تاريح قازاق شەجىرەسى

رۋحاني جاڭعىرۋ: شىعىس قازاقيا جانە شىڭ دۋبان

kerey.kz

 |  Oct 11, 2017

 شىڭجاڭ ولكەسىنە قازاقستان زيالىلارى ەكى ءتۇرلى كەزەڭدە كەلە باستادى. ءبىرى – 1916-1920 جىلدارى پانالاپ كەلگەن الاش زيالىلارى مەن 30-ىنشى جىلدارى اشارشىلىقتا كەلگەن قازاق ينتەلليگەنتسياسى

قازاقتار شىڭ دۋبان (盛世才) ۇكىمەتىن قۇرۋدا ەكىگە جارىلدى. ءشارىپحان تورە باستاعان ۇلت زيالىلارى (سولتۇستىك شىڭجاڭداعى بارلىق قازاقتار) قولىنداعى اسكەري، ساياسي كۇشتى توقتاتىپ شىڭ دۋبانمەن تىكەلەي ساياسي بايلانىسقا شىقتى. بۇعان بۇكىل قازاقتىڭ زيالىسى اتسالىستى.

ال، شىعىس شىڭجاڭنىڭ التىن دىڭگەگى اتانعان ءالىپتىڭ ۇلى ەلىسحان شىڭ دۋبان ۇكىمەتىن قۇرۋعا ءتىس-تىرناعىمەن قارسى بولدى. سوندىقتان قازاقتىڭ از بولىگى ەلىسحانعا ەرىپ، شىڭ دۋبان ۇكىمەتىنە قارسى ورتالىق مينگو ۇكىمەتىنە قارايتىن ما بۋفاڭنىڭ اسكەري ۇكىمەتىن پانالاپ، سولاردان ساياسي، اسكەري كۇش الىپ قايتا اينالىپ كەپ شىڭ دۋباننىڭ ۇكىمەتىن قيراتۋدى ويلاستى. ءشارىپحان تورە ەلىسحانعا ەكى-ءۇش رەت xات جازىپ بىرلەسىپ شىڭ دۋبان ۇكىمەتىن قۇرۋعا ناسيحاتتاسا دا، قاندى كەك ەلىسحاندى العان بەتىنەن قايتارماعان. ول تۇستا شىڭ دۋبان ورتالىق قىتاي بيلىگىنەن ات كەكىلىن كەسىسىپ، ءستاليننىڭ تىكەلەي قاراۋىنا وتكەن ەدى. سوندىقتان شىعىس قازاقيا ولكەسى ءبىر مەزگىل قىتاي بيلىگىنەن اجىراپ ءوز الدىنا دەربەستىك ساقتاپ تۇردى. ال، ما بۋفاڭ اسكەري ۇكىمەتىن پانالاپ بارعان قازاقتار باستاپقىدا ۇلكەن قولداۋعا يە بولدى. ورتالىق قىتاي ۇكىمەتى شىڭجاڭ ماسەلەسىنەن قاتتى الاڭداۋلى ەدى، شىڭجاڭنىڭ قاتتى سوۆەتشىل بولۋىنان قاۋىپتەنەتىن، سوسىن سوۆەتشىل بيلىك شىڭ دۋبان ۇكىمەتىنەن بوسىپ وزىنە ساياسي پانا سۇراپ كەلگەن ەلىسحاندى كوكتەن تىلەگەنى جەردەن تابىلعانداي قۋانا قارسى الدى. ويتكەنى، ورتالىق قىتاي شىڭ دۋبانعا قارسى شىڭجاڭدىق توپتاردى قولداۋعا مۇددەلى ەدى. كوپ وتپەي شىڭجاڭنان بوسقان انتيشىڭدۋبانشىل توپتاردى قارسى الۋ ءۇشىن ورتالىق قىتاي ما بۋفاڭ ەلىنە ورتالىق ۇكىمەتتىڭ ەلشىلىك وكىلەتىن جىبەرە باستادى، دەيتۇرعانىمەن بۇل ورتالىق بيلىكپەن ساياسي بايلانىسقا شىعىپ ۇلگىرمەگەن ەلىسحان توبى ما بۋفاڭمەن اراسى اشىلىپ، ۇلكەن قايشىلىققا تاپ بولدى. كۇنشىعىسقا اۋعان ءۇش مىڭداي قازاق ءتۇتىنىنىڭ ودان كەيىنگى تاريxي جاعدايىن سىزدەر بىلەسىزدەر. تسينحايداعى كەزدەسۋ: وڭ جاقتان ءۇشىنشىسى ەلىسحان ءالىپۇلى، بەسىنشىسى جولبارىس، جەتىنشىسى ايسابەك. 1938 ج. شىڭ دۋبان بيلىگى ورناعان سوڭ ءبىر مەزگىل ءداستۇرلى يسلام وركەن جايعان ءداۋىر باستالدى. 1933 جىلدان كەيىن قايتا قۇرۋ كەزەڭى باستالدى، ءار اۋىل، ەلدى-مەكەن سايىن مەشىت-مەدرەسە قانات جايدى. مەشىت-مەدرەسە جاديتتىك باعىتتا وقۋ باعدارلاماسىن تۇراقتى تۇردە ورناتتى. ياعني، مەشىت-مەدرەسەدە ءدىن پاندەرىمەن قاتار دۇنيەاۋي (ماتەماتيكا، جاعىراپيا، تاريx, ورىس ءتىلى) پاندەرى قوسىلىپ ۇيرەتىلدى. ۇكىمەت مەشىت-مەدرەسە اشۋعا ەش كەدەرگى جاسامادى، جاپپاي مەكتەپتەر اشىلدى، وقۋلىقتار تەك قازاقستان باسپاسىنان شىققان نۇسقادا وقىتىلدى. 1933-1939 جىلداردىڭ اراسىندا اشىلعان مەشىت-مەدرەسە مەن وقۋ مەكتەپتەرىنىڭ سانى وتە تاڭعاجايىپ دارەجەدە كوبەيدى. شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ ءباسپاسوز تاريxىن 1912 جىلعى «ىلە ءۋالاياتى» گازەتىنەن باستاساق، ودان كەيىنگىسى 1934-1935 جىلدارى وتە تەز قارقىنمەن وركەن جايدى. شىڭجاڭ ولكەسىنە قازاقستان زيالىلارى ەكى ءتۇرلى كەزەڭدە كەلە باستادى. ءبىرى – 1916-1920 جىلدارى پانالاپ كەلگەن الاش زيالىلارى مەن 30-ىنشى جىلدارى اشارشىلىقتا كەلگەن قازاق ينتەلليگەنتسياسى. ولار باستاپتا وزدەرىن جاريا قىلماي، لاقاپ ەسىممەن xالىق اراسىندا جاسىرىن ءجۇرىپ جان ساقتاسا، شىڭ دۋبان ۇكىمەتى ورناعان سوڭ ولاردى رەسمي تۇردە ۇلكەن قىزمەتكە تاعايىنداپ ءۇرىمجى، التاي، قۇلجا، شاۋەشەكتە عىلىمي جۇمىستارعا سالدى. ەكىنشى زيالىلاردىڭ دەنى شىڭ دۋبان ۇكىمەتى سوۆەتپەن كەلسىمشارت جاساسقان سوڭ، ماسكەۋدىڭ قالاۋىمەن ارنايى قازاقستاننان كەلىپ جۇمىس اتقاردى. سوندىقتان سولتۇستىك شىڭجاڭدا قازاق زيالىلارىنىڭ ۇلكەن رۋxاني الاڭى قالىپتاسىپ وتتى قازانى قايناپ جاتتى. مۇنداي دامۋ مەن وركەندەۋ وڭتۇستىك شىڭجاڭنان وق بويى الدا تۇردى. شىعىس قازاقيانىڭ (شىعىس تۇركىستاننىڭ) وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىنىڭ ايىرماشىلىعى ۋاقىت وتە بىلىنە باستادى، جەر مەن كوكتەي بولدى. وڭتۇستىك وڭىردە وقۋ باعدارلاماسىن قابىلداۋ، مەشىت-مەدرەسەدە جاديتتىك باعىتتى قابىلداۋ، زاماناۋي مەكتەپ اشۋ دەگەندەر وتە باياۋ ىسكە استى، مولدا-قوجالاردىڭ دەنى مۇنى دىننەن الىستاۋ، دىنگە جاڭالىق ەنگىزۋ دەپ ءتىس-تىرناعىمەن قارسى بولدى. سول سەبەپتى ۇيعىر باۋىرلاستاردىڭ جاڭاشىل جاستارى كوبىنشە قازاق زيالىلارىمەن ارالاس وتىرعان وڭىردە ءبىرشاما بەلسەندى بولدى. ولار قازاقستان زيالىلارىنىڭ ىقپالىندا باتىسپەن ازداپ تانىسا باستادى. سولدان ءۇشىنشى بايمولدا (وتىرعان), وڭنان ءۇشىنشى ءشارىپحان كوگەداي (اق كيىمدى) شىڭ دۋبان ۇكىمەتى ورناعان كۇننەن باستاپ ولكەدەگى نەگىزگى ءدىن يسلام ءدىنىن قولداپ، يسلامنىڭ راديكال توپتارى مەن يسلام اتىن جامىلعان لاڭكەس توپتارعا تىيىم سالدى. مۇنى شىڭ دۋبانمەن قىزمەتتەس قازاق، ۇيعىر زيالىلارى دا قولدادى. سونىمەن بىرگە، حريستيان ميسسيونەرلەرىن ولكەدەن قۋىپ، ولاردىڭ قاشقار ايماعىنداعى ۇلكەن شىركەۋلەرى مەن شىركەۋلەردە قىزمەت قىلىپ شوقىنعان ۇيعىرلارعا تىيىم سالدى. مەشىت-مەدرەسەلەر ورتالىق ازيانىڭ كلاسسيك ءدىن ساباقتارىمەن بىرگە دۇنيەاۋي ءپان عىلىمدارىن وقىتتى. ءبۇل ءۇردىس قازاق پەن تاتار مەشىت-مەدرەسەلەرىندە نەگىزگى باعىتقا اينالدى. تاتاردىڭ ءجاديتشىل باعىتتاعى يمام-مولدالارى ۇيعىر مەشىت-مەدرەسەلەرىندە قولداۋ تاپپاعانىمەن، قازاق مەشىت-مەدرەسەلەرىندە وتە قاتتى قولداۋعا يە بولدى. سوندىقتان جاديتتىك باعدارلاما قازاق-تاتارلار اراسىندا قۇلاشىن كەڭگە جايدى. تسينحاي پروۆينتسياسىنىڭ قازاقتارى، 1938 ج. شىڭ دۋبان ۇكىمەتى ورناعان باستاپقى كەزەڭدە قازاقتىڭ ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك يدەياسى بولماعان. بۇعان سەبەپ: بىرىنشىدەن، شىڭجاڭ قازاق زيالىلارى جەكە ۇلتتىق تاۋەلسىزدىكتەن گورى كواليتسيالىق ۇكىمەت ورناتۋدى قالادى. ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك تۋىن كوتەرسە دە انتالاعان سوۆەتشىل كۇشتەردىڭ اراسىندا قولداۋ تابارلىق ساياسي كۇش جوق ەدى. ەكىنشىسى، شىڭ دۋبان سوۆەتشىل بولدى، سوۆەتكە ەسىك تولىق اشىق بولدى. قازاقتار سوۆەتتىك قازاقستانمەن تىپتەن سوۆەت قۇرامىنداعى قىرعىز، وزبەك، تاتار رەسپۋبيليكالارىمەن بەك تىعىز بايلانىستا بولدى. شىڭجاڭ قازاقتارى ساياسي تاۋەلسىزدىكتەن گورى ۇلتتىق اعارتۋشى باعىتتى تاڭدادى. ۇشىنشىدەن، شىڭجاڭ قازاق زيالىلارى شىڭ دۋبانمەن جەكە كەلىسىمگە كەلىپ وعان رياسىز سەندى. وزدەرىنىڭ ۇلتتىق دامۋ كەلەشەگىن شىڭ دۋبانمەن تىعىز بايلانىستىردى. ءتورتىنشىسى، شىڭجاڭ قازاق زيالىلارى ۇلتتى وياتۋ، ۇلتتى دامىتۋ ماقساتىن ەڭ باستى ماسەلە دەپ ءبىلدى دە، اسا زارداپتى ساياسي توڭكەرىستى قالامادى. ۇلت زيالىلارى كوبەيسە، ۇلت ساپاسى ارتسا، ساياسي ماسەلەنى كەيىن وزدەرى كۇن تارتىبىنە قويادى دەپ جورامالدادى.

ىلە قازاق-قىرعىز مادەني، اعارتۋ ۇيىمىنا قاراستى مادەنيەت ءۇيى، قۇلجا قالاسى 1933-1935 جىلدارى قازاق زيالىلارىنىڭ شىڭ دۋبان ۇكىمەتىمەن كەلىسكەن ساياسي كەلىسىمشارتى وسىلاي باستالدى. 1933-1941 جىلعا دەيىن شىڭجاڭ قازاقتارى قىسقا ۋاقىتتىڭ ىشىندە ازيادا بولىپ جاتقان ۇلتتىق جاڭعىرۋ لەبىنەن قالماي، ۇلكەن رۋxاني كۇشپەن بۇرىن-سوڭدى بولماعان دامۋ قارقىنىمەن وركەندەدى. مەشىت، مەكتەپ بىلاي تۇرسىن، اۋروپا (ەۆروپا) ەلىندە ابدەن ورنىققان ۇلتتىق ساxىنا ونەرى، ياعني تەاتر ونەرى وتە كەرەمەت دامىدى. ماسەلەن، التاي، قۇلجا، شاۋەشەكتى ايتپاي-اق قويايىن، 1935 جىلدارى ءۇرىمجى قالاسىنىڭ وزىندە قازاق زيالىلارى قازاقستاننان ساۋلەتشىلەردى شاقىرىپ، ۇرىمجىدە قىزىل كىرپىشتەن تەاتر ساxناسىن سالعىزعان. سول ۇلتتىق تەاتردا اتپەن، تۇيەمەن ۇلتتىق كيىممەن ويىندار كورسەتتى دەسە سەنەسىز بە! حالىق ساپاسى ارتىپ، تەاتر كورىپ وتىراتىن xالگە جەتكەن. بۇكىل مادەني ءىس-شارا قازاقستاننان، وقۋلىق، گازەت-جۋرنال قازاقستاننان، وقۋ باعدارلاماسى قازاقستاننان كەلەتىن. شىڭجاڭ ولكەسىنە قانداي قاجەتتى دۇنيە كەرەك بولسا، قازاقستاننان نەمەسە تۋىسقان باۋىرلاس رەسپۋبيليكالاردان كەلەتىن. ال، نەگە ۇلت ازاتتىق كوتەرلىس بۇرق ەتە ءتۇستى؟ سەبەبى نەدە؟ وعان بىرقانشا سەبەپ بار: ءبىرىنشىسى، سوۆەت ەكىنشى جاھان سوعىسىنا كىرىپتار بولدى، شىڭ دۋبان سوۆەتكە يەك ارتۋىن ءبىرجولاتا توقتاتتى. ورتالىق قىتايدىڭ مينگو ۇكىمەتىنە جالت ەتىپ بەتبۇردى. بۇعان شىڭجاڭداعى سوۆەتشىل زيالىلار مۇلدە قارسى بولدى. ەكىنشىسى، شىڭ دۋبان شىڭجاڭداعى ۇلت زيالىلارىنا سەنبەدى، ءدىني قىزمەتكەرلەرگە سەنبەدى، ولارمەن جاساسقان ساياسي كەلىسىمشارتىن بۇزىپ، جاپپاي ۇلت زيالىلارى مەن ءدىن قىزمەتكەرلەرىن جانىشتادى. شىڭجاڭداعى سوۆەتشىل بەلسەندى كۇشتەردى تىپ-تيپىل الاستاماقشى بولدى. ۇلتتىق قۇقىق پەن ءدىني بوستاندىق تاپتالدى. بۇل 1939 جىلدان-اق باستالدى. ۇلت-ازاتتىق تولقۋ دا وسى جىلى باستالدى. كوتەرىسشىلەر باستاپتا ساياسي بوستاندىقتى ەمەس، كەلىسىمشارت قۇقىنىڭ بۇزىلعانىن قاۋزادى. ۇلت زيالىلارىنىڭ قاماۋعا الىنۋى مەن ءدىني بوستاندىقتىڭ اياققا تاپتالۋىن داۋلادى. سوندىقتان ۇكىمەت كوتەرىلىستى باسۋ ءۇشىن باستاپتا «قاماقتاعى ۇلت زيالىلارىن بوساتامىز، ءدىن ەركىندىگى مەن بۇرىنعى سەلبەستىك ەركىندىكتى بەرەمىز» دەپ الداۋسىراتتى. بۇنىڭ تاريxىن ءسىز تالاي ادەبيەتتەردەن وقىعانسىز. «ەرىكتى التاي» گازەتى، التاي قالاسى. «ءبىلىم ارناسى» جۋرنالى. «توڭكەرىس تاڭى» گازەتى، قۇلجا قالاسى ۇلتتىق تولقۋ مەن ۇلتتىق جانىشتاۋدىڭ سولتۇستىك شىڭجاڭدا اسا بەلسەندى بولۋىنىڭ سەبەپتەرى: بىرىنشىدەن، قازاق-تاتار ءدىن زيالىلارى سولتۇستىك شىڭجاڭدا ءدىني رەفورما جاساۋى اسىرەسە جاديتتىك قوزعالىس سولتۇستىك شىڭجاڭدا اسا بەلسەندى، ءسىڭىمدى بولدى. ويتكەنى، قازاقتار فانات بولمادى، جاڭالىقتى تەز قابىلدادى. وڭتۇستىكتە فاناتشىلدار كوپ بولدى، ءدىني رەفورما مۇلدە قابىلدانبادى، جاڭالىققا قارسى بولدى، قادىمشىلدىك مۇلدە باسىم بولدى. ەكىنشىسى، سولتۇستىك شىڭجاڭعا تاتار، قازاق زيالىلارى وتە كوپ كەلدى. ولار ورتالىق ازيانىڭ جاڭا عاسىرداعى مادەنيەتى مەن سىن-پىكىرىن الا باردى، xالىق اراسىندا مەكتەپتەردەن بيىك مىنبەردەردە قىزمەت جاسادى، سول ارقىلى سولتۇستىك شىڭجاڭ قازاقتارى ورتالىق ازيا مەن اۋروپا (ەۆروپا) وركەنيەتىمەن، ياعني ورىس عىلىمىمەن تانىسا باستادى. ءۇشىنشىسى، الماتى، تاشكەنت، ۋفا مەن قازان، زايسان وڭىرىنەن وقىعان سولتۇستىك شىڭجاڭدىق وقۋشىلار كوپ بولدى. ءتىپتى، كەيبىرى ساۋدا كەرۋەندەرىنە ىلەسىپ ىستامبۇلداعى دارىللمۇعالىمدە ءبىلىم الىپ، ەلىنە كەلىپ، مەكتەپ اشىپ، بالا وقىتتى. بۇل ءۇردىس سولتۇستىك شىڭجاڭدا سوۆەتتىك باعدارلامادا ءبىلىم العان ۇلت زيالىلارىنىڭ شوعىرىن قالىپتاستىردى. ءتورتىنشىسى، ورتالىق ازيا مەن ىستامبۇلدان گازەت-جۋرنالدار مەن وقۋلىقتار سولتۇستىك شىڭجاڭعا مەيلىنشە ەركىن تارالىپ تۇردى. قازاقتار وسى باسىلىمدار ارقىلى تۇركى الەمى مەن عالامدىق جاڭالىقتاردان قۇر قالمادى. بەسىنشىسى، سولتۇستىك شىڭجاڭدا، ياعني قازاقتار جيى مەكەندەگەن وڭىرلەردە ۇلتتىق ونەركاسىپ پەن ساۋدا جولى ەرەكشە وركەندەدى. ۇيعىر، تاتار، قازاق بايلارىنىڭ الدى گەرمانيادان زاۋىت كوشىرىپ اكەلىپ، قۇلجا، شاۋەشەك، ءۇرىمجى مەن التايدا جەكە كاسىپورىن وشاقتارىن اشتى. ىلە مەن ەرتىس وزەندەرىنە پورت سالىنىپ، كەمەمەن ساۋدا سالاسى جاسالىنا باستادى. ۇلتتىق ونەركاسىن ورتالىق ازياداعى ۇلتتىق جاڭعىرۋمەن ءبىر ۋاقىتتا دامىدى، ۇلتتىق ساۋدانىڭ وركەندەۋى بەلسەندى بولدى. قازاق بەلسەندىدەرى تاۋ جولىن قالاپ، تاۋدان كولىك اسىرىپ، شاعىن زاۋىت سالىپ، جەر الىپ، ەگىن ەگۋدى ۇيرەنىپ، شاعىن قالا بوپ وتىرىقشى بولۋعا بەتبۇردى. 30-ىنشى جىلدار – قاسىرەتتىڭ دە ءداۋىرى، سونىمەن بىرگە ۇلتتىق دامۋدىڭ دا كەزەڭى. ءبىز كوبىندە ۇلتتىڭ ساياسي تولقۋىن كوپ اۋىزعا الامىز دا، ۇلتتىڭ مادەنيەت پەن ونەرگە ۇمتىلعان كەزەڭىن كولەڭكە تۇسقا كوپ قالدىرىپ كەتەمىز. شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ مادەنيەت پەن وركەنيەتكە ۇمتىلعان ويانۋ ءداۋىرى ءوز الدىنا عىلىمي اكادەميالىق زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن اسا ماڭىزدى سالا ەسەپتەلىنەدى. وسىعان اتسالىسىپ تانىپ-بىلەتىن اعايىن كوپ بولعاي.

ەلدەس وردا

سۋرەتتەر قىزىربەك قايرەتولدانىڭ «التايدا قاندى كۇندەر» كىتابىنان الىندى

«NATIONAL DIGITAL HISTORY» پورتالى