“اليحان بۋكەيحانوۆ: چەلوۆەك-ەپوحا” ء(“اليحان بوكەيحانوۆ: ءداۋىر ادامى”) – “الاش” قوزعالىسىنىڭ كوشباسشىسى، پۋبليتسيست، مەملەكەت قايراتكەرى تۋرالى رەسەيلىك عالىمنىڭ قالامىنان تۋعان ءبىرىنشى كىتاپ. ۆيكتور كوزودوي ءاليحان بوكەيحانوۆ تۋرالى مونوگرافياسىن ءوز قارجىسىنا باسىپ شىعارىپ (تيراجى – مىڭ دانا), سەمەي، پاۆلودار، نۇر-سۇلتان، قاراعاندى جانە الماتى قالالارىندا كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرىن وتكىزگەن. ازاتتىق ءتىلشىسى تاريحشىمەن الماتىدا كەزدەسىپ، سۇحبات الدى.

ء“اليحان بوكەيحانوۆ قازاقستان سۋبەكتىسىنىڭ نەگىزىن قالادى”

ازاتتىق: بوكەيحانوۆتى ءداۋىر ادامى دەپ سيپاتتايسىز. بۇل ونىڭ ءومىرى تۇتاس ءبىر داۋىرگە تاتيدى دەگەندى بىلدىرە مە؟ الدە بۇل قايراتكەردىڭ قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ قالپىنا كەلۋ داۋىرىندە ءومىر سۇرۋىمەن بايلانىستى ما؟

ۆيكتور كوزودوي: شىن مانىندە بۇل ەكەۋى ءبىر-بىرىنە قايشى كەلمەيدى. بوكەيحانوۆ قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ قالپىنا كەلۋ ءداۋىرىنىڭ (1890-جىلداردىڭ ورتاسىنان 1936 جىلعا دەيىن، كەڭ ماعىناسىندا 1991 جىلعا دەيىن) كورىنىسى ىسپەتتى. مەن مۇنى تۇتاس ءبىر داۋىرگە جاتقىزامىن. بۇل داۋىردە تەرريتوريالىق تۇرعىدان ءار جاقتا شاشىراپ جۇرگەن قوعامدىق-ساياسي توپتار قازاقستان دەگەن بىرىڭعاي سۋبەكتىگە بىرىگە باستادى.​

ازاتتىق: “قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ يدەياسى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ يمپەراتورلىق ورىس گەوگرافيا قوعامىنىڭ (قايراتكەر بۇل ۇيىمعا 1896 جىلى مۇشە بولعان) باتىس ءسىبىر بولىمىمەن ارىپتەستىگى كەزىندە گريگوري پوتانينمەن تانىستىعىنان كەيىن تۋعان” دەپ جازاسىز. بۇعان پوتانين نەمەسە باسقا دا فاكتورلار اسەر ەتكەن بە؟​

ۆيكتور كوزودوي: ءاليحان بوكەيحانوۆ ءپوتانيننىڭ جانىندا ءجۇرىپ “اۆتونوميا” يدەياسىن ساناسىنا سىڭىرگەن. پوتانين مويىندالعان كوشباسشى بولسا دا، ءسىبىر بولىمىندە ودان باسقا تۇلعالار دا جۇمىس ىستەگەن. مىسالى، ولاردىڭ قاتارىندا تانىمال عالىم، “كولونياعا اينالعان ءسىبىر” كىتابىنىڭ اۆتورى نيكولاي يادرينتسەۆ تە بولعان. باتىس ءسىبىر ءبولىمىنىڭ مۇشەلەرىمەن تۇراقتى بايلانىستا بولعان بوكەيحانوۆ وسىنداي يدەيالارمەن سۋسىنداعان. ءسىبىر مەن قازاقستاننىڭ جاعدايى دا، پوزيتسياسى دا ۇقساس بولعان.

اۆتونوميا – فورما عانا، ونى مازمۇنمەن تولىقتىرۋ كەرەك. ول كەزدە قازاقستان ءبىرتۇتاس سۋبەكت ەمەس. ەل تەرريتورياسىندا وبلىستار، اسكەري گۋبەرناتورلىق بولاتىن. سوندىقتان قازاقستاندى ءبىرتۇتاس سۋبەكتىگە اينالدىرۋ قاجەت بولدى. ءاليحان عىلىمي ەڭبەكتەرىندە وسى ماسەلەنى شەشۋگە تىرىستى. كەيىن وسى يدەيالار نەگىزىندە 1917 جىلى جەلتوقساندا ەكىنشى جالپىقازاق سەزى ءوتتى.​

قارقارالى پەتيتسياسى جانە كولونيالدى پاتشا ۇكىمەتىنە قارسىلىق​

ازاتتىق: 1905 جىلى بوكەيحانوۆ قارقارالى پەتيتسياسىن دايىندادى. پەتيتسيادا قازاقتار جايلاعان جەرلەردى ولاردىڭ يەلىگى دەپ تانۋ كەرەگى جازىلعان. بوكەيحانوۆ وسىنداي تالاپ قويۋ ارقىلى كوشى-قون ساياساتىن قولعا العان وتارشىل پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى شىقتى ما؟​

ۆيكتور كوزودوي: ءيا، سولاي دەۋگە دە بولادى. بۇل قارسىلىق فورماسى ەدى. 1905 جىلعا دەيىن رەسەي يمپەرياسىندا مۇنداي قۇجاتتار بەرۋگە تىيىم سالىنىپ كەلگەنىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. بۇل زاڭعا قايشى ارەكەت سانالاتىن. پەتيتسيا دايىنداۋ باستاماسى كوتەرىلگەندە، كوبى قورىقتى، بىراق ولار ويىن جۇزەگە اسىردى. ءاليحان بوكەيحانوۆ ءوز جوسپارىندا جەر ماسەلەسىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولدى. ول 1905 جىلى ماسكەۋدە وتكەن قوعام سەزىندە وسى يدەياسىن ورتاعا سالدى. 1905–1907 جىلدارى بىرنەشە ەڭبەگى جارىق كوردى. ونىڭ 1914 جىلى “رەچ” كادەتتىك گازەتىنە جاريالانعان دەپۋتاتتارعا حات ماقالاسىندا جەر قاتىناستارى ءسوز بولادى. بوكەيحانوۆ بۇل تاقىرىپتى 1917 جىلى دا كوتەرگەن.​

ازاتتىق: ول “قىرعىزدار” (“قازاقتار”) ەڭبەگىندە قازاقستاننىڭ تەرريتورياسىن بەلگىلەگەن…​

ۆيكتور كوزودوي: بۇل ونىڭ باسقا ەڭبەكتەرىندە دە كەزدەسەدى. ول كەزدە قازاقستاندى سيپاتتاۋ ءۇشىن “ستەپنوي كراي”، “كيرگيزسكي كراي” دەگەن تەرميندەر قولدانىلاتىن. ستەپنوي كراي – ءۇش وبلىستان، ال كيرگيزسكي كراي ءتورت وبلىستان تۇرادى. وبلىستاردىڭ اۋماعىن بەلگىلەۋ كەرەك، بوكەيحانوۆ سولاي جاسادى. ["قىرعىزدار" ("قازاقتار")] دەگەن ەڭبەگىندە ول ونعا جۋىق وبلىس اۋماعىن قاعازعا تۇسىرگەن. بۇل سىزبالاردى ەكىنشى جالپىقازاق سەزىنىڭ حاتتامالارىمەن سالىستىرساق، ولاردىڭ اراسىندا كوپ ايىرماشىلىق جوعىن كورۋگە بولادى.​

“قازاق حاندىعى ورىس مەملەكەتىنەن 15 جىل ەرتە قۇرىلعان”

ازاتتىق: كەيىنگى ايلاردا رەسەيلىك ساياساتكەرلەر قازاقستانعا قاتىستى تەرريتوريالىق تالاپتار ايتا باستادى. وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا مەملەكەتتىك دۋمانىڭ كەي دەپۋتاتى تەرريتوريالىق تالاپ تۋرالى مالىمدەمە جاساعاندا، ءسىز قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىلىگى مەن تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن قولداپ، پىكىر ءبىلدىردىڭىز (ۆيكتور كوزودوي Facebook پاراقشاسىنا جاريالاعان جازباسىندا “قازاقستان دەگەن مەملەكەت بولماعان” دەگەن مالىمدەمەگە “قازاق حاندىعى ورىس مەملەكەتىنەن 15 جىل ەرتە قۇرىلعان” دەپ جاۋاپ بەرگەن – رەد.). بۇل پىكىرىڭىزدى رەسەيدە قالاي قابىلدادى ؟ سىزگە قىسىم كورسەتىلگەن جوق پا؟

ۆيكتور كوزودوي: “اياعىڭىزعا تۇساۋ سالىنعان جوق پا؟” دەگەندى مەڭزەسەڭىز، ونداي ەشتەڭە بولمادى. رەسەيدە ءار ادام قالاعان پىكىرىن ايتا الادى. بىرەۋلەر تەلەديداردان ويىنا كەلگەندى ايتادى، باسقالارى وعان قارسى شىعادى. مالىمدەمە جاساعان تۇلعالاردىڭ ءبىرى كەيىنىرەك باسقا دۇنيەنى مەڭزەگەنىن، قوعام ءسوزىن دۇرىس تۇسىنبەگەنىن ايتىپ، اقتالدى. ساياساتكەرلەر كوبىنە بىرنارسە ىستەۋ ءۇشىن ەمەس، سايلاۋ الدىندا داۋىس بەرۋشىلەردىڭ نازارىنا ىلىگۋ ءۇشىن سويلەيتىنىن ۇمىتپاۋ كەرەك. ارينە، بۇل – جاۋاپسىز مالىمدەمە. ءبارى كاسىبي نەگىزدە جاسالۋى كەرەك دەگەندى ءجيى ايتامىن. ءبىر پىكىر ايتساڭىز، ونى مىندەتتى تۇردە دالەلدەگەن دۇرىس. ماسەلە تاريحتىڭ قايتا جازىلۋىنا قاتىستى. “سوۆەت داۋىرىندەگى اقپارات باسقاشا ەدى، قازىر وزگەرتىپ جازىپتى” دەگەن پىكىر ايتىلدى. جاقسى، ەندەشە سوۆەت كەزىندەگى دەرەككوزدەردەن قاراپ كورەيىك. 1949 جىلى شىققان پانكراتوۆانىڭ “قازاقستان تاريحى” كىتابىنىڭ ەكىنشى اكادەميالىق باسىلىمىندا ءبارى ناقتى جازىلعان، ەشتەڭە وزگەرمەگەن. بىرەۋ بۇل دەرەكتى بىلمەي، اقىرىن ويلاماي سويلەيتىن بولسا، بۇل – ونىڭ ماسەلەسى. بۇل دۇرىس ەمەس دەپ ەسەپتەيمىن. ول كەزدە دە ءدال وسى ويدى ايتتىم.​

ازاتتىق: بۇل پىكىرىڭىزدەن كەيىن الەۋمەتتىك جەلىدە قارسىلىق كوبەيگەن جوق پا؟​

ۆيكتور كوزودوي: جوق، ولاي بولمادى. كەرىسىنشە، كوبى ءسوزىمدى قۇپتادى. رەسەيدە مەن سياقتى ويلايتىن ادامدار كوپ. قازاقستانمەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولعىمىز كەلەدى. ءبىز سياقتى ەرەسەك ادامدار ءۇشىن قازاقستان –بوتەن مەملەكەت ەمەس. ارالاس-قۇرالاس ءومىر سۇرەمىز، كورشى مەملەكەتپىز، قازاقستاندىقتار بىزگە كەلەدى، ءبىز ولارعا قوناققا بارامىز.​

ازاتتىق: بۇل مالىمدەمەلەر سايلاۋ كەزىندە داۋىس بەرۋشىلەردىڭ نازارىن اۋدارۋ ءۇشىن جاسالدى دەدىڭىز. بىراق مەملەكەتتىك دۋماعا سايلاۋ ءوتىپ كەتسە دە، بۇل تاقىرىپ جابىلا قويعان جوق. رەسەيلىك اقپارات قۇرالدارى ەندى قازاقستاندا ورىستىلدىلەرگە قىسىم كورسەتىلىپ جاتىر دەگەندى ايتا باستادى. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟

ۆيكتور كوزودوي: بۇل – قاشىپ قۇتىلا المايتىن دۇنيە عوي. ادامداردىڭ ءبىلىم دەڭگەيى ءارتۇرلى. جاۋاپسىز دۇنيەلەر ايتىپ جاتقانىن تۇسىنبەيتىن ادامدار دا بار. مەن مۇنى قۇپتامايمىن، كەرىسىنشە، سىنايمىن. قولىمنان كەلگەنشە، قارسى شىعۋعا تىرىسامىن. بىراق دەپۋتات ويلانباي سويلەسە دە، مۇنىڭ ءبارى تۇرمىستىق دەڭگەيدەگى نارسەلەر دەپ ويلايمىن.​

دەپۋتاتتار قارسىلىعى جانە “پاتشانىڭ سويىلىن سوعۋشىلار”

ازاتتىق: كىتابىڭىزدا مەملەكەتتىك دۋمانىڭ ءبىرىنشى شاقىرىلىمى تاراتىلعاننان كەيىن ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ 1906 جىلى فينلياندياداعى ۆىبورگ ۇندەۋىنە ءبىرىنشى بولىپ قول قويىپ، ازاماتتاردى قارسىلاسۋعا شاقىرعانى تۋرالى دەرەك بار. بۇل دەرەكتى قايدان الدىڭىز؟​

ۆيكتور كوزودوي: بۇل دەرەكتى ۆ. ا.وبولەنسكيدىڭ (يمپەراتور نيكولاي II بۇيرىعىمەن تاراتىلعان مەملەكەتتىك دۋمانىڭ دەپۋتاتى، ۆىبورگ ۇندەۋىنە قول قويۋشىلاردىڭ ءبىرى. – رەد.) مەمۋارىنان تاپتىم. وزىمە وبولەنسكيدىڭ 1988 جىلى پاريجدە ورىس تىلىندە باسىلعان مەمۋارىن پايدالانامىن دەگەن ماقسات قويدىم. بۇل كىتاپقا قول جەتكىزۋ وڭاي بولمادى، بىراق ونى تاپتىم. وبولەنسكي ءاليحان بوكەيحانوۆپەن دوس بولعان، ول ءوز ەستەلىكتەرىندە وسى تۋرالى تولىق جازعان.

مەملەكەتتىك دۋما دەپۋتاتى بولىپ سايلانعان ءاليحان بوكەيحانوۆ 1906 جىلى شىلدەنىڭ باسىندا سانكت-پەتەربۋرگكە بارىپ، پارلامەنت وتىرىسىنا قاتىسپاق بولعان. بىراق ول قالاعا جەتكەن كەزدە پاتشانىڭ بۇيرىعىمەن مەملەكەتتىك دۋما تاراتىلعان. ءاليحان جولداستارىن ىزدەپ، ولاردىڭ فينلياندياداعى ۆىبورگ قالاسىنا كەتكەنىن بىلگەن. ول دوستارىنىڭ ىزىنەن بارعان. ءاليحان كەلگەندە جينالىس اياقتالىپ، ۆىبورگ ۇندەۋىنىڭ ءماتىنى دايىن بولىپ قالعان ەكەن. بۇل – ازاماتتىق قارسىلىق فورماسى، دەپۋتاتتاردىڭ پاتشا بيلىگىنە قارسىلىعى. ءاليحان ۆىبورگ قالاسىنا جەتكەندە دەپۋتاتتار جينالىسىن اياقتاپ، ۇندەۋگە قول قويماق بولعان. ول ءۇشىن ءماتىندى تەرۋ كەرەك. بورودين مەن وبولەنسكي ءماتىندى الىپ، باسپاحاناعا كەتكەندە، جولاي ءاليحاندى كورىپ قالعان. دوستارىنان جينالىسقا ۇلگەرمەي قالعانىن ەستىگەن ءاليحان “قايتەمىز، سەندەرمەن بىرگە جۇرەيىن” دەگەن. ءماتىندى باسىپ شىعارعان كەزدە ءاليحان ءبىرىنشى بولىپ قول قويعان. الەم تاريحى تۇرعىسىنان العاندا، بۇل ۇلكەن فاكت ەمەس، بىراق ادامنىڭ ءومىرى مەن تاريحى، تۇلعاسى تۇرعىسىنان قاراساق، بۇل – وتە ماڭىزدى ءارى سيمۆوليكالىق اكت. بۇل دۋمانىڭ جاڭا ورگانىنىڭ پاتشا بيلىگىنە قارسى ءبىرىنشى قارسىلىعى. مۇنىڭ سوڭى 1917 جىلى وسى كۇشتەردىڭ جەڭىسىمەن اياقتالدى.​

ازاتتىق: 1916 جىلى بوكەيحانوۆ قازاق زيالىلارىمەن بىرگە تىل جۇمىسىنا شاقىرۋعا نارازىلىق بىلدىرگەن قازاقتاردىڭ كوتەرىلىسكە شىعۋىنا قارسى بولدى. بوكەيحانوۆ “الاش” زيالىلارىمەن بىرگە حالىقتى پاتشا بۇيرىعىنا قارسى شىقپاۋعا شاقىردى. وسى ءۇشىن ولاردى “پاتشا بيلىگىنىڭ سويىلىن سوعۋشىلار” دەپ اتادى. “الاش” زيالىلارىنىڭ پوزيتسياسى تۋرالى نە ايتاسىز؟​

ۆيكتور كوزودوي: ولار ساياسي ساۋاتى جوعارى ادامدار بولعاندىقتان، كەز كەلگەن كوتەرىلىستىڭ سوڭى جاقسىلىققا اپارمايتىنىن جاقسى تۇسىنگەن. قارۋلى اسكەرگە قارسى اعاش پەن بەساقا الىپ شىعۋدىڭ سالدارى اۋىر بولۋى مۇمكىن. ولار وسىنى ايتقىسى كەلگەن. الاش زيالىلارىن “پاتشانىڭ سويىلىن سوعۋشىلار” دەپ اتادى دەدىڭىز عوي. شىن مانىندە كوبى وسى پوزيتسيانى قولداعان. تىل جۇمىستارىنا 120-200 مىڭ ادام شاقىرىلعان. جارتى جىلدان كەيىن بۇل پوزيتسيانىڭ دۇرىس بولعانى دالەلدەندى، ويتكەنى كەيىنىرەك اسكەرگە شاقىرۋ باستالدى. ال ادامدار ءتىرى قالدى.​

“الاش”، بولشەۆيكتەردىڭ بيلىككە كەلۋى جانە قۋعىن-سۇرگىن

ازاتتىق: 1917 جىلى شىلدەدە بوكەيحانوۆ “الاش” دەپ اتالاتىن العاشقى قازاق پارتياسىن قۇردى، جەلتوقساندا ەكىنشى جالپىقازاق سەزىندە الاشوردا ۇلتتىق-تەرريتوريالدى اۆتونومياسى جاريالانعاننان كەيىن الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى بولىپ سايلاندى. بوكەيحانوۆتى قازاق اۆتونومياسىنىڭ ءبىرىنشى باسشىسى دەپ اتاۋعا بولا ما؟​

ۆيكتور كوزودوي: 1917 جىلى شىلدەدە سەزدە قىرعىز پارتياسىن قۇرۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەن. سەزدىڭ حاتتاماسىندا وسىلاي جازىلعان. بىراق بۇل پارتيا قۇرىلدى دەگەندى بىلدىرمەيدى. ونىڭ ۇستىنە، قۇرىلعان پارتيا ەمەس، قۇرىلتاي جيىنىنا سايلاۋ بىرلەستىگى. پارتيا دەيتىندەي پارتيا بولماعان. بۇل كەيىن 1920-جىلدارى پارتيا قايراتكەرلەرىنە سوۆەتتەر قارسىلىعىنىڭ ۇيىمداستىرىلۋ دەڭگەيىن كورسەتۋ ءۇشىن پايدا بولعان تۇسىنىك. سول كەزدە وسىنداي پارتيا بولعان دەپ وزگەرتكەن. سوۆەت وداعىنا قارسى وپپوزيتسيالىق ۇيىمدار قۇرىلدى دەگەن جالعان اقپارات كوپ بولعان. 1917 جىلى جەلتوقساندا اۆتونوميا جاريالانباعان، اۆتونوميا قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعان. ياعني، 1917 جىلى اۆتونوميا قۇرىلماعان، ول كەزدە تەك مىندەتتەر عانا بەكىتىلگەن. زيالىلار كۇش بىرىكتىرگەن. ولاردىڭ بىرلىگىنسىز ەشتەڭە بولماس ەدى. ءاليحان وسى قوزعالىستىڭ باسىندا بولعان. سول كەزدەگى سەزدىڭ حاتتامالارىن قاراسا، جيىننىڭ ەكىنشى كۇنى تۋرالى تولىق جازىلعان. ۇلكەن تالقىلاۋ ءجۇرىپ، جيىنعا قاتىسۋشىلار ءوزارا تالاسىپ، اۆتونوميا جاريالاۋ تۋرالى شەشىمدى كەيىنگە قالدىرعان.

قىرعىز (قازاق) اۆتونومياسى 1920 جىلى قۇرىلعان دەپ ەسەپتەيمىن. ارينە، بۇل – “الاش” قوزعالىسى ەڭبەگىنىڭ، 1890-جىلدارى تۋعان يدەيانىڭ جەمىسى. بۇل يدەيادان كەيىن قازاقستان سۋبەكتىسىنىڭ تەوريالىق نەگىزى دامىپ، زيالىلاردى بىرىكتىرۋشى ورگان – “قازاق” گازەتىنىڭ اينالاسىندا ءبىراز جۇمىس اتقارىلدى. 1917 جىلعا قاراي ءبارى دايىن بولدى، اۆتونوميا قۇرۋ ءىسى باستالدى. بۇل جۇمىس ءساتسىز اياقتالدى، كەيىن ازامات سوعىسى باستالدى. ازامات سوعىسىندا اۆتونوميا قاعاز جۇزىندە ەمەس، ءىس جۇزىندە ارەكەت ەتە باستادى. “الاش” اسكەرى كۇش بىرىكتىرىپ، مەملەكەت بەلگىلەرى پايدا بولدى. بىراق سول كەزدەگى جاعدايعا بايلانىستى بۇل وي دا جۇزەگە اسپادى. 1920 جىلى بولشەۆيكتەر بۇل يدەيانى ۇناتىپ، ونى وزدەرى جۇزەگە اسىرا باستادى. 1920 جىلى قازاقتاردىڭ ءوز اۆتونومياسى بولۋى كەرەك دەگەن يدەيا بولشەۆيكتەرگە ەرسى كورىنگەن جوق. بىراق وعان دەيىن ولار بۇل يدەياعا قارسى بولىپ كەلگەن.​

ازاتتىق: بولشەۆيكتەردىڭ پىكىرى نەگە وزگەردى؟​

ۆيكتور كوزودوي: بۇل يدەيانىڭ ىقپالى كۇشتى بولدى. ولار 1919, 1920 جىلى 1918 جىلى اۆتونوميا ماسەلەسىن ەلەمەي، ۇلكەن قاتەلىك جىبەرگەنىن ءتۇسىندى. بولشەۆيكتەر اۆتونوميامەن ءومىر ءسۇرۋ الدەقايدا جەڭىل ءارى تىنىش بولاتىنىن ءتۇسىنىپ، كەلىستى.​

ازاتتىق: 1917 جىلى قاراشادا قۇرىلتاي جينالىس سايلاۋىنىڭ ناتيجەسى بويىنشا قازاقتاردىڭ كوبى “الاش” قوزعالىسىن قولداعان. “الاش” يدەياسىنىڭ قازاقتار اراسىندا كەڭ قولداۋعا يە بولۋىنىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟​

ۆيكتور كوزودوي: ادامدار بەلگىلى ءبىر قوزعالىسقا نە ءۇشىن داۋىس بەرەدى؟ ويتكەنى سەنەدى. ۇزاق ۋاقىت ۇگىت-ناسيحاتپەن اينالىسقان زيالىلاردىڭ بەلسەندى بولىگى پروتسەستى جاقسى ءتۇسىندى. 100 پايىز قولداۋ بولدى دەي المايمىز. سايلاۋعا حالىقتىڭ 50 پايىزى عانا قاتىسقان. سوندىقتان “الاش” قوزعالىسى سول كەزدەگى مەجەمەن جاقسى ناتيجەگە قول جەتكىزگەن.​

ازاتتىق: 1937–38 جىلدارى قازاق زيالىلارىنىڭ كوبى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. قۋعىن-سۇرگىننىڭ ماقساتى نە ەدى؟​

ۆيكتور كوزودوي: بۇل “ۇلكەن تەررور” جىلدارى سانالى تۇردە قابىلدانعان شەشىم بولدى. بيلىكتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ساياسي قارسىلاستاردىڭ كوزى جويىلدى. بوكەيحانوۆتان باسقالار دا قۋدالاۋعا ۇشىرادى، سوۆەت وداعىنىڭ بارلىق بولىگىندە قۋعىن-سۇرگىن ءجۇردى. بيىل بوكەيحانوۆتىڭ سۇيەگى جەرلەنگەن دون زيراتىنا باردىم. ونداعى ۇلكەن شەڭبەردە ءبىر جەرگە ءارتۇرلى ادامنىڭ اتى-ءجونى جازىلعان تاقتايشا قويىلعان. ول جەرگە قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى دا، ولاردى ءولتىرىپ، كەيىن وزدەرى وققا ۇشقان اسكەري قىزمەتكەرلەر دە جەرلەنگەن. ول كەزدە جاعداي سولاي بولعان. بۇل – سانالى تۇردە جاسالعان بيلىك ءۇشىن كۇرەس، قارسىلاستاردىڭ كوزىن جويۋ امالى. ادامدار بۇكىل قارسىلاستىڭ كوزىن جويۋ كەرەك دەپ ويلاعان. اۋەلى يدەولوگيالىق، كەيىن فيزيكالىق قارسىلاستاردى (اسكەريلەردى) قىرعان. ءبىرىنشى كەزەكتە، بولشەۆيكتەردىڭ لەنينشىل گۆاردياسى، لەنيننىڭ ۇزاق جىلدار بويى رەۆوليۋتسيا دايىنداعان ەڭ جاقىن سەرىكتەستەرى ولتىرىلگەن. كەيىن اسكەري گەنەرالدار، مارشالدار مەن ۇلتتىق قوزعالىس باسشىلارى، ياعني، باسقالارعا ىقپال ەتۋ مۇمكىندىگى بار تۇلعالار قۋدالانعان. ولار سول كەزدەگى بيلىك ءۇشىن قاۋىپتى سانالعان.​

دۇرىس باعالانباعان تۇلعا

ازاتتىق: كىتاپتا ء“اليحان بوكەيحانوۆ قازاقستاندا عانا ەمەس، جالپى مەملەكەت دەڭگەيىندە كوشباسشى بولعان” دەپ جازاسىز. رەسەي مەن قازاقستاندا بوكەيحانوۆتىڭ ءرولى جەتكىلىكتى باعالانباعان دەپ ويلايسىز با؟​

ۆيكتور كوزودوي: ءيا، سولاي ويلايمىن. قاتەلەسۋىم مۇمكىن. بىراق بوكەيحانوۆتىڭ تۇلعاسى مەن ءرولىن تەرەڭىرەك زەرتتەۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ونىڭ مەملەكەت قۇرۋداعى ءرولى وتە زور. بۇل مەملەكەتتىلىك پەن تاۋەلسىزدىكتى قۇندىلىق كورەتىندەرگە قاتىستى. ولاي ويلامايتىندار بوكەيحانوۆتى مويىندامايدى. ادامدار ءارتۇرلى بولادى عوي. مىسالى، الەۋمەتتىك جەلىدە قازاقستاندا تۇراتىن ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ ءوزى بوكەيحانوۆتىڭ ءرولىن مويىنداماي، قارسى پىكىر ايتقاندا تاڭعالدىم. ولاردىڭ ايتقانى شىن مانىندە باسقاشا بولعانىن تۇسىندىرۋگە تىرىستىم.​

ازاتتىق: الەۋمەتتىك جەلىدەگى قارسىلىققا نە سەبەپ بولدى؟​

ۆيكتور كوزودوي: ادامداردىڭ ساياسي كوزقاراستارى ءارتۇرلى. ولار “الاش” كوشباسشىلارى ەشتەڭە ىستەگەن جوق دەپ ەسەپتەيدى. “الاشورداشىلار باي-باعلاندار سياقتى ءجۇرىپ، كوپ سويلەپ، ءىس جۇزىندە ەش ناتيجە كورسەتە المادى” دەيدى. كەيىن سوۆەت بيلىگى تۇسىندا بىزگە زاۋىت، فابريكا سالا باستادى دەگەندى العا تارتادى. ءبارى باسقاشا بولعانىن ايتىپ، تۇسىندىرۋگە تۋرا كەلەدى. اۆتونوميا سالماي تۇرىپ، اۋەلى ونى قۇرۋ كەرەك. ال بۇعان بوكەيحانوۆ كوپ ۇلەس قوسقان.

الەۋمەتتىك جەلىدەگى پىكىردىڭ بارىنە بىردەي سالماقتى قاراي بەرمەيمىن. ويتكەنى پىكىر قالدىرعان ادامداردىڭ جەتكىلىكتى تاريحي ءبىلىمى جوق. كەي ادامدار بوكەيحانوۆ حالىقتىڭ كوتەرىلىسكە شىعۋىنا قارسى بولدى دەگەندى قىنجىلىسپەن ەسكە الادى. قازىر كوتەرىلىس تۋرالى ايتقىم كەلمەيدى، بىراق اۆتورلىق پوزيتسيامدى ءبىلدىردىم. مەنى ناسيحاتشى، پروپاگانديست دەپ ايىپتاۋ قيىن. بۇل ماسەلەگە زەرتتەۋشى رەتىندە قارايمىن. بەلگىلى ءبىر شارتپەن شەكتەلگەن، “بۇل تۋرالى ءبىر قۇرمەتتى تۇلعا جازىپ ەدى، وعان قارسى شىعۋ قيىن” دەيتىن قازاقستاندىق تاريحشىلارمەن سالىستىرعاندا، ماعان بۇل تاقىرىپتا جازۋ الدەقايدا وڭاي. ءوز كونتسەپتسيام بار، سونى دالەلدەپ ءجۇرمىن. ونىمەن كەلىسۋگە نە قارسى شىعۋعا بولادى، عىلىمي ديسكۋسسيانىڭ ماقساتى دا – وسى.​

ازاتتىق: قاراعاندى وبلىسىنداعى وكتيابر اۋدانىنىڭ اتاۋىن ءاليحان بوكەيحانوۆ دەپ وزگەرتۋ تۋرالى باستاما تۇرعىندار اراسىندا تالاس تۋعىزدى. اۋدانعا بوكەيحانوۆتىڭ اتىن بەرۋ باستاماسى نەگە سونشا قارسىلىققا ۇشىرادى دەپ ويلايسىز؟

ۆيكتور كوزودوي: مۇنداي ادامدار از دەپ ويلايمىن. ولار بوكەيحانوۆتىڭ ءومىرىن، تاريحي ءرولىن بىلمەگەننەن قارسىلاسىپ وتىر. الدىڭعى بۋىن وكىلدەرى ۇزاق جىلدار بويى الاش زيالىلارى تۋرالى بۋرجۋاز ۇلتشىلدار، ارام پيعىلدى ادامدار دەگەندى ەستىپ كەلگەن. سوندىقتان الاشورداشىلار تۋرالى وسىنداي جاڭساق پىكىر قالىپتاسقان. مۇنى تۇسىنۋگە بولادى، بىراق بۇل جاقسى دەگەندى بىلدىرمەيدى. تاۋەلسىزدىك جىلدارى بۇل ادامدار توبىنا جاڭا اقپارات جەتىپ ۇلگەرمەگەن سياقتى. بۇل جۇمىس جالعاسۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ءاليحان بوكەيحانوۆ تۋعان جەرىندە ەسكەرتكىش قويىپ، كوشە، اۋدان، ۋنيۆەرسيتەتكە اتىن بەرۋگە ابدەن لايىق. ول – وتە مىقتى تۇلعا. مۇنداي ءىرى تۇلعا كەز كەلگەن ۇلتتا كەزدەسە بەرمەيدى.