ادامزاتتىڭ كوروناۆيرۋس ينفەكتسياسى تۋرالى ەستىگەنىنە ءبىر جىلعا جۋىق ۋاقىت ءوتتى. وسى ارادا Covid اۋرۋىمەن تىركەلگەندەر 67 ميلليوننان استى، 1,5 ميلليون ادام قايتىس بولدى. ەلدەردىڭ كوبىندە كارانتين ەنگىزىلىپ، تۇرعىندار ۇيىنەن شىعا الماي قالدى، كاسىپورىندار جۇمىسى شەكتەلىپ، ارتىنان بانكروت بولىپ جاتتى. تىرشىلىكتى تۇبەگەيلى تۇرلەندىرگەن وسى ۆيرۋستىڭ قايدان شىققانى ءالى ناقتىلانبادى. ءبىرى جارعاناتتان، ءبىرى پانگوليندەردەن دەيدى، كەيبىرەۋلەر ءتىپتى قولدان جاسالعان اۋرۋ دەگەن پىكىر ايتادى.
دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى ءبىر اي بۇرىن اۋرۋدىڭ نەدەن تاراعانىن انىقتاۋدى كوزدەيتىن زەرتتەۋ باستادى. وعان قاتىساتىن ۆيرۋسولوگتاردىڭ، ەپيدەميولوگتاردىڭ جانە ساراپشىلاردىڭ اتى-جوندەرى اتالماي وتىر، ال زەرتتەۋدىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى اۋرۋ باستاۋ العان قىتايدا وتپەيدى. جوبا جۇرگىزۋشىلەرى قىتاي ماماندارىنىڭ زەرتتەۋگە ونلاين قاتىسۋىمەن شەكتەلمەك. ونىڭ ۇستىنە پەكين بۇعان دەيىن ددسۇ ماماندارىنا كوپتەگەن كەدەرگى قويعان: بيىلعى قاڭتاردا ددسۇ ماماندارى ۋحان قالاسىنا بارا الماعان. ولار ەپيدەميانىڭ باستالۋىنا قاتىسى بار قۇجاتتارمەن تانىسقىسى كەلگەن. ويتكەنى ۆيرۋس جۇقتىرعانى زەرتحانالىق تالداۋمەن راستالعان العاشقى ناۋقاستاردىڭ ءبىر بولىگى وسى ۋحان قالاسىنداعى جابايى جانۋارلاردى ساتاتىن بازارعا بارعان.
وسى جولى ددسۇ ماماندارى ۆيرۋستى العاش بولىپ جۇقتىرعاندارمەن سويلەسىپ، ولاردىڭ اناليزدەرىمەن تانىسۋعا مۇمكىندىك الادى دەپ جوسپارلانىپ وتىر. ساراپشىلارعا ۋحانداعى اۋرۋحانالاردىڭ قۇجاتتارىمەن، ناۋقاستار مەن مەدقىزمەتكەرلەردىڭ وتكەن جىلدىڭ جەلتوقسانىنا دەيىنگى جانە ودان كەيىنگى اناليزدەرىمەن تانىسۋعا مۇمكىندىك بەرىلەدى. بۇل ۆيرۋستىڭ 2019 جىلعى جەلتوقسانعا دەيىن تارالا باستاعانىن نە تارالماعانىن انىقتاۋعا كومەكتەسۋى مۇمكىن.
ددسۇ ميسسياسى ۋحان بازارىندا ساتىلاتىن جانۋارلاردى دا زەرتتەمەك. ماماندار نەگىزىنەن SARS-CoV-2 ينفەكتسياسىن وڭاي جۇقتىراتىن جانۋارلاردى تەكسەرەدى. ولاردىڭ قاتارىندا مىسىقتار، كۇزەندەر، جاناتتار جانە پانگوليندەر بار.
ۇيىم ساراپشىلارى باسقا دا بازارلارعا بارىپ، جانۋارلاردى قىتاي ىشىندە جانە شەكارالاس ەلدەردە تاسىمالداۋ جولىن زەرتتەمەك جانە فەرمالارداعى جانۋارلاردىڭ جانە سول جانۋارلاردىڭ تابيعي ورتاسىندا جۇرگەندەرىنىڭ ءاناليزىن الماق. مۇنى انىقتاۋ ماڭىزدى، سەبەبى ينفەكتسيانىڭ ءبىر بيولوگيالىق تۇردەن ەكىنشىسىنە وتكەنى بەلگىلى. وسى رەتتە ۆيرۋستىڭ تۇپكى كوزى مەن ادامنىڭ ورتاسىندا قانداي جانۋار تۇرعان بولۋى دا مۇمكىن. زەرتتەۋ مۇنى دا انىقتاماق.
ددسۇ ميسسياسىنىڭ قاتىسۋشىلارى جانۋارلاردىڭ نەسەپ، قان جانە ءناجىس ۇلگىلەرىن الىپ، سول ارقىلى ۆيرۋس پەن انتيدەنەلەردىڭ گەندىك شىعۋ تەگىن انىقتاۋدى كوزدەيدى.
پاندەميامەن كۇرەس ساياسي ماسەلەگە اينالدى
پاندەميا الەم ەلدەرىنىڭ بارلىعىنا دەرلىك جەتكەن تۇستا ددسۇ زەرتتەۋى ساياسي ماسەلەگە اينالىپ وتىر. وسى جىلدىڭ ساۋىرىندە اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ ددسۇ-نى پاندەميانىڭ الدىن الۋدا كەش قيمىلدادى دەپ ايىپتاپ، ۇيىمعا بولىنەتىن قارجىنى قىسقارتتى (ددسۇ بيۋدجەتىنىڭ ماڭىزدى بولىگى ۇيىمعا مۇشە ەلدەردىڭ جارناسىنان تۇرادى).
وسىدان كەيىن مامىر ايىندا قىتاي ىندەتتىڭ افريكاعا جانە دامۋشى ەلدەرگە تاراۋىن تەجەۋگە 2 ميلليارد دوللار ءبولدى. بۇل اقش-تىڭ ترامپ شەشىمىنە دەيىنگى ۇلەسىنەنەكى ەسە كوپ. دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنا اقشانى مولىنان بەرگەن پەكين ەسەسىنە حالىقارالىق ساراپشىلاردى پاندەميانىڭ قالاي باستالعانى تۋرالى زەرتتەۋگە شاقىرماي قويدى.
مامىر ايىندا ددسۇ وكىلى گاۋدەن گالەا پەكين ۆيرۋس تۋرالى تولىق اقپارات بەرمەدى دەگەن پىكىر ايتتى. ءسوزىنىڭ دالەلى رەتىندە مىناداي مىسال كەلتىردى: 3-16 قاڭتار ارالىعىندا ۋحان قالاسىندا ۆيرۋس ادامنان ادامعا بەلسەندى تاراي باستاعاندا قىتاي بيلىگى ۆيرۋستى 41 ادامنىڭ جۇقتىرعانىن مالىمدەگەن.
“وسى ارالىقتا ۆيرۋس جۇقتىرعانداردىڭ جالپى سانى 41 بولۋى مۇمكىن بە؟” مۇمكىن دەپ ويلامايمىن. مۇنداي ەپيدەميادا ساننىڭ وزگەرىسسىز قالىپ، 41 بولۋى ەكىتالاي. بۇدان دا وزگە جاعدايلار بولدى ما؟ قىتاي وسى سۇراققا جاۋاپ بەرۋى ءتيىس” دەدى گالەا.
گالەا سونداي-اق قىتايدىڭ كوروناۆيرۋستىڭ قالاي تاراعانى جونىندەگى زەرتتەۋگە ددسۇ ماماندارىن قاتىستىرماعانىن دا اتاپ ءوتتى. زەرتتەۋىن قورىتىندىلاعان قىتاي ساراپشىلارى ۆيرۋس جارعاناتتان تارادى دەگەن پايىم جاسادى.
2002 جىلى قىتايدىڭ وڭتۇستىگىندە باستالعان SARS ەپيدەمياسى دا ۆيرۋستىڭ جارعاناتتان ادامعا جۇعۋىنان باستالعان. قىتاي عالىمدارى SARS ينفەكتسياسىن جۇقتىرعان جارعاناتتاردىڭ ۇڭگىرىن تەك 15 جىلدان كەيىن بارىپ تاپتى. جارعاناتتار بۇل ۆيرۋستى مۋسانگ دەيتىن سۇتقورەكتى جانۋاردان جۇقتىرعان بولىپ شىقتى. عالىمدار تاپقان ۇڭگىر ەلدى-مەكەننەن ءبىر عانا شاقىرىم جەردە ورنالاسقان، سول سەبەپتى ۆيرۋستىڭ ادامعا جۇعۋىنىڭ الدىن الۋ مۇمكىن بولماعان.
SARS-CoV-2 جاعدايىندا العاشقى ناۋقاستىڭ ۆيرۋستى قالاي جانە قاي جەردەن جۇقتىرعانى ءالى دە بەلگىسىز. جارعاناتتان جۇقتى دەگەن نۇسقا ءالى راستالماعان، ونى تەكسەرۋ قاجەت. وسى سەبەپتى پاندەميانىڭ باستالۋ مەرزىمىن ءدال انىقتاي مۇمكىن بولماي وتىر.
Covid ينفەكتسياسىن جۇقتىرعان 7,5 مىڭ ادامنىڭ گەندىك ماتەريالىن زەرتتەگەن لوندون ۋنيۆەرسيتەت كوللەدجى مامىر ايىندا قورىتىندىسىن جاريالاپ, پاندەميا 2019 جىلعى 6 قازان مەن 11 جەلتوقسان ارالىعىندا باستالدى دەدى. SARS-CoV-2 ۆيرۋسىنىڭ وزگە تۇرلەرى تاراماۋى ءۇشىن كوروناۆيرۋستىڭ ادامعا قالاي جۇققانىن انىقتاۋ وتە ماڭىزدى.
Washington Post باسىلىمىنىڭ حابارلاۋىنشا, اقش-تىڭ جاڭا سايلانعان، بىراق قىزمەتىنە ءالى كىرىسپەگەن پرەزيدەنتى دجو بايدەن يناۋگۋراتسياسىنان كەيىن ترامپتىڭ ددسۇ-نى قارجىلاندىرۋدى توقتاتۋ تۋرالى شەشىمىنىڭ كۇشىن جويماق. بۇعان ددسۇ دا ۇمىتتەنىپ وتىر. ترامپتىڭ ارەكەتىن وسىعان دەيىن ەۋرووداق تا سىناعان. سودان بەرى بريۋسسەل ددسۇ-نى ۇيىمنىڭ جۇمىسىن بارلىق ەلدىڭ قاجەتىن وتەيتىندەي ەتىپ رەفورمالاۋ جولدارىن قاراستىرىپ كەلەدى. ەگەر ددسۇ ماماندارى كوروناۆيرۋستىڭ ادامعا قالاي جۇققانىن انىقتاسا، بۇل ددسۇ-داعى ساياسي داعدارىستى شەشۋگە كومەكتەسۋى مۇمكىن.
كەي ساراپشىلار قازىردىڭ وزىندە ۋحان قالاسىنان ماردىمدى دالەل تابۋعا بولاتىنىنا كۇمانمەن قارايدى. پاندەميانىڭ باستالعانىنان ءبىر جىل ءوتتى. كوروناۆيرۋسپەن تىركەلگەن العاشقى ناۋقاستار بارعان بازاردان جاڭا ۇلگىلەر تابۋ مۇمكىن ەمەس، ول جەردە جاپپاي زالالسىزداندىرۋ جۇمىستارى جۇرگەن. حالىقارالىق كوميسسيا قىتاي ساراپشىلارى جيناپ العان ۇلگىلەردى پايدالانۋعا ءماجبۇر.
كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتى ينفەكتسيا جانە يممۋنيتەت ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى يان ليپكين ۆيرۋس ادام اعزاسىنا ۋحانداعى جاعدايدان بۇرىن تۇسسە، تاڭعالمايتىنىن ايتادى. قىتاي ماماندارىنىڭ قاڭتار ايىندا جاريالاعان ماتەريالدارىندا بازاردان الىنعان سىنامالاردىڭ 15-ىنەن كوروناۆيرۋس ۇلگىلەرى انىقتالعانى ايتىلادى. عالىمدار تەك ساناۋلى سىنامانىڭ ۇلگىسىن جاريالاعان.
“الىنعان سىنامالار قانداي؟ اڭگىمە ءتىرى ۆيرۋستىڭ ۇلگىسى جونىدە مە، الدە رنق كەسكىندەرى جونىندە مە؟ ۋحان بازارىندا بولعان جانۋارلاردىڭ اناليزگە قاجەت ماتەريالدارى الىندى ما؟” دەيدى MERS ۆيرۋسىنىڭ ادام اعزاسىنا تۇيەدەن جۇققانىن انىقتاعان عالىمداردىڭ ءبىرى گازي كالي New York Times باسىلىمىنا بەرگەن سۇحباتىندا. كالي مۇنى ەگيپەتتىڭ بىرنەشە قاساپحاناسىنداعى مالدىڭ قانىن تالداۋ ارقىلى انىقتاعان.
ددسۇ باستاعان زەرتتەۋدى كەش باستالعانى ءۇشىن عانا ەمەس، ونىڭ قىتايمەن تىعىز بايلانىستى جاسالىپ وتىرعانى ءۇشىن دە سىنعا ۇشىراپ وتىر. ددسۇ باس ديرەكتورى تەدروس گەبرەيسۋس قحر باسشىسى سي تسزينپينمەن ءجيى كەزدەسەدى، سويتە تۇرا ميسسيانىڭ جۇمىسىنا كونسۋلتاتسيا بەرەدى. گەبرەيسۋس بۇل سىنعا جاۋاپ بەرىپ، پاندەميانىڭ قالاي باستالعانىن انىقتاۋ ءۇشىن جۇمساق كۇش كەرەك دەيدى. ددسۇ زەرتتەۋدىڭ قاي دەڭگەيگە جەتكەنىن ءالى ايتپاي وتىر، بىراق پروگرەسس بار دەيدى. ۇيىم سونداي-اق بىرنەشە ەلدىڭ ميسسيانىڭ جۇمىس ىستەۋ شارتتارى جونىندە ەگجەي-تەگجەيلى اقپارات بەرۋ تۋرالى ءوتىنىشىن دە جاۋاپسىز قالدىردى.ازات ەۋروپا / ازاتتىق راديوسى
ازات ەۋروپا / ازاتتىق راديوسى
پىكىر قالدىرۋ