارالىق قۇجاتقا جەڭىمپاز ەلدەر رەتىندە: بريتانيا يمپەرياسى، فرانتسيا، يتاليا، گرەتسيا، جاپونيا، ارمەنيا، بەلگيا، پولشا، پورتۋگاليا، حيجاز پاتشالىعى، رۋمىنيا، سەربيا، چەحيا، حورۆاتيا قول قويىپتى، جەڭىلىسكە ۇشىراعان وسمان پاتشالىعى
100
تاريح

كەنەسارى حان مەن بالاسى سىزدىق سۇلتان تۋرالى دەرەك وسمان مۇراعاتىنان

kerey.kz
| Jun 18, 2020 | 963 views

كەنەسارى حان مەن بالاسى سىزدىق سۇلتان تۋرالى دەرەك وسمان مۇراعاتىنان كەزدەسۋى بەك مۇمكىن. بۇعان ەشقانداي دا ءشۇباڭىز بولماسىن. ءبىرىنشى سۇگىرەت، وسمان ەلىندە جارىق كورگەن “باسيرات” (basîret) اتتى گازەت. ەكىنشى جانە ءۇشىنشى سۇگىرەت، وسمان مەملەكەتىندە جارىق كورگەن “ۋاقىت” اتتى گازەت. ءتورتىنشى سۇگىرەت، وسمان سۇلتانى ءابدۇلازيزدىڭ قاشقارياعا كومەككە جىبەرگەن اسكەري قارۋ-جاراق، وق-دارىسىنەن ءبىر پارشا كورىنىس. كەنەسارى مەن سىزدىق سۇلتان تۋرالى وسمان دەرەكتەرى شىنى كەرەك ءالى تولىق زەرتتەلگەن جوق. حان كەنەسارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىن قازاقستان ايماقتارىمەن شەكتەپ ءبولىپ قاراۋ ەڭ ۇلكەن قاتەلىك سانالادى. حان كەنە مەن شىعىس تۇركىستانداعى قازاق، ۇيعىر، دۇڭعان كوتەرىلىستەرى اراسىنداعى ساياسي، اسكەري قاتىناستار تۋرالى دەرەك تە قىتاي مۇراعاتىندا كومۋلى جاتىر. وندا شاۋەشەك، قۇلجا جانە ءۇرىمجى قالالارىنداعى قازاقتاردىڭ حان كەنەمەن جانە كەيىنگى
195
تاريح

احاڭ مەن جاحاڭ سالعان ازاتتىق جولى

kerey.kz
| Jun 3, 2020 | 885 views

«قازاق» گازەتىنە –107 جىل جۇمات انەسۇلى تاريحي پوۆەست
115
سۋرەتتەر سويلەيدى

شارقي تۇركىستان رەسپۋبيليكاسىنىڭ تارقاۋى تۋرالى

kerey.kz
| May 18, 2020 | 1,087 views

1944- جىلدىڭ قاراشا ايىندا قۇلجا قالاسىندا قۇرىلعان شارقي تۇركىستان رەسپۋبيليكاسى 1946- جىلعا كەلگەندە ۇكىمەتتىڭ رەسمي تۇردە تاراعانىن جانە بۇدان بىلاي شىڭجاڭ ولكەسىمەن بىرىككەن كواليتسيالى ۇكىمەت قۇرماق نيەتىن بىلدىرە وتىرىپ، ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ ورگان گازەتى “ازات شارقي تۇركىستاندا” ارنايى ماقالا جاريالاعان-دى. نەبارى ءبىر جارىم جىل ءومىر سۇرگەن قۇلجاداعى شارقي تۇركىستان ۇكىمەتى، 1946- شى جىلعا كەلگەندە رەسمي توقتادى. 1944- جىلدىڭ قاراشا ايىندا ۋاقىتشا ۇكىمەت جاريا ەتىلگەن سوڭ، ۇكىمەتتىڭ ورگان گازەتى “ازات شارقي تۇركىستان” دەپ اتالدى. گازەت ۇيعىر، قازاق، ورىس، موڭعول جانە قىتاي تىلىندە جارىق كوردى. گازەتتىڭ قازاقشا بولىمىندە بۇقارا تىشقانباەۆ، قۇرمانالى وسپانۇلى باسشىلىق ەتتى جانە گازەتتىڭ رەداكتسيا قۇرامىندا اۋەسقان نارىنبايۇلى، راحمەتوللا اپشەۇلى، قۇرمانباي تولىبايۇلى، ابدىبەك، الاديار، اسانباي، سىرايىل، قالي قاتارلى كىسىلەر رەداكتور، اۋدارماشى،
219
تاريح

انگليانىڭ جوڭعاريا قازاقتارىنا وزىق سوعىس قارۋلارىن بەرۋگە تالپىنۋى

kerey.kz
| May 14, 2020 | 1,101 views

قاشقارداعى انگليا كونسۋلى انگليانىڭ قاشقارياداعى كونسۋل قىزمەتى 1881- جىلدان كەيىن باستاۋ الادى. انگليانىڭ تۇپكى ماقساتى تسين يمپەرياسىنىڭ سولتۇستىك-باتىس ايماعى مەن تۇركىستان (ورتالىق ازيا) دالاسىنا ءوز ىقپالىن جۇرگىزۋ ەدى. بىراق، بۇل تۇستا پاتشالىق رەسەيدىڭ دە ايماقتاعى ساياسي ىقپال كۇشىن ەسكەرمەۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. پاتشالىق رەسەيدىڭ ءاۋ باستاعى ماقساتى تۇركىستان ايماعىن ەندەي ءوتىپ ءۇندىستان ارقىلى تەلەگەي تەڭىز جولىنا شىعۋ ەدى. بىراق، تۇركىستان دالاسىنداعى تۇركى حاندىقتارى (قازاق، تب) بۇل ماقساتتى ءجۇز جىلداپ كەشىكتىرىپ جاتتى. رەسەي ەندى تۇركىستان دالاسىن قيىر شىعىستان اينالىپ ءوتىپ قاشقاريا ارقىلى ۇندىستانعا ۇلاسۋدى كوزدەدى. بىراق، ول تۇستا قاشقاريا مۇلدە جابىق الەم ەدى. دەيتۇرعانمەن دە جابىق الەمنىڭ تۇستىك قاپتالىنان انگليا يمپەرياسى دا كەلىپ ۇلگىردى. سوسىن نە كەرەك، بۇل ايماق رەسەن-انگليا يمپەرياسىنىڭ
236
تاريح

ولكە تاريحى

kerey.kz
| May 5, 2020 | 1,133 views

مينگو جىلناماسىنىڭ 37- جىلى 1-قاڭتاردا جارىق كورگەن. ء(بىزدىڭ جىلناما بويىنشا، 1-قاڭتار، 1948.ج) كىتاپ اۆتورى: پولات قادىري كىتاپتى شىعارۋشى باسپا: “التاي” باسپا ءۇيى پولات قادىري (بولات قادىر) 1919-جىلى شىڭجاڭ ولكەسى قۇتىبي اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1949-جىلى ۇندىستانعا، 1957-جىلى تۇركياعا قونىس اۋدارعان. 1940-جىلى شىڭجاڭ ينستيتۋتىنىڭ (قازىرگى شىڭجاڭ ۋنيۆەسيتەتى) ءتىل-ادەبيەت ءبولىمىن بىتىرگەن. 1940-1941-1945 جىلدارى ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ ورگان گازەتى “شىڭجاڭ گازەتىنىڭ” ۇيعىر-قازاق بولىمدەرىندە جۇمىس ىستەگەن. 1944-جىلدىڭ كوكتەمىندە قاماۋعا الىنعان، 1945-جىلى “حان ءتاڭىرى” جۋرنالىندا، 1946-1949 جىلدار اراسىندا “التاي” باسپا ۇيىندە، 1947-1948 جىلدارى “شىڭجاڭ گازەتىنىڭ” ۇيعىر-قازاق بولىمدەرىندە جانە 1947-1949 جىلدارى “التاي” باسپا ءۇيى جاعىنان شىعارىلعان “ەرىك” گازەتىندە جۇمىس ىستەگەن. “ولكە تاريحى” كىتابى ەكى بولىمنەن تۇرادى: ءبىرىنشى بولىمدە، شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ ەرتە زامانعى تاريحى، شارۋاشىلىعى، مادەنيەتى، تۇركىلەردىڭ تاريحى، نانىم-سەنىمى
233
ساياسات

شىنايى تاريح قايدا؟

kerey.kz
| May 2, 2020 | 1,125 views

قازاق تاريحى بۇرىنعى كوممۋنيستىك يدەولوگيا سالقىنىنان ارىلدى ما؟ “التىن وردانىڭ” قۇرىلعانىنا 750 جىل ما؟ تاريح فاكۋلتەتتەرى نەنى وقىتادى ؟ ۇلتتىق كوزقاراستاعى قازاق تاريحى جازىلا ما ؟ ======================= ۇنەمى كوكەيدەن كەتپەيتىن تاريحىمىزعا بايلانىستى باستى سۇراقتار وسى. وسىدان شامالى ۋاقىت بۇرىن “التىن وردانىڭ 750 جىلدىعىن” اتاپ وتەمىز دەگەن ءسوز ەستىلگەن. سوعان مەن تاڭعالدىم. جوشىنىڭ ۇلكەنى باتىي 1239- جىلى بۇكىل رۋس كنيازدىكتەرىن، كيەۆتى، شىعىس ەۋروپانى جاۋلاپ العاننان كەيىن 1240-جىلى سارايشىقتا التىن وردا مەملەكەتىن قۇرعان. بۇل ورىس تاريحىندا دا، باسقا ەلدەردىڭ تاريحىندا دا جازىلعان، وشپەيتىن، وزگەرمەيتىن تاريح. ياعني، التىن وردانىڭ قۇرىلعانىنا 750 جىل ەمەس، 780 جىل. ال، جوشى حانعا كەلەتىن بولساق، ول قازاق تاريحىنىڭ باسىندا تۇرعان ءۇلى حان. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز 1219-1220- جىلى سىرداريادان
194
تاريح

جاپونياعا جازىلعان حات

kerey.kz
| May 1, 2020 | 1,050 views

Eldes Orda بۇل كىسىنىڭ اتى ماقمۇت مۇحيدي. شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ تۇرپان ايماعىندا تۋعان. اعايىندى ءتورت مۇحيدي بولىپتى. اعاسى ماقسۇت مۇحيدي جاڭاشىل زيالى كىسى. تۇرپاندا جاديتتىك باعىتتا اعارتۋشىلىقپەن اينالىسقان. ماقمۇت بالا كەزىندە اعاسى اشقان جاديتتىك جۇيەمەن ءبىلىپ الىپتى، كەيىن ساۋدا بايلانىسىمەن ءۇرىمجى، شاۋەشەك، سەمەي، تاشكەن جانە ماسكەۋ، پەتەربۋر قالالارىن ارالاپتى. 20- عاسىر باسىنداعى الاش قوزعالىسى مەن تۇركىستاندىق قوزعالىس كوپ ىقپال ەتسە كەرەك، كەيىن تۇرپانعا كەلگەن بەتتە ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ جاندانۋىنا بارىنشا ەڭبەك ەتىپتى. سوڭىرا 1931- جىلى قوجانياز كوتەرىلىسىنە بەلسەندى اتسالىسىپ، كوتەرىلىستىڭ تۇرپانداعى ۇلت ليدەرىنە اينالدى. دۇڭعان ما جۋنگين ارمياسى مەن قوجانياز اراسى بۇلىنگەن سوڭ ءوز اسكەرىن باستاپ اتى شاھارعا اتتانعان جانە قاشقار قالاسىندا قۇرىلعان ۇلتتىق رەسپۋبيليكانىڭ باس قوماندانى بولعان. قوجانياز ولكەلىك ۇكىمەت
156
كوز قاراس

اقش-سوۆەت قاتىناستارىنداعى شىڭجاڭ ولكەسى

kerey.kz
| Apr 29, 2020 | 1,348 views

سۇگىرەتتەرگە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە: ءبىرىنشى سۇگىرەتتە، اقش-تىڭ شىڭجاڭ ولكەسىندەگى تۇڭعىش وكىلەتتى باس ەلشىسى ەدموند كلاب جانە ديحۋا قالاسىنداعى ء(ۇرىمجى) اقش كونسۋلىنىڭ الدى تۇسىرىلگەن. ۋاقتى، 1943- جىلدىڭ ءساۋىر ايى. ەكىنشى سۇگىرەت، اقش ۇكىمەتىنىڭ شىڭجاڭ ولكەسىندەگى وكىلەتتى ەلشىسى جون حالل پاكستون مىرزا(1946′دان سوڭ ەلشى بولدى). ءۇشىنشى سۇگىرەت، شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ ساياسي، اكىمشىلىك ورتالىعى ديحۋا قالاسىندا ء(ۇرىمجى) ورنالاسقان اقش كونسۋلدىعى. كونسۋل الدىندا تۇرعاندار ج. پاكستون جانە زايىبى. ءتورتىنشى سۇگىرەت، 1946-جىلدىڭ قاراشا ايىندا ديحۋاداعى اقش كونسۋلى الدىندا تۇسىرىلگەن. ارتقى قاتار وڭنان ءتورتىنشى ادام جون حالل پاكستون. پاكستون اقشتىڭ شىڭجاڭ ولكەسىندەگى وكىلەتتى ەلشىسى بولىپ تاعايىندالعان كەزى. 1941-42 جىلدان كەيىن شىڭجاڭ ولكەسىندە كىلت وزگەرىستەر باستالدى. ولكەنىڭ سىرتقى ساياسي ديپلوماتياداعى باعىتى وزگەرىپ جاتتى. سوۆەت-شىڭجاڭ قاتىناستارى جول ايرىققا كەلىپ ءتۇيلىستى.
283