Тарих | Kerey.kz/Керей.кз

كوز قاراس

قاشقاريا قازاقتارى نەمەسە التىشار (التىشاھار) قازاقتار تۋرالى

kerey.kz
| Oct 16, 2017 | 232 views

بۇل ەكى تاريxي سۋرەتتىڭ ءبىرى قاشقار قالاسىندا ورنالاسقان سوۆەت (سابەت) كونسۋلى. جالپى، شىڭجاڭ ولكەسىندە قىزىل قىتاي بيلىگى ورنىققانعا دەيىن ء(تىپتى 1955كە دەيىن) سوۆەتتىڭ بەس ۇلكەن كونسۋلى بولعان. ونىڭ تورتەۋى قازاقتار جيى قونىس تەپكەن التاي، شاۋەشەك، قۇلجا مەن ۇرىمجىدە ورنالاسقان. سۋرەتتەگىسى قاشقار قالاسىنداعى كونسۋل. ەكىنشى سۋرەت گومينداڭ (国民党) بيلىگى شىڭجاڭعا ورناعان سوڭ جەتى ايماقتا ساياسي قۇرىلتايلار اشىپ ءۇش ايماقتاعى توڭكەرىستىڭ قالعان جەتى ايماققا ء(ۇرىمجى، قۇمىل، اقسۋ، حوتان، قاشقار، تب) قانات جايۋىنا توسقاۋىل بولعان ەدى. سۋرەت گومينداڭ ۇكىمەتىنىڭ التىشار ەلدى مەكەندەگى بەلگىسىز ءبىر جينالىسى. وسىنداي جيىن، قۇرىلتاي كەزىندە جاڭادان رايون (اۋدان) قۇرۋ جۇمىستارى قولعا الىندى. شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ اكىمشىلىك كارتاسىنداعى كوپ اۋداندار (رايوندار) ءدال وسى كەزەڭدە قالىپتاسا باستادى. سونىمەن بىرگە ۇيعىر ۇلتىنىڭ اتاۋى
37
تاريح

قاراماي مەن مايتاۋ ءوڭىرى قازاقتىڭ ەجەلدەن بەرگى اتامەكەنى(شىعىس قازاقيا)

kerey.kz
| Oct 12, 2017 | 394 views

بۇل جەردىڭ اتى مايتاۋ (独山子), سۋرەتتە مايتاۋ مۇناي بۇرعىلاۋ قۇرىلعىلارى تۇسىرىلگەن. شىڭجاڭدا ول جىلدارى (40-جج) مۇناي بۇرعىلايتىن وزىق قۇرىلعىلار بولماعان تۇرسا، اتالمىش وڭىردەگى مۇنايدى كىمدەر بۇرعىلاپ جاتىر؟ سوۆەت (سابەت) وداعىمەن قانشالىق قاتىسى بار؟ ايتپاقشى، سۋرەت شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتى قۇرىلعان جىلدارى تۇسىرىلگەن. شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتىن قۇرۋدا سابەت (سوۆەت) ۇكىمەتى سيرەك قازبا بايلىقتارعا استىرتىن مۇددەلى بولعان. سونىڭ ءبىرى- ۋران جانە ءبىرى- مۇناي. ۋراندى التايدان تاپقان دا مۇناي-گازدى وسى مايتاۋ (独山子) مەن قارامايدان (克拉玛依) تاپقان. بۇعان دەيىن بۇل وڭىرگە (مايتاۋعا) سابەتتىڭ كەن بارلايتىن تىڭشىلارى كەلىپ جەر شارلاپ، استىرتىن كارتاعا ءتۇسىرىپ قاعازعا نوبايىن قوندىرىپ كەتكەن. جالپى، قاراماي مەن مايتاۋ ءوڭىرى قازاقتىڭ ەجەلدەن بەرگى اتامەكەنى سانالادى. ۇشى قيىرسىز وسى وڭىردە قازاقتار مال تولدەتكەن، جەر بەتىنە
36
تاريح

رۋحاني جاڭعىرۋ: شىعىس قازاقيا جانە شىڭ دۋبان

kerey.kz
| Oct 11, 2017 | 609 views

شىڭجاڭ ولكەسىنە قازاقستان زيالىلارى ەكى ءتۇرلى كەزەڭدە كەلە باستادى. ءبىرى – 1916-1920 جىلدارى پانالاپ كەلگەن الاش زيالىلارى مەن 30-ىنشى جىلدارى اشارشىلىقتا كەلگەن قازاق ينتەلليگەنتسياسى قازاقتار شىڭ دۋبان (盛世才) ۇكىمەتىن قۇرۋدا ەكىگە جارىلدى. ءشارىپحان تورە باستاعان ۇلت زيالىلارى (سولتۇستىك شىڭجاڭداعى بارلىق قازاقتار) قولىنداعى اسكەري، ساياسي كۇشتى توقتاتىپ شىڭ دۋبانمەن تىكەلەي ساياسي بايلانىسقا شىقتى. بۇعان بۇكىل قازاقتىڭ زيالىسى اتسالىستى. ال، شىعىس شىڭجاڭنىڭ التىن دىڭگەگى اتانعان ءالىپتىڭ ۇلى ەلىسحان شىڭ دۋبان ۇكىمەتىن قۇرۋعا ءتىس-تىرناعىمەن قارسى بولدى. سوندىقتان قازاقتىڭ از بولىگى ەلىسحانعا ەرىپ، شىڭ دۋبان ۇكىمەتىنە قارسى ورتالىق مينگو ۇكىمەتىنە قارايتىن ما بۋفاڭنىڭ اسكەري ۇكىمەتىن پانالاپ، سولاردان ساياسي، اسكەري كۇش الىپ قايتا اينالىپ كەپ شىڭ دۋباننىڭ ۇكىمەتىن قيراتۋدى ويلاستى. ءشارىپحان تورە ەلىسحانعا ەكى-ءۇش رەت
86
ساياسات

“شاۋەشەك كەلىسىمى” قازاق-قىتاي شەكاراسىنىڭ نەگىزى بولدى”

kerey.kz
| Oct 10, 2017 | 865 views

اسىلحان ماماشۇلى قازاقستان مەن قىتاي شەكاراسىنداعى بەكەت. قورعاس، 13 مامىر 2003 جىل. (كورنەكى سۋرەت.) وسىدان 153 جىل بۇرىن، ياعني 1864 جىلى قازان ايىنىڭ 7-ءسى كۇنى رەسەي مەن قىتاي اراسىندا “شاۋەشەك كەلىسىمىنە” قول قويىلدى. تاريحشى ءنابيجان مۇقامەتحانۇلى 153 جىل بۇرىن قول قويىلعان وسى “شاۋەشەك كەلىسىمى” قازىرگى قازاق-قىتاي شەكاراسىنىڭ نەگىزى بولعانىن” ايتادى. ازاتتىق ءتىلشىسى رەسەي جانە قازاق زەرتتەۋشىلەرىنىڭ عىلىمي دەرەكتەرى مەن پىكىرلەرىنە سۇيەنىپ، قازاقستاننىڭ شىعىس شەكاراسىنىڭ شەجىرەسىن ءسۇزىپ شىققان ەدى. قازاق-قىتاي شەكاراسىنىڭ قالاي تارتىلعانىن زەرتتەۋگە تىرىسقان تىلشىگە اۋەلى رەسەيلىك پروفەسسور، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ۆلاديمير مويسەەۆتىڭ “ورتالىق ازياداعى رەسەي مەن قىتاي (19-عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى – 1917 جىل)” زەرتتەۋى ۇشىراستى. ءبىر جارىم عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن، قازان ايىنىڭ 7-ءسى كۇنى رەسەي مەن قىتاي اراسىندا شاۋەشەك كەلىسىمىنە
39
تاريح

قىتاي: گانسۋدە مەكەندەيتىن قازاقتاردىڭ تاريحى

kerey.kz
| Oct 9, 2017 | 762 views

قىتايدىڭ ىشكى پروۆينتسيالارىنداعى شالعاي ايماقتاردا شاشىراپ جۇرگەن قازاق دياسپوراسىن زەرتتەۋ قازىرگە دەيىن كوپ قولعا الىنباي كەلە جاتقان ماڭىزدى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى. سولاردىڭ اراسىنان ەڭ الدىمەن گانسۋ قازاقتارىن اتاۋعا بولادى. ءى. گانسۋ قازاقتارىنىڭ تاريحى جانە قازىرگى جاعدايى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ جۇرگىزگەن ۇلتتىق اۋماقتىق اۆتونوميا ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە 1954 جىلى شۇار عا قاراستى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى قۇرىلدى. قازاقتار نەگىزىنەن وسى وبىلىستىڭ التاي، ىلە، تارباعاتاي ايماقتارىندا، سونداي-اق شۇار موري-قازاق، شۇار باركول-قازاق اۆتونوميالى اۋداندارىندا ۇلكەن شوعىر بولىپ قالىپتاسقان. وسى اتالعان وڭىرلەردەگى قازاقتاردى دياسپورا دەۋدەن گورى شۇار داعى تۇرعىلىقتى، ەجەلدەن كەلە جاتقان ەتنيكالىق قازاقتار دەپ اتاساق تا تەرىس بولمايتىن ۇقسايدى. ال قىتايدىڭ ىشكى جاعىندا دا، اتاپ ايتقاندا گانسۋ مەن چيڭحاي پروۆينتسيالارىنداعى ەلدى مەكەندەردى جارتى عاسىردان استام
58
جاھان جاڭالىقتارى

قىتايداعى “دەموكراتيالىق تاڭداۋ كۇرەسى”

kerey.kz
| Oct 8, 2017 | 1,235 views

وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىز قىتاي قوعامى مەن قىتاي بيلىگى اراسىندا ءارتۇرلى كۇردەلى توپتار مەن پىكىر، تانىمى ءبىر-بىرىنە كەلىسە بەرمەيتىن ساياسي، قارجىلىق شونجارلاردىڭ استىرتىن ايقاسى تۋرالى قىسىر كەڭەستىڭ باسىن شالىپ قويعان ەدىك. بۇگىن سونىڭ ازعانتاي بۇشپاعى رەتىندە تاريx بەتىندە قالعان تاعى ءبىر وقيعادان شاعىن شولۋ جاساماقشىمىز. ول قىتايداعى “دەموكراتيالىق تاڭداۋ كۇرەسى”. جالپى قىتاي قوعامى دەموكراتيالىق كۇرەستەردەن كوز اشپاعان قوعام، ءبىز سونى كوپ بىلە بەرمەيمىز، كۇرەستەردىڭ ءوز تاريxي كاتەگورياسى بار، بارلىق كۇرەستەردەن بۇل كۇرەس ءسال وزگەشە. ءبىزدىڭ باعانادان ايتقىمىز كەلىپ وتىرعان داتا 1989- جىلى پەكيندە بولعان تيان ءانمىن (天安门) وقيعاسى. تيان ءانمىن الاڭى الەمدەگى ەڭ ۇلكەن، ەڭ كەڭ الاڭداردىڭ قاتارىنا جاتادى. قىتايداعى دەموكراتيالىق قاندى كۇرەستىڭ ەڭ كورنەكتىسىنىڭ ءبىرى وسى الاڭدا ورىن العان.
74
تاريح

اسقار تاتانايۇلى: قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى ءھام ابىلاي حان

kerey.kz
| Oct 8, 2017 | 1,028 views

اسقار تاتانايۇلى (1906-1996) قىتاي ەلىنىڭ التاي جەرىندە ءومىر سۇرگەن اسا شەجىرە ءھام ءبىلىمپاز تۇلعا. قىتاي حالىق جازۋشىسى (1988). 20 جىل ايداۋدا بولعان قايراتكەر. ءوزىنىڭ سانالى عۇمىرىندا اعارتۋشىلىقپەن اينالىسقان. 1933 جىلدان باستاپ التاي جەرىندە ۇستازدىق ەتتى ءھام احمەت بايتۇرسىنوۆ ءالىپبيىن قولدانىپ تۇڭعىش گازەت شىعاردى. سونىمەن قاتار كوپتەگەن داستاندار جازدى. 1980 جىلداردىڭ ورتاسىندا «تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس» اتتى تاريحي-مونوگرافيالىق ەڭبەگىندە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ قازاق حاندىعى جايلى دەرەكتەردى جازادى. اتالمىش تۋىندىدان ءۇزىندى ۇسىنىپ وتىرمىز. 12-13 عاسىردا داۋىرلەگەن شىڭعىس حان جانە ونىڭ ۇرپاقتارى ورتا ازيانى، قازاق دالاسىن جاۋلاپ الىپ، ۇزاق ۋاقىت ۇكىم سۇرگەننەن كەيىن، 14-عاسىردان باستاپ السىرەي باستادى. ورتا ازيا حالىقتارى ءوزىنىڭ بايىرعى يەلىك ۇقىقتارىن قايتا قالىپتساتىرۋعا كىرىستى. شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى باتۋ جانە ونىڭ
23
تاريح

كوگەداي

kerey.kz
| Oct 8, 2017 | 1,058 views

اباقكەرەي باتىرى بار ەل جاۋدان قورىقپايدى. شەشەنى بار ەل داۋدان قورىقپايدى. تورەسى بار ەل حاننان قورىقپايدى. جانىبەك بەرداۋلەتۇلى. جوڭعارمەن سوعىس اياقتالىپ، قازاقتىڭ بىرىككەن قوسىنىنىڭ تاراپ، ءار رۋ ءوز جۇيەسىن كۇيتتەپ كەتكەن جاعدايدا، التاي مەن ساۋىردىڭ رەسەي مەن قىتايدىڭ مەملەكەتتىك ساياساتىنا تارتىلۋىنا بايلانىستى بۇل ولكەدە قونىستانۋ ءۇشىن جانىبەك باستاعان اباق كەرەي قاۋىمى بىرقاتار ءتۇيىندى ماسەلەلەردى شەشۋى قاجەت بولدى. بىرىنشىدەن، بۇرىنعىداي بىتىراڭقى رۋلاردىڭ جاي عانا جيىنتىعى بولماي، ءبىر ورتالىققا توپتاسقان قاۋىمعا اينالدى. ول ءۇشىن رۋلاردىڭ سانى ون ەكىگە جەتكىزىلىپ، ولار ءبىر اتادان تاراعان قانى ءبىر تۋىسقاندار دەگەن قاعيدا ناسيحاتتالدى. بۇرىن نايمان مەن كەرەي تەڭدەس، بىراق شىڭعىسحاننىڭ قىرعىنىنان ازايىپ، توزىپ كەتكەن مەركىت رۋىن قاتارىنا الىپ، جاستابانمەن قونىستاس بولىپ كەلگەن سارىباس اۋلەتتەرىن جانە نايماننان
43
جاھان جاڭالىقتارى

قازاقستاندى المانىڭ ارعى وتانى اتايدى

kerey.kz
| Aug 21, 2017 | 1,189 views

اننا كلەۆتسوۆا الماتى تەمىرجول ۆوكزالىندا ساتىلاتىن المالار. 2 قازان 2014 جىل. باتىس ءباسپاسوزى قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق ءوسىمى، كوشپەندى حالىقتار اراسىندا كەڭ تاراعان كوكپار ويىنى جايلى جانە تيان-شان تاۋى باۋرايىندا وسەتىن المانىڭ شىعۋ تەگىن قازىرگى قازاقستانمەن بايلانىستىراتىن زەرتتەۋگە قاتىستى كوممەنتاري جازعان. ستاتيستيكا جانە شيكىزاتقا سۇيەنگەن ەكونوميكا امەريكالىق Stratfor ساراپتاما ورتالىعىنىڭ سايتى جۋرناليست چارلز ۆان دەر لەەۋۆتىڭ «قازاقستان: ەكونوميكالىق دامۋعا قاتىستى بولجام مەن ناقتى جاعداي» دەگەن ماقالاسىن جاريالاعان. ماقالادا ەلدىڭ ۇلتتىق ستاتيستيكالىق اگەنتتىگى دەرەگىنشە، ورتالىق ازياداعى ەڭ ءىرى ەل – قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى بيىل العاشقى جارتى جىلدا 4,2 پايىزعا ءوستى دەپ كورسەتىلگەن. سالىستىرساق، بيىلعى ءبىرىنشى توقساندا ءوسىم 3,6 پايىزدى، ال 2016 جىلدىڭ العاشقى جارتى جىلىندا بار-جوعى 0,1 پايىزدى قۇراعان بولاتىن. بۇل دەرەكتەر حالىقارالىق ەكونوميكالىق ۇيىمداردىڭ بولجامدارىنا
53
تاريح

قاجىمۇقانعا قولداۋ كورسەتكەن ەكەۋ

kerey.kz
| Aug 17, 2017 | 2,423 views

وسىدان بىرەر جىل بۇرىن استانا قالاسىنا جول ءتۇسىپ، ءبىراز كۇن باس شاھاردى ارالادىم. قالاداعى مادەني، تاريحي ەسكەرتكىشتەردى تاماشالادىم. سول ۋاقىتتا ءوزىم كۋا بولعان جايلاردىڭ ىشىندەگى بولە-جارا ايتارىم ايگىلى جازۋشى، قوعام قايراتكەرى، بارىمىزگە بالا جاسىمىزدان ءوزىنىڭ «توقاش بوكين» رومانىمەن تانىس زەيىن شاشكيننىڭ شاڭىراعىندا قوناق بولعانىم دەر ەدىم. جازۋشىنىڭ زايىبى ءماريام نۇرلانقىزى جاسى سەكسەن جەتىگە كەلسە دە ءالى كۇنگە سەرگەك، شيراق، باقۋاتتى كۇيدە ەكەن. ول كىسى كەنجە قىزى گۇلجان مەن كۇيەۋ بالاسى ەربولاتتىڭ قولىندا، سولاردان تۋعان كىشكەنتاي جيەن نەمەرەلەرىنە ەس بولىپ، تىرلىك كەشىپ جاتىر. مەنىڭ بۇل ۇيگە تاپ بولعانىم دا سول ەربولاتتىڭ، كۇرشىم اۋداندىق مادەنيەت ءبولىمىن 18 جىل باسقارعان بەلگىلى ونەر ارداگەرى قابدوللا تۇراروۆتىڭ كەنجە ۇلىنىڭ ارقاسى ەدى. كۇرشىمگە ءبىر كەلگەنىندە ەرەكەڭنىڭ:
142