20-şı ğasır basında jarıq körgen Qırğız bauırlarmızdıñ töteşe jäne latınşa gazet paraqtarı. Töteşe gazetke (Alatau gazeti) qarap otırsam emle-erejesi (jazu tärtibi) A.Baytwrsınwlı wsınğan qarip reforması töñkerisinen asa alıs emes. A.Baytwrsınwlı wsınğan “töteşe” jazu tärtibi men qarip reformasın bilgen adam müdirmey oqi beredi. Qazirgi Qırğız kirilicsiyasın oqığanımda kişkene müdirip qalıp irtik-irtik qaripter men jazu erejesinen oqtın oqtın jañılısıp twramın. Jazu adamnıñ közi arqılı midağı oylau jüyesine tike ıqpal etedi degen ras eken. 20-şı ğasır basındağı Qırğız ben Wyğırdıñ jazu tärtibi men qarip reformasına qarap olarğa Alaş ideyası yağni “qarip reforması” ideyası birşama tereñ ıqpal jasağanın sezindim. Söytsem, Baytwrsınwlı zamanında Bişkekke talay ret barıp Qırğız bauırlarımnıñ “jazu reforması” mäselesine talay ret keñesin aytqan eken. Baytwrsınwlı wsınğan “töteşe” jazu tärtibi men ereje qağidattarın tek ğana Qazaqstan territoriyasımen şekteu öte külkili bolğalı twr, tipti Qazaq xalqımen ğana şekteu tipten masqara külki bolğalı twr.

Baytwrsınwlı wsınğan TÖTEŞE (töte jazu) jobası Türki tekti xalıqtardıñ biraz jwrtında ideyal dep qabıldanıptı nemese Töteşe-ge qarap boy tüzegen tuısqan bauırlarımız köp eken. Sonımen qatar, Wyğır ağayındardıñ da 20-şı ğasır basındağı jazu dästüri, klassik emle tärtibi de birtindep Töteşe jazudıñ ıqpalına wşırağan eken. Olardıñ 20, 30, 40-50 jıldardağı wlttıq emle erejesi TÖTEŞEge qarap birtindep qalıptasıp jetildirilip otırğan eken. Ataqtı Ismayıl Ğaspıralı bastap ketken wlı señdi keyin Baytwrsınwlı qazığın jwlınbastay ğıp qağıp, arnasın arşıp jasap ketken eken. Zamannıñ küyleuine ilenbegen adam sonı sezedi eken… Tübi bir Türki xalıqtarı öz älipbi ülgilerin Baytwrsınşa töteşelep jetildirse qoyğırtpaq Şağatayşa men Osımanlışanıñ fanatik jazu dästürine bağınıştı bolmay birtwtas wlttıq jaña erejeni qabıldaydı eken. Wyğırşa men Qırğızşa jazu älipbiin arnayı üyrenip bilmesem de Baytwrsın töteşesi negizinde müdirmey oqi beremin. Nege, öytkeni Baytwrsınşa da twtastıratın jazu müddesi köp (wlttıq ortaq müdde bar). Al, Şağatay, Osımanlı-nı qanşa tırısıp üyrensem de sözdik pen siltemege süyenem, nege? Öytkeni, olarda wlttıq jazu dästüri saqtalmağan, kerisinşe bwzılğan. Onı oqığan jan jartılay arap-parsı tilin igerip ülgiredi. Baytwrsınwlı töteşesin mıqtı igergen adam arap-parsı jazuın qazaqşa (qırğızı qırğızşa) oqıp jañılısadı, al, arap-parısşanı äuelde jaqsı üyrengen jan töteşeni arap-parısşamen oqıp Qazaqşa şığara almaydı. Sonday ğajap qızığı bar! A.Baytwrsınwlınıñ osı eki aranı ajıratıp, arasına wlttıq müddeniñ tüymesin qadap ketken sırlı twlğa ekenin tani tüstim. Soñğı keltirgen mısalıma küdigiñiz bolsa, arapşa sauat aşqan biraq ömirinde töteşe jazu körmegen Qazaq balasına töteşe kitap äkep berip oqıtıñız, ol töteşeni qayta-qayta taza arapşa äuezben oqıp mıñqıldap qazaqşa şığara almay bıdıñdasın. Qaribi arap jazu degeni bolmasa işki ruxı Türki dalasınıñ twnğan üni ekenin sezinesiñ… Kez-kelgen şetjwrt atauı men wğımın dala dästürine tizesin büktirip tezşe iip äketetini sodan eken.

Künderdiñ küninde A.Baytwrsınwlı wsınğan töteşe jazu reforması turalı tıñ dünieler wlıqtalıp onıñ maştabı Qazaq territoriyasınan wzap şığatınına senemin.

Eldeç Orda