جاڭا تۇجىرىمداما تۋرالى پۋتين قازاننىڭ 31-ءى كۇنى ماسكەۋدە وتكەن وتانداستاردىڭ 6-دۇنيەجۇزىلىك كونگرەسىندە مالىمدەدى.

ءپۋتيننىڭ ايتۋىنشا، بۇل تۇجىرىمداما «جۇيەدەگى بيۋروكراتيانى جويۋعا» ارنالعان، قونىس اۋدارۋ باعدارلاماسى بويىنشا قولايلى جاعداي جاساۋدىڭ، ەلگە كەلۋ، جۇمىسقا ورنالاسۋ جانە رەسەي ازاماتتىعىن الۋدىڭ ناقتى ەرەجەلەرىن ۇسىنادى.

ءپۋتيننىڭ ايتۋىنشا, وزگە ەلدەردە (مىسال رەتىندە ۋكراينا مەن بالتىق ەلدەرىن كەلتىردى) ورىستارعا قاتىستى «رۋسوفوبيا، ۇلتشىلدىق، ەسكەرتكىشتەرمەن جانە ورىس تىلىمەن كۇرەس، سەپاراتيزم بويىنشا ايىپتاۋ مەن قۇقىعىن بەلدەن باسۋ» بەلگىلەرى بايقالادى.

رەسەي پرەزيدەنتى ماسكەۋدىڭ بۇكىل الەمدەگى «وتانداستارىنىڭ» قۇقىعى مەن مۇددەسىن «شەشىمتال تۇردە قورعاۋعا» دايىن ەكەنىن اتاپ ءوتتى.

«…سىزدەر – رەسەيلىكتەر دەگەن الىپ قاۋىمنىڭ وكىلىسىزدەر. ءبىرتۇتاس، ۇلكەن ورىس الەمىنىڭ وكىلىسىزدەر. بۇل الەم ۇلتى مەن دىنىنە قاراپ پايدا بولا سالعان جوق. ورىس الەمى رەسەيمەن رۋحاني بىرگە ادامداردى، ورىس ءتىلىن، مادەنيەتىن، تاريحىن قورعاۋشىلاردى ءارى قولدانۋشىلاردى بىرىكتىردى» دەدى پۋتين.

بۇل تۇجىرىمداما بۇرىن، 2012 جىلى قابىلدانعان، 2025 جىلعا دەيىنگى ارالىقتى قامتيتىن تۇجىرىمداما اياقتالماي جاتىپ قابىلدانىپ وتىر. جاڭا تۇجىرىمدامانىڭ “رەسەيگە ەرىكتى تۇردە كەلەتىندەردىڭ (بۇل كەتىپ، قايتا كەلەمىن دەگەندەرگە دە قاتىستى) جاعىمدى الەۋمەتتىك بايلانىسقا قوسىلىپ، رەسەي قوعامىنىڭ تولىققاندى مۇشەسى بولۋىنا قولايلى رەجيم جاساۋعا” باعىتتالاتىنى ايتىلعان.

«بۇل – ءبىزدىڭ وتانىمىز»

قازاقستاندا ورىستار سانى جاعىنان ەكىنشى ورىن الادى. ستاتيستيكا بويىنشا، 2018 جىلدىڭ باسىندا ورىستار ەلدەگى تۇرعىنداردىڭ 20 پايىزىن (3,6 ميلليون) قۇراعان.

سسسر تاراعان سوڭ ەلدەن كەتكەن ورىستاردىڭ سانى 1,2 ميلليوندى شامالايدى. ونىڭ دەنى رەسەيگە كەتتى.

سولاردىڭ اراسىندا 1999 جىلعا دەيىن باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اقتاۋ اتتى شاعىن اۋىلىندا (ورالدان 100 كم قاشىقتىقتا) تۇرعان كۋربانوۆتار وتباسى بار. كەتەر كەزدە كۋربانوۆتار اۋىلداعى جالعىز ورىس وتباسى ەدى.

رەسەيگە كەتۋگە ون ءبىرىنشى سىنىپتا وقيتىن ۇلدارى رومانى ۇرىلاردىڭ اتىپ ولتىرگەنى سەبەپ بولادى، ءجاسوسپىرىم ولاردى سيىر ۇرلاپ جاتقان جەرىنەن ۇستايدى. وتباسى رەسەيدىڭ ورلوۆ وبلىسىنا كوشەدى، بىراق ول جاقتا ۇزاق تۇرمايدى. ءبىر-ەكى ايدان سوڭ كۋربانوۆتار قايتادان قازاقستانعا ورالادى.

- ول جاقتا جۇماق ورناعان دەۋگە كەلمەيدى. جەرگىلىكتى تۇرعىندارمەن سوزگە كەلمەدىك، بىراق جۇمىس تابىلمادى. ازاماتتىق الۋدا كوپ ماسەلە تۋىندادى. جاڭا جۇيەگە بەيىمدەلە الماعان شىعارمىز. قىسقاسى، ولاردىڭ تۇرمىس-سالتىن قابىلداي الماي، كەرى قايتتىق. قازاقستانعا ۇيرەنىپ قالىپپىز. ءبىزدىڭ مەنتاليتەت باسقا، – دەيدى وتاعاسى ۆالەري كۋربانوۆ.

قازىر ولار ورالدا تۇرادى. ۆالەري ەكسكاۆاتورشى بولىپ ىستەيدى، قازاقستاندا «وزدەرىنە ەشكىمنىڭ قىسىم جاسامايتىنىن»، قازىر ەگدە تارتقان جاسىندا «ەشقايدا كەتۋدى ويلامايتىنىن» ايتادى.

- بۇل – ءبىزدىڭ وتانىمىز. قارتتاردى وسىندا جەرلەدىك. ءوزىم، ايەلىم جانە قىزىم قازاقشا سويلەي الامىز. الپىسقا كەلگەن جاسىمدا باسقا كىمگە كەرەكپىن؟، – دەيدى ول.

قوش بول، قازاقستان!

1990 جىلدارى باستالعان ورىستاردىڭ قازاقستاننان كەتۋ پروتسەسى ءالى دە جالعاسىپ كەلەدى.

34 جاستاعى يۋري زۋەۆ 2008 جىلى رەسەيگە كەتتى. ول اتا-اناسىمەن بىرگە تۋىپ-وسكەن جەرى ورالدان كورشى ورىنبور وبلىسىنا كوشىپ كەتتى.

- كەتكەنىم ءۇشىن وكىنبەيمىن. ورالدا قالىپ قويسام، ىشىمدىككە سالىنىپ كەتەر ەدىم. ونداي قالادا باسقا ىستەيتىن ەشتەڭە جوق بولاتىن، – دەيدى ول.

يۋري قازاقستاندا ۇلتشىلدىق بەلگىلەرىن كورگەنىن ايتادى.

- تۇرمىستىق دەڭگەيدەگى ۇلتشىلدىق اركەز بولاتىن شىعار. بىراق كەيدە شەكتەن شىعىپ كەتەدى. ماسەلەنىڭ تامىرىنا ءۇڭىلۋ كەرەك، ال مىناۋ – الەۋمەتتىك ماسەلە، – دەيدى ول.

ءپۋتيننىڭ «ورىس الەمى» تۋرالى ميگراتسيالىق ساياساتىن زۋەۆ رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ «رەيتينگتى كوتەرۋ» ارەكەتى دەپ سانايدى.

- زەينەتاقى جاسىن ءوسىرۋ، قوسىمشا قۇن سالىعى مەن باعانىڭ وسۋىنە قاراي ونىڭ رەيتينگى تومەندەدى. قاراپايىم حالىقتىڭ جاعدايى جاقسى ەمەس. سوعان قاراماي سيريانى قالپىنا كەلتىرمەك. ال اۋىلداردا فەلدشەرلىك بولىمشەلەردى جاۋىپ جاتىر. بۇل وتە جامان، – دەيدى زۋەۆ.

«لاد» رەسپۋبليكالىق سلاۆيان قوزعالىسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى پەتر كۋزمەنكو قازاقستانداعى ورىستاردىڭ جاعدايىن «الاڭداتارلىق» دەپ سانايدى.

- قازاقستاننىڭ تەك قازاقتار ءۇشىن مونوەتنيكالىق مەملەكەت جاساپ جاتقانىن سەزەمىز. ول الدىمەن ءتىل ساياساتىنان بايقالادى. ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ ورىس ءتىلى تۇككە جاراماي قالادى. مەملەكەتتىك مەكەمەگە تەك قازاق ءتىلىن بىلەتىندەردى الادى، – دەيدى ول.

كۋزمەنكونىڭ ايتۋىنشا، ولاردىڭ ۇيىمىنىڭ قوعامدىق قابىلداۋىنا رەسەيگە كوشۋ ماسەلەسىن سۇراپ «وتە كوپ ادام» كەلەدى. ولاردىڭ كەتۋ سەبەبى كوبىنە بيلىكتىڭ ءتىل جانە كادر ساياساتىمەن بايلانىستى ەكەن.

كۋزمەنكونىڭ پىكىرىنشە، ورىس ءتىلدى تۇرعىندار ءتىپتى جەرگىلىكتى بيلىك دەڭگەيىندە ەلدىڭ ساياسي ومىرىنەن تىس قالعان. ونىڭ دەرەگى بويىنشا، سوڭعى ەكى-ءۇش جىلدا جىل سايىن قازاقستاننان رەسەيگە شامامەن 10 مىڭعا جۋىق ادام قونىس اۋدارادى.

الايدا كۋزمەنكو ءپۋتيننىڭ ءسوزى «ورىس الەمىنە، سونىڭ ىشىندە قازاقستانعا ەش ىقپالى جوق» دەپ سانايدى.

- ءبىز تەك وزدىگىمىزدەن كۇن كورىپ جاتىرمىز. رەسەيدەن ەش كومەك جوق، سوعان رەنجيمىز. ماتەريالدىق تۇرعىدا جاعدايىمىز جاقسى، 50 جىلدا ەشكىم قۇقىعىمدى شەكتەگەن جوق. بىراق ورىس مەكتەبى جابىلعاندىقتان ەڭبەككە قابىلەتتى ادامدار اۋىل-قالالاردان كەتىپ جاتىر. رەسەيدە ءبىزدى ەشكىم مۋزىكامەن گۇل ۇستاپ قارسى الايىن دەپ تۇرعان جوق. بىراق بارام دەگەندەر بالالارى ءۇشىن كەتەدى، – دەيدى كۋزمەنكو.

«لاد» بەلسەندىسىنىڭ ايتۋىنشا، رەسەيدەگى ەڭ ۇلكەن پروبلەما – ازاماتتىق الۋ.

- بۇل – وتە كۇردەلى بيۋروكراتيالىق پروتسەدۋرا. ءيا، قونىس اۋدارۋ باعدارلاماسى دا، وتانداستار تۋرالى زاڭ دا بار، بىراق رەسەيلىك شەنەۋنىكتەر قازاقستانداعى سياقتى ەشكىمگە باعىنبايدى. بىزدىكىلەر ازاماتتىق الۋ ءۇشىن رەسەيدە كەم دەگەندە بەس جىل تۇرۋلارى كەرەك. ازاماتتىعىڭ بولماسا ەش قۇقىعىڭ جوق «گاستاربايتەرسىڭ»، – دەيدى ول.

كەيبىر ەلدەن كەتۋگە تىرىسقان ورىستاردىڭ ايتۋىنشا، كوشۋدىڭ ەڭ باستى ساتىسىندا قيىندىقتار تۋىندايدى. الەكسەي مارتىنوۆ (ءوز ءوتىنىشى بويىنشا اتى-ءجونى وزگەرتىلدى-رەد.) رەسەيمەن شەكتەسەتىن اقتوبەدە تۇرادى. ءۇش جىل بۇرىن جاس جىگىت قونىس اۋدارۋ باعدارلاماسى بويىنشا كورشى ەلگە كەتۋدى ۇيعاردى.

- مۇنداعىنىڭ بارىنەن مەزى بولدىم! سول جاقتا باعىمدى سىناپ كورەيىن دەدىم، – دەپ تۇسىندىرەدى الەكسەي.

ول ءبىر اي بويى قونىس اۋدارۋ باعدارلاماسىنا قاجەتتى قۇجاتتاردى جيناپ، رەسەيدىڭ ورالداعى كونسۋلدىعىنا وتكىزبەك بولادى (قازاقستان باتىسىنداعى ءتورت ايماق – باتىس قازاقستان، اقتوبە، ماڭعىستاۋ جانە اتىراۋ وبلىستارىنا ءبىر كونسۋلدىق قىزمەت كورسەتەدى).

- كونسۋلدىققا قۇجاتتارىمدى وتكىزە المادىم. ءوزىمدى قابىلدامادى، قابىلداۋعا سايت ارقىلى جازىلۋ كەرەك بولدى، ول جۇمىس ىستەمەي تۇردى. كونسۋلدىق قىزمەتكەرلەرىنە ونى جەتكىزەيىن دەدىم، ەش پايدا بولمايدى. ءبىر اي اۋرەلەنگەن سوڭ ويىمنان اينىدىم. باعدارلامانى ەپپەن قۇرتۋ ءۇشىن ادەيى وسىنداي قيىندىقتار جاساپ قويعان با، ول جاعىن بىلمەيمىن، – دەيدى الەكسەي.

قازىر ول كوشۋ تۋرالى سيرەك ويلايدى. قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ العان ول ءبىر مەزگىلدە بىرنەشە جەردە جۇمىس ىستەيدى.

باقىلاۋشىلار نە دەيدى؟

الماتىلىق جۋرناليست سەرگەي دۋۆانوۆ ورىستاردىڭ سوڭعى كوشى ۋكرايناداعى جاعدايدان سوڭ باستالدى دەپ سانايدى.

- رەسەيلىك باق ارقىلى جۇرگىزىلگەن ءپۋتيننىڭ ۇگىت-ناسيحاتى ورىستار مەن باسقالارعا رەسەيلىك «رەنەسسانس» ءداۋىرى كەلدى دەگەندى ءسىڭىردى، ياعني رەسەي «اياعىنان تىك تۇردى»، ودان باسقالاردىڭ ءبارى قورقاتىن زامان ورالدى دەپ سەندىردى. بىراق ونىڭ ناتيجەسى ايانىشتى بولىپ شىقتى، – دەيدى ول.

دۋۆانوۆتىڭ پىكىرىنشە، «قازاقستان ازاماتتارىنا يمپەريالىق امبيتسيانى ءسىڭىرۋ ادامداردى يدەولوگيالىق جىككە ءبولىپ قانا قويماي، قازاقستان قوعامىنا ۇلتارالىق شيەلەنىس اكەلدى».

- ءبىر جاعىنان، قازاقستانداعى ورىستاردىڭ بىرقاتارى وزدەرىن «ۋاقىتشا تۇرعىن» سەزىنىپ، قازىرگى جاعدايلارىنا باسقاشا قاراي باستادى. ەكىنشىدەن، قازاق ۇلتشىلدىعى كۇشەيدى، پۋتين مەن ونىڭ يمپەريالىق امبيتسياسىن قولدايتىندارعا سەپاراتيست رەتىندە قاراۋ باستالدى. ناتيجەسىندە، ادامدار تاعى دا رەسەيگە كوشە باستادى، – دەپ تۇسىندىرەدى جۋرناليست.

قوعامعا پايدالى ادامداردىڭ كەتۋىنىڭ كەرى سالدارىن مويىنداي وتىرىپ دۋۆانوۆ «رەسەيشىل ورىستاردىڭ كەتۋى قازاقستانداعى يدەولوگيالىق شيەلەنىستى باسادى» دەيدى.

- كەتە بەرسىن. <…> وزدەرى بىلەدى. ءوزىن بوتەن ساناپ تۇرعان ادام قانداي پايدا اكەلمەك؟ قازاقستاندىقتار اراسىندا رەسەيگە تەلمىرگەندەر ازايعان سايىن قازاقستان قوعامىندا بىرلىك كۇشەيە بەرەدى. بوتەن سانايتىن ادامنان وزىڭە جاقسى قارىم-قاتىناس جاساۋدى تالاپ ەتە المايسىڭ. ولار دا سولاي، – دەيدى جۋرناليست.

وپپوزيتسيالىق ساياساتكەر ءامىرجان قوسانوۆ ءپۋتيننىڭ قازىرگى باستاماسىن «ەلەكتورالدىق سيپاتقا يە» دەپ سانايدى جانە رەسەيدەگى دەموگرافيالىق پروبلەمالارمەن بايلانىستىرادى. (روسستات دەرەگى بويىنشا، 2018 جىلدىڭ قاڭتارىنان شىلدەسىنە دەيىن رەسەي تۇرعىندارى سانى 91 900 ادامعا ازايعان).

​«مەملەكەتكە جۇمىس كۇشى كەرەك. ەكىنشىدەن، قىرىمدى اننەكسيا جاساعان سوڭ سانكتسيا كۇشەيگەندىكتەن رەسەي مەن وزگە وركەنيەتتى الەم اراسىنداعى قارىم-قاتىناس ناشارلادى، حالىقتىڭ كوڭىلىن سودان باسقاعا اۋدارۋ كەرەك» دەيدى قوسانوۆ. ءۇشىنشى سەبەپ رەتىندە ساياساتكەر «كرەملدىڭ بۇرىنعى سوۆەت وداعىن جاڭعىرتۋدى كوزدەيتىنىن، سول كەڭىستىكتە ىقپالىن ساقتاپ قالۋعا ۇمتىلاتىنىن» ايتادى.

- جاڭا تۇجىرىمدامادا رەسەيدەن تىس تۇراتىن وتانداستاردى قولداۋ تۋرالى كوپ ايتىلعانى بەكەر ەمەس، – دەيدى قوسانوۆ.

ول كرەملدىڭ مالىمدەمەسى رەسەيدەن تىسقارى تۇرىپ جاتقان ورىستاردىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاقستاندىق ورىستاردىڭ ساناسىنا ىقپال ەتەتىنىنە سەنىمدى، بىراق ءپۋتيننىڭ ءسوزى ءبارىن شەشەدى دەپ سانامايدى.

قوسانوۆ رەسەيدىڭ قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ ۇلكەن اعىنىن قابىلداي الاتىنىنا دا كۇماندانادى.

- سىڭارجاق ءارى وليگارحتارعا بەيىمدەلگەن ەكونوميكالىق ساياسات جۇرگىزىپ وتىرعان جانە حالىقارالىق وقشاۋلاۋعا ۇشىراعان رەسەيدىڭ وزىندە ماسەلە باستان اسادى. جۋىق ارادا «ۇلى ورىس كوشىن» قابىلداۋعا ءازىر دەپ ويلامايمىن، – دەيدى ول.