Ruhaniyat Twlğalar Qazaq şejiresi
HALIQQA QORĞAN BOLĞAN DAÑIQTI TWLĞA, BİTİMŞİ TİLEUDİWLI
kerey.kz
Älemge tarıday şaşılğan qazaq halqınıñ basım bir böligi Moñğoliya qazaqtarı. Abaq kereyden tarağan osınau köşpendi qazaqtardıñ basınan bir qatar auır kezeñder men qiın künder de ötti. El bastağan batır babalarımız wrpağınıñ bolaşağı men beybit kündi añsap, beyqwt meken izdep bayırğı mekeni bolğan Altaydıñ küngey bitinen teriskey betine yağni Qobda ölkesine qaray üdire köşti. Abaq kereydiñ bir tobınıñ Moñğoliya ölkesine qonıs audaru mäselesi jaylı bizdiñ tarihşılarımızda köptegen zertteuler jasap, bir qatar eñbekter jazdı. Qazaqtar alğaş Moñğoliya ölkesine däl qay jıldan qonıs audarğandığı jaylı döp basıp aytatın anıq dälel joq. Bwl jaylı qwndı derekter Moñğoliyanıñ batıs ölkesine sayaqat jasap Qobda ölkesindegi qazaqtardıñ köşi-qonı, twrmıs-tirşiligi jaylı arnayı zertteu jasağan Resey sayahatşıları, tarihşı etnograf ğalımdarı G.N.Potanin, G.E.Grumm-Grjimaylo, A.M.Pozdneev, V.V.Sapojnikov, sauda missioneri A.V.Burdukovtıñ keybir eñbekteri men kündelikterinde jazılğan.
Sayahatşı G.E.Grumm-Grjimaylo qazaqtardıñ Qobda betine qonıs audaruı jaylı asa mañızdı derekter keltiredi. Mısalı: «Mwndağı qazaqtar ötken ğasırdıñ yağni 1860-jıldarında Altaydıñ ar jağınan bergi betine ötken. Qara Ertistiñ boyınan bastalğan jer dauı kereylerdi Qobda betine kelmeske şarasız etti…»[1]- degen qortındı jasağan. Al tarihşı, etnograf ğalım G.N.Potanin «1976 jıldıñ tamız ayında qazaqtardıñ bir tobı Altay jotasınıñ teriskey betine ötip, Qobda boyın mekendepti. Olar (kereyler) bizdiñ Qobdağa keluimizden 6-7 jıl bwrın Altay jotasınıñ küngey betinde edi, bwrın biz kesdestirgen Köbeş auılı qazir osında (Qobda betine) köşip kelgen eken»[2] – dep jazadı.
Moñğoliya qazaqtarı jaylı zertteu jasap alğaş ret 1960 jılı ğılımi tuındı jazğan tarihşı Ä.Minis, A.Saray «alğaş qazaqtar Altaydıñ teriskey betine mal otarlata jürip 1868-1869 jıldardan bastap tübegeyli qonıs audarğan»[3] – dep jazsa, Moñğoliya ğalımı Ceven Jamsranov «Qazaqtar 1860 jıldarı Altaydıñ bergi beti Qobda ölkesine mekendey bastağan eken»[4] – degen derekti mälimetterden tıs belgili tarihşı Zardıhan Qinayatwlı «Abaq kereydiñ bir tobı XIX ğasırdıñ soñğı jartısı, twspaldap aytqanda 1860-1870 jıldardan bastap Moñğol jerine mal ortarlatıp, qonıs audara bastağanına köz jetkize alamız»[5] – dep tüyindegen. Belgili ğalım, Moñğoliya qazaqtarı jaylı zertteu jwmısımen tarih ğılımınıñ doktorı atağın qorğağan Hurmethan Mwhamädiwlı «HİH ğasırdıñ 60-70 jıldarında qazaqtardıñ bir böligi Altay jotasınıñ teriskey beti – Qobda öñirine ötip mekendedi»[6] – dep jazsa, Moñğoliya ükimetiniñ wlttıq mwrağatındağı (arhiv) materialda Moñğoliya ükimetiniñ 1924 jılğı qwrıltayına qazaqtar atınan ökil bolıp qatısqan Däuitbay Taudanbek wlınıñ söylegen sözinde «Qazaqtar Moñğoliya jerine alğaş mekendegeli, mine 60 jıl boldı»[7] degeni 1864 jıldar şamasına säykes keledi. Al aqın, jazuşı tarih ğılımınıñ kandidatı Swrağan Rahmetwlı Şınjandıq tarihşı, belgili ğalım Jaqsılıq Sämitwlı, Näbijan Mwhamethanwlı, Asqar Tatanaywlı qatarlı ğalımdardıñ jasağan tarihi tıñ tuındıların qoldana otırıp sol kezdegi «Mänju-Çin patşalığına Altay urianhayları şağımdanıp, Qazaqtar Moñğol jerine kelip bizdiñ öris-qonısqa ortaq bolıp, jaylım jer talasqa tüsip, türli qayşılıqtar tuınday bastadı degen narazılıq tanınıtqan, arız tilekterin Qobda Ämbisi Beyjinge mälimdeydi»[8]. Bwl 1820 jıldar twsı edi. Osı qwndı derekterge süyene otırıp qazaqtardıñ aldı osı kezden Qobda ölkesine kele bastağanın tilge tiek etken… Jazuşı Şınay Rahmetwlı «Qazaqtar Moñğoliya ölkesine 1830 jıldan biren-sarandap kelip qonıstanğan. 1860 jıldardıñ basqı şeninen top-topımen kelip qonıstanğan jäne keluşiler 1940-50 jıldarğa deyin üzilmegen»[9]-degen qortındı jasağan. Islam Qabışwlı «Qazaqtıñ Abaq kereyiniñ şeruşi, jäntekey ruları Moñğoliya jerinine qonıstanuı 1867-1870 jıldarı tım jedel bolğan. Onan soñ da Altaydan Qobda betine qonıs audaruşılar sanı jıl sayın qosıla tüsken»[10] – dep jazğanında anıq dälel joq, (Moñğoliya jerine alğaş qonıs audarğan auıldardıñ arasında qaraqas, molqı auıldarı da bar ekenin, qaraqas auıldarın Tileudi bi Kenewlı bastap asıp kelgenin ayta ketken jön – S.Ş.). Altay asqan qazaqtardıñ aldı Delüün ölkesine qaray oyısıp odan Tiektige qaray qonıstanğandığı jaylı köptegen derekter bar.
«Delüün ölkesine alğaş Tileudi bastağan Qaraqas ruı Jalğızağaş basımen asıp kelip mekendegen. Al Botağara auıldarı Qayırtımen asıp Qızıl qiyamen qwlday Saqsay, Dalaköl ölkesine qonıstanadı»[11]-dep Q.Qadan, İ.Qwlıbek qatarlı şejireşi kisilerjazğan eken.
Osı derekterge süyene otırıp Moñğoliya qazaqtarı XIX ğasırdıñ orta twsınnan yağni 1852-1864 jıldar aralığında Mänju-Çin ükimeti qazaqtardan alatın türli alım-salıqtı molaytıp, sonday-aq jayılım qonıs tarılu saldarınan az wlttar arasında türli köterilister şığıp, qamal qorğanıs saluğa «kisi alımın» alıp olardı aqısız-pwlsız jwmıstatıp, malğa salıq töleu, osınday sayasi, ekonomikalıq, äleumettik ahualdıñ auırlauınan bolıp qazaqtardıñ bir tobı Kerey, Uaq, Nayman rularınıñ keybir ıqpaldı adamdarı öz ruların bastap Altaydıñ teriskey betine ığısıp äueli jaz jaylap, küzde mal otarlatıp, qısta Altaydıñ küngey betine qayta kelip jürip 1860 jıldıñ soñında tübegeyli qonıs audarğanına köz jetkize alamız…
Çin ükimeti 1890 jıldarı qazaqtıñ rulıq ürdis saltın eske alıp, 1884 jılı Pekin ükimeti ortalığı Sarsümbede (Şar süm) Altay aymağın qwrıp, Batıs Moñğoliyadağı qazaqtardı osınau äkimşilik biligine qarastı etti. Mänju-qıtaylıq jüyeniñ ürdisi Altay ölkesi qazaqtar arasına 1909 jıldarda kelip jetti. Bwl twsta Altaydıñ arğı, bergi betindegi düyim qazaq birtwtas bilikte bolatın. «Qobda betinde Kereydiñ Şeruşi, Jäntekey, Qaraqas, Molqı, Jädik, Şwbarayğır, Iteli qatarlı jeti rudıñ tobı mekendedi»[12]. Şeruşi, Jäntekey, Qaraqas ruı auıl jan sanına baylanıstı ämbiğa tura bağınatın ükirday äkimşiliginde boldı.
Qazaq halqınıñ ağartuşısı, dini ğwlama Aqıt qajı Ülimjiwlı:
…«Delüünniñ aşısı,
Jalğız ağaş bwlağı.
Bitimşige qarağan,
Biraz eldiñ twrağı»[13]…- dep jırlauı sol kezdegi Delüün ölkesindegi barlıq qazaqtar Bitimşiniñ biliginde ekendiginiñ ayqın däleli.
Halıqqa qorğan bolğan twlğa, qazaq tarihınan oyıp orın alatın belgili adamdardıñ biri qaraqas rulı – Bitimşi bi Tileudiwlı. Ol äygili Kene bidiñ nemeresi, al äkesi Keneniñ mwrageri bolğan Tileudi bi.
Qaraqas ruınıñ tarihta atı belgili alğaşqı bii Kene Janbaywlı bolğan. Kene bidiñ qay jılı düniege kelegeni jaylı anıq derek joq. Balası Tileudi Keneniñ 30 jas şamasında düniege kelgen degen derekterge süyensek Kene bi XVIII ğasırdıñ soñı 1780-1790 jıldar şamasında düniege kelgen bolıp sanaladı – (Ş.S.). Jazuşı, jurnalist Bodauhan Toqanwlınıñ «Moñğoliyadağı Qaraqas ruınıñ şejiresi» – attı eñbeginde «Keneniñ qorğanı Alqaköl, Bilezik aralığında, qazirde “Kene qorğanı” dep atalatın körinedi, key derekterde “Jemeneyde” dep te aytıladı»[14] – degen derekter jazılğan.
Bitimşi bi qaraqas işinde Nazar-Jädik tobınan şıqqan äygili twlğa. Altay ölkesinen Delüünge qonıstanğan rulı eldiñ eñ iri böligin osı twlğa bastap keldi degen derekter bar. Sol kezdegi Mänju Çin bileuşileriniñ nwsqauımen Qobdadağı Mänju Çin ökili (kebämbi)-men kezdesip, qaraqastarğa qonıstıq jer alğan twlğa dep esepteydi[15].
Kene bi qaytıs bolğan soñ mwragerlik retinde bilikti balası Tileudi jalğastırdı. Tileudi bi erjürek, sözge şeşen, aqıldılığı men batıldılığı say keletin körnekti twlğalardıñ biri. Orıstıñ zertteuşisi, tarihşı etnograf ğalımı G.N.Potanin öz eñbeginde «Tileudi bi Kenewlı 1810 jılı tuılğan»-degen derekter bar. Tileudiniñ ruı – Qaraqas – Nazar – Jädik. Janbay wlı Keneniñ eki wlı bar. Twñğışı – Qaraköben, onıñ inisi – Tileudi. Ol Şaqabay batırdıñ nemeresi Bäyterektiñ qızımen neke qwrğan. Kenewlı Tileudi 1870 jıldarı 61 jasında dünieden ötken. Tileudiniñ beyiti Delüünniñ Jalğız ağaş ölkesinde.
Tileudi bidiñ twsında Delüün ölkesin mekendeytin moñğoldardıñ bir tabı Düñkir (Düynher) edi. Olardıñ törelerimen aldasıp ta arbasıp ta, tipti ayqasıp ta körgen bidiñ biri Tileudi bolğan. Tileudini halıqı pir twtıp qwrmettep «Bäli», «Bälekeñ» dep atağan. Bälekeñniñ twsında da qazaq, urianhay bileuşilerimen, baylar arasında qonıs dauı, jañjal, kelispeuşilikter köp bolğan. Bwğan dälel retinde mına bir oqiğanı keltiruge boladı. «Altaydıñ Torğauıtı men Qobdanıñ urianhayları Molqı, Qaraqas auıldarın tıqsıra tüsedi. Jaylım-qonıs, qıstau, küzeuden tarıqqan el Delüünniñ Bessalanıñ bası, qarlı jondarğa ığısadı. Osı twsta Bälekeñ men Jalğızağaştağı Düñkir meşitiniñ bas laması arasındağı kikiljiñ köpke sozılğan. Bälekeñ halıqtı sabırğa şaqırıp mäseleni kelisip şeşuge tırısıp Düñkir meşit ämirşisiniñ tälkegine könedi. Süytse de hüree ämirşisi Qaraqas elin Jalğızağaştağı hüree jaylauına jolatpay, qonğan auıldı baqandap, soyldap, ämir taptırmay qoyadı. Köşken eldiñ jılqısın quıp, şırqın bwzadı. Ünemi şabuıl jasap auıldardı oyrandaydı. Bwl äreketke aşulanğan Tileudi bi özi bastap wran salıp «Qaraqastıñ boyında janı bar erkeginen bir adam qalmasın, atqa miner qatın balasına deyin erkekşe kiindirip äkelsin, ämirimdi eki etken ağayın bolsa ayıp salamın» dep olardı qara baqan, qamşımen qarularndırıp atqa qondıradı. Şalqar tüste qanen qapersiz otırğan Düñkir hüreenin şauıp Urianhaylardı Buyant özeninen ötkize quıp, özi Delüün suınıñ qwyğanınan ötip, el şetine qonıp toy mereke sayın Kökserke tauın bökterletip bäyge jarıstırıp, at izin sala beredi. Aqırı bäyge tosatın sol töbe bügingi künge deyin «Bälekeñniñ bäyge töbesi» atalıp, wrpaqtan wrpaqqa jalğasqan atamekenge aynaldı. Qazirde Delüün ölkesinde ötetin datalı toy, dübirli dumanda at bäygesi osı jerden jarıstırılıp tosıladı. Osı oqiğa jaylı belgili jazuşı Swltan Täukeywlı «Arman tau» romanında «Bälekeñniñ bäyge töbesi» attı böliminde keñinen bayandağan.
Tileudi bi qaytıs bolğan soñ balası Tırqay Qobdadağı sol kezdegi äkimşilik jüyesi bolıp twrğan «Ämbi»-ğa barıp halıqtıñ atınan jer swrap ämbinıñ qalağan barlıq närsesin tauıp berip qazirgi Delüün ölkesinen keñ alqap jerdi ielikke alğan. Biraq Tırqay şeşen köp uaqıt bilik qwrmay bir jıldan soñ qaytıs bolıp onıñ inisi Bitimşi el basqarıp ükirday bolğan.
Bitimşi de äke jolın jalğastırıp, amanatın arqalağan bedeldi bi, köpke ülgi bolğan dara twlğalardıñ biri. Bitimşi jaylı halıq arasında, köptegen añız äñgimeler keñinen tarağan. Onı halıq äueli äulie, kemenger adam retinde tanığan. Bitekeñ asqaq ruhtı, halqı üşin ayanbay ter tökken, dau kesken şeşen, ädil bi. Bitimşi Bessalanıñ suınday buırqanğan, Kökserkeniñ tauınday asqaq, halıqtıñ qamqorşı äri qorğanı bolğan körnekti twlğa. Ol qara orman halqınıñ ruhani sanasın oyatıp, mwsılman dinin uağızdauğa at salıstı. Elin jerin köziniñ qaraşığınday qorğadı. Bitimşi el bilegen zamanda Düñkirlermen arada jerge talas, qaqtığıs jii etek alıp, türli daular men kelispeuşilik köp bolğan. Bitimşi birin aldap, birin arbap, birin qorqıtıp barlığına tötep berip, halqınıñ amandığın oylap, baytaq jerin wrpaqqa amanat etip qaldıru üşin küres jasağan sayasi qayratker.
Bitimşi bi qazaqtıñ wlttıq dästürin jandandıruğa köñil bölip, barınşa qoldap qorşadı. Keleşek jastardıñ jaqın bolaşağı üşin basın bäyi tigip, ömir men ölim alpalısında jürip kün keşti. Bügingi bizdiñ jetken beybit ömir osınday babalardıñ eren eñbegimen, qaysarlığımen jetkenin är bir wrpaq sanasına toqıp, jadına saqtauı tiis. Bitimşi Tileudiwlı qazaqtıñ tört biiniñ biri Mamıtwlı Kökenniñ Bätima degen qızımen twrmıs qwrğan. Bitimşi biden Nwrtaza, Nwrğali, Oraz attı üş wl, bir qız tuadı delinedi. Nwrtazadan Näbidolda, Qabdolla, Halel, Säbiğan, Qabi, Saği, Orıshan, Äbdilhamit, Äbisaği attı wldar tuadı. Nwrtazawlı Halel, «täyji» atağın alğan el bastağan belgili adamdardıñ biri.
Qazir Bitimşi Tileudiwlınıñ qabiri Bayan-Ölgiy aymağı Delüün swmını 7-baq ölkesi Ahuntıda. Osınday halıqqa qorğan bolğan, dañıqtı twlğa dep tanığan Bitimşi bidiñ basına qwran oqıp, qwlıptas qoyu turalı aqın, jazuşı, tarihşılarda bastamalar köterdi. Endi osı igi bastamağa Delüün halqı bolıp ün qosıp, birge jwmılıp, atalmış jwmısqa at salısa kirisu kerek dep oylaymın.
Bitimşi bidiñ asqaq twlğası, wltı üşin küresken qaysar tabandılığı, halıq köñilinde tereñ saqtalıp, asqaq ruhı mäñgi jasay bergey!
Moñğoliya Jurnalisteri odağınıñ müşesi,
Tarih ğılımınıñ magistri Şınarbek Seyithanwlı
Derekköz: «Tarlan Tağzım» jurnalı, Ulaanbaatar., 2016, №1(13) , 8-10-bet
[1]«Zapadnaya Mongoliya i urianhayskiy kray», Leningrad., 1930, 413-b.
[2]G.N.Potanin. Oçerki Severo-Zapadnoy Mongolii (Puteşestvie po Mongolii). M., 1948, 38-39-better.
[3]Ä.Minis, A.Saray. BNMAU. Bayan-Ölgiy aymgiyn kazah ard tümniy tüühees. UB. 1960, 8-bet
[4]Ceven Jamsranov. Darhat, Hövsgöl nuurın Urianhay… Hasag, Hamnigan narın garal ündes ögüülel. UB.,1927, 132-bet
[5]Zardıhan Qinayatwlı. «Moñğoliyadağı qazaqtar», Almatı.,2001, 69-bet.
[6]Hurmethan Mwhamadiwlı, «Moñğoliyadağı qazaq etnikalıq tobınıñ qalıptasuı men damuı», Almatı, 2000.
[7]BNMAU-ın Anhdugaar ih hural. Delgerengüy taylan. UB. 1984, 216-bet.
[8]Swrağan Rahmetwlı «Qazaqtardıñ Moñğol jerine qonıstana bastauı». Şwğıla jurnalı, UB.2013, № 02 (177), 4-5 bet.
[9] Şınay Rahmetwlı «Moñğoliyadağı qazaq halqı», UB.2007, 75-bet.
[10]Islam Qabışwlı «Moñğoliya qazaqtarınıñ tarihı». 35-bet.
[11]Qadan Qabisatwlı, Qwlıbek İliyaswlı. «Delüün swmın halqınıñ ata-tek şejiresi men tarihı», Ölgiy.1998, 86-bet.
[12]A.Saray, «Revolyuciyadan bwrınğı qazaq halqı». Ölgiy. 1991, 65-bet.
[13]Aqıt qajı Ülimjiwlı. «Ğaqıliya», Ölgiy. 1994, 144-145 better.
[14]Bodauhan Toqanwlı, «Moñğoliyadağı Qaraqas ruınıñ şejiresi». Öskemen., 2007, 9-bet.
[15]Siırşıbay Rahmetwlı, «Delüün jaylı biletinderim». Şwğıla jurnalı. Ölgiy., 2008, № 03 (158), 25-bet.
Pikir qaldıru