1917 جىلى جەلتوقسان ايىندا «قازاق-قىرعىز بيلىگىن قولىنا العانىن» مالىمدەگەن الاش وردا ۇكىمەتى – ۇلت كەڭەسىنىڭ توراعاسىن سايلادى. كوپشىلىك داۋىس العان ءاليحان بوكەيحان ۇكىمەت پەن كەڭەس توراعاسى بولىپ سايلاندى.
ازاتتىق تىلشىسىمەن سويلەسكەن زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا بۇل سايلاۋ «بۇرىنعى حاندىق داستۇرگە سۇيەنبەگەن، پاتشالىق رەسەيدىڭ ەسكى زاڭدارىنان قۇتىلعان، قازاق حالقىنا سايلاۋ قۇقىعىن بەرىپ، دەموكراتيالىق داستۇرمەن وتكىزگەن العاشقى سايلاۋ». سايلاۋدان كەيىن كوپ ۇزاماي بولشەۆيكتەر بيلىكتى كۇشپەن تارتىپ العان سوڭ بۇل پروتسەسس توقتاپ قالدى.
الاش وردانى قۇرۋ
1917 جىلى رەسەيدەگى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن پاتشا وكىمەتى قۇلاپ، بۇرىنعى رەسەي يمپەرياسىنىڭ اۋماعىندا ءارتۇرلى ساياسي كۇش پايدا بولا باستاعاندا قازاق وقىعاندارى بىرىگىپ، قازاق جەرىنىڭ بيلىگىن قولعا الۋعا تىرىستى. سول جىلى قاراشادا جاريالانعان «قازاق» گازەتىنىڭ «ەل قورعاۋ» دەپ اتالاتىن ۇندەۋى بۇل وقيعالاردى بىلايشا سيپاتتايدى:
«قازاق ورىسقا قاراماي تۇرعان شاعىندا ەل باسىنا داۋ كەلسە، حالىق قۇقىعىن قورعايتىن بيلەرى بولعان، ەلگە تيەر جاۋ بولسا، حالىقتىڭ مال-مۇلكىن، جەر-سۋىن قورعايتىن باتىرلارىنا ەرگەن ازاماتتارى بولعان. روسسيا قول استىنا كىرىپ، قولتىعىنا تىعىلىپ، پانالاعاننان كەيىن ءبىزدىڭ قۇقىق، مال-مۇلىك، جەر-سۋىمىزعا، روسسيانىڭ ءوزى بولماسا، باسقالار باتىپ تيە العان جوق…. قازىردە بىزگە باسىڭدى، مال-مۇلىك، جەر-سۋىڭدى قورعاما دەپ تياتىن روسسيا جوق، پانا بولىپ قورعارلىق روسسيا دا جوق».
الاش وردا تاريحىن زەرتتەۋشى مامبەت قويگەلدى وسى ءبىر الاساپىران كەزەڭ تۋرالى «بۇكىل يمپەريانى قامتىعان ساياسي تۇراقسىزدىق جاعدايىندا سول تۇستاعى ورىنبوردا شوعىرلانعان قازاق وقىعاندارى ءوزارا كەڭەس قۇرىپ، كەزەك كۇتتىرمەيتىن ۇلتتىق ماسەلەلەرگە بايلانىستى ءبىر تۇجىرىمعا كەلۋ ءۇشىن جالپى قازاق سەزىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداپ، ونى ۇيىمداستىرۋ ءىسىن بەس ادامنان تۇراتىن كوميسسيا موينىنا الدى» دەپ جازادى.
اۆتوردىڭ ايتۋىنشا، «سەزدە ۇلت كەڭەسىن قۇرۋ كەرەك. ونىڭ ءار وبلىستا ءبولىمى بولارعا كەرەك. ۇلت كەڭەسىنە حالىق سەنىمدى ادامدارىن سايلاپ، ءىس جۇرگىزبەك كەرەك» دەگەن باستاما 1917 جىلدىڭ قاراشا ايىندا ءجيى كوتەرىلگەن.
- ءسويتىپ، 1917 جىلى جەلتوقساننىڭ 5-ىندە ورىنبوردا قازاق-قىرعىز سەزى اشىلدى. وعان قازاقستاننىڭ بارلىق وبلىستارىنان، ودان تىس جەردە تۇراتىن التاي گۋبەرنياسى مەن سامارقاند وبلىسىنان جانە قىرعىزستاننان بارلىعى 82 وكىل قاتىستى، – دەيدى زەرتتەۋشى مامبەت قويگەلدى.
وسى سەزدە قازاق-قىرعىز اۆتونومياسىن «الاش» دەپ اتاۋ، ميليتسيا قۇرۋ، وقۋ ءبىلىم، ۇلت قازىناسى، مۇفتيلىك، سوت، ازىق-تۇلىك ماسەلەسى جانە ۇلت كەڭەسىن سايلاۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە قويىلعان.
باسەكەلەس شاقىرۋ
الاش تاريحىن زەرتتەۋشىلەر سەزدى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى ءاليحان بوكەيحاننىڭ بەدەلى قازاقتىڭ وزگە وقىعاندارىنان جوعارى ەكەنى تالاس تۋدىرماعانىن، سوعان قاراماستان ۇلت كەڭەسى توراعالىعىنا جالعىز ءوزىنىڭ داۋىسقا ءتۇسۋدى قالاماعانىن ايتادى.
الاش وردا جەتەكشىسىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋشى سۇلتانحان اققۇلى ءاليحان بوكەيحان ۇلت كەڭەسى توراعالىعىنا وزىمەن بىرگە داۋىسقا ءتۇسۋ ءۇشىن سول كەزدەگى بوكەي ورداسىنىڭ سىيلى ادامى، اقىن شاڭگەرەي بوكەەۆتى ارنايى شاقىرعان دەپ سانايدى.
- ول تۋرالى نۇعىمان ماناەۆتىڭ 1933 جىلى قىزىلوردادا جارىق كورگەن كىتابىندا ايتىلعان. ءاليحان بوكەيحان 1917 جىلى «قازاق سەزىن وتكىزۋگە دايىندالسىن، بوكەي ورداسىنداعى شاڭگەرەي بوكەەۆ جينالىس وتكىزىپ، سەزگە دەلەگات بولسىن، كەيىن ۇلت كەڭەسىنىڭ توراعالىعىنا داۋىسقا ءتۇسسىن» دەگەن حابار جىبەرگەن. شاڭگەرەي بوكەەۆكە سالەم جەتپەي قالعان، – دەيدى ول.
تاريحي دەرەكتەردە ءاليحان بوكەيحاننىڭ بوكەي ورداسىنان باقىتكەرەي قۇلمانوۆتى دا سايلاۋعا شاقىرعانى كورىنەدى. سەزد سوڭىندا ۇلت كەڭەسىنىڭ توراعالىعىنا ءاليحان بوكەيحاننان وزگە باقىتكەرەي قۇلمانوۆ پەن اقمولا وڭىرىنەن ايدارحان تۇرلىباەۆ ۇسىنىلعان. سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىس تىلدەرى فاكۋلتەتىن بىتىرگەن باقىتكەرەي قۇلمانوۆ وسى سەزد تورالقاسىنىڭ توراعاسى بولعان.
سەزدى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن ايدارحان تۇرلىباەۆ اقمولا وبلىستىق قازاق كوميتەتىنىڭ توراعاسى، الاش وردا ۇلت كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلانعان.
- بۇل ەكەۋى دە مەملەكەتتىك دۋمادا دەپۋتات بولعان، ولاردى ءاليحان بوكەيحان جاقسى تانىعان. ءاليحان بوكەيحان جالعىز تۇسسە دە، سايلانار ەدى، بىراق ول اۆتونوميانىڭ، ەلدىڭ باسشىسى دەموكراتيالىق داستۇرمەن سايلانعانى دۇرىس دەپ سانادى. ءسويتىپ ەكى ەسە كوپ داۋىسپەن سايلاندى، -دەيدى سۇلتانحان اققۇلى.
زەرتتەۋشى جالپىقازاق سەزىنە كەلگەن 43 دەلەگات سول كەزدەگى بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جيىنىنا دەلەگات بولىپ سايلانعاندار، سوندىقتان بۇل سەزدى لەگيتيمدى سەزد، ءاليحان بوكەيحاندى الاش ۇكىمەتىنىڭ زاڭدى جولمەن سايلانعان لەگيتيمدى باسشىسى دەۋگە تولىق نەگىز بار دەپ سانايدى.
الاش وردا تاريحىن زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى بولات ءمۇرسالىم دە وسى پىكىردى قوستايدى. ونىڭ سوزىنشە، ءاليحان بوكەيحان ءوزىن «كوسەممىن، ۇلتتىڭ كوشباسشىسىمىن» دەپ ساناماعان.
- ءاليحان بوكەيحاننىڭ «ءتىرى جۇرسەم، قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن» دەگەن ءسوزى بار، بۇل – ىشتەي جاۋاپكەرشىلىگى. «توراعا مەن بولۋىم كەرەك، مەن عانا بيلىك باسىندا بولۋىم كەرەك» دەپ ايتپاعان. سوندىقتان ونىڭ بەدەلدى ازاماتتاردىڭ ءبارىن سايلاۋعا تۇسۋگە شاقىرۋى كوز الداۋ ءۇشىن جاسالدى دەپ ويلامايمىن، – دەيدى ول.
«ءاليحان ايتتى، ءبىز كوندىك» دەگەن بولعان جوق»
تاريحشى مامبەت قويگەلدىنىڭ زەرتتەۋىندە «ۇلت كەڭەسىنىڭ توراعاسىن سايلاۋ كەزىندە ءاليحان بوكەيحان – 40, باقىتكەرەي قۇلمانوۆ – 19, ايدارحان تۇرلىباەۆ 20 داۋىس الدى» دەپ جازادى.
زەرتتەۋشىلەر سۇلتانحان اققۇلى مەن بولات ءمۇرسالىمنىڭ ايتۋىنشا، داۋىس قورىتىندىلارى تۋرالى سەزدىڭ حاتتاماسىنان وزگە، داۋىس بەرۋ پروتسەسىنىڭ قالاي وتكەنى جايلى جازبا دەرەكتەر جوق.
«ءاليحان بوكەيحاننىڭ بەدەلى زور بولا تۇرا باقىتگەرەي قۇلمانوۆتىڭ 19, ايدارحان تۇرلىباەۆتىڭ 20 داۋىس العانى – سايلاۋدىڭ تارتىستى وتكەنىن بىلدىرە مە؟» دەگەن ازاتتىق ءتىلشىسىنىڭ سۇراعىنا سۇلتانحان اققۇلى مەن بولات ءمۇرسالىمنىڭ جاۋاپتارىندا قايشىلىق بايقالدى.
- قازاق وقىعاندارى اراسىندا رۋعا، جۇزگە، جەرگە بولىنۋشىلىك بولماعان ەدى. بىراق توراعا سايلاعاندا اڭعارىلعانداي بولدى. اقمولا وبلىسىنان سايلانعان دەلەگاتتار ايدارحان تۇرلىباەۆتى، ال باتىس وڭىردەن كەلگەندەر باقىتگەرەي قۇلمانۇلىن قولداعان سياقتى. بىراق ءبارىبىر ءاليحان بوكەيحانۇلى كوپ داۋىس الدى، – دەيدى سۇلتانحان اققۇلى.
زەرتتەۋشى بولات ءمۇرسالىم بۇل پىكىرمەن كەلىسپەي، سەزگە كەلگەندەر رۋ دەڭگەيىنەن ۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرىلگەن ادامدار دەپ سانايدى.
- ءاليحان بوكەيحان بەدەلى زور بولا تۇرا نەگە 98 پايىز داۋىس المادى؟ ويتكەنى توراعا سەزد سوڭىندا سايلاندى. ونىڭ الدىندا «الاش وردا اۆتونومياسىن قازىر جاريالاۋ كەرەك پە، جوق پا» دەگەن ماسەلەدە تارتىس كۇشتى بولدى. دەلەگاتتاردىڭ جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ باستاعان جاعى «قازىر جاريالاۋ كەرەك» دەسە، ءاليحان بوكەيحان جاعى «كەيىنگە قالدىرا تۇرۋدى» ۇسىندى. بۇل دا [بوكەيحانۇلىنىڭ باسىم كوپشىلىك داۋىسىن الماۋىنا] اسەر ەتكەن بولۋى مۇمكىن، – دەيدى بولات ءمۇرسالىم.
الايدا بولات ءمۇرسالىمنىڭ سوزىنشە، اۆتونوميانى جاريالاۋدى قولداعان، قارسى بولعان جانە قالىس قالعانداردىڭ ەشقايسىسى ءبىر وڭىردەن نەمەسە ءبىر رۋدان شىققاندار ەمەس.
- سەزدە «ءاليحان ايتتى، ءبىز كوندىك» دەگەن باس شۇلعۋ بولعان جوق. كوپ ماسەلە قىزۋ تالقىلانىپ، پىكىر ەركىندىگى ساقتالدى، اركىم سايلاۋ قۇقىعىن تولىق پايدالاندى. بالاما كانديدات ۇسىنىپ، سايلاۋ وتكىزىپ ءتۇر كورسەتۋ بولدى دەپ ەسەپتەمەيمىن. سوندىقتان بۇل – تازا لەگيتيمدى، بۇكىل حالىقتىڭ ەركىن كورسەتكەن سايلاۋ بولدى، – دەيدى بولات ءمۇرسالىم.
زەرتتەۋشىنىڭ سوزىنشە، سول ۋاقىتتاعى قازاق باسپاسوزىندە «وسى سايلاۋ ءادىل وتپەدى» دەگەن ءسوز بولماعان. الاش وردانىڭ سەزىنەن بولەك بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنا سايلاۋ ءوتىپ، وعان كىمنىڭ قالاي قاتىسقانى، قانشا داۋىستى قالاي العانى جايلى قازاق باسپاسوزىندە ءجيى حابارلانعان.
1917 جىلى جەلتوقسان ايىندا قۇرىلعان الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ قىزمەتى باياندى بولمادى. 1918 جىلدىڭ باس كەزىندە قازاق دالاسىندا بولشەۆيكتەر كۇشەيىپ، الاش پارتياسى مەن الاش وردا ۇكىمەتىن تاراتتى. الاش قوزعالىسىنا بەلسەنە قاتىسقانداردىڭ بارلىعى ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. الاش قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، الاش وردا ۇكىمەتى مەن ۇلت كەڭەسىنىڭ توراعاسى ءاليحان بوكەيحان 1937 جىلى اتىلدى.
ازات ەۋروپا / ازاتتىق راديوسى
پىكىر قالدىرۋ