“پۋتيندىك رەسەيگە قاتىستى 100 سۇراق” كىتابىندا رەسەي مەن فرانتسيا قوعامىنىڭ اراسىندا تۇسىنىسپەۋشىلىكتەر تىم كوپ ەكەنى ايتىلادى. كىتاپ اۆتورى ءارى فرانتسياداعى ءىFRI حالىقارالىق قاتىناستار ينستيتۋتىنا قاراستى رەسەي جانە تمد ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى تاتيانا كاستۋەۆا-جان ازاتتىقتىڭ ورىس قىزمەتىنە سۇحبات بەردى.

- فۋكۋيامانىڭ (فرەنسيس فۋكۋياما – امەريكالىق فيلوسوف، ساياساتتانۋشى، ساياسي ەكونوميست ءارى جازۋشى – رەد.) “تاريحتىڭ اقىرى” دەگەن كىتابى ەسىڭىزدە مە؟ سوۆەت وداعى قۇلاعاننان كەيىن ەۋروپالىقتاردىڭ كوبى، ءتىپتى ءبۇتىن باتىس الەمى ادامدارى ادامزات ليبەرالدىق دەموكراتياعا بەت بۇردى، كوممۋنيستىك رەجيمدەردىڭ قۇلاۋى – وسىنىڭ ايعاعى دەپ ويلادى. بۇل پروتسەسكە كومەكتەسىپ، اۆتوريتارلىق رەجيمدەرگە قارسى نارازىلىق قوزعالىستاردى قولداۋ كەرەك دەپ ءتۇسىندى. باتىس جۇرتىنىڭ بۇل ءۇمىتىن تۇسىنۋگە بولادى. ادامزاتتىڭ بۇلاي دامۋى ەۋروپا وداعى ەلدەرىندە تۇراتىن ادامدارعا الدەبىر ۋتوپيا بولىپ كورىنبەيدى. ال بىراق رەسەيدەن الەمنىڭ دامۋى مۇلدە وزگەشە سيپاتتا كورىنەدى. سوندىقتان باتىستىڭ ءتالىم-جوسىعىنان رەسەي ەليتاسىنىڭ بىرتىندەپ كوڭىلى قالدى.

كاستۋەۆا-جاننىڭ سوزىنشە، رەسەي وزىندىك ەرەكشەلىگى بار ەل بولۋ قۇقىعىن قورعاپ وتىر، ال الەمدەگى ايبىنىن اسىرۋ ماسەلەسىندە رەسەي مەن ەۋروپا مۇلدە ەكى ءتۇرلى ءتاسىل قولدانىپ كەلدى. قىرىم اننەكسياسىنا دەيىن ەۋروپا وداعى ەلدەرى ورتاق قورعانىس بيۋدجەتىن ۇلعايتۋ قاجەت دەپ ويلامادى، ال ۆلاديمير پۋتين بيلىككە كەلگەن بەتتە رەسەي ارمياسىن رەفورمالاۋعا كىرىستى، ونىڭ ناتيجەسىن قازىر كورۋگە بولادى. كاستۋەۆا-جان رەسەي مەن باتىستىڭ ۇستانىمى جەكە تۇلعانىڭ، ازاماتتىق قوعامنىڭ ءرولى، مەملەكەت پەن قوعام اراسىنداعى قاتىناستار، دەموكراتيا مەن ازاماتتىق ەركىندىكتىڭ ءمانى دەگەن كوپتەگەن ماسەلەلەر بويىنشا دا مۇلدە ۇيلەسپەيتىنىن ايتادى.

- باتىس جۇرتى پايىمىنداعى زايىرلى قوعام دەگەندى، ءبىر جىنىستى نەكە نەلىكتەن ادامنىڭ جەكە ەركىندىگى سيمۆولىنا اينالىپ شىعا كەلگەنىن، توزىمدىلىك پرينتسيپىنە نەگىزدەلگەن كوشى-قون ساياساتىن رەسەيدە تۇسىنبەيدى. بۇل ماسەلەلەردى تۇسىنۋدەگى قايشىلىقتار تەرەڭدە جاتىر. 1990 جىلدارى، ءتىپتى 2000 جىلداردىڭ باسىندا رەسەي ناعىز ەۋروپالىق ەلگە، اشىق ەلگە اينالىپ كەلە جاتقانداي كورىنگەن. بۇل ءۇمىت اقتالماي، رەسەي باتىسپەن جاۋلاسىپ الدى، قازىر [فرانتسيادا] رەسەيدەن قاتتى ءتۇڭىلىپ وتىرعاندار كوپ. كەيدە باتىس جۇرتى وزگە، رەسەيدەن الدەقايدا اۆتوريتارلى الدەبىر ەلگە الدەقايدا جۇمساقتاۋ كوزقاراسپەن قارايتىن ءتارىزدى كورىنەدى. ويتكەنى رەسەيدى ەۋرووداق ەلدەرى نەمەسە اقش ءتارىزدى دەموكراتيالىق ەل رەتىندە كورگىسى كەلىپ، الدەبىر تالاپ قويادى. بىراق قازىرگى رەسەيدىڭ ۇستانعان ساياساتى مۇلدە بۇل ەمەس، ول باسقا جاققا بەت الدى.

كىتاپتا اۆتور پوستسوۆەتتىك رەسەيدىڭ دامۋ ەۆوليۋتسياسى مەن ونىڭ ليدەرى ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ ەۆوليۋتسياسىن سالىستىرعان. ول ساياسي كارەراسىن باتىس ەلدەرىنە بەت بۇرۋدان باستادى، بىراق كاستۋەۆا-جاننىڭ پىكىرىنشە، ءپۋتيننىڭ ءۇشىنشى پرەزيدەنتتىك مەرزىمىندە ونىڭ بۇل جولدان باس تارتقانى قاتتى بايقالدى. ونىڭ پىكىرىنشە، پۋتين كەلەسى پرەزيدەنتتىك مەرزىمىندە دە حالىقارالىق ارەنادا اگرەسسيالىق ساياسات ۇستاناتىن بولادى.

- ءپۋتيننىڭ ءتورتىنشى مەرزىمگە ارنالعان ماقساتى تۇسىنىكتى. ىشكى ساياساتتا – رەجيم تۇراقتىلىعىن، ونىڭ بيلىگىن ساقتاپ قالۋ جانە الەۋمەتتىك تولقۋلاردى بولدىرماۋ ماقساتىن كوزدەيدى. ال سىرتقى ارەنادا رەسەي ءپۋتيننىڭ ءۇشىنشى مەرزىمى كەزىندە “قايتارىپ العان” پوزيتسيالاردى ۇستاپ قالۋعا تىرىسادى. ماقساتتارى تۇسىنىكتى، بىراق وعان جەتۋ ءۇشىن قانداي ادىستەردى قولداناتىنى تۇسىنىكسىز. شىندىعىندا، رەجيم بارىنشا وڭتايلىلىق تانىتىپ وتىر. ەگەر ماقساتتارىنا ازدى-كوپتى جۇمساقتاۋ ادىستەرمەن جەتۋگە بولاتىنىن بايقاسا، رەجيم سولارعا جۇگىنەدى. ال ەگەر اجەپتاۋىر مىقتى قارسىلىققا تاپ بولسا، ىشكى ساياساتتا رەپرەسسيالىق، سىرتقى ساياساتتا اگرەسسيالىق سيپاتتاعى امالدارعا جۇگىنەتىن بولادى. قاي تاسىلگە جۇگىنەتىنىن ءالى شەشكەن جوق. مۇنىڭ ءبارى قارىمتا جاۋاپ قايتارۋ مەن رەاكتسيانى سوزباقتاۋعا بولمايتىن ءسات تۋعان كەزدە جانە قالىپتاسقان جاعدايعا قاراي شەشىلەتىن بولادى.

كاستۋەۆا-جان “قوعامدىق پىكىردى كرەمل قالىپتاستىرىپ وتىر ما، الدە كرەملدىڭ ساياساتىن قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرا ما؟” دەگەن قىزىق سۇراق تۋادى دەپ سانايدى.

- كرەمل قوعامدىق پىكىر ساۋالنامالارىنا وتە مۇقيات قارايدى. قوعامدىق پىكىردى ءبىلۋ ءۇشىن ساۋالناما جۇرگىزۋمەن اينالىساتىن جابىق قىزمەتتەر بار، ونداي مەكەمەلەر فسب ىشىندە دە بار. مىسالى، قىرىمدى قوسىپ العانعا دەيىن قىرىم تەرريتورياسىندا سونداي ساۋالنامالار جۇرگىزىلگەن. كرەمل اۋەلى قوعامدىق پىكىردىڭ بەتالىسىن انىقتاپ الۋعا تىرىسادى، سوسىن الگى تەندەنتسياعا بەلگىلى ءبىر ءپىشىن بەرىپ، قويۋلاتىپ، كوپىرتۋمەن قارقىندى اينالىسادى. ءوز كەزەگىندە الگى تولقىن كرەملگە، ال كرەمل وعان قايتا ىقپال ەتەدى، سوندىقتان الدەبىر تۇيىق تسيكل پايدا بولادى.

كىتاپتا “الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك – رەسەيدىڭ قازىرگى ساياساتىنىڭ ەڭ وسال تۇسى” دەپ جازىلعان. كەدەيلىك دەڭگەيىنە قاتىستى رەسمي كورسەتكىشتەردىڭ باتىس ەلدەرىندەگى كورسەتكىشتەردەن ونشا كوپ ايىرماشىلىعى جوق بولعانىمەن، باتىس ەۋروپا ەلدەرىنە قاراعاندا، بايلار مەن كەدەيلەر اراسىنداعى الشاقتىق رەسەيدە الدەقايدا تەرەڭ. كىتاپتا فرانتسۋز ەكونوميسى توم پيكەتتيدىڭ بىلتىرعى زەرتتەۋىنەن دەرەكتەر كەلتىرىلگەن. ول دەرەكتەردە رەسەيدىڭ ۇلتتىق بايلىعىنىڭ شيرەك بولىگى رەسەيلىكتەردىڭ ءبىر پايىزىنىڭ يەلىگىندە دەپ جازىلعان. ال شىندىعىندا، اتالعان ۇلەس بۇدان الدەقايدا ۇلكەن بولۋى مۇمكىن، ويتكەنى زەرتتەۋدە ەل ىشىندەگى رەسمي كاپيتال عانا ەسكەرىلگەن. “كەي دەرەكتەر بويىنشا، رەسەي جالپى ىشكى ءونىمىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى وفشورلىق ايماقتاردا ەكەنى ەسكەرىلمەگەن” دەپ جازادى كاستۋەۆا-جان. ول كىتاپتا رەسەيدىڭ ساياسي وپپوزيتسياسىنىڭ ەۆوليۋتسياسىن دا تالداعان.

- رەسەيدە ەكى وپپوزيتسيا بار ەكەنى ءمالىم، بىرەۋى – پارلامەنتتە پارتيالارعا توپتاسقان جۇيەلى وپپوزيتسيا، ەكىنشىسى – جۇيەسىز وپپوزيتسيا. جۇيەلى وپپوزيتسيا – باتىس جۇرتىنا ونشا تۇسىنىكسىز بىردەڭە، ويتكەنى بۇل بيلىكتەگى، بىراق ناعىز بيلىككە ۇمتىلمايتىن ادامدار. باسقاداي جاعداي تۋسا وپپوزيتسيانىڭ وزگە ليدەرلەرى بولار ەدى. ال قازىر ول ءشوبىن شاۋىپ العان دالا ءتارىزدى بولىپ قالعان. قازىر ول جەردە ۇلكەن بۇتاقتارى – ناۆالنىي مەن ونىڭ شتابتارى بار جالعىز اعاش ءوسىپ تۇر، ءار جەردەن گۋدكوۆ، ياۆلينسكي، رىجكوۆ سياقتى “ماساقتار” قىلتيادى. مۇلدە كوڭىلسىز بولىپ كەتپەس ءۇشىن ادەمى گۇل – كسەنيا سوبچاكتى “ەگىپ” قويدى. وزگە كليمات ورناسا، الگى الاڭ مۇلدە وزگەشە بولىپ كورىنەر ەدى.

كىتاپتا رەسەيلىكتەردىڭ ءبىراز بولىگى سوۆەت زامانىن جانە ءستاليننىڭ تۇسىنداعى “تەمىردەي ءتارتىپتى” اڭسايتىنى تۋرالى دا ايتىلعان. بىراق “پۋتيندىك رەسەي…” كىتابىنىڭ اۆتورى ول كەزدەگى ء“تارتىپ” كوررۋپتسياسىز ەدى عوي، سوندىقتان رەسەيدىڭ قازىرگى بيلىگى ەلدى جەمقورلىق جايلاپ العان كەزدە ءستاليننىڭ ساياساتىن اقتاۋعا تىرىسۋىمىز ورىندى ما، جوق پا دەپ جاقسىلاپ ويلانعانى ءجون بولار ەدى دەپ مىسقىلدايدى.

فرانتسيا مەن رەسەيدىڭ قارىم-قاتىناسى تۋرالى كىتاپتىڭ ەڭ سوڭعى تاراۋىنداعى: “بۇل ەكى ەلدىڭ قازىرگى قارىم-قاتىناسىن مەڭزەۋ ەمەس پە؟” دەگەن سۇراققا كاستۋەۆا-جان بىلايشا جاۋاپ بەردى:

– سوۆەت وداعى قۇلاعاننان بەرى ەكى ەلدىڭ قاتىناسى، بەينەلەي ايتقاندا، ارانىڭ تىستەرى سياقتى دامىپ كەلەدى. جاتىق دامىعان كەزدەرى دە بولدى. 2003 جىلى رەسەي مەن فرانتسيا اقش-تىڭ يراكتاعى باسقىنشىلىعىنا بىرلەسىپ قارسى شىقتى. ساتسىزدىكتەر دە بولدى، مىسالى، يۋگوسلاۆيانى بومبالاۋعا قاتىستى فرانتسيا مەن رەسەيدىڭ ۇستانىمدارى ۇيلەسپەدى. 2011 جىلى ليۆيا پروبلەماسى ەكى ەلدىڭ اراسىن تاعى ۋشىقتىردى. بۇتىندەي العاندا، فرانتسۋزدار رەسەي-فرانتسيا اراسىن “قىرىن قاباق پەن ديالوگ” ۇيلەسكەن قاتىناستار دەپ اتايدى. مينسك كەلىسىمى اياسىندا فرانتسيا – اسا ماڭىزدى ارىپتەس ەل، سوندىقتان ماكرون مەن ءپۋتيننىڭ 2017 جىلعى 26 مامىرداعى كەزدەسۋىنەن كەيىن “تريانون ديالوگى” دەپ اتالاتىن، ياعني ەكى ەلدىڭ ازاماتتىق قوعامى اراسىندا تىعىز بايلانىس ورناتۋ تۋرالى جاڭا فورماتتاعى يدەيانى ىسكە اسىرۋ جوسپارلانعان. ال قاتال پوزيتسياعا قاتىستى ايتار بولساق، فرانتسيا رەسەيگە سانكتسيالار سالدى، بىراق ءوزارا ىمىراعا كەلۋ جولدارى، ىنتىماقتاستىقتى جاڭا دەڭگەيگە جەتكىزە الاتىن امالدار ىزدەستىرىلىپ جاتىر.

تاتيانا كاستۋەۆا-جان فرانتسيادا ەممانۋەل ماكرون پرەزيدەنت بولىپ سايلانعان 2017 جىلعى مامىردان بەرى ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى ديالوگتان الدەبىر تۇشىمدى ناتيجەلەر شىقپاعانىن ايتادى. مۇنىڭ سەبەبى، پرەزيدەنت ماكرون كوبىنەسە ىشكى پروبلەمالاردى شەشۋمەن اينالىسقانىنا بايلانىستى بولۋى مۇمكىن.

ء“بىر جاعىنان، رەسەي سايلاۋعا دايىندالىپ جاتىر، سوندىقتان حالىقارالىق كەزدەسۋلەردە سيريا مەن ۋكراينا داعدارىستارىنا كوبىرەك ءمان بەرىلدى. ەكى ەلدىڭ ءوزارا قاتىناسىندا، رەسەيدەگى سايلاۋدان كەيىن بولماسا، ازىرشە ىلگەرى جىلجۋ بايقالمايدى. فرانتسيا پرەزيدەنتى مامىردىڭ اياعىندا سانكت-پەتەربۋرگتە وتەتىن ەكونوميكالىق فورۋمعا باراتىنىن مالىمدەپ قويدى” دەيدى ول. بۇعان قوسا، ءپرينتسيپتى الشاقتىقتار، اسىرەسە قىرىم مەن ۋكراينانىڭ شىعىسىنداعى جاعدايعا قاتىستى قايشىلىقتار ءالى جويىلعان جوق، سوندىقتان ەكى ەل اراسىنداعى قاتىناستاردا تاياۋدا ايتارلىقتاي ىلگەرىلەۋ نەمەسە داعدارىس بولادى دەپ كۇتۋدىڭ رەتى جوق دەپ بولجايدى كاستۋەۆا-جان.

(ازاتتىقتىڭ ورىس قىزمەتى ءتىلشىسى ناتاليا كانەۆسكايا العان سۇحبات ورىسشادان اۋدارىلدى.)