Тарих | Kerey.kz/Керей.кз

Tarih

TOĞWRIL HANNIÑ «TONIMEN TUĞAN WLI» JÄNE OLARDIÑ ARASINDAĞI TÜYTKİLDER

kerey.kz
| Jun 4, 2019 | 512 views

Janımhan Oşan Tarihi ädebietterde, mwnda Raşid ad-dinniñ äygili eñbeginde, «Moñğoldıñ qwpiya şejiresinde», «YUan şi» (yuan' patşalığı tarihı) kitabında kereydiñ Toğwrıl Oñ hanı men Temüjinniñ qarım-qatınasına toqtalğan kezde, attöbelindey azğana moñğoldıñ Esugey esimdi bahadüriniñ jetimi – Temüjinniñ öz ağayındarı Tayşığwttardan jäbir körip, «köleñkeni jarşı qıp, qılqwyrıqtı qamşı qıp» tağdırdıñ tälkegine wşırap, Toğwrıl hanı «äkemizdiñ andası bolğandıqtan, äkemiz siyaqtı ğoy» dep, äke ornına äke twtıp, qayın jwrtı – qoñırattar bergen qara bwlğın işigin alıp, oğan sälem bere baruınan bastaydı. «Äkeñ ölse ölsin, äkeñdi köre qalğan ölmesin» demekşi, Temüjinniñ saparı sätti bolıp şığadı. Pana twta barğan äkesiniñ köne «Andası» Toğwrıl han ağınan jarılıp: Mınau bwlğın işiktiñ, Qolqasına jaramın. Bıtırağan eliñniñ, Basın qosa
205
Köz qaras

Swrağan Raxmetwlı. ITELİ

kerey.kz
| May 5, 2019 | 624 views

… Bügin birneşe pendeler kerildesip jatqanın kördim. Şejiregerler sekildi. Arasında bäleqorları da bar. Bäri bilgir, kemel säuegey! Abaq babamnıñ “wrğaşı” ekenin öz közimen körgendey!? Älde bir rudıñ “it emip” öskenin biledi!? Men bolsam “atan tüye minip, tay jetektegen… ” ekenmin… Baqıtbek Bämiş menen de soraqı!? Sebebi, onıñ ruı Iteli!!! Oylandım.Ne desem boladı!? Rasında qalay edi özi,ä! … Kerey eli. Joşıdan silem tartadı. Erekşe odaq taypalar qwraması. HÜ ğasırda Mäurennahr men Horasanğa deyin qaptal jayğan. HÜİ ğasır batıstan şığısqa qaray üdergen wlı jwrt. Tañbası - kres. On eki ata Abaq. Şäkerim dana, soñınan ğwlama Mağauin ağam solay degen. İrgelisi – Jäntekey. Şamamen jan sanı 800.0 sandı ösken ru. Bwqaradan Bwqaqarağan alqabına deyingi jayılım keşken
203
Suretter söyleydi

Altay qazaqtarınıñ töñkeristik ükimeti

kerey.kz
| Apr 24, 2019 | 961 views

(Ospan batırdıñ tuğanınıñ 120 jıldıq merey toyına arnaladı) Erzat Käribay Qıtaydağı qazaqtar tarihında jane Şıñjañ tarihında «üş aymaq töñkerisi» ne dwrıs tarihi bağa berilip Şıñjañ jerlie tarihınan orın berilgen, ärine atalğan üş aymaqta (Altay ,Tarbağatay, İle) qazaqtar basım bola twra, töñkeristede jetekşi rol oynağanına qaramastan onı Wyğwrdıñ enşisine menşiktep berdi, halqaradada osılay tanım qalıptasqan. Oğan negiz 1944 jılı12 qwrılğan ükimette basşılıqta qazaqtar bolmadı, ükimet tili wyğwr tili boldı, tarihi suretterimen hwjattarıda derlik solay boldı! Demek ekinşi şığıs türkistan jerlik halıq saylamağan zañsız ükimet edi! Eger zañdı ükimet bolsa twtas üş aymaqtağı 720 mıñ halıqtıñ 53% in wstaytın qazaq bilikte bolğan bolar edi! Keyingi atalmış ükimet qazaq müddesine sayatında
390
Tarih

2-Jahan Soğısına Qatısqan Qıtay Qazaqtarı Turalı

kerey.kz
| Apr 22, 2019 | 633 views

Bireu bilse bireu bilmes, 2- jahan soğısına qatısqa qıtay qazaqtarı da bolğan. Soğısqa qatısuınıñ tarixi sebebi bılay boldı. 1933-jılı Şıñjañ ölkelik ükimet basına Şıñ Şısay keldi. Şıñ bilikke kele salısımen Sovet-Şıñjañ qarım-qatınasın jaña deñgeyge köterdi. Sovettiñ äue küşter qorğanıs armiya bazası şığıs Şıñjañnıñ Qwmıl qalasına ornalasıp işki qıtaymen resmi baylanıs üzilgendi. Tağı Sovetten eki jüzge tarta är salanıñ mamandarı Ürimji, Altay, Qwmıl, Qwlja, Şäueşek tb qalalarğa kelip qızmet jasadı. 1934-35 jıldan bastap Mäskeu, Taşken, Almatı, Qazan qalalarına art-artınan üş dürkin oquşı jiberdi. 1934-1939 jıldar arasında Sovetter odağında oqıp bilim alğan Şıñjañdıq oquşılardıñ sanı 300′den astı. Mwnıñ deni qazaqtar edi. 1939-jılı 2-jahan soğısı twtanıp Şıñjañ ölkelik ükimeti sol jılı Sovetke jibermekşi
147
Sayasat

“Alğaşqı jäne soñğı demokratiyalıq saylau”

kerey.kz
| Apr 17, 2019 | 416 views

Asılhan MAMAŞWLI Alaş Orda wlttıq-territoriyalıq avtonomiyası ükimetiniñ müşeleri Alaş qalasına (Zareçnaya Slobodka, Semey) köşip kelip qonıstanğan 1918 jılı. Qazaqstan biligi biıl mausımda tağı bir kezekten tıs prezident saylauın ötkizgeli jatır. Postsovettik eldegi bwğan deyingi saylaulardıñ eşbirin halıqaralıq wyımdar «erkin» dep tanığan emes. Osı twsta Azattıq sovettik kezeñge deyingi Qazaqstanda ötken alğaşqı jäne soñğı aşıq saylaudıñ tarihına üñilip kördi. 1917 jılı jeltoqsan ayında «qazaq-qırğız biligin qolına alğanın» mälimdegen Alaş Orda ükimeti – Wlt keñesiniñ törağasın sayladı. Köpşilik dauıs alğan Älihan Bökeyhan ükimet pen keñes törağası bolıp saylandı. Azattıq tilşisimen söylesken zertteuşilerdiñ aytuınşa bwl saylau «bwrınğı handıq dästürge süyenbegen, patşalıq Reseydiñ eski zañdarınan qwtılğan, qazaq halqına saylau qwqığın berip, demokratiyalıq dästürmen ötkizgen
165
Tarih

Ürimji aymağınıñ uälii-Qaduan

kerey.kz
| Apr 16, 2019 | 850 views

Bwl suretegi aq şılauıştı kisiniñ atı Qaduan (Qadişa) Mamırbekqızı. Süyegi töre, Tarbağatay Maylı-Jayırda düniege kelgen. Altaydağı “tört bi töre” Abaq jwrtınıñ soñğı xandarınıñ biri Älen töreniñ zayıbı. Qaduan Mamırbekqızı 1962-jılı Ürimji qalasında belgisiz jağdayda köz jwmdı. Sol jılı (1962) Ürimji qalası Sanjı oblısınan bölinip jeke qala retinde äkimşilik şañıraq kötergen edi. Bwnı aytudağı sebebim, Qaduan Mamırbekqızı bwrınğı Ürimji aymağınıñ uälii bolğan. Ürimji aymağı qwramına 12 audan qaraytın edi. Olar: Manas, Qwtıbi, Sanjı, Miçuan, Böken, Jemsarı, Şonjı, Mori qatarlı segiz qazaq audandarı jäne Twrpan, Pişän, Toqsın qatarlı üş wyğır audanı. Ortalığı Ürimji (ol kezde audan därejeli) sonımen on eki audan qaradı. Qaduan Mamırbekqızı Ürimji aymağınıñ on eki audanın basqaratın oblıs uälii
294
Tarih

Kerey men Kereytter qalay bölindi?

kerey.kz
| Apr 15, 2019 | 807 views

Köne türki tilinde «-t» qosımşası «-lar», «-ler» degen mağınada jwmsalğan. Demek, «Kereyt» — «Kereyler» degen söz. Osınıñ özi-aq Kereyler men Kereytterdiñ tarihi tamırlarınıñ ortaq ekendigin añğartadı. 12 ğasırdıñ ayağında Kereyler (Kereytter) monğoldarğa qarsı küresip, olardan jeñildi. Kereylerdiñ bir böligi Şıñğıs hanğa bağınğısı kelmey, Deşti Qıpşaq dalasına auıp barıp, Joşı wlısına kirdi de, keyinnen Batıy hannıñ Şığıs Europağa jasağan jorıqtarına qatıstı. Özbek handığı twsında Mwhammed Şaybanidıñ Orta Aziyanı jaulap aluına atsalıstı. Olar özderiniñ ejelgi atın (Kereyt) saqtap qaldı. Keyin Kişi jüzdiñ qwramına «Kereyt» degen atpen kirdi. Kereytterdiñ (Kereylerdiñ) endi bir ülken tobı «Kerey» degen atpen Orta jüzge qosıldı. Osı aytılğandar, Qazaqstannıñ batısındağı, Aral teñizi boyındağı Kereytter Şıñğıs hannıñ Kereylerge jasağan 1203
252
Suretter söyleydi

“OSPAN BATIR JÄNE İLE TARABI”

kerey.kz
| Apr 9, 2019 | 836 views

Ölke Tarixı (2-bölim), Bolat Qadıri “OSPAN BATIR JÄNE İLE TARABI” “Masğwt Äpendiniñ Ükimet Basına Şığuı jäne İle Tarapınıñ Qarsılıq Äreketi (Qareketi)” Eldes Orda Derekköz Ölkelik ükimet jağınan şığarılatın “Şıñjañ” gazetiniñ 48- jılğı bir sanınan alındı. Gazet qıtay, wyğır jäne qazaq tilinde jarıq körgen. Maqala gazettiñ wyğır tilindegi nwsqasınan alınıp otır. “Şıñjañ” gazetiniñ irgetası 1934-jılı “Tiyan Şan” gazeti degen atpen qalandı. Qazaqşa nwsqası da sol jılı ölkelik ükimettiñ ministri Baymolda Qarekewlınıñ atsalısuımen “Täñir Tau” degen atpen jarıq körgen. Bir jıldan soñ 1935-jılı ölkelik ükimet törağası Şıñ Şısay (盛世才) jağınan “Şıñjañ” gazeti dep özgertildi. Gazettiñ qazaq böliminde (redakciyasında) Ğazez Qalmanov, Ziyat Şäkerim, Şayaqmet, Näzir Omarwlı Şerubaev, Şämsi Mämider jwmıs jasadı. Sol jılı
227
Köz qaras

Qazaqtar Şıñjañ ölkesimen ne qatısı bar?

kerey.kz
| Mar 28, 2019 | 904 views

Eldes Orda Bwl 1912-jılı Qwlja qalasında jarıq körgen “İle Ualayatı” attı gazet. Gazettiñ emlesi, tili Taşkendegi “Türkistan Ualayatı” gazeti men Ombıdağı “Dala Ualayatı” gazetimen şamalas. Gazettiñ Şıñjañ qazaq-wyğırlarınıñ alğaşqı baspasöz tarixında alatın tarixi mañızı asa zor-dwr. Gazet turalı aytudan ilgeri, mınaday tarixi şolu jasamaqşımın. Şıñjañ ölkesi (provincsiyası) 1884-jılı qwrılğanımen onıñ qwramına üş aymaq qaradı. Olar: Qaşqar aymağı, Aqsu aymağı jäne Ürimji Aymağı. İle-Tarbağatay aymağı yağni İle Äskeri Guberniyası qosımşa qarağanımen 30 jıl boyı (1884-1914) Şıñjañ ölkesine qarsı küres jürgizip keldi. Äsirese 1912-jılı Cin imperiyasınıñ qağanı taqtan tüsken soñ İle Äskeri ükimeti men Şıñjañ ölkelik ükimeti arasında qandı soğıs bwrq ete tüsti. Ekijaqtı soğıstı uaqıtşa ükimettiñ ötpeli prezidenti YUuan' Şikay zorğa
247
Zuqa batır 150 jıl

Kögeday ordası

kerey.kz
| Mar 27, 2019 | 968 views

Qıtay dereginde: «Kögeday qazaqtıñ güñi (swltanı), Äbilpeyizdiñ altınşı wlı, Cyan'lünnıñ 55 jılı (1790 j.) patşağa sälem bere kelgen, patşamız oğan asıl tas tağılğan qos közdi täj kigizgen» delingen Kögeday ordası (knyazdigi) – HVIII ğasırdıñ soñında Qazaq Handığı ıdıray bastağan mezgilde payda bolğan, Joñğardan bosağan jerge qayta qonıs audarğan qazaqtardıñ qazirgi Qıtaydıñ Altay aymağı men Şığıs Qazaqstannıñ şığıs audandarında qwrğan knyazdigi. Sipatı jağınan Edil qalmaqtarı köşkennen keyin qwrılğan Edil-Jayıq arasındağı Bökey Ordasına wqsaydı, biri batıstağı şığıstan kelgen Edil qalmaqtarınan bosağan territoriyağa qayta qonıs tepken qazaqtar jağınan qwrılsa; biri Joñğar memleketi joyılıp olardan bosağan qazaq jerinde qwrıldı. Bwlardıñ ayırması: Bökey ordası Patşalıq Reseyge bağınsa, Kögeday ordası Mänjou imperiyasına sırttay bodan boldı. Atamekenge
291