رۋحانيات تۇلعالار قازاق شەجىرەسى
حالىققا قورعان بولعان داڭىقتى تۇلعا، ءبىتىمشى تىلەۋدىۇلى
kerey.kz
الەمگە تارىداي شاشىلعان قازاق حالقىنىڭ باسىم ءبىر بولىگى موڭعوليا قازاقتارى. اباق كەرەيدەن تاراعان وسىناۋ كوشپەندى قازاقتاردىڭ باسىنان ءبىر قاتار اۋىر كەزەڭدەر مەن قيىن كۇندەر دە ءوتتى. ەل باستاعان باتىر بابالارىمىز ۇرپاعىنىڭ بولاشاعى مەن بەيبىت كۇندى اڭساپ، بەيقۇت مەكەن ىزدەپ بايىرعى مەكەنى بولعان التايدىڭ كۇنگەي بىتىنەن تەرىسكەي بەتىنە ياعني قوبدا ولكەسىنە قاراي ۇدىرە كوشتى. اباق كەرەيدىڭ ءبىر توبىنىڭ موڭعوليا ولكەسىنە قونىس اۋدارۋ ماسەلەسى جايلى ءبىزدىڭ تاريحشىلارىمىزدا كوپتەگەن زەرتتەۋلەر جاساپ، ءبىر قاتار ەڭبەكتەر جازدى. قازاقتار العاش موڭعوليا ولكەسىنە ءدال قاي جىلدان قونىس اۋدارعاندىعى جايلى ءدوپ باسىپ ايتاتىن انىق دالەل جوق. بۇل جايلى قۇندى دەرەكتەر موڭعوليانىڭ باتىس ولكەسىنە ساياقات جاساپ قوبدا ولكەسىندەگى قازاقتاردىڭ كوشى-قونى، تۇرمىس-تىرشىلىگى جايلى ارنايى زەرتتەۋ جاساعان رەسەي ساياحاتشىلارى، تاريحشى ەتنوگراف عالىمدارى گ.ن.پوتانين، گ.ە.گرۋمم-گرجيمايلو، ا.م.پوزدنەەۆ، ۆ.ۆ.ساپوجنيكوۆ، ساۋدا ميسسيونەرى ا.ۆ.بۋردۋكوۆتىڭ كەيبىر ەڭبەكتەرى مەن كۇندەلىكتەرىندە جازىلعان.
ساياحاتشى گ.ە.گرۋمم-گرجيمايلو قازاقتاردىڭ قوبدا بەتىنە قونىس اۋدارۋى جايلى اسا ماڭىزدى دەرەكتەر كەلتىرەدى. مىسالى: «مۇنداعى قازاقتار وتكەن عاسىردىڭ ياعني 1860-جىلدارىندا التايدىڭ ار جاعىنان بەرگى بەتىنە وتكەن. قارا ەرتىستىڭ بويىنان باستالعان جەر داۋى كەرەيلەردى قوبدا بەتىنە كەلمەسكە شاراسىز ەتتى…»[1]- دەگەن قورتىندى جاساعان. ال تاريحشى، ەتنوگراف عالىم گ.ن.پوتانين «1976 جىلدىڭ تامىز ايىندا قازاقتاردىڭ ءبىر توبى التاي جوتاسىنىڭ تەرىسكەي بەتىنە ءوتىپ، قوبدا بويىن مەكەندەپتى. ولار (كەرەيلەر) ءبىزدىڭ قوبداعا كەلۋىمىزدەن 6-7 جىل بۇرىن التاي جوتاسىنىڭ كۇنگەي بەتىندە ەدى، بۇرىن ءبىز كەسدەستىرگەن كوبەش اۋىلى قازىر وسىندا (قوبدا بەتىنە) كوشىپ كەلگەن ەكەن»[2] – دەپ جازادى.
موڭعوليا قازاقتارى جايلى زەرتتەۋ جاساپ العاش رەت 1960 جىلى عىلىمي تۋىندى جازعان تاريحشى ءا.ءمىنىس، ا.ساراي «العاش قازاقتار التايدىڭ تەرىسكەي بەتىنە مال وتارلاتا ءجۇرىپ 1868-1869 جىلداردان باستاپ تۇبەگەيلى قونىس اۋدارعان»[3] – دەپ جازسا، موڭعوليا عالىمى تسەۆەن جامسرانوۆ «قازاقتار 1860 جىلدارى التايدىڭ بەرگى بەتى قوبدا ولكەسىنە مەكەندەي باستاعان ەكەن»[4] – دەگەن دەرەكتى مالىمەتتەردەن تىس بەلگىلى تاريحشى زاردىحان قيناياتۇلى «اباق كەرەيدىڭ ءبىر توبى XIX عاسىردىڭ سوڭعى جارتىسى، تۇسپالداپ ايتقاندا 1860-1870 جىلداردان باستاپ موڭعول جەرىنە مال ورتارلاتىپ، قونىس اۋدارا باستاعانىنا كوز جەتكىزە الامىز»[5] – دەپ تۇيىندەگەن. بەلگىلى عالىم، موڭعوليا قازاقتارى جايلى زەرتتەۋ جۇمىسىمەن تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى اتاعىن قورعاعان حۋرمەتحان ءمۇحاماديۇلى «ءحىح عاسىردىڭ 60-70 جىلدارىندا قازاقتاردىڭ ءبىر بولىگى التاي جوتاسىنىڭ تەرىسكەي بەتى – قوبدا وڭىرىنە ءوتىپ مەكەندەدى»[6] – دەپ جازسا، موڭعوليا ۇكىمەتىنىڭ ۇلتتىق مۇراعاتىنداعى (ارحيۆ) ماتەريالدا موڭعوليا ۇكىمەتىنىڭ 1924 جىلعى قۇرىلتايىنا قازاقتار اتىنان وكىل بولىپ قاتىسقان ءداۋىتباي تاۋدانبەك ۇلىنىڭ سويلەگەن سوزىندە «قازاقتار موڭعوليا جەرىنە العاش مەكەندەگەلى، مىنە 60 جىل بولدى»[7] دەگەنى 1864 جىلدار شاماسىنا سايكەس كەلەدى. ال اقىن، جازۋشى تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى سۇراعان راحمەتۇلى شىنجاندىق تاريحشى، بەلگىلى عالىم جاقسىلىق ءساميتۇلى، ءنابيجان مۇحامەتحانۇلى، اسقار تاتانايۇلى قاتارلى عالىمداردىڭ جاساعان تاريحي تىڭ تۋىندىلارىن قولدانا وتىرىپ سول كەزدەگى «ءمانجۋ-چين پاتشالىعىنا التاي ۋريانحايلارى شاعىمدانىپ، قازاقتار موڭعول جەرىنە كەلىپ ءبىزدىڭ ءورىس-قونىسقا ورتاق بولىپ، جايلىم جەر تالاسقا ءتۇسىپ، ءتۇرلى قايشىلىقتار تۋىنداي باستادى دەگەن نارازىلىق تانىنىتقان، ارىز تىلەكتەرىن قوبدا ءامبىسى بەيجىنگە مالىمدەيدى»[8]. بۇل 1820 جىلدار تۇسى ەدى. وسى قۇندى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ قازاقتاردىڭ الدى وسى كەزدەن قوبدا ولكەسىنە كەلە باستاعانىن تىلگە تيەك ەتكەن… جازۋشى شىناي راحمەتۇلى «قازاقتار موڭعوليا ولكەسىنە 1830 جىلدان بىرەن-سارانداپ كەلىپ قونىستانعان. 1860 جىلداردىڭ باسقى شەنىنەن توپ-توپىمەن كەلىپ قونىستانعان جانە كەلۋشىلەر 1940-50 جىلدارعا دەيىن ۇزىلمەگەن»[9]-دەگەن قورتىندى جاساعان. يسلام قابىشۇلى «قازاقتىڭ اباق كەرەيىنىڭ شەرۋشى، جانتەكەي رۋلارى موڭعوليا جەرىنىنە قونىستانۋى 1867-1870 جىلدارى تىم جەدەل بولعان. ونان سوڭ دا التايدان قوبدا بەتىنە قونىس اۋدارۋشىلار سانى جىل سايىن قوسىلا تۇسكەن»[10] – دەپ جازعانىندا انىق دالەل جوق، (موڭعوليا جەرىنە العاش قونىس اۋدارعان اۋىلداردىڭ اراسىندا قاراقاس، مولقى اۋىلدارى دا بار ەكەنىن، قاراقاس اۋىلدارىن تىلەۋدى بي كەنەۇلى باستاپ اسىپ كەلگەنىن ايتا كەتكەن ءجون – س.ش.). التاي اسقان قازاقتاردىڭ الدى دەلۇۇن ولكەسىنە قاراي ويىسىپ ودان تيەكتىگە قاراي قونىستانعاندىعى جايلى كوپتەگەن دەرەكتەر بار.
«دەلۇۇن ولكەسىنە العاش تىلەۋدى باستاعان قاراقاس رۋى جالعىزاعاش باسىمەن اسىپ كەلىپ مەكەندەگەن. ال بوتاعارا اۋىلدارى قايىرتىمەن اسىپ قىزىل قيامەن قۇلداي ساقساي، دالاكول ولكەسىنە قونىستانادى»[11]-دەپ ق.قادان، ءى.قۇلىبەك قاتارلى شەجىرەشى كىسىلەرجازعان ەكەن.
وسى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ موڭعوليا قازاقتارى XIX عاسىردىڭ ورتا تۇسىننان ياعني 1852-1864 جىلدار ارالىعىندا ءمانجۋ-چين ۇكىمەتى قازاقتاردان الاتىن ءتۇرلى الىم-سالىقتى مولايتىپ، سونداي-اق جايىلىم قونىس تارىلۋ سالدارىنان از ۇلتتار اراسىندا ءتۇرلى كوتەرىلىستەر شىعىپ، قامال قورعانىس سالۋعا «كىسى الىمىن» الىپ ولاردى اقىسىز-پۇلسىز جۇمىستاتىپ، مالعا سالىق تولەۋ، وسىنداي ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك احۋالدىڭ اۋىرلاۋىنان بولىپ قازاقتاردىڭ ءبىر توبى كەرەي، ۋاق، نايمان رۋلارىنىڭ كەيبىر ىقپالدى ادامدارى ءوز رۋلارىن باستاپ التايدىڭ تەرىسكەي بەتىنە ىعىسىپ اۋەلى جاز جايلاپ، كۇزدە مال وتارلاتىپ، قىستا التايدىڭ كۇنگەي بەتىنە قايتا كەلىپ ءجۇرىپ 1860 جىلدىڭ سوڭىندا تۇبەگەيلى قونىس اۋدارعانىنا كوز جەتكىزە الامىز…
چين ۇكىمەتى 1890 جىلدارى قازاقتىڭ رۋلىق ءۇردىس سالتىن ەسكە الىپ، 1884 جىلى پەكين ۇكىمەتى ورتالىعى سارسۇمبەدە (شار ءسۇم) التاي ايماعىن قۇرىپ، باتىس موڭعولياداعى قازاقتاردى وسىناۋ اكىمشىلىك بيلىگىنە قاراستى ەتتى. ءمانجۋ-قىتايلىق جۇيەنىڭ ءۇردىسى التاي ولكەسى قازاقتار اراسىنا 1909 جىلداردا كەلىپ جەتتى. بۇل تۇستا التايدىڭ ارعى، بەرگى بەتىندەگى ءدۇيىم قازاق ءبىرتۇتاس بيلىكتە بولاتىن. «قوبدا بەتىندە كەرەيدىڭ شەرۋشى، جانتەكەي، قاراقاس، مولقى، جادىك، شۇبارايعىر، يتەلى قاتارلى جەتى رۋدىڭ توبى مەكەندەدى»[12]. شەرۋشى، جانتەكەي، قاراقاس رۋى اۋىل جان سانىنا بايلانىستى امبىعا تۋرا باعىناتىن ۇكىرداي اكىمشىلىگىندە بولدى.
قازاق حالقىنىڭ اعارتۋشىسى، ءدىني عۇلاما اقىت قاجى ءۇلىمجىۇلى:
…«دەلۇۇننىڭ اشىسى،
جالعىز اعاش بۇلاعى.
بىتىمشىگە قاراعان،
ءبىراز ەلدىڭ تۇراعى»[13]…- دەپ جىرلاۋى سول كەزدەگى دەلۇۇن ولكەسىندەگى بارلىق قازاقتار ءبىتىمشىنىڭ بيلىگىندە ەكەندىگىنىڭ ايقىن دالەلى.
حالىققا قورعان بولعان تۇلعا، قازاق تاريحىنان ويىپ ورىن الاتىن بەلگىلى ادامداردىڭ ءبىرى قاراقاس رۋلى – ءبىتىمشى بي تىلەۋدىۇلى. ول ايگىلى كەنە ءبيدىڭ نەمەرەسى، ال اكەسى كەنەنىڭ مۇراگەرى بولعان تىلەۋدى بي.
قاراقاس رۋىنىڭ تاريحتا اتى بەلگىلى العاشقى ءبيى كەنە جانبايۇلى بولعان. كەنە ءبيدىڭ قاي جىلى دۇنيەگە كەلەگەنى جايلى انىق دەرەك جوق. بالاسى تىلەۋدى كەنەنىڭ 30 جاس شاماسىندا دۇنيەگە كەلگەن دەگەن دەرەكتەرگە سۇيەنسەك كەنە بي XVIII عاسىردىڭ سوڭى 1780-1790 جىلدار شاماسىندا دۇنيەگە كەلگەن بولىپ سانالادى – (ش.س.). جازۋشى، جۋرناليست بوداۋحان توقانۇلىنىڭ «موڭعولياداعى قاراقاس رۋىنىڭ شەجىرەسى» – اتتى ەڭبەگىندە «كەنەنىڭ قورعانى القاكول، بىلەزىك ارالىعىندا، قازىردە “كەنە قورعانى” دەپ اتالاتىن كورىنەدى، كەي دەرەكتەردە “جەمەنەيدە” دەپ تە ايتىلادى»[14] – دەگەن دەرەكتەر جازىلعان.
ءبىتىمشى بي قاراقاس ىشىندە نازار-جادىك توبىنان شىققان ايگىلى تۇلعا. التاي ولكەسىنەن دەلۇۇنگە قونىستانعان رۋلى ەلدىڭ ەڭ ءىرى بولىگىن وسى تۇلعا باستاپ كەلدى دەگەن دەرەكتەر بار. سول كەزدەگى ءمانجۋ چين بيلەۋشىلەرىنىڭ نۇسقاۋىمەن قوبداداعى ءمانجۋ چين وكىلى (كەبامبى)-مەن كەزدەسىپ، قاراقاستارعا قونىستىق جەر العان تۇلعا دەپ ەسەپتەيدى[15].
كەنە بي قايتىس بولعان سوڭ مۇراگەرلىك رەتىندە بيلىكتى بالاسى تىلەۋدى جالعاستىردى. تىلەۋدى بي ەرجۇرەك، سوزگە شەشەن، اقىلدىلىعى مەن باتىلدىلىعى ساي كەلەتىن كورنەكتى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. ورىستىڭ زەرتتەۋشىسى، تاريحشى ەتنوگراف عالىمى گ.ن.پوتانين ءوز ەڭبەگىندە «تىلەۋدى بي كەنەۇلى 1810 جىلى تۋىلعان»-دەگەن دەرەكتەر بار. تىلەۋدىنىڭ رۋى – قاراقاس – نازار – جادىك. جانباي ۇلى كەنەنىڭ ەكى ۇلى بار. تۇڭعىشى – قاراكوبەن، ونىڭ ءىنىسى – تىلەۋدى. ول شاقاباي باتىردىڭ نەمەرەسى بايتەرەكتىڭ قىزىمەن نەكە قۇرعان. كەنەۇلى تىلەۋدى 1870 جىلدارى 61 جاسىندا دۇنيەدەن وتكەن. تىلەۋدىنىڭ بەيىتى دەلۇۇننىڭ جالعىز اعاش ولكەسىندە.
تىلەۋدى ءبيدىڭ تۇسىندا دەلۇۇن ولكەسىن مەكەندەيتىن موڭعولداردىڭ ءبىر تابى دۇڭكىر (دۇينحەر) ەدى. ولاردىڭ تورەلەرىمەن الداسىپ تا ارباسىپ تا، ءتىپتى ايقاسىپ تا كورگەن ءبيدىڭ ءبىرى تىلەۋدى بولعان. تىلەۋدىنى حالىقى ءپىر تۇتىپ قۇرمەتتەپ «ءبالى»، «بالەكەڭ» دەپ اتاعان. بالەكەڭنىڭ تۇسىندا دا قازاق، ۋريانحاي بىلەۋشىلەرىمەن، بايلار اراسىندا قونىس داۋى، جاڭجال، كەلىسپەۋشىلىكتەر كوپ بولعان. بۇعان دالەل رەتىندە مىنا ءبىر وقيعانى كەلتىرۋگە بولادى. «التايدىڭ تورعاۋىتى مەن قوبدانىڭ ۋريانحايلارى مولقى، قاراقاس اۋىلدارىن تىقسىرا تۇسەدى. جايلىم-قونىس، قىستاۋ، كۇزەۋدەن تارىققان ەل دەلۇۇننىڭ بەسسالانىڭ باسى، قارلى جوندارعا ىعىسادى. وسى تۇستا بالەكەڭ مەن جالعىزاعاشتاعى دۇڭكىر مەشىتىنىڭ باس لاماسى اراسىنداعى كيكىلجىڭ كوپكە سوزىلعان. بالەكەڭ حالىقتى سابىرعا شاقىرىپ ماسەلەنى كەلىسىپ شەشۋگە تىرىسىپ دۇڭكىر مەشىت ءامىرشىسىنىڭ تالكەگىنە كونەدى. سۇيتسە دە حۇرەە ءامىرشىسى قاراقاس ەلىن جالعىزاعاشتاعى حۇرەە جايلاۋىنا جولاتپاي، قونعان اۋىلدى باقانداپ، سويلداپ، ءامىر تاپتىرماي قويادى. كوشكەن ەلدىڭ جىلقىسىن قۋىپ، شىرقىن بۇزادى. ۇنەمى شابۋىل جاساپ اۋىلداردى ويراندايدى. بۇل ارەكەتكە اشۋلانعان تىلەۋدى بي ءوزى باستاپ ۇران سالىپ «قاراقاستىڭ بويىندا جانى بار ەركەگىنەن ءبىر ادام قالماسىن، اتقا مىنەر قاتىن بالاسىنا دەيىن ەركەكشە كيىندىرىپ اكەلسىن، ءامىرىمدى ەكى ەتكەن اعايىن بولسا ايىپ سالامىن» دەپ ولاردى قارا باقان، قامشىمەن قارۋلارندىرىپ اتقا قوندىرادى. شالقار تۇستە قانەن قاپەرسىز وتىرعان دۇڭكىر حۇرەەنىن شاۋىپ ۋريانحايلاردى بۋيانت وزەنىنەن وتكىزە قۋىپ، ءوزى دەلۇۇن سۋىنىڭ قۇيعانىنان ءوتىپ، ەل شەتىنە قونىپ توي مەرەكە سايىن كوكسەركە تاۋىن بوكتەرلەتىپ بايگە جارىستىرىپ، ات ءىزىن سالا بەرەدى. اقىرى بايگە توساتىن سول توبە بۇگىنگى كۇنگە دەيىن «بالەكەڭنىڭ بايگە توبەسى» اتالىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسقان اتامەكەنگە اينالدى. قازىردە دەلۇۇن ولكەسىندە وتەتىن داتالى توي، ءدۇبىرلى دۋماندا ات بايگەسى وسى جەردەن جارىستىرىلىپ توسىلادى. وسى وقيعا جايلى بەلگىلى جازۋشى سۇلتان تاۋكەيۇلى «ارمان تاۋ» رومانىندا «بالەكەڭنىڭ بايگە توبەسى» اتتى بولىمىندە كەڭىنەن بايانداعان.
تىلەۋدى بي قايتىس بولعان سوڭ بالاسى تىرقاي قوبداداعى سول كەزدەگى اكىمشىلىك جۇيەسى بولىپ تۇرعان «ءامبى»-عا بارىپ حالىقتىڭ اتىنان جەر سۇراپ ءامبىنىڭ قالاعان بارلىق نارسەسىن تاۋىپ بەرىپ قازىرگى دەلۇۇن ولكەسىنەن كەڭ القاپ جەردى يەلىككە العان. بىراق تىرقاي شەشەن كوپ ۋاقىت بيلىك قۇرماي ءبىر جىلدان سوڭ قايتىس بولىپ ونىڭ ءىنىسى ءبىتىمشى ەل باسقارىپ ۇكىرداي بولعان.
ءبىتىمشى دە اكە جولىن جالعاستىرىپ، اماناتىن ارقالاعان بەدەلدى بي، كوپكە ۇلگى بولعان دارا تۇلعالاردىڭ ءبىرى. ءبىتىمشى جايلى حالىق اراسىندا، كوپتەگەن اڭىز اڭگىمەلەر كەڭىنەن تاراعان. ونى حالىق اۋەلى اۋليە، كەمەنگەر ادام رەتىندە تانىعان. بىتەكەڭ اسقاق رۋحتى، حالقى ءۇشىن ايانباي تەر توككەن، داۋ كەسكەن شەشەن، ءادىل بي. ءبىتىمشى بەسسالانىڭ سۋىنداي بۋىرقانعان، كوكسەركەنىڭ تاۋىنداي اسقاق، حالىقتىڭ قامقورشى ءارى قورعانى بولعان كورنەكتى تۇلعا. ول قارا ورمان حالقىنىڭ رۋحاني ساناسىن وياتىپ، مۇسىلمان ءدىنىن ۋاعىزداۋعا ات سالىستى. ەلىن جەرىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قورعادى. ءبىتىمشى ەل بيلەگەن زاماندا دۇڭكىرلەرمەن ارادا جەرگە تالاس، قاقتىعىس ءجيى ەتەك الىپ، ءتۇرلى داۋلار مەن كەلىسپەۋشىلىك كوپ بولعان. ءبىتىمشى ءبىرىن الداپ، ءبىرىن ارباپ، ءبىرىن قورقىتىپ بارلىعىنا توتەپ بەرىپ، حالقىنىڭ اماندىعىن ويلاپ، بايتاق جەرىن ۇرپاققا امانات ەتىپ قالدىرۋ ءۇشىن كۇرەس جاساعان ساياسي قايراتكەر.
ءبىتىمشى بي قازاقتىڭ ۇلتتىق ءداستۇرىن جانداندىرۋعا كوڭىل ءبولىپ، بارىنشا قولداپ قورشادى. كەلەشەك جاستاردىڭ جاقىن بولاشاعى ءۇشىن باسىن ءبايى تىگىپ، ءومىر مەن ءولىم الپالىسىندا ءجۇرىپ كۇن كەشتى. بۇگىنگى ءبىزدىڭ جەتكەن بەيبىت ءومىر وسىنداي بابالاردىڭ ەرەن ەڭبەگىمەن، قايسارلىعىمەن جەتكەنىن ءار ءبىر ۇرپاق ساناسىنا توقىپ، جادىنا ساقتاۋى ءتيىس. ءبىتىمشى تىلەۋدىۇلى قازاقتىڭ ءتورت ءبيىنىڭ ءبىرى مامىتۇلى كوكەننىڭ ءباتيما دەگەن قىزىمەن تۇرمىس قۇرعان. ءبىتىمشى بيدەن نۇرتازا، نۇرعالي، وراز اتتى ءۇش ۇل، ءبىر قىز تۋادى دەلىنەدى. نۇرتازادان ءنابيدولدا، قابدوللا، حالەل، سابيعان، قابي، ساعي، ورىسحان، ءابدىلحاميت، ابىساعي اتتى ۇلدار تۋادى. نۇرتازاۇلى حالەل، «ءتايجى» اتاعىن العان ەل باستاعان بەلگىلى ادامداردىڭ ءبىرى.
قازىر ءبىتىمشى تىلەۋدىۇلىنىڭ قابىرى بايان-ولگي ايماعى دەلۇۇن سۇمىنى 7-باق ولكەسى احۋنتىدا. وسىنداي حالىققا قورعان بولعان، داڭىقتى تۇلعا دەپ تانىعان ءبىتىمشى ءبيدىڭ باسىنا قۇران وقىپ، قۇلىپتاس قويۋ تۋرالى اقىن، جازۋشى، تاريحشىلاردا باستامالار كوتەردى. ەندى وسى يگى باستاماعا دەلۇۇن حالقى بولىپ ءۇن قوسىپ، بىرگە جۇمىلىپ، اتالمىش جۇمىسقا ات سالىسا كىرىسۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.
ءبىتىمشى ءبيدىڭ اسقاق تۇلعاسى، ۇلتى ءۇشىن كۇرەسكەن قايسار تاباندىلىعى، حالىق كوڭىلىندە تەرەڭ ساقتالىپ، اسقاق رۋحى ماڭگى جاساي بەرگەي!
موڭعوليا جۋرناليستەرى وداعىنىڭ مۇشەسى,
تاريح عىلىمىنىڭ ماگيسترءى شىناربەك سەيىتحانۇلى
دەرەككوز: «تارلان تاعزىم» جۋرنالى، ۋلاانبااتار.، 2016, №1(13) ، 8-10-بەت
[1]«زاپادنايا مونگوليا ي ۋريانحايسكي كراي»، لەنينگراد.، 1930, 413-ب.
[2]گ.ن.پوتانين. وچەركي سەۆەرو-زاپادنوي مونگولي (پۋتەشەستۆيە پو مونگولي). م.، 1948, 38-39-بەتتەر.
ء[3]ا.ءمىنىس، ا.ساراي. بنماۋ. بايان-ولگي ايمگين كازاح ارد ءتۇمني تۇۇحەەس. ۋب. 1960, 8-بەت
[4]تسەۆەن جامسرانوۆ. دارحات، حوۆسگول نۋرىن ۋريانحاي… حاساگ، حامنيگان نارىن گارال ۇندەس وگۇۇلەل. ۋب.،1927, 132-بەت
[5]زاردىحان قيناياتۇلى. «موڭعولياداعى قازاقتار»، الماتى.،2001, 69-بەت.
[6]حۋرمەتحان مۇحاماديۇلى، «موڭعولياداعى قازاق ەتنيكالىق توبىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى»، الماتى، 2000.
[7]بنماۋ-ىن انحدۋگاار يح حۋرال. دەلگەرەنگۇي تايلان. ۋب. 1984, 216-بەت.
[8]سۇراعان راحمەتۇلى «قازاقتاردىڭ موڭعول جەرىنە قونىستانا باستاۋى». شۇعىلا جۋرنالى، ۋب.2013, № 02 (177), 4-5 بەت.
[9] شىناي راحمەتۇلى «موڭعولياداعى قازاق حالقى»، ۋب.2007, 75-بەت.
[10]يسلام قابىشۇلى «موڭعوليا قازاقتارىنىڭ تاريحى». 35-بەت.
[11]قادان قابيساتۇلى، قۇلىبەك ءىلياسۇلى. «دەلۇۇن سۇمىن حالقىنىڭ اتا-تەك شەجىرەسى مەن تاريحى»، ولگي.1998, 86-بەت.
[12]ا.ساراي، «رەۆوليۋتسيادان بۇرىنعى قازاق حالقى». ولگي. 1991, 65-بەت.
[13]اقىت قاجى ءۇلىمجىۇلى. «عاقىليا»، ولگي. 1994, 144-145 بەتتەر.
[14]بوداۋحان توقانۇلى، «موڭعولياداعى قاراقاس رۋىنىڭ شەجىرەسى». وسكەمەن.، 2007, 9-بەت.
[15]سيىرشىباي راحمەتۇلى، «دەلۇۇن جايلى بىلەتىندەرىم». شۇعىلا جۋرنالى. ولگي.، 2008, № 03 (158), 25-بەت.
پىكىر قالدىرۋ