Tarih Qazaq şejiresi

RUHANI JAÑĞIRU: ŞIĞIS QAZAQIYA JÄNE ŞIÑ DUBAN

kerey.kz

 |  Oct 11, 2017

 Şıñjañ ölkesine Qazaqstan ziyalıları eki türli kezeñde kele bastadı. Biri – 1916-1920 jıldarı panalap kelgen Alaş ziyalıları men 30-ınşı jıldarı aşarşılıqta kelgen qazaq intelligenciyası

Qazaqtar Şıñ Duban (盛世才) ükimetin qwruda ekige jarıldı. Şäriphan töre bastağan wlt ziyalıları (soltüstik Şıñjañdağı barlıq qazaqtar) qolındağı äskeri, sayasi küşti toqtatıp Şıñ Dubanmen tikeley sayasi baylanısqa şıqtı. Bwğan bükil qazaqtıñ ziyalısı atsalıstı.

Al, Şığıs Şıñjañnıñ altın diñgegi atanğan Äliptiñ wlı Elishan Şıñ Duban ükimetin qwruğa tis-tırnağımen qarsı boldı. Sondıqtan qazaqtıñ az böligi Elishanğa erip, Şıñ Duban ükimetine qarsı Ortalıq Mingo ükimetine qaraytın Ma BuFañnıñ äskeri ükimetin panalap, solardan sayasi, äskeri küş alıp qayta aynalıp kep Şıñ Dubannıñ ükimetin qiratudı oylastı. Şäriphan töre Elishanğa eki-üş ret xat jazıp birlesip Şıñ Duban ükimetin qwruğa nasihattasa da, qandı kek Elishandı alğan betinen qaytarmağan. Ol twsta Şıñ Duban ortalıq Qıtay biliginen at kekilin kesisip, Stalinniñ tikeley qarauına ötken edi. Sondıqtan Şığıs Qazaqiya ölkesi bir mezgil qıtay biliginen ajırap öz aldına derbestik saqtap twrdı. Al, Ma BuFañ äskeri ükimetin panalap barğan qazaqtar bastapqıda ülken qoldauğa ie boldı. Ortalıq qıtay ükimeti Şıñjañ mäselesinen qattı alañdaulı edi, Şıñjañnıñ qattı sovetşil boluınan qauiptenetin, sosın sovetşil bilik Şıñ Duban ükimetinen bosıp özine sayasi pana swrap kelgen Elishandı kökten tilegeni jerden tabılğanday quana qarsı aldı. Öytkeni, ortalıq qıtay Şıñ Dubanğa qarsı şıñjañdıq toptardı qoldauğa müddeli edi. Köp ötpey Şıñjañnan bosqan antişıñdubanşıl toptardı qarsı alu üşin ortalıq qıtay Ma Bufañ eline ortalıq ükimettiñ elşilik ökiletin jibere bastadı, deytwrğanımen bwl ortalıq bilikpen sayasi baylanısqa şığıp ülgirmegen Elishan tobı Ma BuFañmen arası aşılıp, ülken qayşılıqqa tap boldı. Künşığısqa auğan üş mıñday qazaq tütininiñ odan keyingi tarixi jağdayın sizder bilesizder. Cinhaydağı kezdesu: oñ jaqtan üşinşisi Elishan Älipwlı, besinşisi Jolbarıs, jetinşisi Aysabek. 1938 j. Şıñ Duban biligi ornağan soñ bir mezgil dästürli islam örken jayğan däuir bastaldı. 1933 jıldan keyin qayta qwru kezeñi bastaldı, är auıl, eldi-meken sayın meşit-medrese qanat jaydı. Meşit-medrese jädittik bağıtta oqu bağdarlamasın twraqtı türde ornattı. YAğni, meşit-medresede din pänderimen qatar dünieaui (matematika, jağırapiya, tarix, orıs tili) pänderi qosılıp üyretildi. Ükimet meşit-medrese aşuğa eş kedergi jasamadı, jappay mektepter aşıldı, oqulıqtar tek Qazaqstan baspasınan şıqqan nwsqada oqıtıldı. 1933-1939 jıldardıñ arasında aşılğan meşit-medrese men oqu mektepteriniñ sanı öte tañğajayıp därejede köbeydi. Şıñjañ qazaqtarınıñ baspasöz tarixın 1912 jılğı «İle uälayatı» gazetinen bastasaq, odan keyingisi 1934-1935 jıldarı öte tez qarqınmen örken jaydı. Şıñjañ ölkesine Qazaqstan ziyalıları eki türli kezeñde kele bastadı. Biri – 1916-1920 jıldarı panalap kelgen Alaş ziyalıları men 30-ınşı jıldarı aşarşılıqta kelgen qazaq intelligenciyası. Olar bastapta özderin jariya qılmay, laqap esimmen xalıq arasında jasırın jürip jan saqtasa, Şıñ Duban ükimeti ornağan soñ olardı resmi türde ülken qızmetke tağayındap Ürimji, Altay, Qwlja, Şäueşekte ğılımi jwmıstarğa saldı. Ekinşi ziyalılardıñ deni Şıñ Duban ükimeti sovetpen kelsimşart jasasqan soñ, Mäskeudiñ qalauımen arnayı Qazaqstannan kelip jwmıs atqardı. Sondıqtan Soltüstik Şıñjañda qazaq ziyalılarınıñ ülken ruxani alañı qalıptasıp ottı qazanı qaynap jattı. Mwnday damu men örkendeu oñtüstik Şıñjañnan oq boyı alda twrdı. Şığıs Qazaqiyanıñ (Şığıs Türkistannıñ) oñtüstigi men soltüstiginiñ ayırmaşılığı uaqıt öte biline bastadı, jer men köktey boldı. Oñtüstik öñirde oqu bağdarlamasın qabıldau, meşit-medresede jädittik bağıttı qabıldau, zamanaui mektep aşu degender öte bayau iske astı, molda-qojalardıñ deni mwnı dinnen alıstau, dinge jañalıq engizu dep tis-tırnağımen qarsı boldı. Sol sebepti wyğır bauırlastardıñ jañaşıl jastarı köbinşe qazaq ziyalılarımen aralas otırğan öñirde birşama belsendi boldı. Olar Qazaqstan ziyalılarınıñ ıqpalında batıspen azdap tanısa bastadı. Soldan üşinşi Baymolda (otırğan), oñnan üşinşi Şäriphan Kögeday (aq kiimdi) Şıñ Duban ükimeti ornağan künnen bastap ölkedegi negizgi din islam dinin qoldap, islamnıñ radikal toptarı men islam atın jamılğan lañkes toptarğa tıyım saldı. Mwnı Şıñ Dubanmen qızmettes qazaq, wyğır ziyalıları da qoldadı. Sonımen birge, hristian missionerlerin ölkeden quıp, olardıñ Qaşqar aymağındağı ülken şirkeuleri men şirkeulerde qızmet qılıp şoqınğan wyğırlarğa tıyım saldı. Meşit-medreseler Ortalıq Aziyanıñ klassik din sabaqtarımen birge dünieaui pän ğılımdarın oqıttı. Bül ürdis qazaq pen tatar meşit-medreselerinde negizgi bağıtqa aynaldı. Tatardıñ jäditşil bağıttağı imam-moldaları wyğır meşit-medreselerinde qoldau tappağanımen, qazaq meşit-medreselerinde öte qattı qoldauğa ie boldı. Sondıqtan jädittik bağdarlama qazaq-tatarlar arasında qwlaşın keñge jaydı. Cinhay provinciyasınıñ qazaqtarı, 1938 j. Şıñ Duban ükimeti ornağan bastapqı kezeñde qazaqtıñ wlttıq täuelsizdik ideyası bolmağan. Bwğan sebep: Birinşiden, Şıñjañ qazaq ziyalıları jeke wlttıq täuelsizdikten göri koaliciyalıq ükimet ornatudı qaladı. Wlttıq täuelsizdik tuın köterse de antalağan sovetşil küşterdiñ arasında qoldau tabarlıq sayasi küş joq edi. Ekinşisi, Şıñ Duban sovetşil boldı, sovetke esik tolıq aşıq boldı. Qazaqtar Sovettik Qazaqstanmen tipten sovet qwramındağı Qırğız, Özbek, Tatar respubilikalarımen bek tığız baylanısta boldı. Şıñjañ qazaqtarı sayasi täuelsizdikten göri wlttıq ağartuşı bağıttı tañdadı. Üşinşiden, Şıñjañ qazaq ziyalıları Şıñ Dubanmen jeke kelisimge kelip oğan riyasız sendi. Özderiniñ wlttıq damu keleşegin Şıñ Dubanmen tığız baylanıstırdı. Törtinşisi, Şıñjañ qazaq ziyalıları wlttı oyatu, wlttı damıtu maqsatın eñ bastı mäsele dep bildi de, asa zardaptı sayasi töñkeristi qalamadı. Wlt ziyalıları köbeyse, wlt sapası artsa, sayasi mäseleni keyin özderi kün tärtibine qoyadı dep joramaldadı.

İle qazaq-qırğız mädeni, ağartu wyımına qarastı mädeniet üyi, Qwlja qalası 1933-1935 jıldarı qazaq ziyalılarınıñ Şıñ Duban ükimetimen kelisken sayasi kelisimşartı osılay bastaldı. 1933-1941 jılğa deyin Şıñjañ qazaqtarı qısqa uaqıttıñ işinde Aziyada bolıp jatqan wlttıq jañğıru lebinen qalmay, ülken ruxani küşpen bwrın-soñdı bolmağan damu qarqınımen örkendedi. Meşit, mektep bılay twrsın, Auropa (Evropa) elinde äbden ornıqqan wlttıq saxına öneri, yağni teatr öneri öte keremet damıdı. Mäselen, Altay, Qwlja, Şäueşekti aytpay-aq qoyayın, 1935 jıldarı Ürimji qalasınıñ özinde qazaq ziyalıları Qazaqstannan säuletşilerdi şaqırıp, Ürimjide qızıl kirpişten teatr saxnasın salğızğan. Sol wlttıq teatrda atpen, tüyemen wlttıq kiimmen oyındar körsetti dese senesiz be! Halıq sapası artıp, teatr körip otıratın xalge jetken. Bükil mädeni is-şara Qazaqstannan, oqulıq, gazet-jurnal Qazaqstannan, oqu bağdarlaması Qazaqstannan keletin. Şıñjañ ölkesine qanday qajetti dünie kerek bolsa, Qazaqstannan nemese tuısqan bauırlas respubilikalardan keletin. Al, nege wlt azattıq köterlis bwrq ete tüsti? Sebebi nede? Oğan birqanşa sebep bar: Birinşisi, Sovet Ekinşi jahan soğısına kiriptar boldı, Şıñ Duban sovetke iek artuın birjolata toqtattı. Ortalıq Qıtaydıñ Mingo ükimetine jalt etip betbwrdı. Bwğan Şıñjañdağı sovetşil ziyalılar mülde qarsı boldı. Ekinşisi, Şıñ Duban Şıñjañdağı wlt ziyalılarına senbedi, dini qızmetkerlerge senbedi, olarmen jasasqan sayasi kelisimşartın bwzıp, jappay wlt ziyalıları men din qızmetkerlerin janıştadı. Şıñjañdağı sovetşil belsendi küşterdi tıp-tipıl alastamaqşı boldı. Wlttıq qwqıq pen dini bostandıq taptaldı. Bwl 1939 jıldan-aq bastaldı. Wlt-azattıq tolqu da osı jılı bastaldı. Köterisşiler bastapta sayasi bostandıqtı emes, kelisimşart qwqınıñ bwzılğanın qauzadı. Wlt ziyalılarınıñ qamauğa alınuı men dini bostandıqtıñ ayaqqa taptaluın dauladı. Sondıqtan ükimet köterilisti basu üşin bastapta «qamaqtağı wlt ziyalıların bosatamız, din erkindigi men bwrınğı selbestik erkindikti beremiz» dep aldausırattı. Bwnıñ tarixın siz talay ädebietterden oqığansız. «Erikti Altay» gazeti, Altay qalası. «Bilim arnası» jurnalı. «Töñkeris tañı» gazeti, Qwlja qalası Wlttıq tolqu men wlttıq janıştaudıñ Soltüstik Şıñjañda asa belsendi boluınıñ sebepteri: Birinşiden, qazaq-tatar din ziyalıları Soltüstik Şıñjañda dini reforma jasauı äsirese jädittik qozğalıs soltüstik Şıñjañda asa belsendi, siñimdi boldı. Öytkeni, qazaqtar fanat bolmadı, jañalıqtı tez qabıldadı. Oñtüstikte fanatşıldar köp boldı, dini reforma mülde qabıldanbadı, jañalıqqa qarsı boldı, qadımşıldık mülde basım boldı. Ekinşisi, Soltüstik Şıñjañğa tatar, qazaq ziyalıları öte köp keldi. Olar Ortalıq Aziyanıñ jaña ğasırdağı mädenieti men sın-pikirin ala bardı, xalıq arasında mektepterden biik minberderde qızmet jasadı, sol arqılı Soltüstik Şıñjañ qazaqtarı Ortalıq Aziya men Auropa (evropa) örkenietimen, yağni orıs ğılımımen tanısa bastadı. Üşinşisi, Almatı, Taşkent, Ufa men Qazan, Zaysan öñirinen oqığan soltüstik şıñjañdıq oquşılar köp boldı. Tipti, keybiri sauda keruenderine ilesip Istambwldağı Darillmwğalimde bilim alıp, eline kelip, mektep aşıp, bala oqıttı. Bwl ürdis Soltüstik Şıñjañda sovettik bağdarlamada bilim alğan wlt ziyalılarınıñ şoğırın qalıptastırdı. Törtinşisi, Ortalıq Aziya men Istambwldan gazet-jurnaldar men oqulıqtar Soltüstik Şıñjañğa meylinşe erkin taralıp twrdı. Qazaqtar osı basılımdar arqılı Türki älemi men ğalamdıq jañalıqtardan qwr qalmadı. Besinşisi, Soltüstik Şıñjañda, yağni qazaqtar jiı mekendegen öñirlerde wlttıq önerkäsip pen sauda jolı erekşe örkendedi. Wyğır, tatar, qazaq baylarınıñ aldı Germaniyadan zauıt köşirip äkelip, Qwlja, Şäueşek, Ürimji men Altayda jeke käsiporın oşaqtarın aştı. İle men Ertis özenderine port salınıp, kememen sauda salası jasalına bastadı. Wlttıq önerkäsin Ortalıq Aziyadağı wlttıq jañğırumen bir uaqıtta damıdı, wlttıq saudanıñ örkendeui belsendi boldı. Qazaq belsendideri tau jolın qalap, taudan kölik asırıp, şağın zauıt salıp, jer alıp, egin egudi üyrenip, şağın qala bop otırıqşı boluğa betbwrdı. 30-ınşı jıldar – qasirettiñ de däuiri, sonımen birge wlttıq damudıñ da kezeñi. Biz köbinde wlttıñ sayasi tolquın köp auızğa alamız da, wlttıñ mädeniet pen önerge wmtılğan kezeñin köleñke twsqa köp qaldırıp ketemiz. Şıñjañ qazaqtarınıñ mädeniet pen örkenietke wmtılğan oyanu däuiri öz aldına ğılımi akademiyalıq zertteudi qajet etetin asa mañızdı sala eseptelinedi. Osığan atsalısıp tanıp-biletin ağayın köp bolğay.

Eldes ORDA

Suretter Qızırbek Qayretoldanıñ «Altayda qandı künder» kitabınan alındı

«NATIONAL DIGITAL HISTORY» PORTALI