بىرنەشە رەتكى ورتا شىعىس سوعىسىندا اراب ەلدەرىنىڭ اسكەر سانى مەن قارۋ – جاراق سانى يزرايلدەن نەشە ەسە كوپ بولا تۇرا نە ءۇشىن اۋىر جەڭىلىسكە ۇشىراپ، ءيزرايلدى جەر بەتىنەن جوعالتۋ بىلاي تۇرسىن، كەرىسىنشە، وزدەرىنىڭ تەرريتوريالارىنان ايرىلىپ قالدى؟

بۇل جەردە نەشە ءتۇرلى سەبەپتەر بار بولسادا، ەڭ نەگىزگى سەبەپ – ەكى جاقتىڭ سوعىس ماقساتىندا.

بىلايشا ايتقاندا، نە ءۇشىن سوعىس جاسايمىز دەگەن ماسەلە.

يزرايل نە ءۇشىن سوعىس قيمىلدارىن جۇرگىزەدى؟

سەبەبى وتە وڭاي. ەگەردە، يزرايل سوعىس جاساماسا، ءارى، سوعىستا جەڭىلىس تاپسا، ەكى مىڭ جىلدان بەرى سەرگەلدەڭدە جۇرگەن ياھۋدي ۇلتىنىڭ ارەڭ دەگەندە قۇرعان مەملەكەتى ءبىر جولاتا ويران بولادى. سوندىقتان، يزرايلگە سوعىستا جەڭىپ شىعۋ ارقىلى ءوز ءومىرىن ساقتاپ قالۋدان باسقا جول جوق.

ال، قارسى جاققا كەلەر بولساق: اراب مەملەكەتتەرى نە ءۇشىن سوعىس جاسايدى؟

ولار ايتقان نەشە ءتۇرلى سەبەپتەر بولسادا، ماسەلە – ول ەلدەردىڭ جەكە مۇددەلەرىندە بولىپ تۇر.

ءبىز بەس رەتكى (1948, 1956, 1967, 1973, 1982 جج.) ورتا شىعىس سوعىسىنىڭ ارتقى كورىنىسىنە نازار اۋدىرىپ كورەيىك.

جۇنيە جۇزىلىك ەكىنشى سوعىس اياقتالعاننان كەيىن پالەستين وڭىرىندە قاقتىعىس بارعان سايىن ۇلعايىپ، ەكى جاق ورتاسىندا ۇلكەن قايشىلىق پايدا بولدى. 1948ج. بۇۇ – ى ”پالەستينا تەرريتورياسىن ءبولۋ باسقارۋ” قارارىن ماقۇلدادى. قارار بويىنشا ”پالەستين تەرريتورياسى ەكىگە ءبولىنىپ; جارتىسىندا ارابتار پالەستينا مەملەكەتىن قۇرىپ ءومىر سۇرىڭدەر، جارتىسىندا ەۆرەيلەر يزرايل مەملەكەتىن قۇرىپ ءومىر سۇرىڭدەر”- دەلىنگەن ەدى. بۇل قارارعا ياھۋديلەر قاتتى رازى بولدى. ايتەۋىر، ولارعا كىشكەنتاي بولسادا ءومىر سۇرۋگە بولاتىن مەكەن بۇيىرىلدى. الايدا، بۇل قارارعا ارابتار قاتتى نارازى بولدى. سونىمەن، ماڭىنداعى اراب ەلدەرى (ەگيپەت، سۋريا، ليۆان، سىرتقى يوردانيا، يراك قاتارلىلار) بىرلەسىپ يزرايلگە اسكەري شابۋىل جاسادى. مىنە، بۇل – ءبىرىنشى رەتكى ورتا شىعىس سوعىسى ەدى.

سوعىستا سونشاما كوپ اراب ەلدەرىنىڭ بىرىككەن ارمياسى تاس – تالقان بولىپ جەڭىلدى. يزرايل سوعىستا جەڭىپ شىعىپ، تابىستى تۇردە ءوز ورنى مەن تەرريتوياسىن بەكەمدەپ الدى. جانە، ازىراق پالەستين جەرىنە يە بولدى. بۇل سوعىستا بىرىككەن اراب ارمياسى جەڭىلدى، بىراق، پالەستينا ءوزىن – ءوزى تابا الماي قالاتىنداي جەڭىلىپ كەتپەگەن. ۇيتكەنى، بۇۇ – ى ارابتارعا پالەستينا مەملەكەتىن قۇرىپ الىڭدار دەگەن تەرريتوريا الىدە ارابتاردىڭ قولىندا ەدى… بىراق، بۇل جەرلەر ەۆرەيلەر جاعىنان ەمەس، باسقا اراب ەلدەرى جاعىنان باسىپ الىندى. بۇرىنعى پالەستينگە تاۋەلدى جەردىڭ شىعىس جاعىن يوردانيا، باتىس جاعىن ەگيپەت يەلەنىپ الدى. قالعان جارتىسىندا بۇۇ – نىڭ قارارى بويىنشا ەۆرەيلەر مەملەكەت قۇرىپ الدى. قالعان جارتىسىندا پالەستين ارابتارى مەملەكەت قۇرايىن دەسە، بۇل جەردى اراب تۋىستارى ءبولىسىپ العان ەدى…

ءبىرىنشى رەتكى اراب – يزرايل سوعىسىندا كىم جەڭدى؟

جاۋابى وڭاي. يزرايل جەڭدى، مەملەكەت قۇرىپ الدى. اراب ەلدەرى دە سوعىستا جەڭىلگەنىمەن ءبارىبىر پايدا كوردى. ولاردا تەرريتورياعا يە بولدى. جەڭىلۋشى پالەستين حالقى بولدى. جۋاس پالەستين حالقىنىڭ اۋلاسى يزرايلگە ءبولىنىپ بەرىلگەن ەدى. قوناق ۇيگە مىسىر جاتىپ الىپ، جاتىن بولمەگە يوردانيا كىرىپ العان سوڭ پالەستيندىكتەر دالادا قالدى.

ەگەردە بۇۇ – نىڭ قارارى بويىنشا ىستەگەن بولسا، پالەستين حالقى 1948 جىلدا – اق مەملەكەت قۇرىپ الاتىن ەدى. وكىنىشتىسى، ارادا جەتپىس جىل ءوتىپ كەتتى، الايدا، پالەستين مەملەكەتى ءالى كۇنگە دەيىن…

ەگەردە، اراب ەلدەرى شىنىمەن دە پالەستين حالقىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن كۇرەس جاساعان بولسا، قالعان جارتى تەرريتوريادا پالەستين ەلىن قۇرۋعا كومەكتەسىپ، پالەستين مەملەكەتىن قۇرىپ بولعان سوڭ يزرايلمەن سوعىسپاي، پالەستين حالقىنىڭ جەرىن نەگە وزدەرى باسىپ الادى؟

ءبىرىنشى رەتكى وش سوعىسىندا اراب ەلدەرى جەڭىلىپ قالعاننان كەيىن، 1948 جىلدان 1967 جىلعا دەيىن ارالىقتا، نەگىزىندە پالەستيناعا تاۋەلدى جەردىڭ ءبىر بولەگىندە پالەستيندىكتەرگە كومەكتەسىپ، ولارعا ءبىر مەملەكەت قۇرىپ بەرۋ – ونشالىقتى قيىن شارۋا ەمەس ەدى… بىراق، ەگيپەت تە، يوردانيا دا ءوزى جۇتىپ قويعان پالەستين جەرىن پالەستينالىقتارعا قايتارىپ بەرگىسڭ كەلمەدى.

پالەستيندىكتەر مەملەكەت قۇرايىن دەسە، – سەن تۇرا تۇر، الدىمەن ياھۋديلەر تارتىپ العان اۋلاڭدى ساعان تارتىپ الىپ بەرەمىز، سوسىن سەن كەڭ ۇيدە ءومىر سۇرەسىڭ،- دەدى. پالەستيندىكتەر: ”ونداي بولسا مەنىڭ ەكى ءۇيىمدى ماعان بوساتىپ بەرىڭدەر، كىشكەنە بولسادا سول جەردە قىسىلىپ جاتا تۇرايىن، سىزدەر اۋلامدى يزرايلدەن تارتىپ الىپ بەرگەننەن كەيىن ەكەۋىن قوسىپ ءومىرىمدى سۇرەيىن”، – دەسە، ەگيپەت پەن يوردانيا : ء”بىز سونشاما قينالىپ، كۇش شىعارىپ، باسقانىڭ قولىنان جەرىڭدى تارتىپ الىپ بەرەيىك دەسەك، سەنىڭ ءبىزدى ۇيدەن قۋالاعانىڭ قايتكەنىڭ، بارلىعىمىز ءدىنىمىز بىردەي، ءتىلىمىز، ۇلتىمىز بىردەي تۋىسپىز.”، – دەپ يەلەنىپ العان جەردى پالەستيندىكتەرگە قايتارعىسى كەلمەدى.

يزرايل ءومىرىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن سوعىستى. اراب ەلدەرى پايدا تابۋ ءۇشىن، كورشىسىنىڭ قويىنا شاپقان قاسقىردى قۋالاپ شىعۋ ءۇشىن سوعىستى. قۋالاي السىن، مەيلى، الماسىن، سول ”جاقسىلىعى” ءۇشىن كورشىسى ولارعا ”قوي سويىپ” العىس ايتۋى كەرەك ەدى. مۇنداي نيەتتەگى اراب ەلدەرى ەشقاشان جەڭىسكە جەتە المايتىنى بەلگىلى ەدى…

سولاي بولسادا سوعىستا جەڭىلگەن اراب ەلدەرى جەڭىلىستىڭ سەبەبىن ىزدەۋگە كىرىستى. سونىمەن، 1952 جىلدان باستاپ اراب ەلدەرىندە رەفورما جاساۋ باستالدى. 1952 جىلى ەگيپەتتە توڭكەرىس بولىپ، پاتشا اۋدىرىلىپ تاستالدى. گامال ابدەل ناسەر بيلىككە كەلدى.

بۇل جاڭا بيلىك العاباسار، وزىق ويلى بولدى. ۇلتتىق داعدارىس تۋىلعان ۋاقىتتا مەملەكەت مۇددەسى ءۇشىن ۇمتىلىپ العا شىعاتىن ادامدار بولادى. ناسەر سونىڭ ءبىرى بولدى. ول مەملەككتتى گۇلدەندىرۋ ءۇشىن ونەركاسىپتەندىرۋدى قولعا الدى. اسۋان توسپاسىن جوندەدى. بىراق، ونەركاسىپتەنۋ ءۇشىن اقشا كەرەك. ال، مىسىردا اقشا جوق. بىراق، ەگيپەتتە سۋۆەيش كانالى بار ەدى.

سۋۆەيش كانالى دەگەن قانداي نارسە؟ جامان سوزبەن ايتقاندا جول توساتىن قاراقشى. جاقسى سوزبەن ايتقاندا اقى الۋ پۋنكتى ەدى. بىراق، ول كەزدە سۋۆەيش كانالى انگليا مەن فرانتسيانىڭ يەلىگىندە بولاتىن…

جاڭا تۋعان بۇزاۋ جولبارىستان قورىقپايدى، – دەگەندەي جاڭا قۇرىلعان ۇكىمەت ءتورت جىلدان كەيىن سۋۆەيش كانالىن قايتارىپ الاتىنىن جاريالادى. بىلايشا ايتقاندا، بۇۇ – داعى ەڭ مىقتى بەس مەملەكەتتىڭ (قىتاي رەسپۋبليكاسى، اقش، سوۆەت ولاعى، انگليا، فرانتسيا) ەكەۋىنىڭ اۋزىنداعى كەسەك ەتكە ءبىر جولدا قول سالدى.

انگليا مەن فرانتسيا بۇعان توزە المادى. بىراق، توتە شابۋىل جاساۋعا بۇۇ مەن حالىقارالىق زاڭنان يمەندى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟

ولار ءبىر امالىن تاپتى. ول امال – ءيزرايلدى ەگيپەتكە ايداپ سالۋ، سوسىن، جاراستىرۋشى رەتىندە ورتاعا شىعىپ، سۋۆەيش كانالىن قايتادان قايتارىپ الۋ.

سونىمەن انگليا مەن فرانتسيا جوسپارلاعان، يزرايل قول جۇمساعان، ەگيپەت قول قايتارعان، انگليا مەن فرانتسيا جاراستىرعان، وعان ەگيپەت ۇناماعان، سوسىن، ول ەكەۋى ەگيپەتتى ساباۋ ارقىلى كانالدى قايتارىپ الماقشى بولعان ويىن وينالدى. مىنە، بۇل ەكىنشى رەتكى وش سوعىسى ەدى.

جاس ەگيپەت ۇكىمەتىنىڭ انگليا مەن فرانتسيا سياقتى كارى تەنتەكتەرگە شاماسى جەتپەيتىنى بەلگىلى بولاتىن. بىراق، اتامنىڭ اتاسى بار دەگەندەي بۇل كارى تەنتەككە بىردەمە دەي الاتىن تاعى ەكى ۇلكەن تەنتەك اقش مەن سوۆەت وداعى بار ەدى. ەڭ سوڭىندا ۇلكەن تەنتەكتەردىڭ قىسىمىمەن كارى تەنتەكتەر ەگيپەتتەن شەگىنىپ شىعۋعا ءماجبۇر بولدى.

ەكىنشى رەتكى وش سوعىسىندا اراب ەلدەرى جەڭىلدى. بىراق، اسا اۋىر جەڭىلىس تاپقان جوق. ەگيپەت ستراتەگيالىق جاقتان پايدا تاپتى: سۋۆەيش كانالىن قايتارىپ الدى. ورتا شىعىسقا قوجا بولىپ العان انگليا مەن فرانتسيانى قۋالاپ شىعاردى. سوۆەت وداعىمەن اسكەري – ساياسي وداق جاساپ، اراب الەمىنىڭ سەركەسى بولىپ الدى.

انگليا مەن فرانتسيانى قۋالاپ شىعارۋى، سوۆەت وداعىنىڭ كومەگىنە يە بولۋى، وراسان زور مۇناي بايلىعى اراب ەلدەرىنىڭ سەنىمىن بەكەمدەدى. سونىمەن بىرگە وزدەرىن تىم جوعارى باعالاۋعا سەبەپ بولدى. ءيزرايلدى ءبىر سوققىمەن عانا جەر بەتىنەن جوق قىلىپ جىبەرەمىز دەگەن وي قالىپتاستى.

1967 جىلى اراب ەلدەرى تاعىدا بىرلەسىپ يزرايلدەن پالەستين جەرىن قايتارىپ الۋ ءۇشىن سوعىس قوزعاۋعا دايىندالدى. بىراق، بۇل جولعى سوعىس توقال ەشكى ءمۇيىز سۇرايمىن دەپ قۇلاعىنان ايرىلىپتىنىڭ ءدال ءوزى بولدى.

سول كەزدە ستراتەگيالىق تۇرعىدان قاراعاندا اراب ەلدەرى باسىم بولاتىن. ءيزرايلدى اقش قولدايتىن. الايدا، اراب ەلدەرى سوۆەت وداعىنىڭ ۇلكەن كومەگىنە يە بولدى. ەگيپەت باتىستان، سۋريا سولتۇستىكتەن، يوردانيا شىعىستان ءيزرايلدى قورشاۋعا العان بولىپ، الاقانداي عانا ءيزرايلدى ءبىر كۇندە عانا جەرمەن – جەكسەن ەتۋ ابدەن مۇمكىن ەدى.

ەگيپەتتىڭ يزرايلگە قاراتا ديلانگ بۇعازىن قۇرساۋلاۋى سەبەپتى، 05.06.1967 ج. ەڭ الدىمەن يزرايل جۇدىرىق جۇمسادى. بۇل ءۇشىنشى رەتكى وش سوسىعى نەمەسە، التى كۇندىك سوعىس دەپ اتالدى.

سوعىستىڭ ناتيجەسى بۇكىل دۇنيە ءجۇزىن تاڭعالدىردى. سوعىستىڭ ءبىرىنشى كۇنى يزرايل اۋە كۇشتەرى ەگيپەت، سۋريا، يوردانيا، يراك اۋە كۇشتەرىن بۇكىل شەپ بويىنشا تالقانداپ جىبەردى. التى كۇندىك سوعىستان كەيىن يزرايل ءوز جەرىنەن 3.5 ەسە اراب جەرىن باسىپ الدى. پالەستينا جەرىن يزرايل تولىق باسىپ الدى. بىلايشا ايتقاندا، ەگيپەت كىرىپ العان قوناق ءۇي مەن يوردانيا كىرىپ العان جاتىن بولمەدەن ولاردى قۋالاپ شىعىپ، اۋلامەن قوسىپ ءوزىنىڭ ءۇيى قىلىپ الدى. سولتۇستىك شەپتە سۋريانىڭ قولىنان گولان ءۇستىرتىن تارتىپ الدى. گولان ءۇستىرتىنىڭ سۋريا استاناسى داماشىقپەن ارالىعى 60 كم عانا ەدى.

باتىس شەپتە ەگيپەتتىڭ قولىنان سيناي تۇبەگى مەن گاززا ءوڭىرىن تارتىپ الدى. انگليا مەن فرانتسيانىڭ قولىنان وڭاي عانا الىپ العان سۋۆەيش كانالى الىڭعى شەپكە اينالىپ قالدى. سوندىقتان، ول جەردەن وتكەن كەمەلەردەن اقى الۋ مۇمكىن بولماي قالدى.

شىعىس شەپتە يوردانيانىڭ قولىنان قاسيەتتى قالا يەرۋساليمنىڭ شىعىسى مەن يوردان وزەنىنىڭ باتىس جاعالاۋىن تارتىپ الدى. ياھۋديلەردىڭ قاسەتتى جەرى – جىلاۋ تامى رەسمي تۇردە ءيزرايلدىڭ قولىنا ءوتتى. (يسلام دىنىندە ءۇشىنشى قاسيەتتى مەشىت سانالاتىن اكسا مەشىتى دە يەرۋساليمدە بولاتىن).

بۇل سوعىس 20 عاسىر تاريحىنداعى ەڭ ۇلى سوعىستاردىڭ ءبىرى بولدى. بۇل سوعىستى جوسپارلاعان ءيزرايلدىڭ باس شتاب باستىعى يتسحاك رابين بولاتىن.

ءۇشىنشى رەتكى وش سوعىسىنان كەيىن اراب ەلدەرى اۋىزدا ءيزرايلدى كارتادان ءوشىرىپ تاستايمىز دەپ ايعايلاعانىمەن، ۇزاق ۋاقىت ىڭعايسىز جاعدايعا كىرىپتار بولىپ قالدى. ەگيپەت پەن يوردانيا يەلەپ العان پالەستين جەرى يزرايلعا قاراپ كەتتى. يزرايل گولان ءۇستىرتى مەن سيناي تۇبەگىن يەلەنىپ الىپ، ەگيپەت پەن سۋريانىڭ كەڭىردەگىنە پىشاق تىرەپ تۇرىپ الدى. ەندى اراب ەلدەرى پالەستينا جەرى ءۇشىن ەمەس، ءوز جەرلەرى ءۇشىن قايعىرا باستادى. ءيزرايلدىڭ ءوز كەڭىردەكتەرىنە تىرەگەن پىشاعىن جەرگە ءتۇسىرۋ ءۇشىن بوداۋ بەرۋگە تۋرا كەلدى.

سونىمەن 1973 جىلى وكتيابر ايىندا، ەۆرەيلەردىڭ ەڭ قاسيەتتى كۇنى بولعان ”كۇنانى جۋ كۇنىندە” سوۆەت وداعىنان وراسان زور كومەك العان اراب ەلدەرى بىرلەسىپ يزرايلگە شابۋىل جاسادى. بۇل ءتورتىنشى رەتكى وش سوعىسى دەپ اتالدى.

بۇل سوعىستىڭ باسىندا اراب بىرىككەن ارمياسى ءساتتى ۇرىستار جاساپ، ەۆرەي اسكەرىنە ايتارلىقتاي سوققى بەرە الدى. الايدا، سوعىسقا شەبەر ەۆرەيلەر اراب شابۋىلىن ءساتتى توقتاتىپ، سوعىستىڭ سوڭىندا اقش – نىڭ كومەگىمەن ستراتەگيالىق قايتارما شابۋىل جاسادى. اقش بارلاۋ ورگادارى يزرايلگە ەگيپەتتىڭ يزرايلدەگى ەكى قۇراما ارمياسى اراسىنداعى بوس جەردىڭ ورنى مەن كومەككە كەلە جاتقان يراك ارمياسىنىڭ بىرنەشە تانك ديۆيزياسىنىڭ ورنى تۋرالى اقپاراتتاردى جەتكىزگەننەن كەيىن (موسساد تىڭشىلارى بىرىككەن ارميانىڭ قولباسشىلىق شابىنا كىرىپ العاندىقتان، ولاردىڭ الجاستىرۋ بۇيرىعى بويىنشا يراكتىڭ ماحانيكالاسقان اسكەرلەرى وداقتاس اراب ارمياسى زەڭبىرەكشىلەرى جاعىنان تالقاندالىپ كەتتى) اريەل شارون تانك ديۆيزياسىن باستاپ، سۋۆەيش كانالىن باسىپ ءوتىپ، سوۆەت وداعى قولداعان ەگيپەتتىكتەردىڭ ارتقى شەبىنە باسىپ كىردى. سونىمەن، ەگيپەت يزرايلگە جىبەرگەن اسكەرلەرىن قايتارىپ اكەلىپ قورعانىسقا وتۋگە ءماجبۇر بولدى. ءيزرايلدىڭ جەڭىلىسى قايتادان جەڭىسكە اينالدى. سوڭىندا ەكى جاق سوعىس توقتاتتى. (شارون كەيىن يزرايل پرەزيدەنتى بولدى).

جالپىلاي ايتقاندا، مۇنى ءبىر تەڭ تۇسكەن سوعىس دەۋگە دە بولادى. سوعىستىڭ باسىندا اراب ەلدەرى كەرەمەت ءبىر جۇدىرىق جۇمسادى. بىراق، ءيزرايلدى قۇلاتا المادى. سوسىن، يزرايل ادەمىلەپ وتىرىپ ءبىر جۇدىرىق قايتاردى. ءارى، سەرپىندى تيگىزە الدى. وعان امەريكاندىقتار ۇلكەن كومەك كورسەتتى. سوعىستىڭ ورتاسىنا كەلگەندە يزرايلدە جالعاستى سوعىسۋعا جەتەرلىك وق – ءدارى دە قالماعان ەدى. سول كەزدە اقش پرەزيدەنتى نيكسون ”ۇشا الاتىن نارسە بولسا بولدى، يزرايلگە قاراپ ۇشىڭدار”، – دەگەن ايگىلى بۇيرىعىن شىعاردى.

ارينە، اراب ەلدەرىن سوۆەت وداعى قولدادى. ول كەزدە اسكەري قۋات جاعىنان سوۆەت وداعى اقش – تان باسىم بولاتىن. بىراق، ولاردىڭ قولداۋ كولەمى اقش – نا جەتپەدى.

يزرايل اقش ءۇشىن قانشالىقتى ماڭىزدى؟

وسمان يمپەرياسى ىدىراعان سوڭ انگليا پالەستيندى باسقاردى. انگليا ەۆرەيلەردى پالەستيناعا كوشىرىپ، بولشەكتەنگەن ورتا شىعىستى جالعاستى باسقارماقشى بولدى. ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستان كەيىن انگليانىڭ ورنىن اقش يەلەندى. يزرايل اقش – نىڭ ورتا شىعىستاعى ءبىر ورگانى سياقتى بولىپ، اقش اقشا شىعارادى. يزرايل كۇش شىعاراتىن. سوندىقتان، اقش ءيزرايلدىڭ جويىلىپ كەتۋىنە استە قاراپ تۇرا المايدى. سول ءۇشىن امەريكاندىقتار ءيزرايلدى ”اقش – نىڭ ورتا شىعىستاعى اۆياماتكاسى” دەپ اتايتىن.

ءتورتىنشى رەتكى وش سوعىسىندا ارابتار نە نارسەگە يە بولدى؟ مەنىڭشە، ولار ستراتەگيالىق جەڭىسكە جەتتى. ەڭ ماڭىزدىسى وزدەرىنىڭ جەڭىستى سوعىس جاساي الاتىنىن دالەلدەپ بەردى. اراب ەلدەرىنىڭ جان سانى، جەر كولەمى ءيزرايلدىڭ نەشە ون ەسەسىندەي كەلەدى. ولار يزرايلمەن توقتاماي سوعىسا الادى. بۇل جولى جەڭىلسە كەلەسى جولى تاعىدا سوعىسا الادى. ايتەۋىر، ءبىر كۇنى جەڭىپ شىعۋى مۇمكىن. بۇل – ءيزرايلدىڭ ماسەلەنى سۇقپات ارقىلى شەشۋگە ءماجبۇر بولۋىنىڭ باستى سەبەبى.

اقش مەملەكەت ىستەرى حاتشىسى كەسسەنگەردىڭ جاراستىرۋىمەن ەڭ اقىرى ەگيپەت پەن يزرايل بەيبىتشىلىك كەلىسىمىن جاساستى. يزرايل سيناي تۇبەگىن ەگيپەتكە قايتارىپ بەرىپ، ەگيپەتپەن ديپلوماتيالىق قارىم – قاتىناس ورناتتى. اراب ەلدەرىنىڭ ىشىندە ەگيپەت ءبىرىنشى بولىپ ءيزرايلدى رەسمي تۇردە مويىندادى. (سول ءۇشىن ەگيپەت اراب ەلدەرى وداعىنان قۋالاندى بولدى). ەگيپەت يزرايلمەن سوعىسىپ جەڭە الاتىنىنا كوزى جەتپەگەن سوڭ، اقىرى كەلىسىمگە كەلدى. بۇل ايگىلى ”داۆيد لاگەرى كەلىسىمى” ەدى. سول ءۇشىن ەگيپەت پرەزيدەنتى ساادات پەن يزرايل پرەزيدەنتى ميناچام بەگين 1978 جىلعى نوبەل بەيبىتشىلىك سىيلىعىن الدى. (يزرايلمەن كەلىسىمگە كەلگەنى ءۇشىن سااداتتى ءۇش جىلدان كەيىن اسىرە دىنشىلدەر قاستاندىقپەن ءولتىردى).

بۇگىنگى كۇنى ەگيپەت پەن يزرايل ءبىر – بىرىنە وتىرىك كۇلىپ تۇراتىن ”تاتۋ” كورشىلەر بولىپ قالدى. ءار ەكەۋىدە ءوز شاماسىن بىلەدى. سوندىقتان، وسى بايلانىستى ساقتاۋعا ءماجبۇر. كەي كەزدەرى سەلبەسىپ، حاماس لاڭكەستەرىنە بىرىگىپ سوققى بەرىپ تە قويادى.

ەگيپەن بۇدان كەيىن يزرايلمەن سوعىسپايتىنىن جاريالاپ بىتىمگە كەلگەننەن كەيىن، ءالسىز يوردانيانىڭ يزرايلگە جۇدىرىق جۇمسايتىن باتىلى دا قالمادى. يزرايلگە باسىپ العان يوردان جەرلەرىن قايتارىپ بەر، – دەپ تە ايتا المادى. يوردانيا مەن يزرايلدە سوعىسپايتىن ”تاتۋ” كورشىلەرگە اينالدى.

يزرايل سۋرياعا: ”بىزبەن تاتۋ وتۋگە كونسەڭ، سەنىڭ گولان ءۇستىرتىڭدى قايتارىپ بەرەمىز”، – دەپ شارت قويعان بولسادا، سۋريا جاق ء”يزرايلدى كارتادان ءوشىرۋ” قيالىنان قايتپاي، يزرايلمەن بەيبىت كەلىسىم جاساسۋعا ءۇزىلدى – كەسىلدى قارسىلىق تانىتىپ وتىر. سۋريا ءوزى بەتپە – بەت سوعىسۋعا باتىلى جەتپەسەدە، يەمەن، پالەستيناداعى قارۋلى كۇشتەردى قولداپ، ءيزرايلدى توقتاۋسىز مازالاپ تۇردى. سۋريانىڭ بۇلاي ىستەۋى ۇلت جانە پالەستينا ماسەلەسى ءۇشىن ەمەس، قايتا شيتتىك باعىتتاعى الاۋيلەر بيلىگىندەگى سۋريا ۇكىمەتىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن ەدى. سۋريادا ىشكى سوعىس بولىپ جاتسادا، يزرايل ولمەكتىڭ ۇستىنە تەپپەك دەپ سۋرياعا تىكەلەي شابۋىل جاسايتىن ارەكەتتى جاسامادى. تەك سۋريا جەرىندەگى يراننىڭ كومەكشى قوسىندارى مەن اسكەري نىساندارىن بومبالاپ، يرانعا كۇش كورسەتىپ قانا قويدى.

ونداي بولسا قالعان جارتى تەرريتوريادا مەملەكەت قۇرۋىنا قۇقىلى بولعان بەيشارا پالەسينالىقتار نە ىستەدى؟

يزرايل پالەستين جەرىنەن مىسىر مەن يوردانيانى قۋالاپ شىعارىپ باسىپ العاننان كەيىن، پالەستيندىكتەر شەپتىك سوعىس جاساماي، ياسير ارافاتتىڭ باسشىلىعىندا بارلىق جەردە جارىلىس، تەررورلىق شابۋىل قيمىلدارىن ۇيىمداستىردى. پالەستين قارۋلىلارى 1972 جىلعى ميۋنحەن وليمپياداسى كەزىندە يزرايل سپورتشىلارىنا شابۋىل جاسادى. ولار ءتىپتى دە حالىقارالىق رەزونانس تۋدىرۋ ءۇشىن اراب ەلدەرىنە دە تەررورلىق شابۋىل جاساپ تۇردى. ۇيتكەنى، ولار وزدەرىنىڭ وسى جامان كۇنگە قالۋىنا يزرايل عانا ەمەس، اراب ەلدەرى دە سەبەپشى دەپ سانايتىن ەدى. كەيبىر اراب ەلدەرى ولارعا جاسىرىن كومەك بەرىپ تۇرسادا، ولار وعان رازى بولماي، تەررورلىق شابۋىل جاساپ، بىلىقپالىق تۋدىرىپ وتىردى. سوندىقتان، ولاردى قولداپ كەلە جاتقان يوردانيا حاشميتتىك كورولدىگى ارافات باسشىلىعىنداعى پالەستين ۇلت ازاتتىق ۇيىمى سياقتى بارلىق ۇيىمداردى يوردانيادان قۋالاپ شىعاردى. پالەستين ازاتتىق قوزعالىسى ليۆانعا كوشتى. ولار ليۆان جەرىندە دە توقتاماي تەررورلىق شابۋىل ۇيىمداستىرعاندىقتان، 1982 جىلى يزرايل ليۆانداعى پاۇ باس شتاب عيماراتىن قورشاۋعا الدى. نەگىزى، يزرايل ءبىر سوققىمەن عانا وسى ۇيىمنىڭ بارلىق باسشىلارىن قۇرتىپ جىبەرە الاتىن ەدى. الايدا، ولاي ىستەمەدى. حالىقارالىق قوعامنىڭ كەلىستىرۋىمەن پاۇ – ى يزرايل مەن شەكارالاسپايتىن باسقا اراب ەلى – تۋنيسقا كوشىپ كەتتى. يزرايل مەن پاۇ، ليۆان، سۋريا اراسىندا بولعان بۇل سوعىس – بەسىنشى رەتكى وش سوعىسى دەپ اتالدى. سوعىستا ليۆان يزرايل جاعىنان جەرمەن – جەكسەن بولدى. الايدا، پالەستين حالقى توقتاماي كۇرەس جاساي بەردى…

گاززا جانە باتىس جاعالاۋداعى پالەستيندىكتەر ۇزدىكسىز كوتەرىلىس جاساپ، مەملەكەت قۇرۋدى باتىل تالاپ ەتىپ وتىردى. ىشكى جانە سىرتقى قىسىم سەبەبىنەن يزرايل اقىرى پالەستين حالقىنىڭ اۆتونوميا قۇرۋىنا قوسىلدى. 1993 جىلى ارافات پەن ەۆرەيلەردىڭ 1967 جىلعى سوعىس باتىرى، ”ارابتاردىڭ دۇشمانى” اتانعان رابين ەكەۋى ۆاشينگتوندا بەيبىتشىلىك كەلىسىمىنە قول قويدى. سول ءۇشىن 1994 جىلى رابين، ارافات، فەريس ۇشەۋى نوبەل بەيبىتشىلىك سىيلىعىن الدى. نارازى بولعان ەۆرەي ۇلتشىلدارى 1995 جىلى رابيندى قاستاندىقپەن ءولتىردى.

2005 جىلى بەس رەتكى وش سوعىسىندا ماڭىزدى ەڭبەك سىڭىرگەن يزرايل قاھارمانى شارون، ءيزرايلدىڭ 1948 جىلدان كەيىن باسىپ العان پالەستين جەرىنەن (يەرۋساليمنەن باسقا) شەگىنىپ شىعاتىنىن جەكە تاراپتان جاريالادى. ەڭ سوڭىنان يزرايل ەگيپەت پەن يوردانيا كىرىپ العان، كەيىن ءوزى تارتىپ العان پالەستين جەرىن پالەستيندىكتەرگە قايتارىپ بەردى. بۇل جەردى ەگيپەت پەن يوردانيا پالەستينگە ەمەس، قايتا يزرايل پالەستينگە قايتارىپ بەردى.

بۇگىنگى كۇندەرى باتىس جاعالاۋ جانە فاتاح ۇيىمى يەلىگىندەگى وڭىرلەر كۇندەرىن تىنىش وتكىزىپ جاتىر دەسەدە بولادى. باتىس جاعالاۋ مەن يزرايل اراسىندا نەگىزىنەن قاقتىعىس بولمادى. ونشا ۇلكەن ءولىم – ءجىتىم دە بولمادى. گاززا ءوڭىرىن باسقارىپ وتىرعان حاماس ۇيىمى ءبىراز جىلدىڭ الدىندا يزرايل جاعىنان ۇشىقتالعان. جاقىنعى جىلداردان بەرى تىنىشتالىپ قالدى. كەرىسىنشە بۇل ەكى ۇيىم ءوزارا جاۋلاسۋعا قاراي بەتتەپ كەتتى…

ورتا شىعىستا بارلىق جەردە تۇراقسىزدىق تۋىلعان قازىرگى كەزدە يزرايل مەن پالەستين ورتاسىندا ادامنىڭ سەنگىسى كەلمەيتىن دارەجەدە تىنىشتىق قالىپتاستى. الايدا، اقش پرەزيدەنتى د. ترامپتىڭ يەرۋساليمدى ءيزرايلدىڭ استاناسى دەپ مويىنداۋى، يزرايل باسىپ العان جەرلەردى يزرايلدىكى دەپ مويىنداعانىن جاريالاۋى – تۇراقتالىپ قالعان جاعدايدى قايتادان شيەلەنىستىرىپ جىبەردى.

ساراپشىلار وتكەن تاريحتى قورىتىندىلاپ، يزرايل مەن پالەستين بەيبىتشىلىگى نەگىزىنەن قالىپتاستى دەپ قاراعان ەدى. الايدا، اقش – نىڭ جاڭا ”ورتا شىعىس جوسپارى” بۇرىنعى قايشىلىقتى قايتادان شيەلەنىستىرىپ قويدى. پالەستين مەن ءيزرايلدىڭ، سونداي اق، جالپى ورتا شىعىستىڭ بەيبىتشىلىگى قاشان ورنايدى؟ بارلىعىنا ۋاقىت جاۋاپ بەرەدى.

ماڭگىلىك دوستىق جوق، ءارى، ماڭگىلىك دۇشپاندىق تا جوق. تەك قانا ماڭگىلىك مۇددە بولادى.