20-شى عاسىر باسىندا جارىق كورگەن قىرعىز باۋىرلارمىزدىڭ توتەشە جانە لاتىنشا گازەت پاراقتارى. توتەشە گازەتكە (الاتاۋ گازەتى) قاراپ وتىرسام ەملە-ەرەجەسى (جازۋ ءتارتىبى) ا.بايتۇرسىنۇلى ۇسىنعان قارىپ رەفورماسى توڭكەرىسىنەن اسا الىس ەمەس. ا.بايتۇرسىنۇلى ۇسىنعان “توتەشە” جازۋ ءتارتىبى مەن قارىپ رەفورماسىن بىلگەن ادام مۇدىرمەي وقي بەرەدى. قازىرگى قىرعىز كيريليتسسياسىن وقىعانىمدا كىشكەنە ءمۇدىرىپ قالىپ ىرتىك-ىرتىك قارىپتەر مەن جازۋ ەرەجەسىنەن وقتىن وقتىن جاڭىلىسىپ تۇرامىن. جازۋ ادامنىڭ كوزى ارقىلى ميداعى ويلاۋ جۇيەسىنە تىكە ىقپال ەتەدى دەگەن راس ەكەن. 20-شى عاسىر باسىنداعى قىرعىز بەن ۇيعىردىڭ جازۋ ءتارتىبى مەن قارىپ رەفورماسىنا قاراپ ولارعا الاش يدەياسى ياعني “قارىپ رەفورماسى” يدەياسى ءبىرشاما تەرەڭ ىقپال جاساعانىن سەزىندىم. سويتسەم، بايتۇرسىنۇلى زامانىندا بيشكەككە تالاي رەت بارىپ قىرعىز باۋىرلارىمنىڭ “جازۋ رەفورماسى” ماسەلەسىنە تالاي رەت كەڭەسىن ايتقان ەكەن. بايتۇرسىنۇلى ۇسىنعان “توتەشە” جازۋ ءتارتىبى مەن ەرەجە قاعيداتتارىن تەك عانا قازاقستان تەرريتورياسىمەن شەكتەۋ وتە كۇلكىلى بولعالى تۇر، ءتىپتى قازاق xالقىمەن عانا شەكتەۋ تىپتەن ماسقارا كۇلكى بولعالى تۇر.

بايتۇرسىنۇلى ۇسىنعان توتەشە (توتە جازۋ) جوباسى تۇركى تەكتى xالىقتاردىڭ ءبىراز جۇرتىندا يدەيال دەپ قابىلدانىپتى نەمەسە توتەشە-گە قاراپ بوي تۇزەگەن تۋىسقان باۋىرلارىمىز كوپ ەكەن. سونىمەن قاتار، ۇيعىر اعايىنداردىڭ دا 20-شى عاسىر باسىنداعى جازۋ ءداستۇرى، كلاسسيك ەملە ءتارتىبى دە بىرتىندەپ توتەشە جازۋدىڭ ىقپالىنا ۇشىراعان ەكەن. ولاردىڭ 20, 30, 40-50 جىلدارداعى ۇلتتىق ەملە ەرەجەسى توتەشەگە قاراپ بىرتىندەپ قالىپتاسىپ جەتىلدىرىلىپ وتىرعان ەكەن. اتاقتى يسمايىل عاسپىرالى باستاپ كەتكەن ۇلى سەڭدى كەيىن بايتۇرسىنۇلى قازىعىن جۇلىنباستاي عىپ قاعىپ، ارناسىن ارشىپ جاساپ كەتكەن ەكەن. زاماننىڭ كۇيلەۋىنە يلەنبەگەن ادام سونى سەزەدى ەكەن… ءتۇبى ءبىر تۇركى xالىقتارى ءوز ءالىپبي ۇلگىلەرىن بايتۇرسىنشا توتەشەلەپ جەتىلدىرسە قويعىرتپاق شاعاتايشا مەن وسىمانلىشانىڭ فاناتيك جازۋ داستۇرىنە باعىنىشتى بولماي ءبىرتۇتاس ۇلتتىق جاڭا ەرەجەنى قابىلدايدى ەكەن. ۇيعىرشا مەن قىرعىزشا جازۋ ءالىپبيىن ارنايى ۇيرەنىپ بىلمەسەم دە بايتۇرسىن توتەشەسى نەگىزىندە مۇدىرمەي وقي بەرەمىن. نەگە، ويتكەنى بايتۇرسىنشا دا تۇتاستىراتىن جازۋ مۇددەسى كوپ (ۇلتتىق ورتاق مۇددە بار). ال، شاعاتاي، وسىمانلى-نى قانشا تىرىسىپ ۇيرەنسەم دە سوزدىك پەن سىلتەمەگە سۇيەنەم، نەگە؟ ويتكەنى، ولاردا ۇلتتىق جازۋ ءداستۇرى ساقتالماعان، كەرىسىنشە بۇزىلعان. ونى وقىعان جان جارتىلاي اراپ-پارسى ءتىلىن يگەرىپ ۇلگىرەدى. بايتۇرسىنۇلى توتەشەسىن مىقتى يگەرگەن ادام اراپ-پارسى جازۋىن قازاقشا (قىرعىزى قىرعىزشا) وقىپ جاڭىلىسادى، ال، اراپ-پارىسشانى اۋەلدە جاقسى ۇيرەنگەن جان توتەشەنى اراپ-پارىسشامەن وقىپ قازاقشا شىعارا المايدى. سونداي عاجاپ قىزىعى بار! ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ وسى ەكى ارانى اجىراتىپ، اراسىنا ۇلتتىق مۇددەنىڭ تۇيمەسىن قاداپ كەتكەن سىرلى تۇلعا ەكەنىن تاني ءتۇستىم. سوڭعى كەلتىرگەن مىسالىما كۇدىگىڭىز بولسا، اراپشا ساۋات اشقان بىراق ومىرىندە توتەشە جازۋ كورمەگەن قازاق بالاسىنا توتەشە كىتاپ اكەپ بەرىپ وقىتىڭىز، ول توتەشەنى قايتا-قايتا تازا اراپشا اۋەزبەن وقىپ مىڭقىلداپ قازاقشا شىعارا الماي بىدىڭداسىن. قارىبى اراپ جازۋ دەگەنى بولماسا ىشكى رۋxى تۇركى دالاسىنىڭ تۇنعان ءۇنى ەكەنىن سەزىنەسىڭ… كەز-كەلگەن شەتجۇرت اتاۋى مەن ۇعىمىن دالا داستۇرىنە تىزەسىن بۇكتىرىپ تەزشە ءيىپ اكەتەتىنى سودان ەكەن.

كۇندەردىڭ كۇنىندە ا.بايتۇرسىنۇلى ۇسىنعان توتەشە جازۋ رەفورماسى تۋرالى تىڭ دۇنيەلەر ۇلىقتالىپ ونىڭ ماشتابى قازاق تەرريتورياسىنان ۇزاپ شىعاتىنىنا سەنەمىن.

Eldeç Orda