ادام ءومىرى قانداي قىسقا، قانداي بايانسىز. بەينە، ساپقىنىڭ تاسىنداي زىمىراعان ۋاقىت قالاي تەز وتەدى. جەتپىس دەگەن جاسىڭىز دا قاس قاعىم ساتتەي، تىم ارى سالعاندا، ەسىكتەن كىرىپ، تورگە وزعانداي عانا دۇنيە ەكەن. ءيا، ءبىر بيىككە شىعىپ، ءومىردى تۇتاس الىپ قاراعاندا سولاي، ارينە. ال، باسىپ وتكەن جولىڭدى جىلىكتەپ، ايلارعا، جىلدارعا تارقاتىپ، قىرى-سىرىنا ۇڭىلسەڭىز، سول قىسقا عۇمىردىڭ شەت-شەگىنە كوز جەتپەيدى. بەينە، ادامزات جارالعالى جەر بەتىندە جۇرگەن سياقتىسىڭ.

سوناۋ ءبىر جاستىق شاقتا ءومىر دەگەنىڭ بىتپەستەي، تاۋسىلماستاي كورىنۋشى ەدى. سەن ءالى باسىنىڭ دىمى كەپپەگەن جيىرماداعى جىگىتسىڭ. الدا اڭىزعا اينالعان وي-حوي، جيىرما بەس پەن وردا بۇزار وتىز، قامال بۇزار قىرىق تۇر. ودان ارى ەلۋ، الپىس، جەتپىس دەگەن بەلەستەر بار. سول اسۋلاردان بىرتىندەپ اسىپ تۇسكەنشە قاي زامان؟! ونىڭ ارعى جاعى سەكسەن، توقسان – قاۋساعان كارىلىك. بويدان قايرات، تىرلىكتەن ءمان كەتىپ، بۇل دۇنيەنىڭ قىزىعى سارقىلعان شاقتا ءولىم دە قورقىنىشتى بولۋدان قالاتىن شىعار دەپ ويلايتىن.

ابىلاي قازىر سول بىتپەستەي كورىنگەن بەلەستەردىڭ كوبىنەن اسىپ، ۇشى-قيىرسىز ۇزاق جولدىڭ ۇشار باسىنا تاقاپ تۇرعان ءتارىزدى. مىنا زاماندا جەتپىس جاسىڭ دا وڭاي ەمەس ەكەن. قارتتىققا بوي بەرمەي قاسارىسىپ باعار ەدى، وعان مىنا اۋىرۋ دەگەن پالە قاباتتاسىپ تۇر عوي. مۇنى تۇيىققا تىرەپ، جان-جاقتان اش بورىدەي قامالاپ تۇر… ءيا، بۇل دۇنيەدە ءومىر ءسۇرۋ دە، ءولىم دە جاڭالىق ەمەس. سوعىس كەزىندە تالايدى ءوز قولىمەن و دۇنيەگە اتتاندىرعان ابىلاي ولىمنەن قورىقپايدى. حان بول، قارا بول، ءتۇپتىڭ تۇبىندە اجال كەرمەسى الدىڭنان ءبىر شىعارى حاق. شەجىرەشىلەردىڭ ايتۋىنشا ءوزىنىڭ ارعى باباسى، دۇنيەنى تىتىرەتكەن شىڭعىسحان دا جەتپىستەن اسا بەرە دۇنيەدەن وزىپتى. ودان ەكى عاسىر كەيىن ءومىر سۇرگەن ءامىر تەمىردىڭ جاسى دا جەتپىستەن اسا قويماسا كەرەك. ال، الەمدى جاۋلاپ الۋعا بەل بۋعان ەسكەندىر پاتشا (الەكساندر ماكەدونسكي) ءتىپتى جاس كەتكەن، نە ءبارى وتىز ءۇش جىل ءومىر ءسۇرىپتى. ءسىرا، ونىڭ كۇپىرلىگى جاراتۋشىنىڭ جوسپارىنا قايشى كەلگەن بولار. ەگەر ەسكەندىردىڭ قاندى جورىعى ودان ارى جالعاسا بەرسە، قازىرگى الەم باسقاشا ءتۇس الار ما ەدى، كىم بىلەدى.

بۇعان بۇيىرعانى جەتپىس جاس. ابىلاي وسىعان دا شۇكىرشىلىك ەتەدى. قاناعات. مۇسىلمان بالاسىنا پايعامبار جاسى – الپىس ۇشتەن اسقان سوڭ، ەندىگى قالعان ءومىر ولجا دەيدى عوي. بۇل جاعىنان قىرشىن كەتتىم دەپ وكىنەر جايى جوق. وسى عۇمىرىندا اجال مۇنىڭ قاسىنان سان رەت جاناپ ءوتتى. سول كەزدە جاسىنا جەتپەي كوكتەي ورىلسا نە بولار ەدى؟ بالا كەزىندە وراز اتالىقپەن بىرگە اسكەري ويىنعا جاتتىعىپ جۇرگەندە، ءبىر رەت ات ۇستىنەن وماقاسا قۇلاپ، تالىپ قالعانى ەسىندە. سول ساتتە مويىن ومىرتقاسى ءۇزىلىپ كەتسە قايتەر ەدى؟ نەمەسە، ايگىلى «اقتابان شۇبىرىندى» جىلدارىندا اكەسى ءۋالي تۇركىستاندى قورعاۋ ۇرىسىندا قازا بولىپ، ون ەكى جاسار ابىلاي ءۇي-­ىشىمەن بوسقىندارعا ىلەسىپ، ۇرگەنىش جاقتى پانالاعان. اشتىقتان، سۇزەكتەن شىبىنشا قىرىلىپ جاتقان ادامدار… مۇنىڭ عازيز اناسى مەن جەتى جاسار قارىنداسى وپات بولدى. ەگەر ارتتارىنان وراز اتالىق ىزدەپ كەلىپ، تاۋىپ الماعاندا، ابىلايدىڭ دا ءدام-­تۇزى انە-­مىنە تاۋسىلىپ تۇر ەدى.

ارادا ەكى جىل وتكەندە وراز اتالىق ابىلايدى ەلگە الىپ قايتقان. ەلگە كەلسە، تۇركىستانداعى بولات حان وتىرعان ۇلى وردا ارقاعا اۋىپ كەتىپتى. بۇكىل وڭتۇستىك ولكەسى – تۇركىستان، تاشكەنت، سايرام، شىمكەنت، اۋليە­اتا قالالارى تۇگەلىمەن جوڭعاردىڭ قولاستىندا قالىپتى. جولبارىس حان مەن تولە بيگە قاراستى ۇلى ءجۇز رۋلارى جوڭعارعا بودان بولىپ، اۋىر الىم­سالىق تولەپ تۇرادى ەكەن. الىستان ارىپ­اشىپ، زورعا جەتكەن ابىلاي مەن وراز جاۋ باسىپ قالعان وسى ولكەدە بىرنەشە اي ايالداپ، ەس جيۋعا تۋرا كەلدى. بۇلار باسقالاردان گورى سەنىمدى، ىقتاسىنى مولىراق قوي دەپ، قازىعۇرت تاۋىنىڭ بوكتەرىندە وتىرعان تولە ءبيدىڭ اۋىلىن پانالاعان. ول كەزدە بۇل ەلدە نە كوپ – جاۋگەرشىلىكتە اعايىن­-تۋىستان كوز جازىپ قالعان كەزبە كوپ. بىلايشا، جۇرت كوزىنە اكەلى-­بالالى سياقتى بوپ كورىنەتىن وراز بەن ابىلاي دا سولاردىڭ قاتارىنا قوسىلدى. «مەن حان اۋلەتى اقسۇيەك ەدىم، كۇنى كەشە تۇركىستاندى بيلەگەن ءۋالي سۇلتاننىڭ ۇلى ەدىم» دەۋگە شاما قايدا. ولاي دەسەڭ، ءار اۋىلدى باقىلاپ جۇرگەن ويراتتىڭ جاساۋىلدارى سەنى ءتىرى قالتىرماسى انىق. ءابىلمانسۇر ­ابىلايدىڭ «سابالاق» اتانىپ، ءبىر جاز تولە ءبيدىڭ تۇيەسىن باققانى وسى كەز. تولە بي – كوپتى كورگەن، قىراعى ادام عوي. مۇنىڭ ءجۇرىس­-تۇرىسىنان، سويلەۋ مانەرىنەن سەكەم الىپ، «وسى سەن كىمسىڭ؟» – دەپ بىرنەشە رەت سۇراعانى بار. سەرتكە بەرىك «بوسقىندار» سوندا دا سىر اشپادى عوي.

جاز بويى سول اۋىلداردىڭ جىلقىسىن باققان وراز اتالىق كۇز تۇسە ءبىر-­بىر اتتى جاراتىپ اكەلدى دە، ەكەۋى ارقاعا قاراي تارتىپ كەتتى. بۇدان ارى وڭتۇستىكتە قالۋ قاۋىپتى ەدى. اۋىل اراسىندا «جۇمباق جىگىت» تۋرالى اڭگىمە تاراي باستاعان. ونى ويراتتار سەزىپ قالسا مۇردەم كەتتىم دەي بەر.

ابىلايدىڭ بويىن كەرنەگەن كەكتى اشۋ بار ەدى. جوڭعاردى قويشى، جاۋدان نە جاقسىلىق كۇتەسىڭ. قازاقتىڭ حان­سۇلتاندارى مەن بيلەرىنە دەگەن وكپەسى قارا قازانداي. اسىرەسە بيلىك باسىنداعىلارعا ءتىسىن باسىپ كەلەدى. قازاقتى مىناداي بيشارا كۇيگە تۇسىرگەن، اشارشىلىق پەن بوسقىندىققا ۇشىراتقان سولار دەپ بىلەدى. ءبىر بەلدىڭ استىنداعى ويراتتاردىڭ وزىڭە شابۋىل جاساعالى جاتقانىن سەزبەي، بەيعام جاتۋى ماسقارا ەمەس پە؟ ايتپەسە، كورمەي­-بىلمەي جۇرگەن ويرات پا ەدى. ءبىر كەزدە تاۋەكەل حاننىڭ دارگەيىنە باس ۇرعان، ەسىم حان مەن سالقام جاڭگىردىڭ تۇسىندا قازاقتىڭ ەسىگىنەن سىعالاي المايتىن قاۋقارسىز جۇرت ەمەس پە ەدى؟!

وراز اتالىقتىڭ رۋ­-تۋعانى مەن بالا­-شاعاسى انا جىلى ارقاعا بارىپ العان­دى. ەكەۋى قىس ىشىندە سولاردى تاۋىپ، ءبىر-ەكى اي تىنىم الدى دا، كوكتەم شىعا بوگەنباي باتىردىڭ جاساعىنا قوسىلدى. بۇل كەزدە قازاق باتىرلارى قول جيناپ، ءار جەر­ار جەردە ويراتتارمەن تىرەسۋگە جاراپ قالعان­دى. ارقادا، بۇلانتى وزەنىنىڭ بويىندا جەڭىستى شايقاستار وتكەن. ال، ابىلايدىڭ باعىن اشىپ، اتىن شىعارعان – 1730­ جىلعى اڭىراقاي ­الاكول شايقاسى.

«وسىعان دەيىن ەشكىمگە ءجونىمدى ايتپاي جاسىرىنىپ كەلگەنىم، كورىنگەنگە باعىنىشتى قۇل بولعانىم جەتەر! – دەگەن ابىلاي ىشتەي بۋلىعىپ. – وسى جولى نە ەرلىك كورسەتىپ، اتىمدى شىعارامىن دا، نە بولماسا جاۋ نايزاسىنىڭ ۇشىندا مەرت بولامىن».

الاكول شايقاسىندا ابىلايدى جوڭعار نويانى شارىشقا قارسى شۇيلەپ سالعان، مىنە، وسىنداي نامىس وتى ەدى. يا، سول جولى دا بۇل انىق اجالمەن بەتپە­-بەت كەلگەن­دى. شارىش بولسا – جاسى وتىزدىڭ ىشىنە ەندى ىلىنگەن، بۇعان دەيىن تالاي شايقاستى باستان وتكەرگەن ويراتتىڭ ايتۋلى باتىرى. ءوزى قونتايجى حالدان سەرەننىڭ نەمەرە ءىنىسى دەي مە، نەمەنە، ايتەۋىر ويرات جاعى سول باتىرىن قولپاشتاپ، «جەكپە-­جەك»، «جەكپە-­جەك» دەپ ايعايعا باسىپ تۇر. سول جىلى جيىرماعا ەندى قادام باسقان قاتارداعى سارباز ءابىلمانسۇر (وندا ءالى ابىلاي اتالماعان كەزى) قولباسى بوگەنبايدان باتا سۇراي كەلگەندە، قارت باتىر مۇنى اياعانداي، مۇسىركەي قاراپ:

– بالام-اۋ، سەن ءالى جاسسىڭ عوي… قالماق باتىرىنا ءوز تەڭىن شىعارايىق تا! – دەگەن وتىنگەندەي بولىپ.

– جوق، ساردار اعا، وسى جولى مەنى توسپاڭىزشى! اللا جازسا، نوياننىڭ باسىن قاعىپ الىپ، الدىڭىزعا اكەپ تاستايمىن! – دەدى ابىلاي ەكى كوزى شوقتاي جانىپ.

جاس جىگىتتىڭ مىنا قياپاتىن كورىپ تۇرىپ، جولىن بوگەۋ مۇمكىن ەمەس-ءتى. قولباسى بوگەنباي، امال جوق، باتا بەردى:

– جولىڭ بولسىن، بالام. جاۋدى جايراتىپ قايت!

سول  سوزدى ەستۋى مۇڭ ەكەن، ءابىلمانسۇر استىنداعى كەرتوبەلىن ويناقتاتىپ، «ابىلاي-ابىلاي» دەگەن ۇرانمەن ورتاعا شىعا بەرگەن. تۇيەدەي قاراكوك ازباننىڭ ۇستىندە شىرەنىپ وتىرعان شويقارا شارىشتىڭ تالدىرماشتاۋ بالاڭ جىگىتتى مەنسىنبەي، كەكەتە كۇلىپ تۇرعانى ءالى كوز الدىندا…

نە كەرەك، ابىلاي سول جەكپە-جەكتە شارىشتى جەڭدى عوي. كۇشى اسقاندىقتان جەڭگەن جوق. جەڭگەن – اتانىڭ ارۋاعى، كوتەرىلەيىن دەپ تۇرعان باق جۇلدىزى… ەڭ باستىسى وراز اتالىقتىڭ مۇنى بارماقتايىنان باۋلىعان سوعىس ونەرى. ماقتانعانى ەمەس، جاس كەزىندە ابىلايدىڭ ات ۇستىندەگى قيمىلىنا كوز ىلەسپەيتىن. قارۋ جۇمساۋعا كەلگەندە، قازاق-قالماقتا جوق، تىڭ تاسىلدەرى بار ەدى. ءسوز جوق، شارىش مۇنى نايزا سالار دەپ ويلاپ، كەۋدە تۇسىن قالقانمەن جابا بەرگەن. ال، ابىلاي ويلاماعان جەردەن شىقتى. كەرتوبەلمەن قۇيعىتا شاپقان كۇيى، سول قولىمەن نايزاسىن كەزەپ كەلدى دە، تۇسىنان وتە بەرە شارىشتىڭ باسىن وڭ قولداعى قىپشاقى قىلىشپەن قاعىپ ءتۇسىردى.

ابىلايدى بۇل كەزدە ءبىر توتەنشە كۇش قولداپ، قولتىعىنان كوتەرىپ اكەتكەن. ول جەردە دومالاپ جاتقان شارىشتىڭ ايدارلى باسىن ات ۇستىنەن ءىلىپ الىپ، قازاق قولىنىڭ الدىندا تۇرعان بوگەنباي مەن قابانبايدىڭ الدىنا تاستاي بەردى دە، ويراتتارعا قاراي «ابىلايلاپ» قايتا شاپتى. سوڭىنان بۇكىل قازاق قولى دۇرك كوتەرىلگەن. ارعى جاعى قاپتاما سوعىس. باسشى باتىرىنان ايرىلعان جاۋ جاساعى تابان تىرەپ سوعىسا الماي قاشا جونەلدى. «قاشقان جاۋعا قاتىن بي». قازاق قولى بىردەن ۇستەمدىك الىپ، جاۋ اسكەرىن جاپىرىپ وتكەن.

ءيا، 1730-جىلى اڭىراقاي-الاكول شايقاسىندا قازاق اسكەرىنىڭ جاۋدى جەڭگەنى راس. بىراق بۇل تۇبەگەيلى جەڭىس ەمەس ەدى. كەيىن ءمالىم بولدى عوي، بۇلاردىڭ شايقاسىپ جۇرگەنى جوڭعاردىڭ نەگىزگى قولى ەمەس، باسىپ العان ايماققا قالدىرعان كۇزەت اسكەرى (گورنيزوندارى) ەكەن. بۇل كەزدە قونتايجى حالدان سەرەن باستاعان جوڭعاردىڭ قىرىق مىڭ قولى ءۇرىمجىنىڭ ار جاعىنداعى باركول دەگەن جەردە مانشىڭ اسكەرىمەن سوعىسىپ جاتىپتى. كوپ ۇزاماي قالىڭ ويرات قايتا ورالىپ، انا جىلى باسىپ العان قازاق جەرىنە قايتادان يەلىك ەتتى.

«ابىلايلاپ» جاۋعا شاپقان بەلگىسىز باتىردىڭ كىم ەكەندىگى كەلەسى كۇنى-اق بۇكىل قازاق اسكەرىنە ءمالىم بولدى. بۇل كەزدە، اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىن «مەنى بولاتتىڭ ورنىنا ۇلى حان سايلامادىڭدار» – دەپ بيلەرگە وكپەلەگەن ورتا ءجۇز حانى سامەكە مەن كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىر ءوز اسكەرلەرىن ەرتىپ، مايداننان شەگىنىپ كەتكەن-ءدى. الاكول شايقاسىن جاڭادان سايلانعان ۇلى حان ابىلمامبەت باسقاردى. ۇلى وردانىڭ بار بيلىگى ەندى سونىڭ قولىنا كوشكەن. كەشەگى «ابىلايلاپ» جاۋعا شاۋىپ، جەڭىسكە جول اشقان بەلگىسىز باتىردى ابىلمامبەت حان دەرەۋ ىزدەتىپ، ءوز دارگەيىنە اكەلدىرگەن. ابىلايدىڭ قاسىندا ودان ەكى ەلى اجىرامايتىن اتقوسشىسى وراز بار. حاننىڭ جورىق شاتىرىندا بىردەن ءجون سۇراسۋ باستالعان. ابىلايدىڭ ءالى دە سىر اشاتىن ويى جوق ەدى، وراز اتالىق قوي – ءبارىن جايىپ سالعان. «وسى جاسىرىنعانىمىز دا جەتەدى. حانعا ايتپاعان شىندىقتى ەندى كىمگە ايتامىز» دەپ، ابىلمامبەتكە ابىلايدىڭ بار تاريحىن بايانداپ بەرگەن.

نەبارى ءتورت اتادان قوسىلاتىن نەمەرە تۋىستار سول ارادا جىلاپ كورىسكەن… ابىلمامبەت جاستىق شاقتا تالاي بىرگە بولعان وراز اتالىقتى دا ۇمىتپاپتى. ال، ابىلايعا قۇشاعىن ايقارا اشىپ: «كوركەم ۋاليدەن ءبىر ۇرپاق قالدى دەپ ەدى، امان-ساۋ ءجۇر ەكەنسىڭ عوي» دەپ باۋىرىنا باسىپ، ۇزاق تۇرىپ قالدى. مۇنىڭ «ابىلايلاپ» جاۋعا شاپقان سەبەبى، ابىلاي – كوركەم ءۋاليدىڭ اكەسى، جاۋعا ايرىقشا قاتالدىعىمەن «قانىشەر ابىلاي» اتانعان ءابىلمانسۇردىڭ اتاسى عوي. ابىلمامبەت حان ونى دا جاقسى ءبىلىپ تۇر.

سول  كۇننەن  باستاپ، قاتارداعى  سارباز ابىلاي ايگىلى باتىر اتانىپ، حان ورداسىنىڭ ءوز ادامى بولدى دا كەتتى. «سەن تۇبىندە قازاقتىڭ بولاشاق حانى بولاسىڭ. ءاز-تاۋكە حاننىڭ اعاسى ءۋالي باقى بيلەردىڭ ادىلەتسىزدىگىنەن حاندىق سىباعادان قۇر قالىپ ەدى. سونىڭ ەسەسىن سەن قايتاراسىڭ» دەدى ابىلمامبەت. «ازىرشە ەل باسقارۋدى ۇيرەنە بەر» دەپ سول جىلى كۇزدە جيىرما جاسار ابىلايدى ەسىل بويىنداعى اتىعاي-قاراۋىلعا سۇلتان ەتىپ تاعايىندادى.

ابىلاي سونىڭ الدىندا عانا ۇيلەنگەن. قاراقالپاقتان العان سۇلۋ كەلىنشەگى بار. ءالى ىستىق-سۋىقتارى باسىلماعان كەز. بىراق قىزىقتىڭ كوكەسى – ناعىز سىن الدا تۇر ەكەن. جاس سۇلتاننىڭ اتىعاي-قاراۋىل ەلىنە بارىپ وردا تىككەنىنە ءالى ءبىر ايدىڭ دا ءجۇزى تولماعان. ءبىر كۇنى ەل ىشىندەگى ءبىر اسقا بارىپ، اۋىلعا كەلسە، وردانىڭ ەكى جاعىن قورشاي التى وتاۋ تىگىلىپ قالىپتى. ينە-­جىپتەن جاڭا شىققان، ويۋ-­ورنەكتى، اپپاق وتاۋلار… ءجون سۇراسا كەلە ۇعىنعانى: اتىعاي­ قاراۋىل ەلى ءوز ىشىنەن التى رۋعا بولىنەدى ەكەن. باسىندا ولار وزدەرىنىڭ جاس سۇلتاندارىنا ورتالارىنان ءبىر كەرەمەت قىز بەرمەك بولادى. بىراق ول قايسى رۋدىڭ قىزى بولماق، ماسەلە – سوندا. سۇلتاننىڭ بۇيرەگى قايىن جۇرتىنا بۇرىپ جۇرمەي مە؟ سودان، بيلەر ىرعاسا كەلە، ونداي مارتەبەنى ءبىر رۋعا قيماي، التى رۋدان التى قىز بەرمەك بولادى. التى وتاۋدىڭ بىردەن كەلىپ ورناپ قالۋ سەبەبى وسى ەكەن.

ابىلاي ومىرىندە ءدال مۇنداي ساسپاس. سۇمدىق قوي – مىناسى. التى وتاۋدا ۇلبىرەگەن التى قىز وتىر. قالاي يگەرەدى ونىڭ ءبارىن. ءار ءتۇرلى ءۋاج ايتىپ كورىپ ەدى، بيلەر رايلارىنان قايتار ەمەس. ءبارى الدىن الا ويلاستىرىلعان، كەسىپ-­پىشىلگەن نارسەلەر… ءتىپتى بولماعان سوڭ، ابىلاي يسلام شاريعاتىنا جارماسقان:

– پايعامبارىمىز مۇحاممەت (س.ع.س.) ءتورت-اق ايەل الىپتى. ءبىزدىڭ ول كىسىدەن اسىپ تۇسكەنىمىز كۇنا بولماي ما؟ – دەگەن اعىپ بارا جاتىپ، جاندارمەن تال قارماعان ادامداي.

سول ارادا نەكە قيار مولدا دا ءازىر تۇر ەكەن. ول كىسى شاريعاتتى مۇلدە كەڭەيتىپ جىبەردى.

– ءسىز پايعامبارىمىزدىڭ ءبىر مەزگىلدە ءتورت ايەل ۇستاعانىن ايتىپ وتىرسىز عوي. اراسىندا ەرتەرەك قايتىس بولعاندارىن قوسقاندا، اللانىڭ ەلشىسى جەتى نەكەلى بولعان، – دەدى مولدەكەڭ قولمەن قويعانداي. – وعان قوسا، اراب حاليفالارى مەن تۇرىك سۇلتاندارىنا بەرىلگەن جەڭىلدىك تاعى بار… ولاردىڭ جۇزگە دەيىن كانيزاك (گارەم) ۇستاعانىن بىلەتىن شىعارسىز.

بۇل قازاق ءدىنباسىلارى دا كەڭ ادامدار عوي. قاشاندا جوق جەردەن جول تاۋىپ، ءوز امىرشىلەرىنىڭ جاعدايىن جاساپ تۇرادى. سونىمەن، نە كەرەك، سول كۇنى ابىلايدىڭ التى قىزبەن نەكەسى قيىلدى. ءسويتىپ، بۇل بىردەن جەتى ايەلى بار كىسى بولىپ شىعا كەلدى. قاتەلىككە، بۇرا تارتۋعا ورىن جوق. اپتانىڭ جەتى كۇنى –  جەتى ايەلدىڭ سىباعاسى. جاس كەزىندە ابىلاي اسا قۋاتتى ەدى. وبالى نەشىك، ايەلدەردىڭ مەسەلىن قايتارعان جەرى جوق. كەلەسى جىلى كۇيەگى قاتار تۇسكەن كەلىندەر باسى باقىرداي ءبىر­-ءبىر ۇل تاپتى. ءۇي باسى شىلدەحانا…

ابىلايدىڭ اتىعاي ­قاراۋىلدان التى قىزدى ءبىر­-اق الۋى بۇل رۋلارعا بەلگىلى دارەجەدە ارتىق ۇلەس، جەڭىلدىكتەر بەرگەنى ءمالىم. ءتىپتى سودان ءجۇز جىل وتكەندە ابىلايدىڭ قاسىم سۇلتاننان تۋعان نەمەرەسى، قازاقتىڭ ەڭ سوڭعى حانى كەنەسارى ورىس اسكەرىنە جول كورسەتكەنى ءۇشىن ارىستان اقىندى جازالاماق بولعاندا:

حانەكە، الىس كورسەڭ الاشىڭمىن،

جاقىن تۇتساڭ قاسىڭدا قاراشىڭمىن.

اتاڭا التى قاتىن الىپ بەرگەن،

اتىعاي ­قاراۋىلدىڭ بالاسىمىن، –

دەپ اقپا اقىن ءبىراۋىز ولەڭمەن قۇتىلىپ كەتىپتى. جاستىق شاق – ول دا ءبىر قايتا ورالماس، قىزىعى مول داۋرەن ەدى عوي.

- ءىى -

سول ابىلاي بۇل كۇندە ناۋقاس. ارىس وزەنىنىڭ سىردارياعا قۇيار ساعاسىنداعى كوك جاساڭعا تىگىلگەن جورىق شاتىرىندا جاتىر. بۇلاي توسەك تارتىپ جاتقانىنا ايعا جۋىق ۋاقىت بولدى. سودان بەرى وسى ماڭايداعى ەمشى، ءتاۋىپ، باقسى-بالگەردىڭ ءتۇر­-ءتۇرى كەلىپ، ءارتۇرلى ەم­-دوم جاساپ كوردى. بىراق ازىرشە ولارىنان پايدا كورىپ جاتقان جوق. باقسى-­بالگەردىڭ بىرەۋى، «ۇشىنعان» دەدى، ەكىنشىسى «سۇيەك-­سۇيەكتى جەل قارماپ، سۋىق ۇستاعان» دەپ، قارا قويدىڭ تەرىسىنە سالىپ تەرلەتتى. تاعى بىرەۋى «شايتاننىڭ شالىعى بار» دەپ، اسا-تاياعىن شىلدىرلاتا «اللاي­حاقتاپ»، اۋىلدى اينالا «ۇشىقتاپ» شىقتى. مۇندايلاردان ەشتەڭە ونبەسىن سەزگەن ابىلاي كەيىنگى كەزدە ولاردى كەلتىرۋدى قويعان.

بۇلاردىڭ ىشىندە بۇحارا ­شاريفتەن كەلگەن ءبىر ءتاۋىپتىڭ عانا ايتقاندارى كوڭىلگە قونادى. ول ناۋقاستى تىرداي شەشىندىرىپ، ونەبويىن تۇگەل قاراپ، تامىرىن ۇستاپ كوردى دە:

– ءسىز ۋلانعانسىز! – دەدى بىردەن قورتىندىعا كەلىپ. – جاۋلارىڭىز قاستىق جاساپ، ىشكەن اسىڭىزعا ۋ قوسىپ بەرگەن.

– وندا بىردەن ءولىپ كەتپەي، قالاي ءتىرى ءجۇرمىن؟

– ۋدىڭ بىردەن سەسپەي قاتىراتىنى دا، ايلار بويى دەنەگە جايىلىپ، ابدەن السىرەتىپ بارىپ جىعاتىنى دا بولادى. سەزىك تۋدىرماۋ ءۇشىن، ولار وسى سوڭعى جولدى تاڭداعان…

ءيا، سول ءتاۋىپتىڭ ايتقانى جوباعا كەلەدى. اينالاسى انتالاعان جاۋ. كىمنەن، نەدەن كەلدى دەرىڭ بار ما؟ بيىل كوكتەمدە قوقاندىقتاردان تاشكەنتتى قايتارىپ العان سوڭ، ابىلاي سول قالادا بيلىك قۇرىپ، ەكى-­ۇش اي وتىرمادى ما؟ جۇرتتىڭ كوڭىلىن جىعىپ، بويىن ۇيرەتۋ ءۇشىن ادەيى ايالداعان. سول ءۇش ايدا كىمدەر كەلمەدى مۇنىڭ الدىنا؟! ءتاڭىر تۇتىپ، تاي سويىپ، قىمىزىن ارتىپ، كەشىرىم سۇراي كەلگەن قىرعىزدار، باسى جەرگە جەتكەنشە ءيىلىپ، قول قۋسىرعان قوقاندىقتار، سىي­-سياپاتتارىن كوتەرىپ، «اكالاپ»، تىلدەرىنەن بال تامىزعان وزبەكتەر، قۇران ۇستاپ انت بەرگەن قۇرامالار، بۇحارادان، حيۋادان، رەسەيدەن كەلگەن ساۋداگەرلەر… قازاقتا «دامنەن ۇلكەن ەمەسپىز» دەگەن ۇعىم بار. تالايىمەن تاباقتاس بولىپ، اكەلگەن استارىنان اۋىز تيگەن كەزدەرى دە بولىپ ەدى. سولاردىڭ قايسىسى تىرناعىن ىشكە بۇگىپ كەلگەنىن كىم ءبىلىپتى. سول يمانسىز ساتقىنداردىڭ ءبىرى مۇنىڭ ىشكەن اسىنا ۋ قوسىپ جىبەرۋى ابدەن ىقتيمال.

ابىلاي وسى جولعى ۇزاق جورىققا ەرىككەننەن شىعىپ پا؟ كوپ جىلدار باتىستا ورىس قاعاناتىمەن، شىعىستا قىتاي قاعاناتىمەن الىسىپ ءجۇرىپ، وڭتۇستىك ءوڭىردى نازاردان تىس قالدىرىپتى عوي. وعان سەبەپ: بۇل جاقتاعى كىشى­گىرىم ەلدەردەن قاۋىپ تونەر دەپ ويلاماعان، ءدىنى ءبىر، ءتىلى ءبىر اعايىن قازاققا قاستىق قىلا قويماس دەپ سەنگەن. سويتسە، ءويتىپ ارقانى كەڭگە سالۋعا بولمايدى ەكەن عوي. نەبىر قاسكويلىك پەن كۇندەستىك ىرگەڭدە وتىرعان كورشىلەردەن شىعادى ەكەن.

وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن، ابىلاي قالىڭ قولمەن كەلىپ، باياعى جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە يەلەنىپ العان قازاق جەرىن قايتارعىسى كەلمەگەن قىرعىزداردى ءبىر رەت جونگە سالىپ قايتقان­-دى. شونجىدان، نارىنقول مەن كەگەننەن قىرعىزداردى ىستىقكولگە قاراي ىسىرىپ تاستاپ، ۇلى ءجۇز رۋلارىنا ءوز قونىستارىن قايتارىپ بەرگەن. سوعان وشىككەن قىرعىزدار قازاق-­قوقان شايقاسىنان قايتىپ كەلە جاتقان قازاقتىڭ ءجۇز ساربازىن شۋ بويىندا قورشاپ الىپ، ءبىرىن قالدىرماي قىرىپ، باستارىنان «كاللا­مۇنارا» ورناتقانى بار. قازاققا جاسالعان بۇل قاسكۇنەمدىك قارىمتاسىز قالعان جوق. قورلىققا شىداماعان قازاق اسكەرى قىرعىزدى قايتا شاۋىپ، ونىڭ ارتى «ءجايىل قىرعىنىنا» ۇلاسقان. قىرعىز ماناپتارى ابىلايعا «اق ءۇيلى اماناتتار» بەرىپ، بەيبىت بىتىمگە قولدارى زورعا جەتكەن­دى.

ايتكەنمەن، وسى قىرعىز ماناپتارىندا يمان جوق. «امانات» تاپسىرىپ، انت بەرىپ، ساعان باعىنعان بولىپ جۇرەدى دە، ارادا ءبىراز جىل وتكەندە تاعى دا بۇلىك شىعارادى. قىرعىزدى كۇش-­كۇشتەپ قۇتىرتاتىن – قوقاندىقتار. قولدارىنا وت قارۋ ۇستاتىپ، قازاققا ايداپ سالىپ وتىرعانى. وسى جولى دا قىرعىزدار قازاقتىڭ كەرۋەنىن توناپ، قۇلجا بازارىنا ايداعان مالدارىن تارتىپ الىپ، مازا بەرمەي قويعان. ال، قوقان بەكتەرى سوڭعى جىلدارى تالاس قالا تاشكەنتكە باۋىر باسىپ، يەمدەنە باستاعان. وسىنى كورىپ­بىلە وتىرىپ، قازاق حانى ابىلاي قالاي ارەكەتسىز ۇندەمەي قالادى. بيىل كوكتەمدە ەكى تۇمەن قولمەن كەلىپ، قىرعىزدى دا، قوقاندى دا تاۋبەسىنە كەلتىرگەن. بىراق، تاشكەنت توڭىرەگىندە وتىرعان قۇراما قازاقتا دا، وزبەكتە دە، قوقان بەكتەرىندە دە ءباتۋا جوق. قيىندى-­جيىندى توبىر سەن اسكەر باستاپ كەلگەندە، «اكالاپ»، «اعاتايلاپ»، قولىڭدى ءسۇيىپ، ءولىپ قالا جازدايدى دا، كوزىڭ تايسا بولدى، سىرت اينالىپ شىعا كەلەدى.

ەندى، مىنە، سول ساتقىنداردىڭ ابىلايعا جازىلماس دەرت تاپسىرىپ جىبەرگەنى مىناۋ. اجالىنا تۋرا كەلگەن دەرت بولسا، امال نە، تاعدىردىڭ ىسىنە كونبەسكە شارا جوق. بىرەۋدىڭ اجالى – وقتان، بىرەۋدىڭ اجالى – وتتان، تاعى بىرەۋدىڭ اجالى – قۇتىدا ساقتالعان ۋدان دەگەندەي. قاشاندا ءبىر ءولىم بارى حاق. ءولىم دەگەنىڭ – ومىرمەن ەگىز ەكەن عوي. سەن شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەننەن بەرى قاسىڭنان ەكى ەلى قالماي ەرىپ جۇرەدى ەكەن. كۇنى كەشە جاۋ جۇرەك باتىرلارمەن بىرگە قول باستاپ جۇرگەن كەزىندە ابىلايعا باتا الماعان اجال بۇل ابدەن قاجىپ-­شارشاپ، جالعىز قالعان شاقتا جەكەلەپ اكەلىپ جىعاتىن بولعانى عوي. ءيا، قاندى اۋىز اككى بورىلەر جىلقىنىڭ ساياعىن وسىلاي ۇيىرىنەن ءبولىپ اكەتىپ، جەكەلەپ اپارىپ جىعۋشى ەدى…

پەندە رەتىندە، ءبىر ەسەپتەن، ابىلايدىڭ ارمانى دا جوق. جاۋگەرشىلىكتە اتا­-انادان بىردەي ايىرىلىپ، پاناسىز جەتىم قالعان ءۋالي سۇلتاننىڭ جالعىز تۇياعى بۇل كۇندە ءۇش ءجۇزدىڭ ۇلى حانى دەگەن اتاققا جەتىپتى. قازاق بالاسى ءۇشىن بۇدان اسقان بيىك جوق. 1731 ­جىلى اتىعاي­ قاراۋىلعا سۇلتان، 1736­ جىلى ورتا جۇزگە حان، 1771­ جىلى ءۇش جۇزگە ۇلى حان بولعان ەكەن، سولاردىڭ ءبارىن قوسقاندا 48 جىل تاقتا وتىرىپتى. تاعى دا وسى ەلدىڭ قولپاش­قولداۋىمەن ون ەكى ايەل العان ەكەن. سول ون ەكى ايەلدەن وتىز ۇل، قىرىق قىز دۇنيەگە كەلىپتى. سولاردان تاراعان نەمەرە، شوبەرە، جيەندەردىڭ ءوزى ەكى جۇزدەن اسىپ كەتسە كەرەك. سولاردىڭ ءبىرازىن ابىلاي تۇستەپ تانىمايدى دا. نەمەرەلەرىنەن «سەن قاي اجەڭنەن تاراعانسىڭ» دەپ سۇراپ الىپ، سونان سوڭ عانا شىرامىتا باستايدى. دەمەك، ابىلاي قازىر ءبىر وزىنەن جەتپىس بۇتاق شىعارعان الىپ بايتەرەك ءتارىزدى. مۇنىڭ ءومىرىنىڭ جالعاسى – سول ۇرپاقتاردا. بۇل كۇندە كۇش­-قۋاتى كەمىپ، مايشامداي جانىپ بىتۋگە اينالسا، جۇمسالعان ءومىر ءنارى ەشقايدا كەتكەن جوق، ۇرپاقتارىنىڭ بويىندا ءجۇر. سوناۋ شىڭعىسحاننان باستاۋ العان اسىل ۇرىق وسىلاي جالعاسا بەرەدى.

انا ءبىر جىلى كوكشەتاۋدا ورىس ەلشىسى ۋگريموۆ دەگەنمەن سويلەسىپ وتىرىپ: «پەتردەن كەيىن رەسەي تاعىنا كىلەڭ ايەلدەردىڭ (اننا، ەليزاۆەتا، ەكاتەرينا) وتىرعانى قالاي؟ سوندا، پاتشا اۋلەتىنەن بىردە­بىر ۇل تۋماعان با؟» – دەپ سۇراعانى بار­دى.

ەلشى قارقىلداپ كۇلگەن:

– دۇرىس ايتىپ وتىرسىز، حان يەم. بىزدە تاق مۇراگەرى بولىپ كەلگەندەر – رومانوۆتار اۋلەتى عوي. ۇلى پەتردەن كەيىن بۇل اۋلەتتە ەركەك كىندىك تاۋسىلدى. تاققا، امال جوق، سول اۋلەتكە ەپتەگەن قاتىسى بار ايەلدەر وتىرا باستادى. اننا يۆانوۆنا – پەتردىڭ ەتەگى تيگەن نەكەسىز ايەلى، پاتشايىم ەليزاۆەتا بولسا – سول اننادان تۋعان ەكى قىزدىڭ ءبىرى. ال قازىرگى ەكاتەرينا پاتشامىز، پەتردىڭ ءبىر جيەن قىزى الدەبىر نەمىس گەرتسوگىنا ۇزاتىلعان ەكەن، سودان تۋعان جيەنشار… بۇل جاعىنان، ءبىزدىڭ پاتشالار وتىز ۇلى بار سىزبەن جارىسا المايدى.

بەتىن اۋلاق قىلسىن، قازاق ورداسى ونداي زارۋلىكتەن امان عوي. وزگە حان­-سۇلتانداردى قوسپاعاندا، سول وتىز ۇلدىڭ ۇلكەنى ءۋالي سۇلتاننىڭ جاسى قىرىقتىڭ ءىشىن ارالاپ كەتتى. قازىر ارقاداعى وردانى سول باسقارىپ وتىر. ءتۇبى، اكەسىنىڭ ورنىن سول ءۋالي باساتىن شىعار. ودان كەيىنگى ءادىل، توعىم، شىڭعىس، ۇرىستەمدەردىڭ ءوزى ارقايسىسى ءبىر ەلدىڭ تىزگىنىن ۇستايتىن دارەجەگە جەتىپ قالدى. سولاردىڭ ءبىرى ءادىل قازىر ۇلى ءجۇز رۋلارىنا سۇلتان بولىپ وتىر. ءوزى شارۋاقور، پىسىق. ول بىلتىردان بەرى وسى ارىس جاعاسىندا قورعانى بيىك قىستاۋ سالعان. باسقا جۇمىسى ءبىتىپ، ءىشى­سىرتىن اكتەۋى عانا قالعان بولار. كۇن سۋىتا كەلە ابىلايدىڭ سوندا كوشىپ تۇسەتىن ويى بار. كوكتەمدە قاراقالپاقتان بىرنەشە ءتۇتىن ديقانداردى كوشىرىپ اكەلىپ، ارىس جاعاسىنا ەگىن سالدىرعان ەكەن. كۇزدە سول ەگىننەن مول ءونىم الىپ، قازىر وسى اۋىلدىڭ داستارقانىن اق قالاش پەن اق باۋىرساققا بوكتىرىپ تاستادى.

تولەڭگىتتەر اۋىلى حان شاتىرىنان اۋلاق، وزەن بويىن جاعالاي تومەنىرەك قونعان­دى. جورىققا قاتىسقان وزگە اسكەر تاراعاندا، حان كۇزەتىندە قالعان ەكى مىڭداي سارباز دا سول تولەنگىتتەر ماڭىندا. سول جاقتان جىلقىنىڭ كىسىنەگەنى، مال قايىرعان باقتاشىلاردىڭ داۋىسى ەستىلەدى. كۇن كوتەرىلىپ قالسا كەرەك، شاتىر ءىشى سامالاداي جاپ­جارىق. كەنەت ەسىك اشىلىپ، ىشكە حاننىڭ ەڭ كىشى ايەلى اقساۋلە كىردى. جاسى وتىزدىڭ ءىشىن ەندى ارالاعان سۇلۋ توقال وزىمەن بىرگە ەرە كەلگەن قىزمەتشى ايەلگە حان جاتقان توسەككە تاقاۋ دوڭگەلەك جوزى قويعىزىپ، ءوزى تەگەنەدەگى ساسكەلىك قىمىزدى ساپىرا باستادى:

– بۇگىن جاعدايىڭىز قالاي، حان يەم؟ – دەگەن كوزدىلەۋ قىپ قويعان قىسىردىڭ قىمىزىن شارا اياقپەن قوس قولداي ۇسىنىپ جاتىپ.

– شۇكىر، بۇگىن كەشەگىدەن گورى ءبىرشاما ءتاۋىرمىن، – دەدى بۇل كۇندە ەتتەن ارىلىپ، قاتتى جۇدەگەن ابىلاي ءسىڭىرلى ارىق قولدارىمەن شارانى الا بەرىپ. بۇرىن قىزىل اراي تەۋىپ تۇراتىن اققۇبا ءجۇزى دە قازىر قان-­سولسىز، سۇرلانىپ شالىنادى. قىمىزدان سىمىرە ءبىر جۇتتى دا، قوس-ەتەك كويلەك پەن التىن زەرلى كامزولى، قارداي اپپاق كيمەشەك­شارشىسى وزىنە قۇپ جاراسقان ايەلگە سۇقتانا قاراپ، ءبىراز وتىردى. وسىدان ون جەتى جىل بۇرىن تۇركىستانعا قۇرىلتاي وتكىزۋگە كەلگەندە، ابىلاي قوڭىراتتارمەن جاقسى ءتىل تابىسىپ، جاقىندىق، تاتۋلىق بەلگىسى رەتىندە، جەرگىلىكتى بيلەردىڭ ۇيعارۋىمەن، وسى اقساۋلەگە ۇيلەنىپ ەدى. قازىر ءۇش بالانىڭ اناسى. وسىنداي جورىق كەزىندە قول­اياعى جەڭىل، جاس توقالدى ۇنەمى قاسىنان تاستاماي ەرتىپ جۇرەدى. ويتكەنى، اقساۋلەنىڭ اسى ءدامدى، قولى باپتى. اۋىرعاننان بەرى كۇنىنە ءبىر ۋاق حاننىڭ ارقاسىن، قول­اياعىن ۋقالاپ، قۇرىس-­تىرىسىن جازاتىنى تاعى بار.

– جوعارعى «حان قورعانىنىڭ» ىشكى سىلاعى ءبىتىپ، ساڭعىراپ دايىن تۇر دەيدى. الداعى اپتادا سول جاققا كوشەتىن كورىنەمىز، – دەدى اقساۋلە جادىراي ءۇن قاتىپ.

– ماڭايىنداعى اسۇيلەرى مەن قامبا-­قويمالارى دا ءبىتىپ پە؟ سىزبا جوباسىندا اتقورا، مالقورالارى دا بار سياقتى ەدى…

– ءبارى بىتكەن. مەن كەشە بارىپ، كورىپ كەلدىم. ءۇي جىلىتاتىن پەشتەرى قانداي! ەسىك­تەرەزەگە سالعان ويۋ­-ورنەكتەرى قانداي! سامارقاننان كەلگەن ۇستالار بار ونەرىن اياماپتى…

ابىلاي ۇندەگەن جوق. اسىقپاي ءسۇيسىنىپ ىشكەن ەكى شارا قىمىزعا كادىمگىدەي بۋسانىپ، جادىراپ  بىراز جاتتى دا، كۇتۋشىسى باتتالدى شاقىرىپ، سونىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن دالاعا شىقتى. وزەن بويىنداعى شىلىك تالدىڭ اراسىنا بارىپ، كەڭىپ قايتتى. قازىر قاراشانىڭ ورتاسى اۋعانىمەن، وڭتۇستىك كۇزى ءالى دە شۋاعىن توگىپ، تامىلجىپ تۇر. بىراق بۇل جىلىمىق تا قانشاعا سوزىلار دەيسىڭ، قار جاۋىپ، كۇن سۋىتپاي تۇرعاندا، ءادىلدىڭ قورا­جايىنا كوشىپ العان دۇرىس شىعار.

حان شاتىرىنان ءبىر شاقىرىمداي جەردە، ارىستى جاعالاتا تىگىلگەن قالىڭ كيىز ءۇي، باسىن بۋعان كۇركە، ابىلايشا، قوستار كورىنەدى. ونىڭ ءبارى كۇزەت اسكەرى مەن تولەنگىتتەر تۇراعى… سوناۋ ءبىر تەپسەڭدە بيە-باۋ، ونىڭ ماڭىندا ۇيەزدەگەن جىلقى كورىنەدى. ابىلاي وزىنە جاس كەزىنەن ەتەنە تانىس، بۇل كۇندە ەلۋدىڭ ءىشىن ارالاپ كەتكەن، سەلدىر ساقال، جالپاق بەت سارىنىڭ يىعىنا سۇيەنىپ، ۇيگە قاراي بەت الدى.

بۇل كۇتۋشىنىڭ قازاقتار قويعان كەيىنگى اتى – باتتال. شىن اتى – باتوشىر. تەگى – ويرات. ابىلاي باياعىدا جوڭعار تۇتقىنىنان مول ولجامەن ارتىنىپ­-تارتىنىپ اتتانعاندا، قونتايجى حالدان ­سەرەن بۇعان ۇزاتىلعان قارىنداسى توپىش سۇلۋدىڭ «شاڭىراعىنا مىنگىزگەنىم» دەپ، ەر­-ايەلى ارالاس بىرنەشە قىزمەتشى­-قۇلداردى قوسىپ بەرگەن. سولاردىڭ ىشىندە جاسى ءالى جيىرماعا دا تولماعان بالاڭ جىگىت باتوشىر دا بار ەدى. كەيىن اتىن «باتتال» دەپ وزگەرتتى. ءوزى سياقتى تۇتقىنعا تۇسكەن قىزداردىڭ بىرىنە ۇيلەندى. باسىندا بۇلار توپىش حانىمنىڭ ماڭايىنان ۇزاماي، قاسىم سۇلتاننىڭ قىزمەتىندە ءجۇرۋشى ەدى. كەيىن تولەڭگىتتەر توبىنا قوسىلعان ەكەن، ودان ابىلاي وزىنە كۇتۋشى ەتىپ العان. باتتال سەرتكە بەرىك، انتقا ادال. ءوزى مۇسىلماندىقتى قابىلداعان ەكەن، ورازا، نامازىن ۇزبەيدى.

– باتتال، وسى سەنىڭ بالاڭ نەشەۋ؟ الدى ەرجەتەيىن دەدى مە؟ – دەدى ابىلاي ۇيگە تاياعاندا.

– جەتى بالام بار، حان يەم. بەس ۇل، ەكى قىز. ۇل ۇيادا، قىز قيادا. ءبارى دە مال-تۇلىكتى بولىپ، ءوز جولىن تاۋىپ كەتتى.

– ونىڭ جاقسى ەكەن. «ادام ءوزى مىڭ جاسامايدى، ۇرپاعىمەن مىڭ جاسايدى» دەيدى عوي دانا حالقىمىز. بالا-­شاعانىڭ بولعانى جاقسى، – دەدى ابىلاي تىلەكتەس كوڭىلمەن.

– ءبارى ءسىزدىڭ ارقاڭىز عوي، حان يەم. باياعىدا توپىش حانىمەن بىرگە وسىندا كەلىپ قالماعاندا، ءشۇرشىتتىڭ قىلىشىنا ىلىگىپ، جوڭعارمەن بىرگە جوق بولار ما ەدىك، كىم بىلەدى؟ – دەدى باتتال سول تۇرعان جەرىندە ابىلايدىڭ قولىن قايتا­قايتا ءسۇيىپ.

ءيا، سولاي  بولۋى دا بەك مۇمكىن ەدى. جالپى قازاق ەلىندە وسى باتتال سياقتى كىرمەلەر كوپ­-اق! تۇتقىنعا تۇسكەن ويراتتار، ولجاعا تۇسكەن شەشەسىمەن بىرگە ەرە كەلگەن بالالار، جازالاۋدان قاشقان باشقۇرتتار، اسكەردەن قاشقان تاتارلار، ءتىپتى بوي تاسالاپ جۇرگەن قاشقىن ورىستار دا بار. كوپشىلىگى وسى ەلگە ءسىڭىپ، قازاق بولىپ كەتتى… كەيدە ولاردىڭ سوڭىنان قۋعىن دا، سۇراۋشىلار دا كەلەدى. تۇتقىن قازاقتارمەن ايىرباسقا تۇسەتىندەرى دە از ەمەس. ايتكەنمەن، ابىلاي كوپ جاعدايدا قاشقىن­-تۇتقىنداردى بەرمەي قالۋعا تىرىسادى… سويتسە، مىنا كورشى رەسەي دە سويتەدى ەكەن. ورىستار مىناداي زاڭ شىعارىپ قويىپتى. قاشقىننىڭ سوڭىنان، ەكى اپتاعا دەيىن قۋعىنشى كەلسە، ەلىنە قايتارادى. ەشكىم كەلمەسە، قاشقىندى شوقىندىرىپ، ءوز دىندەرىنە ەنگىزەدى دە، ءىش جاققا وتكىزىپ جىبەرەدى ەكەن. قازىر ورىستار سونداي كىرمەلەردىڭ ەسەبىنەن قاتتى كوبەيىپ وتىر. 1740 ­جىلعى ساناقتا جەتى ميلليوننان اسپايتىن ورىس اۋلەتى قازىر وتىز ميلليونعا جەتىپتى. ال، قازاق ءوز شىعىنىن كىرمەلەردىڭ ەسەبىنەن تولىقتىرسا ايىپ پا ەكەن؟

باتتال ءوز قوجاسىن توسەگىنە جاتقىزىپ، نەشە قابات جىلى كورپەمەن قىمتاپ، جاۋىپ كەتتى.

- ءىىى -

ابىلايدىڭ وڭتۇستىك وڭىرگە جورىق جاساپ جۇرگەنىنە دە، مىنە، ەكى جىلدىڭ ءجۇزى بولىپ قالدى. بىراق، ارقاداعى ەلدى يەن تاستاپ كەتكەن جوق. ۇلكەن ۇلى ءۋاليدى سونداعى وردا تاعىنا وتىرعىزىپ كەتتى. قازىر رەسەيدەن، قىتايدان كەلگەن ەلشىلەردى سول ءۋالي قابىلداپ، بۇيىمتاي شارۋالارىن تىندىرىپ بەرىپ ءجۇر.

جاقىندا حان اكەسىنىڭ سىرقاتتانىپ قالعانىن ەستىپ، ءۋالي ءبىر توپ اداممەن وسىندا كوڭىل سۇراي كەلىپ قايتتى. قاسىندا «قۇلبەك باتىر» دەگەن بىرەۋ ءجۇر. وسىلاردىڭ قاي كەزدە كىممەن سوعىسىپ باتىر بولىپ جۇرگەنىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر بىلايعى جۇرتقا ءوزىن «باتىر» دەپ تانىستىرادى ەكەن. وعان قاراعاندا اكەسى قۇلسارىنىڭ رۋ اراسىنداعى بارىمتا­سىرىمتادا سويىل سىلتەيتىن ەپتەگەن «باتىرلىعى» بولاتىن­دى. ءسىرا، مىنا ۇلى دا اكە داڭقىمەن ءجۇرىپ جاتسا كەرەك. وسى قۇلسارىنىڭ دا، اتالاس اعايىنى قۇلەكە باتىردىڭ دا قونىستارى ورىستىڭ شەكارا شەبىنە تىم تاقاۋ ورنالاسقان. ابىلاي وسى جاقىندا ءبىلدى عوي، سول قۇلسارى دا، قۇلەكە دە ورىس اكىمدەرىنە تىڭشى بولىپ، جالاقى الىپ تۇرىپتى. ابىلاي ورداسىندا نە بولىپ جاتقانىن، شەتتەن قانداي ەلشى كەلگەنىن قولما-­قول جەتكىزىپ وتىرعان. قۇلسارىنىڭ بالاسى مىنا قۇلبەك تە قازىر سول قىزمەتتە كورىنەدى. جاقىندا، سول سىلىمتىكتىڭ ءۋاليدىڭ قاسىندا جۇرگەنىن كورگەندە، ابىلاي الدەنەدەن جيرەنگەندەي ءبىرتۇرلى  تىكسىنىپ قالدى. ابىلايدىڭ وسى جولعى وڭتۇستىككە ساپارىن دا ورىنبور مەن ومبىداعى ورىس اكىمشىلىگى سان-­ساققا جۇگىرتەتىن كورىنەدى. «ابىلاي رەسەيگە دەگەن ادالدىق انتىن بۇزىپ، قىتايعا قاراپ كەتەدى-­مىس» دەگەن ءسوز تاراتىپتى. ارقاعا كەلگەن ورىس ەلشىلەرى دە: «ابىلاي حان تۇستىككە نەگە كەتتى؟ ەندى ارقاعا ورالا ما؟ ول جاقتان قاشان قايتادى؟» دەپ ءۋالي سۇلتاننىڭ باسىن قاتىرعان بولسا كەرەك. ءۋاليدىڭ جاۋابى بىرەۋ:

– مەنىڭ اكەم ورتا ءجۇزدىڭ عانا حانى ەمەس، ءۇش ءجۇزدىڭ ورتاق حانى عوي. سولتۇستىكتە الاڭدايتىن ەشتەڭە بولماعان سوڭ، وڭتۇستىكتەگى قازاق پەن قىرعىزدىڭ  اراسىن تارتىپكە سالۋعا كەتتى، – دەيدى ەكەن قىسقا قايىرىپ.

انىعى دا سول عوي. ابىلاي مۇندا ەرىككەننەن سەيىل قۇرىپ ءجۇر مە ەكەن؟ قوقان مەن قىرعىز تۇرىپتى عوي، تۇستىكتەگى قازاقتىڭ ءوز ءىشى دە تىنىش ەمەس. وتكەن جىلى وسىنداعى قوڭىرات پەن دۋلاتتىڭ اراسىندا قىرعىن سوعىس بولىپ، جۇزدەگەن ادام وققا ۇشقان. ارالارىنداعى جەر داۋىن ابىلاي كەلىپ زورعا ءبىتىردى. ال، قىرعىز بەن ۇلى ءجۇز رۋلارىنىڭ اراسى مۇلدە ۋشىعىپ كەتكەن. قوقان بەكتەرىنە ارقا سۇيەگەن قىرعىزدار تۇستىكتەگى قازاقتارعا كۇن كورسەتۋدى قويعان. انا جىلعى «جايىل قىرعىنى» كەزىندە بوساتىپ بەرگەن الاتاۋ بوكتەرىندەگى ۇلى ءجۇز قونىستارىن قايتادان تارتىپ العان. ادامدارىن ءولتىرىپ، مالدارىن بارىمتالاپ، اۋىلدارىنا اي سايىن ات ويناتۋمەن بولعان… وسىنى كورە تۇرىپ، ابىلاي ارەكەتسىز قاراپ وتىرۋى كەرەك پە؟ انا جىلى (1771) ءيىسى قازاق جينالىپ، مۇنى ءۇش جۇزگە حان سايلادى. كورىنگەن جۇرتتى توبەڭە شىعارىپ، ءوز حالقىڭدى تال تۇستە توناتىپ قويساڭ، سەنىڭ حاندىعىڭنان نە حايىر؟ ابىلايدىڭ وتكەن جىلى ەكى تۇمەن قولمەن كەلىپ قىرعىز بەن قوقاندى تۇرە قۋعان سەبەبى وسى بولاتىن.

ورىس اكىمدەرى، مىنە، وسىنى تۇسىنبەيدى عوي. تۇسىنبەيدى ەمەس، تۇسىنگىسى كەلمەيدى. ولاردىڭ قازاقتىڭ جۇزارالىق، رۋارالىق باسقارۋ جۇيەسىنە، تاعى باسقا ىشكى قايشىلىقتارىنا تۇكىرگەنى بار. ولارعا تەك قازاقتىڭ جەرى مەن باعىنىشتى قۇلدار كەرەك. باسقانى قويىپ، ورىس اكىمدەرى ابىلايدىڭ ءۇش جۇزگە حان سايلانعانىن مويىندامادى عوي. 1771 ­جىلعى تۇركىستانداعى حان سايلاۋىن ەستىمەي، بىلمەي وتىرعان جوق، قاساقانا، ادەيى ىستەيدى. ورىستار وزدەرى بەكىتىپ، گراموتا بەرمەسە، ەشكىمدى حان دەپ تانىمايدى. 1736 جىلى ولگەن سامەكەنىڭ ورنىنا ورتا جۇزگە حان سايلانعان ابىلايدى ورىستار بەرتىنگە دەيىن قاتىناس قاعازدارىندا ءبىر رەت تە «حان» دەپ اتاعان ەمەس، ىلعي دا «سۇلتان» دەپ جازادى. ال، مارقۇم، ابىلمامبەتتى ولە­-ولگەنشە «ورتا ءجۇزدىڭ حانى» دەپ ەسەپتەدى. شىن مانىندە ول اكەسى بولات حان ولگەن سوڭ، سونىڭ ورنىنا زاڭدى تۇردە سايلانعان ءۇش ءجۇزدىڭ حانى ەمەس پە؟ ەگەر، ابىلمامبەت ءۇش ءجۇزدىڭ حانى بولماسا، 1730 ­جىلى ول ورىنعا ورتا ءجۇز حانى سامەكە مەن كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىر تالاسپاس ەدى عوي. ولار ءبىزدى ءيىسى قازاققا ۇلى حان ەتىپ سايلامادىڭدار دەپ وكپەلەپ، اڭىراقايداعى ۇرىس دالاسىنان كەتىپ قالعان جوق پا؟!

ورىستار ءالى دە سول باياعى «بىزدىكى ءجون» دەيتىن توڭمويىن مىنەزىنەن تايعان جوق. ولار قازاق رۋلارىنىڭ ورتاق حانعا باعىنىپ، ءبىرتۇتاس ەل بولۋىن قالامايدى. ورىس پاتشايىمى ەكاتەرينانىڭ ابىلايعا ءالسىن­الى ەلشى جىبەرىپ، «حاندىعىڭدى بەكىتىپ بەرەيىك» دەگەن سوڭ، الدىڭعى جىلى ورتانشى ۇلداردىڭ ءبىرى توعىم سۇلتاندى قاسىنا ءبىراز ادام قوسىپ، پەتەربورعا جىبەرگەن­دى. كۇتكەندەي-­اق قازاق ەلشىلەرىن قاتىن پاتشا قابىلداپتى. ولارعا ءارالۋان سىي-­سياپات جاساپ، ابىلايدى حاندىققا بەكىتكەن گراموتا ۇسىنىپتى. وعان قوسىمشا بەرىلەتىن كۇمىس قۇنداقتى قىلىش پەن بۇلعىن بورىك، التىن زەرلى تونى تاعى بار… بىلاي قاراساڭ ءبارى ەسكەرىلگەن، بارلىق قۇرمەت جاسالعان سياقتى. تەك، ءبىر عانا «قاتەلىك» كەتىپتى. گراموتا ماتىنىندە ابىلايدى بۇكىل قازاق ەلىنىڭ حانى ەمەس، ورتا ءجۇزدىڭ حانى دەپ بەكىتىپتى. ونى بىردەن اڭعارعان توعىم سۇلتان:

– مەنىڭ اكەم ابىلاي ورتا ءجۇزدىڭ عانا حانى ەمەس، زاڭدى تۇردە سايلانعان ءۇش ءجۇزدىڭ ورتاق حانى عوي! – دەگەن قولما­-قول تۇسىنىك بەرىپ.

بىراق ونىڭ ءسوزىن قاتىن پاتشا تىڭداعىسى كەلمەگەن.

– ول سىزدەرشە عوي، بىزدىڭشە قازاقتىڭ ورتاق حانى دەگەن بولمايدى! – دەپتى وزدەرىنىڭ سول باياعى وكتەم قىڭىرلىعىنا باسىپ.

– ولاي بولسا، بۇل گراموتانى دا، حاندىق بەلگىلەردى دە ابىلاي حانعا وزدەرىڭىز اپارىپ تاپسىرىڭىزدار. مەن مۇنداي جاڭساق جازىلعان قۇجاتتى المايدى ەكەنمىن، – دەپتى توعىم سۇلتان…

سول حاندىق بەلگىلەر مەن گراموتانى ابىلاي ءالى كۇنگە دەيىن العان جوق. «گراموتا مەن سىيلىقتارىڭىز وسىندا. ءبىز ونى سالتاناتپەن تاپسىرۋعا ءازىرمىز» دەپ ابىلايدى ورىنبورعا تالاي رەت شاقىردى. بىراق ابىلاي ول جاققا بارعان جوق. سوناۋ 1740­ جىلى ابىلمامبەتكە ىلەسىپ بارعاننان كەيىن ابىلاي ورىنبورعا ات ءىزىن سالعان ەمەس. كەيىن ول بەلگىلەر مەن گراموتانى ءبىر تابان جاقىن دەپ، پەتروپاۆل بەكىنىسىنە اكەلىپتى. ابىلاي وعان دا ات باسىن بۇرمادى. وعان بارىپ قايتەدى؟ قاتىن پاتشانىڭ قورلاپ جازعان قاعازىن الىپ، التىن باسىن كەمىتەر جايى جوق.

وسى جولى ءۋالي سۇلتانعا ىلەسىپ كەلگەن «قۇلبەك باتىردى» دا ورىس اكىمدەرى وڭتۇستىكتە نە بولىپ جاتقانىن ءبىلىپ كەل دەپ ادەيى قوسىپ جىبەرگەنى انىق. ءوزى وسىنداعى ەل ءىشىن تىمىسكىلەپ، ابىلايعا نەشە الۋان سۇراقتار قويادى.

– ارقاعا قاشان قايتاسىز؟ ءسىز كەشىككەنگە ول جاقتاعى ەل اعالارى الاڭداۋلى، – دەگەن ءبىر سوزىندە. – ءسىزدى حاندىققا بەكىتكەن گراموتانى قاشان تاپسىرامىز دەپ، پەتروپاۆلداعى ورىس اكىمدەرى دە ءتورت كوزبەن كۇتىپ وتىر.

ابىلاي باتىر سيقى جوق، ينەلىكتەي قاتقان ۇزىن سارىنى جاراتپاي، قادالا قاراپ قالدى.

– سەن قاشاننان بەرى ورىس اكىمدەرىنىڭ اتىنان سويلەيتىن بولعانسىڭ؟ – دەدى قىجىرتا ءتىل قاتىپ. – ەندەشە، سول قوجالارىڭا ايتا بار: مەن ول گراموتانى «بۇكىل قازاق ەلىنىڭ حانى» دەپ قايتا جازباسا قولىما المايمىن. ال، ەلگە قايتۋ جاعىنا كەلسەك، بيىلشا وسىندا بولاتىن شىعارمىن. ارقاعا الاڭدايتىن نە بار؟ قازىر ورتا ءجۇزدى باتىس پەن شىعىستاعى ەكى بىردەي قاعانات قالت جىبەرمەي كۇزەتىپ تۇرعان جوق پا؟! – دەدى كەكەتە ەزۋ تارتىپ. – ءبۇلىنىپ جاتقان – وڭتۇستىك ولكەسى. الدىمەن داۋ-­دامايى مول تۇستىك شەكاراسىن رەتكە كەلتىرىپ الۋىمىز كەرەك.

ءۋالي سۇلتان اكەسىنىڭ جاعدايى ءبىرشاما تۇزەلگەنىن كورىپ، كوپ اينالماي ارقاعا قايتىپ كەتكەن. ابىلاي سول توپپەن بىرگە وسىدان ەكى­-ءۇش جىل بۇرىن ورىنبور اكىمشىلىگى جىبەرگەن ءوزىنىڭ حاتشىسى، ءارى ءتىلماشى ياحۋدا ۋسمانوۆتى دا قايتارىپ جىبەردى. اتتاناردا وزىنە ءبىراز قىزمەت ىستەگەن مەشەر مولداسىنا ات مىنگىزىپ، شاپان جاپتى. حاتشىلىق قىزمەتى ءۇشىن ەمەس (ول ءۇشىن ورىنبور اكىمشىلىگىنەن جالاقى الادى) ادالدىعى ءۇشىن، وزىنە ءبىراز قۇپيانى اشقانى ءۇشىن.

باشقۇرتتىڭ ەسەت ايماعىنان كەلگەن بۇل دا ءبىر بۇرالاڭ تاعدىرلى قىزىق ادام. باسىندا ياحۋدا ۋسمانوۆ باشقۇرتتىڭ ورىسقا قارسى دۇربەلەڭىنە قاتىسىپتى. كوتەرىلىس ورىس قارۋىمەن جانىشتالعان كەزدە، ول دا كوپ ادامىمەن بىرگە قولعا ءتۇسىپ، ۋفا تۇرمەسىنە قامالادى. كوتەرىلىس باسشىلارى جايىندا قۇندى مالىمەتتەر بەرگەنى ءۇشىن بىرنەشە ايدان سوڭ ونى تۇرمەدەن بوساتىپتى. بىراق، مۇلدە ازات قىپ جىبەرمەگەن. ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋعا سالىپ، ورىستار ەندى مۇنى تىڭشىلىققا پايدالانادى. ءوزى تاتارشا، قازاقشا، ورىسشاعا بىردەي ساۋاتتى. جاسىندا مەدرەسسە بىتىرگەن، دىنگە دە ءجۇرىپ تۇر. العاشىندا ەكى­-ءۇش جىل ابىلقايىر ماڭىندا، كىشى ءجۇز اراسىندا بولسا كەرەك. سودان، ابدەن سىننان ءوتتى­-اۋ دەگەن مەزگىلدە ورتا جۇزگە، ابىلاي ورداسىنا اكەلىپ تۇسىرگەن.

– مەن ءبىر جۇرگەن ءمۇساپىر، ءارى كۇناكار اداممىن، – دەپ ەدى انادا ابىلايمەن وڭاشا قالعان ءبىر ساتتە. – كىرىپتارلىق پەن قۋ تىرشىلىك كەيدە ادامدى وسىنداي مىسكىن حالگە تۇسىرەدى ەكەن… حان يەم، ءسىز بىلەسىز بە، مەن – سىزگە جىبەرگەن حاتشى عانا ەمەس، ورىس اكىمشىلىگىنىڭ تىڭشىسىمىن عوي.

– بىلەم! – دەگەن ابىلاي ەزۋ تارتىپ.

– قالايشا؟

– ونى سەزبەسەم، وسىندا ءبىر ەلدىڭ حانى بولىپ وتىرام با؟ رەسەي جاعىنان كەلگەن ەلشى، ءتىلماش، حاتشى اتاۋلىنىڭ ءبىر ساۋى جوق، تۇگەل تىڭشى عوي. بۇل جاعىنان ولاردى سوگۋگە دە بولمايدى…

– دۇرىس اڭعارعانسىز، حان يەم. ورىستاردا «ءبىر بارلاۋشىنىڭ قىزمەتى كەيدە ءبىر ديۆيزيا اسكەردەن اسىپ تۇسەدى» دەگەن ءسوز بار. ەۋروپا ەلدەرىندە بۇل جاعى قاتتى دامىعان. ال، مەن مۇسىلمانمىن عوي. ءارى تاتار مەن باشقۇرتتىڭ قازاقپەن مۇڭى ءبىر… ءوزىمنىڭ قانداي مىندەت اتقارىپ جۇرگەنىمدى ويلاسام، ءسىزدىڭ ءۇيدىڭ ءدامى تاماعىمنان ارەڭ وتەدى. سىزگە، تىم قۇرسا اعىمنان جارىلىپ، بار شىنىمدى ايتسام دەپ ءجۇرۋشى ەدىم. سونىڭ ءساتى بۇگىن ءتۇسىپ تۇر.

ياحۋدا سول جولى قازاق ورداسىنا كەلىپ جۇرگەن وزىنەن باسقا دا تىڭشىلاردى تۇگەل تىزبەلەپ ايتىپ بەردى. بۇلاردىڭ كوپشىلىگىن ابىلاي جاقسى تانيدى. ەلشىگە ءتىلماش بولىپ، ورىنبور ۇلىقتارىنان سالەم حات اكەلگەن بولىپ، كەلىپ-­كەتىپ جۇرگەن ادامدار. قازاقشا ءتىل بىلەتىن ورىسى بار، باشقۇرت، تاتارى بار، تولىپ جاتىر. ءار جىلدار ءتىلماش بوپ كەلگەن: ماتۆەي اراپوۆ، ساپار ساليەۆ، فيلات گوردەەۆ، شۇكىر ابزياموۆ، ءمۇناسىپ مامەتوۆ، ايدار ساپاروۆ، ياكوۆ گۋلياەۆ… ءبارى دە ينەنىڭ كوزىنەن وتكەن پىسىقتار. ءبىر ەسەپتەن، بۇلاردى سوگۋگە دە بولمايدى. بارلاۋشى، تىڭشى، شپيون دەگەندەر – ول دا ءبىر كاسىپ كورىنەدى عوي. وسىلايشا، جانىن جالداپ مال تابادى، بالا­شاعاسىن اسىرايدى. قازاق حاندىعى بۇرىن كورشى ەلگە بارلاۋشى، تىڭشى جىبەرۋ دەگەندى بىلمەگەن. باياعى «اقتابان شۇبىرىندى» كەزىندە ءبىر بەلدىڭ استىنداعى ويراتتىڭ وزدەرىن شاپقالى جاتقانىن بىلمەي، ءدات تەپ قالاتىنى سودان عوي قازاقتاردىڭ. امال جوق، قازىر ابىلاي دا ورىس پەن ويراتتان ۇيرەنىپ، تىم قامسىز وتىرمايتىن بولدى.

ماسەلە ورىس اكىمدەرىنىڭ تىڭشىلارىن قاپتاتۋىندا ەمەس، بۇل – ولاردا بۇرىننان قالىپتاسقان نارسە عوي. ماسەلە ءوزىمىزدىڭ قازاقتاردىڭ شەتكە ساتىلىپ، اقپارات­دونوس جىبەرىپ تۇرۋىندا. ياحۋدا ۋسمانوۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قازاقتىڭ اتقا مىنەر بيلەرىنىڭ ءبىرتالايى­اق وسىنداعى تىڭشىلارمەن جالعاسىپ، ورىنبور مەن ومبىداعى ورىس اكىمدەرىنە قازاق ورداسى تۋرالى مالىمەت بەرىپ تۇرعان. ورتا ءجۇزدىڭ توبە بيىنەن باستاپ، ونىڭ بالالارى بەكبولات، سىرىمبەتتەر، ورىستان شەن العان جانىبەك، ءداۋىت تارقاندار، مانا ايتىلعان قۇلسارى، قۇلەكە، قۇلبەكتەر وردانىڭ ىشكى سىرىن سىرتقا تاسۋدان نامىستانباعان. سونىڭ بوداۋىنا الاتىندارى: بىلعارى، بۇل­شاي، كەزدەمە، قىمبات اڭ تەرىلەرى سياقتى بولىمسىز سيلىقتر. كەيبىرەۋلەرى ورىستىڭ شەكارا شەبىنەن اقشالاي دا، ۇن مەن استىق تۇرىندە دە جالاقى الىپ تۇرعان.

ابىلاي ءوزىن حاندىققا بەكىتكەن گراموتادان باس تارتقاننان بەرى، ءبىر كەزدە وزىنە پاتشا جارلىعىمەن بەرىلگەن 300 سومدىق جىلدىق جالاقىسىن الۋدى توقتاتقان. مىنانى ەستىگەندە، ءوزىنىڭ سول شەشىمىنە ءدان ريزا بولدى. جالاقىسى بار بولسىن، ورىس بەكىنىستەرىندەگى كىشى تورەشىكتەردىڭ ءوزى ابىلايعا قولاستىنداعى قىزمەتكەرى رەتىندە قاراپ، كورىنگەن نارسەگە جۇمساي باستاعان. سودان قۇتىلعالى ارى دا، جانى دا تازارىپ قالعانداي.

ياحۋدا ۋسمانوۆ تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلەنىڭ شەتىن شىعاردى. ورىس اكىمدەرى سوڭعى جىلدارى ىرىققا كونبەيتىن، ءارى ءبىر بۇيرەگى قىتايعا بۇراتىن بۋنتار حان ابىلايدان قۇتىلۋدىڭ جوسپارىن جاساعان كورىنەدى. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن ورتا جۇزدەگى ابىلايدىڭ بەدەلىن تومەندەتۋ كەرەك دەپ شەشكەن. ەل ىشىندە حانعا قارسى كىمدەر بار، سولاردى ىزدەپ تاۋىپ، قولپاشتاپ، كوتەرمەلەپ وتىرۋدى باستى مىندەت ساناعان. ولار العاشىندا ابىلايدىڭ ورنىن باسۋعا ابىلفەيىز سۇلتاندى لايىقتاعان كورىنەدى. بىراق اكەسى ابىلمامبەت حاننىڭ وسيەتىنە ادال ابىلفەيىز ورىستاردىڭ قۇرعان تۇزاعىنا تۇسە قويماپتى. «باس اساۋى بار قىرسىقتى سۇلتانداردى قويا تۇرىپ، حان تاعىنا وزىمىزگە شىن بەرىلگەن تارقانداردىڭ ءبىرىن وتىرعىزساق قايتەدى» دەيدى تاعى بىرەۋى. بىراق ونىڭ دا قيسىنى كەلە قويمايدى. سەبەبى، قازاقتا حان تاعىنا تەك شىڭعىس حان اۋلەتى – تورەلەر عانا وتىرۋى ءتيىس ەكەن. اقىرىندا، ورىنبور اكىمدەرى ورتا ءجۇز تاعىنا وزدەرىنىڭ ايتقانىنان شىقپايتىن ابىلقايىر ۇلدارىنىڭ ءبىرىن وتىرعىزۋعا كەلىسەدى.

«ويپىراي، بۇل قازاقتى قالاي ەل قىلۋعا بولار ەكەن؟» – دەپ تولعاندى ابىلاي ارقادان كەلگەندەر اتتانىپ كەتكەن سوڭ. – ءبىز مۇندا قازاقتىڭ جاتقا كەتكەن ەسەسىن تۇگەندەپ، اتا­بابا جەرىنىڭ ءار پۇشپاعى ءۇشىن جان ۇشىرا كۇرەسىپ جۇرسەك، اتقا مىنەر اعايىندار قازاقتىڭ ەلىن­جەرىن ساتىپ، حانىن ساتىپ، مال تابۋعا قۇمار. بۇرىن قازاقتى بىرىكتىرىپ كەلگەن – جوڭعارعا قارسى سوعىس ەكەن عوي. ەندى، مىنە، سوعىس ءبىتىپ، بەيبىت زامان ورناعالى اركىم ءوز قامىن كۇيىتتەپ، ءوز بەتىمەن جايىلىپ كەتتى. نە جىنى بار ەكەن، ءبىزدىڭ قازاق شەتكە جالدانۋعا دايىن تۇرادى. ورىستىڭ شولاق ەتەك تورەسى كەلسە، قوعاداي جاپىرىلىپ، ەڭكەڭدەپ يىلەتىنىن قايتەرسىڭ. تاياۋ ماڭنان سەمەي، وسكەمەن، پەتروپاۆل، ترويسكي سەكىلدى بەكىنىستەردىڭ تۇسكەنى – كورسە قىزار قازاققا ءتىپتى بولىپ بەردى. ەكى قازاق ارازداسىپ قالسا دا، حان­سۇلتاندارىنىڭ ۇستىنەن شاعىم ايتىپ، سولاي قاراي شابادى دا وتىرادى.

كەنەت ابىلايدىڭ ەسىنە انا ءبىر جىلدارى كورگەن ءتۇسى، ونى بۇقار جىراۋدىڭ قالاي جورىعانى ورالدى. قالاي ەدى ءوزى؟ ءيا، ايتپاقشى، ابىلاي تۇسىندە ءبىر كوكجال قاسقىردى تاقىمداپ قۋىپ كەلە جاتادى. جۇيرىك اتپەن باستىرمالاتىپ، قولىنداعى شوقپارىن ەندى سىلتەي بەرگەندە، كوكجال قاسقىر ءبىر اۋناپ تۇسەدى دە، قىپ قىزىل تۇلكىگە اينالىپ كەتەدى. ابىلاي ول تۇلكىنى دە قۇتقارماي قۋىپ جەتەدى. قارا تۇمسىقتان بەرىپ قالۋعا ىڭعايلانا بەرگەندە، الگى تۇلكى كوبىك قارعا ءبىر اۋناپ، اپپاق قويان بوپ كەتەدى. ىزاعا بۋلىققان ابىلاي قوياندى دا قۇتقارماي قۋىپ جەتەدى. بۇل جولى شوقپارى ءدال ءتيىپ، قوياننىڭ كۇل پارشاسى شىعادى. قاراسا، قوياننىڭ ىشىنەن باقا­-شايان، قۇرت-­قۇمىرسقا، تاعى باسقا ۇساق جاندىكتەر ءورىپ شىعا كەلەدى.

وسى ءتۇستى بۇقار اعاڭ بىلاي جورىپ ەدى:

– بۇل بالەندەي وڭعان ءتۇس ەمەس، حان يەم. ايتكەنمەن، شىندىقتى ايتپاسام بولماس. العاشقى قۋعان كوكجالىڭ – بۇگىنگى زامان، بۇگىنگى قازاق، ءبىر سوزبەن ايتقاندا سەنىڭ ءوزىڭسىڭ. كەلە-­كەلە زامانىڭ تۇلكىگە اينالادى، قازاق تا تۇلكى بولىپ، ءبىرىن­بىرى الداۋعا كوشەدى. ودان تاراعان ۇرپاق كىم بولادى دەيسىڭ عوي – قويان جۇرەك قورقاققا، قۇلعا اينالادى. ال، قۇرت-­قۇمىرسقا، باقا­-شايان دەگەنىڭ – ادامداردىڭ ودان ارمەن ۇساقتالىپ، قۇردىمعا بەت الۋى.

وسىنى ايتىپ، اۋليە جىراۋ ساقالىنان التى تارام جاس اعىپ جىلاپ ەدى­اۋ! بۇگىنگى زاماننىڭ بەتالىسىنا قاراعاندا، سول بۇقار اعاڭ جورىعان ابىلايدىڭ ءتۇسى ءدال كەلمەسە نە قىلسىن؟!

- ءىV -

ابىلاي تۇسكى استان كەيىن كۇتۋشىسى باتتالدىڭ كومەگىمەن سىرتقا شىعىپ كەلدى دە، جىلى توسەگىنە قايتادان قيسايدى. تاعى دا قالىڭ ويدىڭ قۇشاعىنا ەنگەن… قازاقتىڭ قۇداي سۇيەر قىلىعى جوق. بىراق سول حالىقتى سۇيمەي، قورعاماي تاعى تۇرا المايسىڭ. ايتكەنمەن، وسى قازاقتىڭ ويراتتارعا قاراعاندا ىرىسى ۇستەم، باعى زور، جۇلدىزى جوعارى بولدى. ەجەلگى كوشپەندىلەردىڭ سارقىتىنداي ساقتالعان قازاق-­قالماق ەكى مەملەكەتتىڭ قازىر بىرەۋى عانا قالدى دا، ەكىنشىسى جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتتى. كىندىك ازيانى قاھارىمەن تىتىرەتكەن جوڭعار حاندىعى قايدا قازىر؟ مال مەن باسى جوڭعاريا جازىعىنا سىيماي جاتاتىن ءتورت ويراتتىڭ جاۋىنگەر ۇرپاعى قازىر قايدا كەتتى؟ ولاردىڭ قايدا كەتكەنىن ابىلاي، ارينە، بەس ساۋساقتاي ءبىلىپ تۇر. قانشالىق اتا جاۋى بولعانىمەن، قازاق ورداسى ويراتتىڭ باسىنا قارالى كۇن تۋعاندا، ءتىرىسىن پانالاتىپ، ولگەنىنە توپىراق سالعان­دى.

تاعدىردىڭ بۇيرىعى شىعار، ابىلايعا سوناۋ جاس كەزىندە جوڭعاردىڭ ۇلى قونتايجىسى حالدان سەرەنمەن جۇزدەسۋدى ءناسىپ ەتىپتى. العاشىندا ەكەۋى ءبىرى قاتال ءامىرشى، ەكىنشىسى عارىپ تۇتقىن تۇرىندە كەزدەسىپ، ارادا ايلار وتكەندە، دامدەس، سىرلاس، مۇڭداس بولىپ اجىراسىپ ەدى. بۇلاردى زامان اعىمى، ەكى جاقتاعى الىپ كورشىلەر جايىنداعى پىكىر ورتاقتىعى، قىسقاسى، ءوز حالقىن امان ساقتاۋدىڭ قامى تابىستىرعان. ابىلايدىڭ ويدا جوقتا ويرات تۇتقىنىنا ءتۇسۋى دە كەزدەيسوق ەمەس. كەيىن بۇل وقيعا ەكى ەلدىڭ بولاشاق تاعدىرىندا شەشۋشى رول اتقاراتىن بولعان سوڭ، جاراتۋشى يەم ورايىن سولاي كەلتىرگەن سەكىلدى.

1741­ جىلى ارقادا سوعىس ءجۇرىپ جاتقان كەز. ابىلاي قازاق جاساعىن ءبىر­-بىرىنە قوسام دەپ شاپقىلاپ جۇرگەندە، از اداممەن قورشاۋدا قالىپ، تەڭسىز ۇرىستا امالسىز قولعا ءتۇستى عوي. ويراتتار سول جىلى ورتا جۇزگە ەكى باعىتتا شابۋىل جاساعان. ەرتىستى قۇلداپ ەكى تۇمەن قولمەن سەپدان نويان كەلسە، باتىر ۋباشى ءدال سونداي قولمەن جوڭعار قاقپاسىنان ساۋ ەتە ءتۇستى. وعان نە سەبەپ بولدى دەرىڭ بار ما؟ جوڭعار حاندىعى دەگەنىڭىز – حالقىمەن بىرگە كوشىپ جۇرگەن اسكەر عوي. بىلايشا ايتقاندا، ات ۇستىندەگى سوعىس ماشيناسى. ولار سوعىسسىز وتىرا المايدى. بەكەر قاراپ وتىرسا اسكەر اسكەر بولۋدان قالادى. ولارعا ولجا كەرەك. اسكەر ىشەر اسىن، كيەر كيىمىن، مىنەر اتىن سوعىستان تۇسىرەدى. مۇندايدا ويراتتىڭ قويماداعى قازىناسى – قازاقتار. شىعىستا قىتاي اسكەرىمەن سوعىسىپ، ارىپ، اشىپ كەلەدى دە جۇرەك جالعاۋ ءۇشىن قازاق دالاسىنا لاپ قويادى.

ەكىنشى سەبەپ، اسىرەسە حالدان سەرەننىڭ جىنىنا تيگەن نارسە، 1740­ جىلى ورتا ءجۇز حاندارى ابىلمامبەت پەن ابىلاي ەكەۋى ورىنبورعا قوساقتالىپ بارىپ، رەسەي پاتشالىعىنا ادالدىق تۋرالى انت بەرۋى. سوندىقتان، قونتايجى ورتا ءجۇزدى ورىستاردان بۇرىن كۇشپەن قاراتىپ الۋعا اسىققان… ال، قازاق حاندارى ورىنبورعا بارايىن دەپ بارىپ پا؟ ەكى جاقتى قىسىم عوي – ولاردى باستاپ بارعان. ول كەزدە تۇستىكتەگى ۇلى ءجۇز رۋلارى جوڭعاردىڭ قول استىندا. ابىلحايىرعا ىلەسكەن كىشى ءجۇزدىڭ ءبىراز رۋلارى رەسەي قاراۋىندا، ءورىسى تارىلعان ورتا ءجۇز رۋلارى امالدىڭ جوقتىعىنان ورىس شەكاراسىنا تاقاۋ قونىستانۋعا ءماجبۇر بولعان. ونىڭ ۇستىنە، ەل ءىشى گۋ-گۋ اڭگىمە.

– ورىسقا قاراعان ەلگە ويراتتار تيىسە المايدى ەكەن. ءتۇبى، اق پاتشانى پانالاعان دۇرىس-­اۋ…

– انە، كىشى ءجۇز رۋلارىن كورمەيسىڭ بە، جاعاسى – جايىقتا، ەتەگى – ەدىلدە. قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاپ، شالقىپ وتىر.

– ور بەكىنىسىنەن اشقان ساۋدا بازارى قانداي! حالىق نە كيەم، نە ىشەم دەمەي، بار كەرەگىن بازاردان تاۋىپ ءجۇر! – دەسىپ، ءبىرى اتىپ، ءبىرى قاقتى ەمەس پە. بەينە، ابىلمامبەت پەن ابىلاي ءوز حالقىن ولجادان قاعىپ، ورتا ءجۇزدىڭ باعىن بايلاپ وتىرعانداي كورىنگەن.

ونىڭ ۇستىنە، ورىنبورداعى ورىس اكىمدەرى دە قۇيرىعىن بۇلاڭداتىپ، اي سايىن حات جازىپ، شاقىرا بەردى. وسىدان كەيىن «ورىستىڭ دا اۋسەلەسىن كورەيىكشى» دەپ شەشكەن ابىلمامبەت پەن ابىلاي – 1740  جىلى تامىز ايىندا ورىنبورعا بارا قالعان­دى. سول جىلى ورىنبور شەكارا كوميسسياسىنا جاڭادان باستىق بوپ كەلگەن كنياز ۆاسيلي ۋرۋسوۆ قۋانا قارسى الىپ، بار مازىرىمەن كۇتكەن بولدى بۇلاردى. قوناقاسى كەزىندە بىرنەشە زەڭبىرەكتەن وق اتىپ، كۇشتەرىن دە كورسەتىپ قالدى… ەرتەڭىندە ۋرۋسوۆپەن كەلىسسوز جۇرگىزىپ، كۇنى بۇرىن دايىنداپ قويعان ادالدىق تۋرالى كەلىسىمگە قول قويدى. مۇسىلمان سالتىمەن قۇران ۇستاپ انت بەردى. بۇل كەلىسىمدى اركىم ءارتۇرلى تۇسىنگەن جايى بار. قازاق حاندارى مۇنى تاتۋ كورشىلىك، ءوزارا ادالدىق شارتى دەپ تۇسىنسە، ورىستار وسىدان كەيىن مەنىڭ بودانىم، قۇلاقكەستى قۇلىم بولدىڭ دەپ ەسەپتەيدى ەكەن.

كەيىن ءمالىم بولدى عوي، ورىستار دا ەشكىمدى جايدان-جاي جارىلقامايدى ەكەن. ءبارى ساتۋلى. ورىسقا جەرىڭدى بەرسەڭ، ەلىڭدى بيلەتسەڭ، قازىنا-­بايلىعىڭنىڭ اۋزىن اشىپ قويساڭ، سەنى بەلگىلى كەزەڭگە دەيىن قولپاشتاپ، پايدالانادى دا، قىزمەتىڭ بىتكەن سوڭ لاقتىرىپ تاستايدى. وعان ابىلقايىر حاننىڭ تاعدىرى كۋا. بايقۇستى باراق سۇلتاننىڭ قولىمەن مۇردەم كەتىردى دە، ورنىنا اكەسىنەن گورى دە ەلگەزەك نۇرالى سۇلتاندى وتىرعىزا سالدى.

ءيا، بۇل اڭگىمە نەدەن شىقتى ءوزى؟ ءيا، قونتايجى حالدان سەرەننىڭ ورتا ءجۇزدى شاپقان سەبەبى تۋرالى ەكەن عوي. سونىمەن، ابىلاي ويدا جوقتا ويراتقا تۇتقىن بولىپ كەتە باردى. قاسىندا ءوزىنىڭ نەمەرە ءىنىسى جولبارىس سۇلتان مەن ۋاق وتەگەن باتىر بار. جان الىپ، جان بەرىسكەن ۇرىس كەزىندە ابىلايدىڭ سول جاق سانىنا نايزا كىرگەن. جارالى. جاراسىن تاڭىپ الىپ، ات ۇستىندە زورعا شىداپ كەلەدى. ابىلايدىڭ كىم ەكەنىن بىلگەن سوڭ­-اق، سەبتان نويان بۇلاردى ايالداتپاي، دەرەۋ حالدان سەرەنگە جونەلتكەن. سالتاناتتان دا قۇر ەمەس، ەلۋ شاقتى شەرىك الدىن­-ارتىن قورشاپ، ەش جەرگە توقتاماي سۋىت ءجۇرىپ كەلەدى.

شىركىن، وتەگەن باتىر دا ناعىز ەر ەدى­-اۋ! الماعايىپ كۇندەردە ابىلايعا اقىلشى سۇيەۋ بولعان سول وتەگەن. ابىلاي وندا نەبارى وتىز جاستا. بۇرىن تۇتقىنعا ءتۇسىپ كىم كورگەن، نامىستان ورتەنىپ، قاتتى كۇيىنىپ كەلە جاتقان.

– حان يەم، – دەگەن وتەگەن ءبىر وڭاشادا. – ەر جىگىتتىڭ باسىنا نە كەلىپ، نە كەتپەيدى. بۇل جولى ءبىزدى ۇلكەن سىن كۇتىپ تۇر! سىر بەرمەيىك، شىداڭىز! ارتىمىزدا قالىڭ قازاق ەلى بار، جوقتاۋسىز، سۇراۋسىز قالدىرماس.

سوناۋ ەسىل بويىنان قۇلجا ماڭىنداعى تەكەس جايلاۋىندا وتىرعان حالدان سەرەن ورداسىنا ايعا جۋىق جول ءجۇرىپ، زورعا جەتىپ ەدى. بۇلاردى كەلگەن بەتتە كۇرەڭ شەتىندەگى جەكە ۇيگە كىرگىزىپ، كىسەندەپ تاستادى. قاتتى شارشاپ كەلگەن تۇتقىندار وسىندا ۇيقىنىڭ ەسەسىن ءبىر قايىرعان. ارادا ءۇش كۇن وتكەندە قونتايجىعا قولدارى زورعا جەتتى-­اۋ!

وزدەرىنشە قىر كورسەتكەن ءتۇرى مە، قول-­اياقتارىنا شىدەرلى كىسەن سالىنعان ابىلاي، جولبارىس، وتەگەن ۇشەۋىن كۇزەتشى جاساۋىلدار حالدان سەرەن ورداسىنا يتەرمەلەپ ەنگىزدى. ون ەكى قاناتتى الىپ وردانىڭ ءىشى دالاداي. سوناۋ توردە قاسىندا ءۇش­تورت ادامى بار قونتايجى حالدان سەرەن التىندى تاقتىڭ ۇستىندە ءبىر جامباستاپ جاتىر ەكەن. ەسىكتەن كىرىپ كەلگەن ابىلايعا كوزى ءتۇسىپ، باسىن كوتەرىپ الدى. سىلەۋسىن تەكتەس وتكىر جانارىمەن ءىشىپ­جەپ تەسىلە قاراعان. قازاقتىڭ جاس حانى قارۋسىز بولعانىمەن، شاراينالى بادانا ساۋىتى مەن التىندى دۋلىعاسىن تاستاماي، جورىق كيىمىمەن تۇرعان­دى. قاسىنداعى ەكى سەرىگىنەن وزىڭقىراپ، ورتا تۇسقا تامان كەلدى دە، تاقتا وتىرعان قونتايجىعا ءسال ءيىلىپ ءتاجىم ەتتى. سونان سوڭ تاماعىن كەنەپ:

– ۋا، ءتورت ويراتتىڭ كوش باستار سەركەسى، ۇلى قونتايجى حالدان سەرەن، امان­ساۋ بارسىز با؟ قازاقتىڭ ورتا ءجۇزىنىڭ حانى، شىڭعىسحان اۋلەتى ابىلاي ءدام ايداپ قۇزىرىڭىزعا كەلىپ تۇر! – دەدى بىركەلكى توسەلگەن داۋىسپەن، بارىنشا ەركىن سويلەۋگە تىرىسىپ.

مىنا ءسوزدى ەستىگەندە جاسى ەلۋدىڭ ءىشىن ارالاپ كەتكەن، ايدارى توقپاقتاي، الپامسا دەنەلى، قياق مۇرتتى حالدان سەرەن جەم كورگەن جولبارىستاي جىمىپ، العا تامان ۇمتىلىپ قويدى. بەت الپەتىندە تاڭدانىسپەن بىرگە، تۇتقىنعا كەلەمەجدەي قاراعان جىمىسقى كۇلكى بار.

– ە­ە، سولاي دە… «ابىلاي،­ ابىلاي» دەگىزىپ، جۇرتتى شۋلاتىپ جۇرگەن ورتا ءجۇزدىڭ جاس حانى سەن ەكەنسىڭ عوي! – دەدى قونتايجى گۇرىلدەگەن جۋان داۋىسپەن. – ايتكەنمەن، شىنىڭدى ايتشى، سەنى مۇندا ءدام ايداپ كەلدى مە، الدە ادام ايداپ كەلدى مە؟

– ءبىزدىڭ قازاقتا «ادام ايداسا بارمان، ءدام ايداسا قالمان» دەگەن اتالى ءسوز بار. سوعىستا از اداممەن قورشاۋدا قالىپ، قاپىدا قولعا تۇسكەنىم راس. بىراق، ول ءۇشىن تيتتەي دە وكىنبەيمىن. ءسىرا، قۇداي تاعالا ۇلى قونتايجىمەن بەت كورىسۋدىڭ ورايىن وسىلاي كەلتىرگەن شىعار.

– سولاي دە… اياقتى  قالاي­-قالاي تاستايدى قازاقتىڭ مىنا جاس ءبورىسى؟! – دەپ حالدان سەرەن قاسىنداعى كىسىلەرگە ءبىر قاراپ قويدى. – ايتپاقشى، وسىدان ون جىلداي بۇرىن الاكول بويىنداعى ۇرىستا، مەنىڭ نەمەرە ءىنىم شارىشتى مەرت قىلعان ابىلاي سەن ەمەسسىڭ بە؟

– ءدال سولاي، مارتەبەلى قونتايجى.

– سەنىڭ موينىڭدا حانزادانىڭ قۇنى بار. وسى سەنى ءدام تارتىپ كەلمەي، قان تارتىپ كەلگەن جوق پا ەكەن؟

ابىلاي بۇل سوزگە بىردەن جاۋاپ بەرمەي، از­-كەم بوگەلىپ قالدى. مانادان تۇرەگەپ تۇرعانعا جارالى اياعى سىزداپ، وتىراتىن جەر ىزدەدى مە، ءالى ءدوپ تيەر ءسوز ىزدەدى مە، سەرىكتەرىنە بۇرىلىپ قاراعان. سونى اڭداپ قالعان وتەگەن باتىر وسى ساتتە ادامنىڭ ويىنا كەلمەيتىن كەرەمەت قىلىق كورسەتتى.

– حان يەم! – دەگەن ابىلايعا ساڭق ەتىپ. – مىنا نوقاي قالماقتار قازاقتىڭ حانىن قاس كورسە دە، باباڭ شىڭعىسحاننىڭ ارۋاعىن سىيلاپ، ساعان وتىراتىن ورىن دا ۇسىنبادى-­اۋ! ءتايىرى، شىڭعىس اۋلەتىنىڭ قادىرىن بەس عاسىر بويى توبەسىنە تۇتقان قازاقتان وزگە كىم ءبىلۋشى ەدى؟ كەل، حان يەم، اياعىڭ تالسا، وتىرشى مەنىڭ ارقاما! – دەپ ابىلايدىڭ الدىنا ءتورت تاعانداپ جاتا كەتتى.

مۇندايدى كۇتپەگەن ابىلاي نە ىستەرىن بىلمەي ابىرجىپ قالعان. سونى سەزگەن وتەگەن تومەن تۇقىرا بەرىپ:

– وتىرا بەر، حان يەم. مەن مىنالاردى جولدان جىعۋ ءۇشىن ادەيى ىستەپ تۇرمىن، – دەگەندى ايتىپ ۇلگەردى.

ابىلاي، امال جوق، الدىندا دوڭبەكتەي بولىپ جاتقان وتەگەننىڭ ۇستىنە كولدەنەڭدەي وتىردى. باتىردىڭ جون ارقاسى تاس تۇعىرداي سەزىلىپ، كوڭىلى كوتەرىلىپ، وزىنە دەگەن سەنىمى ارتا تۇسكەن. بويىن تىكتەپ، قونتايجىنىڭ سۇراعىنا سودان كەيىن عانا جاۋاپ بەردى.

– جاڭا شارىشتى ەسكە الدىڭىز­-اۋ، مارتەبەلى قونتايجى. انا ءبىر جىلى ول تۋىسىڭىزدىڭ مەنىڭ قولىمنان مەرت بولعانى راس. بىراق مەن ونى قان مايداندا، ادال جەكپە­جەكتە ولتىرگەن سياقتى ەدىم. سوعىس قۇرباندىقسىز بولا ما؟ ەگەر باياعىدان بەرگى ۇرىستا ولگەن قازاق پەن قالماققا قۇن تولەنەتىن بولسا، وعان ەكى مەملەكەتتىڭ مالى جەتپەس ەدى عوي…

حالدان سەرەن سوزدەن ۇتىلعانىن سەزدى­-اۋ دەيمىن، وزىنەن بەس-التى قادام جەردە كەسكەن تەرەكتەي ءتورت تاعانداپ جاتقان قازاقتىڭ ءاپايتوس باتىرى مەن ونىڭ ۇستىندە مىزباقپاي وتىرعان ابىلايعا قاراپ، ويلانىپ قالدى. «مىنە، حانىن سىيلايتىن حالىق دەپ مىنا قازاقتى ايت!» دەپ وتەگەننىڭ مىنا قىلىعىنا قىزىعا دا، قىزعانا دا قاراعانىندا داۋ جوق. ەندەشە، مۇنداي حالىقپەن قاستاسۋدان گورى دوستاسقان ابزال ەمەس پە؟!

– ءاي، قايسىڭ بارسىڭ؟ – دەدى الدەن ۋاقىتتا ەسىك سىرتىنداعى جاساۋىلدارعا داۋىستاپ. – ابىلاي حاننىڭ دا، قاسىنداعى سەرىكتەرىنىڭ دە قول-اياعىن بوساتىڭدار! قۇرمەتتى قوناقتارعا توردەن ورىن سايلاڭدار!

كەلەسى ساتتە-­اق تۇتقىندار كىسەننەن بوساپ، جۇمساق كوپشىكتەر قويىلعان تورگە بارىپ جايعاستى. سول كۇننەن باستاپ، بۇلارعا تۇتقىن ەمەس، قۇرمەتتى قوناق رەتىندە ماملە جاساي باستاعان. ابىلاي ءۇشىن ارنايى اق ءۇي تىگىلدى، كۇتۋشى قىزمەتشىلەر بەرىلدى. ازىق­-تۇلىك، ءىشىپ­-جەم جەتكىلىكتى. ءسىرا، بۇلاردى حان اسحاناسى قامدايتىن بولار. مايلى ەت، ىستىق سورپا، اق قالاش، قۇلجانىڭ جەمىس­-جيدەگىنە دەيىن كەلىپ تۇرادى.

قازاق ەلىنەن كەلگەن بۇلار عانا ەمەس، ۇلى جۇزدەن الىنعان «اق ءۇيلى اماناتتار» دا سول ماڭايدا، كورشى كۇرەڭدە تۇرادى ەكەن. تولە ءبيدىڭ ۇلى جولان، حانگەلدى باتىردىڭ ءىنىسى پۇسىرمان، تاعى باسقا رۋ باسىلاردىڭ اماناتقا بەرگەن بالالارى ءبىرازدان بەرى وسىندا تۇرىپ جاتقان كورىنەدى. مال-­جانىمەن، بالا-­شاعاسىمەن، ات­كولىك، ازىق­-تۇلىك، سويىس مالدارىنا دەيىن ۇلى ءجۇز باسشىلارى سوڭدارىنان تاسىپ اكەلىپ تۇرادى ەكەن. بوداندىقتىڭ ءبىر شارتى  – وسى امانات تاپسىرۋ عوي. ودان ۇلى ءجۇز رۋلارى دا قالىس قالماعان.

حالدان سەرەننىڭ نەمەرە ءىنىسى داباشى مەن قارىنداسىنان تۋعان جيەنى ءامىرسانا كۇندەر وتە كەلە ابىلايمەن جاقىن ارالاسىپ، دوستاسىپ كەتتى. داباشى – ابىلاي قۇرالپى دا، ءامىرسانا بۇدان ون جاستاي كىشى. قونتايجى، اسىرەسە، وسى جيەنىن قاتتى ەركەلەتىپ، ەركىن ۇستايدى ەكەن. بۇل داباشى مەن ءامىرسانا – تارباعاتاي جاقتاعى حويتتار مەن دۇربىتتەردىڭ تايجىلەرى. ءامىرسانا قونتايجىنىڭ رۇقساتىمەن ابىلاي مەن وتەگەندى مايلى ­جايىرداعى ءوز جايلاۋىنا اپارىپ قايتتى.

– ابىلاي، سەن ءوز ەلىڭە جاقىن بارعالى تۇرسىڭ، بىراق، مەن سەنى قاشىپ كەتەدى دەپ ويلامايمىن! – دەگەن حالدان سەرەن بۇلار اتتاناردا. – قاشىپ كەتەدى دەيتىن قۇل ەمەسسىڭ عوي، حان تۇقىمى، اقسۇيەكسىڭ. ەلىڭدى قانشا ساعىنساڭ دا، ازىرشە شىدا. ەندى بىرنەشە ايدان سوڭ، ءوزىڭدى سىي-­سياپاتپەن ۇزاتىپ سالامىن.

ايتتى ­ايتپادى، مايلىنىڭ قوڭىرابا سازى قازاقتىڭ الاكولىنە تيىپ تۇر ەكەن. جۇيرىك اتپەن تارتىپ كەتسەڭ سول كۇنى­-اق جەتىپ باراتىن جەر. بىراق، ابىلاي ونداي ۋاعدا بۇزار، وعاش قىلىققا بارمادى. الاكول جاققا كوز جانارىن سۋارىپ، قارادى دا قويدى.

سول جىلى كۇزدە وتەگەن باتىردىڭ نەمەرە اعاسى ۋاق اقشورا بي باستاعان قازاق ەلشىلەرى كەلىپ، قونتايجىمەن كەلىسسوز جۇرگىزگەن. حالدان سەرەن ولاردى جىلى قارسى الىپ، ابىلايدى جاقىندا ەلىنە قايتاراتىنىن ايتىپ، بىرنەشە شارت قويدى. بىرىنشىدەن، ابىلمامبەت حان، نە باراق سۇلتان كەزەكتەسىپ، ءبىر-­بىر بالاسىن اماناتقا بەرسىن. بۇل بوداندىق مىندەت ەمەس، ۋاقىتشا ابىلايدىڭ تولەۋى. ەكىنشى، «مەن شۋنو دوبا دەگەن – سىبان رابداننىڭ كەنجە ۇلىمىن. جوڭعار تاعىنىڭ مۇراگەرى مەن بولام» دەپ، «قاراساقال» دەگەن ءبىر بۇزاقى قازاق ورداسىندا جاسىرىنىپ ءجۇر. قازاقتار سونى ماعان ۇستاپ بەرسىن… تاعى سول سياقتى جەڭىل­-جەلپى مىندەتتەر.

سونى ايتىپ، ابىلاي مەن وتەگەندى الىپ قالدى دا جولبارىس سۇلتاندى ەلشىلەرمەن بىرگە قايتارىپ جىبەردى. ابىلايدىڭ مۇنداعى تۇرمىسى ويداعىداي جاقسى ەكەنىن كورىپ، قازاق ەلشىلەرىنىڭ دە كوڭىلى ورنىققانداي بولىپ ەدى. ابىلاي ءۇشىن تۇتقىنداعى ايلار بەكەر وتكەن جوق. ول بوس ۋاقىتىن موڭعول ءتىلىن ۇيرەنۋگە، ويراتتار ءومىرىن زەرتتەۋگە جۇمسادى. وسىندا ءجۇرىپ ءبىراز شىندىققا كوز جەتكىزدى دە.

ءبىر اشقان جاڭالىعى، بۇرىن بىرەۋلەر شىڭعىسحاننىڭ تەگى – مونعول، ول العاش مونعولدارعا حان بولىپ، سودان كوتەرىلگەن دەگەنگە ابىلاي دا سەنىپ، قانىمىز، تەگىمىز ءبىر عوي دەپ مونعولدارعا جان تارتىپ تۇراتىن. سويتسە، ولاي ەمەس ەكەن. مىنا ويراتتار دا، شىعىستاعى حالقا مونعول دا شىڭعىسحاندى بىلمەيدى. بۇل جاقتا شىڭعىس حاننىڭ بىردە-­بىر ۇرپاعى، بىردە­بىر تورە جوق. ويرات شالدارىنىڭ سىرتتاي ەستۋى بار. «بابالارىمىز شىڭعىسحانعا اسكەر بولعان» دەگەندى عانا ايتادى… ابىلاي ويرات ورداسىنا كەلىپ جاتقان حالقا مونعولدىڭ ەلشىسىنەن دە سۇراپ كوردى. ەگدە جاستاعى وقىمىستى ادام ەكەن. شىڭعىس حاندى ول دا بىلمەيدى. ەرتەدە سونداي ءبىر ۇلى قاعان بولعانىن عانا بىلەدى. بىراق حالقا مونعولمەن قانداي بايلانىسى بارىن ايتا المادى.

بىردە حالدان سەرەنمەن اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ، قونتايجىدان شىڭعىس حان جايىندا سۇراعان. ابىلاي توق ەتەر جاۋاپتى سودان ەستىدى.

– شىڭعىس حان – موڭعول ەمەس، تۇرىك قوي، – دەدى حالدان سەرەن سەنىمدى تۇردە. – تۇرىكتىڭ قيات تايپاسىنان… شىڭعىسحاننىڭ ءوزى دە تۇرىك، بۇكىل اسكەرى دە تۇرىكتەر. راس، شىڭعىس حان كەيدە ءبىزدىڭ ويرات جاساعىن دا پايدالانعان كورىنەدى. بىراق ولار تەڭىزگە قوسىلعان تامشىداي عانا…

– ال، حالقا مونعول شە؟ ولار قازىر شىڭعىسحاننىڭ قونىسىندا وتىر عوي؟ – دەگەن ابىلاي قونتايجىدان انىعىن ءبىلىپ قالعىسى كەلىپ.

– حالقالاردىڭ شىڭعىسحانمەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايدى! – دەدى حالدان سەرەن بىردەن كەسىپ. – تۇركىلەر ورتالىق ازيانى قاراتىپ العان سوڭ باتىسقا قاراي اۋا كوشىپ، التاي مەن اتىراۋ اراسىندا «التىن وردا» مەملەكەتىن قۇرىپ جاتقاندا، حالقالار سولاردىڭ كوشكەن جۇرتىنا يە بولعان حالىق قوي. حالقالار تىم قۇرىسا ءبىز سياقتى شىڭعىسحانعا جاساق تا قوسپاعان.

– سوندا، شىڭعىسحاننىڭ تەگى كىم؟

– ايتتىم عوي، قاعاننىڭ تەگى تۇرىك دەپ. ءتىپتى ونى بۇگىنگى اتاۋمەن قازاق دەسە دە بولادى. اناسى دا، بايبىشەسى بورتە دە قوڭىرات قىزدارى. ال اكەسىنىڭ ەلى قيات پەن قىپشاق تا، وسكەن ورتاسى كەرەي مەن جالايىر دا بۇل كۇندە قازاق قۇرامىندا جۇرگەن جوق پا؟ دەمەك، ابىلمامبەت ەكەۋىڭ قازاق ەلىنە تەككە حان بولىپ جۇرگەن جوقسىڭدار. وتىرعان تاقتارىڭ – باياعى شىڭعىسحاننىڭ مۇراسى…

حالدان سەرەنمەن ەكەۋارا اڭگىمە مۇنىمەن بىتكەن جوق. الدە ابىلايدى سىناعىسى كەلە مە، قونتايجى كەيدە مۇنى ورداسىنا شاقىرىپ الىپ، ءوز تاراپىنان دا قىزىق سۇراقتار قويادى.

– ءبىزدىڭ ويراتتىڭ سانى قازاقتىڭ ۇشتەن بىرىندەي عانا… ياعني ءبىر جۇزىندەي عانا. سوعان قاراماستان باياعى سەندەر «اقتابان شۇبىرىندى» دەپ اتايتىن جىلدارى قازاق ورداسى ويراتتان نەگە تاس تالقان بولىپ جەڭىلدى؟ سونى بىلەسىڭ بە؟ – دەدى حالدان سەرەن كەزەكتى ءبىر كەڭەس ۇستىندە.

ابىلاي كوپ ويلانىپ جاتپاي، سول تۇستا ءجيى ايتىلىپ جۇرگەن اڭگىمەنى قايتالاي باستاعان:

– شابۋىل تىم تۇتقيىلدان باستالدى. كوكتەمگى كوكوزەك شاقتا ات­كولىك ارىق بولدى. ءۇش جۇزگە بولىنگەن قازاق رۋلارى قونىستارىنىڭ شالعايلىعىنان دەر كەزىندە باس قوسىپ ۇلگەرمەدى…

– ول ايتقاندارىڭ بىلايشا قيسىندى كورىنگەنمەن، نەگىزگى سەبەپ بولا المايدى، – دەدى حالدان سەرەن مۇنىڭ ءسوزىن ءبولىپ. – كوكتەمگى كوكوزەك شاقتا قازاقتىڭ اتى ارىق بولعاندا، قالماقتىڭ اتىن بىرەۋ قىستاي سۇلى بەرىپ باعىپ شىعىپ پا؟ بۇل جاعداي مال سۇمەسىن ەمگەن كوشپەندى جۇرتتىڭ بارىنە ورتاق ەمەس پە. ال شابۋىلدىڭ تۇتقيىلدىعىنا كەلسەك، قازاق حاندارىن ول دا اقتاي المايدى. قاس دۇشپاننىڭ ءدال ىرگەڭە كەلىپ اسكەر توپتاپ جاتقانىن سەزبەسەڭ، وندا ەل بيلەپ، تاققا وتىرىپ نەڭ بار؟

قونتايجى وسىلاردى ايتىپ از ۇندەمەي وتىردى دا، ءسوزىن قايتا جالعادى.

– قازاق ورداسىن قىرىق جىلداي بيلەگەن ءاز ­تاۋكە سىزدەردە اسا ۇلى، اقىلمان حان بولىپ سانالادى. بىراق، ول قانشا دانىشپان دەلىنگەنىمەن، ۇلى قولباسى بولا العان جوق. جاۋىنگەرلىك جاعىنان ارعى بابالارى تاۋەكەل ءباھادۇر حان مەن ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىمدى ايتپاي-­اق قويايىن، ءوز اكەسى سالقام جاڭگىر حاننىڭ شەنىنە دە كەلە المادى. ءاز­ تاۋكە وزىمەن باقتالاس سۇلتانداردىڭ بيلىگىن شەكتەمەك بولىپ، بار تىزگىندى ءۇش جۇزدەن شىققان بيلەرگە ۇستاتتى، تىلگە شەشەن، سوزگە جۇيرىك بيلەر داۋ­شارمەن اينالىسىپ كەتتى دە، حالىقتىڭ اسكەري ­جاۋىنگەرلىك دەڭگەيىن تومەن ءتۇسىرىپ جىبەردى. وسى وزگەرىستى دەر كەزىندە بايقاعان مەنىڭ اكەم سىبان رابدان قازاق ەلىن كوپ شىعىن شىعارماستان وپ-وڭاي جاۋلاپ الدى.

ابىلاي بۇعان قارسى ەشقانداي ءۋاج قايتارمادى. سەبەبى حالدان سەرەن بۇلتارتپاس دالەلمەن دۇرىس ايتىپ وتىر. وسىنداي ءبىر كۇدىك كەيدە ابىلايدىڭ ءوز كوڭىلىندە دە قىلاڭ بەرىپ قالاتىن. قونتايجى سول ويىنىڭ ۇستىنەن ءدوپ ءتۇسىپ وتىر. ءوزى قازاق قوعامىن قالاي تەرەڭ زەرتتەگەن دەسەيشى.

– وسى جۇرت قازىر مەنى دە «جوڭعاردىڭ ۇلى قونتايجىسى» دەپ اسپەتتەيدى. «مەنىڭ اتاق-­داڭقىم اكەم سىبان رابداننان دا اسىپ كەتتى» دەسەدى… جاعىمپازداردى قويشى، ولار كۇنى ءۇشىن نە ويلاپ تاپپايدى؟ ال، سەن سىرت ادامسىڭ عوي، مەنىڭ ۇلىلىعىما سەنەسىڭ بە؟ – دەدى حالدان سەرەن تاعى ءبىر وتىرىستا.

ابىلاي كۇتپەگەن سۇراققا باسىندا نە ايتارىن بىلمەي، ابىرجىپ قالدى دا، اقىرى، كوپتەن كوڭىلىندە جۇرگەن ويدى ىرىكپەي تۋراسىنا كوشتى.

– مارحاباتتى قونتايجى، ءسىزدىڭ سايىپقىران ەرلىگىڭىز بەن الىستى بولجاي بىلەتىن كورەگەندىگىڭىزدە ەش قاپى جوق. باتىس پەن شىعىسقا بىردەي تۇرىستىق بەرگەن ۇلى قولباسى سىزدەي-­اق بولار. الايدا، ۇلى مارتەبەلىم، ءسىزدىڭ دە اقسايتىن جەرىڭىز بار…

– بوگەلمە، ايتا بەر! – دەدى حالدان سەرەن قاراداي القىنىپ.

– ايتسام، كەمشىلىك سىزدە ەمەس، قاراشى حالقىڭىزدا. ءىرى جايىندار تەرەڭ تەڭىزدە عانا بولادى. ءسىزدىڭ سورىڭىز – باسقا تارتسا اياققا جەتپەيتىن از ەلگە حان بولۋىڭىزدا…

– ءىرى جايىندارىڭ كىم سوندا؟

– اق پاتشا، ەجەنحان، تۇرىك سۇلتانى…

– بولدى… جەتەدى! – دەدى قونتايجى وڭ قولىن جوعارى كوتەرىپ. – ەندەشە، مەن عانا ەمەس، سەنىڭ باسىڭداعى قاسىرەت تە – وسى. مەن قازاق پەن قالماقتى ءبىر تۋدىڭ استىنا جيناسام دەپ، نەگە جانتالاسىپ ءجۇر دەيسىڭ؟!

بۇدان كەيىن دە قونتايجى قازاق پەن ويراتتىڭ بولاشاق تاعدىرى جايىندا ابىلايمەن ءجيى اڭگىمەلەسىپ تۇردى. كەيدە ەكەۋارا ءسوز تالاستىرىپ، داۋلاسىپ تا قالاتىن كەزدەرى بار. سول پىكىر تالاستىڭ قورىتىندىسى رەتىندە، حالدان سەرەن كۇزگە قاراي تاعى ءبىر «ءجۇرىس» جاسادى. بۇل – ابىلايدىڭ امىرساناعا ىلەسىپ، تارباعاتاي ايماعىنا بارىپ قايتقان كەزى بولاتىن. ءبىر كۇنى ەكەۋىن ورداعا شاقىرىپ الدى دا:

– ءامىرسانا مەن ابىلاي! ەكەۋلەرىڭ بىلتىردان بەرى تامىر بوپ، دوستاسىپ جۇرسىڭدەر. بۇل – قۋانىشتى جاعداي. قازاق پەن قالماق ءبىرىن-ءبىرى قالجىراتىپ، قاشانعى جاۋلاسا بەرەدى. بولاشاقتا قۇلقىنى كەڭ، ويى بۇزىق كورشىلەردەن بىرلىكتە قورعانۋعا تۋرا كەلە مە، كىم ءبىلسىن؟ – دەپ ءسال ويلانىپ وتىردى دا، – سوندىقتان، سەن ەكەۋىڭ جاي عانا دوس ەمەس، «اندا» بولىڭدار. اندانىڭ شارتىن بىلەسىڭدەر عوي: اندالار ءومىر بويى ءبىرىن-ءبىرى ساتپايدى، باسقا ءىس تۇسكەن قيىن-قىستاۋ كۇندەردە ءبىرىن-ءبىرى جولعا تاستاپ كەتپەيدى.

بۇل ۇسىنىستى وردادا وتىرعاندار دۋىلداي قوستادى. ابىلاي مەن ءامىرسانا دا قارسى بولعان جوق. قونتايجىنىڭ ەركە جيەنى ءامىرسانا جانى كەۋدەسىنە سيماي تۇرعان، جاسى جيىرماعا جاڭا كەلگەن جالىندى جاس جىگىت. سول جاستىعى بولار، ازداپ ۇشقالاقتاۋ. ابىلاي ەكەۋى ورتاعا شىقتى دا، تامام ەلدىڭ كوزىنشە بىلەكتەرىن قانجارمەن شەتىپ، قاندارىن ارالاستىردى. حالدان سەرەن الدىندا انت ءىشىپ، «اندا» بولدى… كەيىن، ءشۇرشىت شابۋىلى كەزىندە ابىلايدىڭ قازاق ەلىنە قاشىپ كەلگەن ءامىرسانانى قىتايلارعا ۇستاپ بەرمەي، اقىرىنا دەيىن سوعىساتىنى سودان عوي.

1743-جىلى ناۋرىز ايىندا ابىلاي تۇتقىننان بوسانىپ، ەلگە قايتتى. بۇدان دا ەرتەرەك قايتۋعا مۇمكىندىگى بار ەدى، اقشورا بي مەن مالايسارى باتىر باستاعان قازاق ەلشىلەرىنىڭ كەلۋىن كۇتتى. ەلشىلەردىڭ بۇل جولى قونتايجىعا اكەلگەن سايگۇلىك ات، قىران بۇركىت، جۇيرىك تازى باستاتقان تارتۋلارى بار ەكەن، سولارىن تابىستادى. بۇدان سىرت، ابىلايدىڭ ورنىنا ابىلمامبەت حاننىڭ ۇلكەن ۇلى ابىلفەيىزدى الا كەلىپتى. كەلەر جىلى ونى باراق سۇلتاننىڭ ۇلى شىعاي الماستىرماق. كەلىسىم بويىنشا، بۇدان كەيىن ەكى ەل اراسىندا اتىس-شابىس، بارىمتا-سىرىمتا بولمايدى. ەكى ارادا ساۋدا كەرۋەندەرى ەركىن ءجۇرىپ تۇرادى. ويرات ورداسى ءبىر كەزدە باسىپ العان سىر بويىنداعى تۇركىستان، تاشكەنت، سايرام سياقتى قالالاردى قازاققا قايتارىپ بەرەدى.

كەلىسىم-شارتتىڭ بۇل باپتارىن ەلشىلىك كەلگەنگە دەيىن، قونتايجى مەن ابىلاي ءوزارا اڭگىمە كەزىندە ءپىسىرىپ قويعان-دى. بۇل جولى رەسمي تۇردە قاعازعا ءتۇستى. كەيىن «ابىلايدى تۇتقىننان ءبىز قۇتقارىپ الدىق» دەيتىندەر ءار جەردەن كورىنىپ قالىپ ءجۇر. ورىنبورداعى ورىس اكىمدەرى «ويرات ورداسىنا مايور ميللەردى جىبەرىپ، ابىلايدى تۇتقىننان ءبىز بوساتتىق» دەيتىن كورىنەدى. شىندىققا جۇگىنسەك، ميللەردىڭ باسقا دا ءارتۇرلى تاپسىرمامەن ويرات ورداسىنا كەلگەنى راس. بىراق، ول حالدان سەرەنگە جەتە الماي، تاشكەنتتەگى سارى مانجى نوياننىڭ قۇزىرىنان قايتقان. ونىڭ ۇستىنە، ميللەر كەلگەن كەزدە ابىلايدىڭ ويرات ورداسىنان قانداي سىي-سياپاتپەن، قاشان اتتاناتىنى شەشىلىپ قويىلعان. ۇندىلىكتەردە «سازعا باتقان ءپىلدى ءپىل عانا سۇيرەپ شىعارادى» دەگەن ءسوز بار ەكەن. اقيقاتىنا كەلسەك، ابىلايدى تۇتقىننان بوساتقان – ابىلايدىڭ ءوزى مەن حالدان سەرەننىڭ دانالىعى.

ابىلاي ويرات ورداسىنان قۇر قول قايتقان جوق، قايىنداپ بارعان كۇيەۋدەي ارتىنىپ-تارتىنىپ، مول ولجامەن ورالدى. حالدان سەرەن بۇلار اتتانۋعا جاقىنداعاندا، ابىلايدى شاقىرىپ الىپ:

– سەنىڭ ەلىڭدە «سۋدىڭ الدىن شىم بوگەيدى، داۋدىڭ الدىن قىز بوگەيدى» دەگەن ءبىر تاماشا ءسوز بار. تاتۋ-تاتتىلىكتىڭ بەلگىسى رەتىندە، سەن دە ويراتتان ءبىر قىز الىپ قايت! – دەپ، ءوزىنىڭ اتالاس ءىنىسى، ۇزاق جىل قاشقاريانى بيلەگەن سارى موڭكە نوياننىڭ ۇيعىر ايەلىنەن تۋعان، ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي، ون جەتى جاسار توپىش اتتى قىزىن ابىلايعا اكەلىپ قوسقان-دى.

سوڭىنان سۇراستىرىپ كورسە، سارى موڭكە دە وڭاي ادام ەمەس، باياعى باتىر قونتايجىدان وربىگەن حان اۋلەتى بولىپ شىقتى. ەڭ عاجابى، سارى موڭكە – ءدال قازىر ۇلى ءجۇزدى بيلەپ تۇرعان سارى مانجى نويان مەن انا جىلى ابىلايدىڭ قولىنان مەرت بولعان شارىشتىڭ تۋعان اعاسى ەكەن. حالدان سەرەننىڭ كەمەڭگەرلىگى سونشا، قازاق-قالماق اراسىنداعى ەسكى داۋدى ورشىتپەي ءبىتىرۋدىڭ جولىن وسىلاي تاۋىپ ەدى. وسىنداي قيىن داۋدىڭ الدىن بوگەگەن توپىش سۇلۋدا دا ارمان جوق.

سول  توپىش  سۇلۋدىڭ ارنايى جاسالعان، ويۋ-ورنەكتى، ءساندى وتاۋى مەن جاساۋ-جيھازى، الدەنەشە تۇيەگە جۇك بولدى. وعان ۇزاتىلعان قىزدىڭ ەنشىسىن، قىزمەتشى قۇلدارىن، داباشى مەن ءامىرسانا سياقتى كوڭىلدەس تايجىلەردىڭ سىي-سياپاتىن قوسقاندا، ۇزاق سالقار كوش تۇزەدى… ءسويتىپ، وسىدان ەكى جىلداي بۇرىن وسى ەلگە قول-اياعى كىسەندەلىپ، تۇتقىن بوپ كەلگەن ابىلاي، اقىرىندا حالدان سەرەننىڭ سىيلى قوناعىنا اينالىپ، ويراتتىڭ ارۋ قىزىن قۇشىپ، ەڭ باستىسى سوعىستان ابدەن قاجىعان حالقىنا بەيبىت ءبىتىم الىپ قايتىپ ەدى.

ويلاپ وتىرسا، سودان بەرى دە قىرىق جىلعا جۋىق ۋاقىت ءوتىپتى-اۋ! بۇل كۇندە سارى قارىن  بايبىشەگە  اينالعان توپىش حانىم ەر قادىرىن بىلەتىن باپتى ايەل بولدى. بالكىم، ويراتتىڭ قىزۋ قانى مەن ناعاشى جۇرتىنىڭ ءتالىمى بولار، حاننىڭ وزگە ايەلدەرىنەن گورى قىلىقتى، وزىنە ماگنيتتەي تارتىپ تۇرادى. قۇشاعى قۇتتى. ابىلايدان قاسىم، قامبار اتتى ۇل، الدەنەشە قىز تاپتى. ويراتتىڭ جيەندەرى قاسىم دا، قامبار دا – ەرجۇرەك، باتىر جىگىتتەر…

امال نە، وسى قاسىمنان ەندى جيىرما جىلدان سوڭ كەنەسارى اتتى تاعى ءبىر ۇل تۋاتىنىن، سول نەمەرەسى قازاقتىڭ ەڭ سوڭعى حانى بولاتىنىن، ورىس اسكەرىن قان قاقساتىپ، ون جىل بويى ايقاساتىنىن قايران ابىلاي ءدال قازىر بىلمەي وتىر-اۋ!

- V -

قازاق تا «ۇيرەنىسكەن جاۋ اتىسارعا جاقسى» دەگەن ءسوز بار. ويراتتار – قازاقتىڭ ۇيرەنىسكەن جاۋى ەدى. تاعدىردىڭ جازۋى شىعار، ءتورت ويرات باس بىرىكتىرگەن سول جوڭعار حاندىعى دا جەر بەتىنەن ءوشىپ كەتتى. ۇزاق جىل اتىسا-شابىسا ءجۇرىپ، بىردە جاۋلاسىپ، بىردە دوستاسا ءجۇرىپ، قازاق ورداسى ءبىر كەزدە جوڭعار باسىپ العان شىعىس-وڭتۇستىك ايماقتاردى 1754-جىلى تولىق ازات ەتىپ ۇلگەرگەن. بىراق جوڭعاردىڭ اجالى قازاقتان ەمەس، قىتايدان كەلدى.

شىنتۋايتقا كەلگەندە، ويراتتاردىڭ اتا جاۋى – قازاق ەمەس، قىتايدىڭ مانشىڭ حاندىعى بولاتىن. سوناۋ حالدان باشۋحتىدان، باتىر قونتايجىدان، سىبان رابداننان بەرى قىتايمەن ىلعي دا سوعىسىپ كەلە جاتقان-دى. ولار قىتايمەن سوعىستان قولى قالت ەتكەندە عانا ولجا ءتۇسىرۋ ءۇشىن قازاققا ات باسىن بۇراتىن. ال، «اسپاناستى مەملەكەتى» شىعىستاعى حالقا موڭعولدى وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن وپ-وڭاي جاۋلاپ العانىمەن، وسى ويراتتارعا شاماسى كەلمەي-اق قويدى. بىرىنەن-ءبىرى وتكەن ويراتتىڭ سايىپقىران قونتايجىلارى قارا قۇرتتاي قاپتاعان قىتاي اسكەرى قانشا ۇمتىلعانىمەن، قۇمىلدان بەرى ءبىر ادىم باستىرمادى.

كەيدە ءبىر ەلدىڭ باعى ءبىر كىسىگە قاراپ تۇرادى ەكەن عوي. ويراتتىڭ ەڭ سوڭعى ۇلى قونتايجىسى حالدان سەرەن دۇنيەدەن وتكەن سوڭ-اق بۇل ەلدەن بەرەكە كەتكەن. باق قۇمار، شەن قۇمار تۋىستار اراسىندا قيان-كەسكى تاق تالاسى باستالدى. العاشىندا ءار رۋدىڭ باسىنداعى تايجىلەر مەن ءدىنباسى لامالار، شىرىق بۇزباس، جاس قوي دەپ، تاققا حالدان سەرەننىڭ كەنجە ۇلى سەبان دورجيدى وتىرعىزعان. ارادا ءۇش-ءتورت جىل وتكەندە قونتايجىنىڭ نەكەسىز تۋعان ۇلى لاما دورجي ءىنىسى سەبان دورجيدىڭ كوزىن قۇرتىپ، تاعىن تارتىپ الدى. وعان ەندى داباشى مەن ءامىرسانا قارسى اتتانىپ، اسكەرى مول لاما دورجيدان كۇيرەي جەڭىلدى. سول تۇستا عوي – داباشى مەن ءامىرسانانىڭ قازاق ەلىنە قاشىپ كەلىپ، ابىلايدىڭ قولتىعىن پانالايتىنى.

ابىلاي، ارينە، ءبىر كەزدەگى كوڭىلدەس دوسى مەن انداسىن دالاعا تاستاعان جوق. ەكى قاشقىنعا كومەكتەسىپ، لاما دورجيدان جوڭعار تاعىن تارتىپ الۋعا تىكەلەي ات سالىستى.

ابىلايدىڭ ونداعى ويى – شاماسى كەلسە، ويرات ورداسىن ساقتاپ قالۋ بولاتىن. التى باستى قىتاي ايداھارىمەن قابىرعالاس كورشى بولعاننان گورى ەكى ارالىقتا جاۋىنگەر ويراتتاردىڭ قالقان بولىپ تۇرعانىن قالاپ ەدى. ونىڭ ۇستىنە جوڭعار تاعىندا مۇنىمەن دوسجار، نيەتتەس ادامدار وتىرسا ءتىپتى جاقسى.

بىراق، وعان  بولدى  ما، لاما  دورجيدى  مۇردەم  كەتىرىپ، داباشىنىڭ  تاققا   وتىرعانى سول ەدى، وعان ەندى ءوزىنىڭ قارۋلاس دوسى ءامىرسانا قارسى شىقتى. توبا، مۇنداي دا ەرتەڭىن ويلامايتىن، ءباتۋاسىز، تاققۇمار ادامدار بولادى ەكەن! وسىلايشا، تايجىلەر جىك-جىككە ءبولىنىپ، ءوزارا سوعىسىپ جۇرگەندە، ويرات ەلى كۇيزەلىسكە ۇشىراپ، ەل بولۋدان قالا باستاعان. مانشىڭ يمپەراتورى سيانلۋن دە ءدال وسىنداي قولايلى ءساتتى كۇتىپ وتىر ەكەن. قانسىراپ جاتقان جوڭعار حاندىعىنا قالىڭ اسكەر اتتاندىردى دا، 1755-جىلى ويراتتىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىردى. داباشى كوپ ۇزاماي-اق قولعا ءتۇسىپ، باسى الىنعان. ال، ءامىرسانا ۇيرەنگەن جولمەن تاعى دا قازاق ورداسىنا قاشىپ كەلدى. ءجاي كەلسە ءبىر ءجون عوي، جۇرگەن جەرىنە لاڭ سالىپ، پالە تاۋىپ بەرەتىنىن قايتەرسىڭ، ءامىرسانانى قۋىپ قىتاي اسكەرى كەلدى سوڭىنان. از ەمەس، ەكى باعىتتا – الاكولدى جانە ىلەنى بويلاپ كەلگەن قىرىق مىڭ اسكەر. قويعان تالابى – ءامىرسانانى ۇستاپ بەرۋ. نە ىستەۋ كەرەك؟ قانشا دەگەنمەن «اندا» دەگەن اتى بار. ابىلايعا ءامىرسانانى قورعاپ، قىتاي اسكەرىمەن سوعىسۋعا تۋرا كەلدى. راس، بۇل سوعىستى جۇرتتىڭ ءبارى بىردەي قوستاعان جوق. «ءبىر ادامعا بولا قاپتاعان قالىڭ جاۋمەن قالاي سوعىسامىز؟ ءامىرسانانى ۇستاپ بەرىپ، بالەدەن قۇتىلمايمىز با» دەۋشىلەر دە بولدى. بىراق قازاقتىڭ قابانباي، كوكجال باراق، مالايسارى، بايان، ناۋرىزباي سىندى باتىرلارى ابىلايدى جاقتاپ شىقتى دا، قازاق قولى قىتاي اسكەرىنە قارسى سوعىسۋعا بەل بايلادى. حان كەڭەسىنە قاتىسقان كوكجال باراق: «قىتاي كوپ بولعاندا قايتۋشى ەدى؟ ءتايىرى، كىسى سوعىسقاندا، جاۋمەن ساناپ سوعىسا ما» دەدى-اۋ تايسالماستان. ارتىنان ۋاقىت كورسەتكەنىندەي، بۇل شەشىم بارلىق جاعىنان دۇرىس ەدى. قازاق ورداسى سول جولى ءامىرسانانى عانا قورعاپ قالعان جوق، ءوزىنىڭ ەلدىك بەدەلىن دە ساقتاپ قالدى.

قازاق باتىرلارى بۇل جولى كوشپەندىلەردىڭ ەجەلگى «دالا ۇرىسىنا» سالعان. جەر جادىسىن بىلمەيتىن جاۋ اسكەرىن ارقانىڭ سۋسىز، بەتپاق شولىنە باستاپ بارىپ، سىلەسىن قاتىردى. اندا-ساندا ءامىرسانانى ءبىر كورسەتىپ قويىپ، سوڭدارىنان ەرتە بەرگەن. جاۋ اسكەرىن تاڭ اتپاي ۇيقىدا باسىپ ءبىر قىرسا، ءمىنىس اتتارىن قۋىپ اكەتىپ، وزدەرىن جاياۋ ساندالتىپ، اشتىق پەن شولدەن تاعى قىسىمعا الدى. سودان، نە كەرەك، قىرىق مىڭ شەرىكتىڭ جارىم-جارتىسى قالعاندا مانشىڭ گەنەرالدارى ابىلايدان ءبىتىم سۇراۋعا ءماجبۇر بولدى عوي. اسكەرلەرىنىڭ بۇل جورىعىنا يمپەراتور سيانلۋننىڭ دا كوڭىلى تولماعان سياقتى. بارا سالىسىمەن، اسكەر باستاپ كەلگەن قوس گەنەرال: داردانا مەن حاداكيدى ورنىنان الىپ، اسكەري شەندەرىنەن جۇرداي ەتىپتى…

بىراق، ابىلاي قانشا قولداعانىمەن، باعى قايتقان ءامىرسانا ءبارىبىر قاتارعا قوسىلمادى. كەيىن ومبىداعى ورىس اكىمدەرىنىڭ شاقىرۋىمەن سول ەلگە كەتىپ ەدى. 1757-جىلى، نەبارى وتىز بەس جاسىندا جۇمباق جاعدايدا قايتىس بولدى.

سونىمەن، ەكى اراداعى جوڭعار حاندىعى جويىلىپ، ۇلى قىتاي ەلىمەن كورشى بولۋعا تۋرا كەلدى. مانشىڭ اسكەرىنىڭ بىلتىرعى ەكپىنى تىم قاتتى ەدى. جوڭعاردى جۇتىپ جىبەرىپ، «ءامىرسانانى قۋىپ ءجۇرمىز» دەگەن سىلتاۋمەن، ەندى قازاق جەرىنە اۋىز سالعان. قازاق ەلىنىڭ تامىرىن باسىپ كورىپ، ەگەر تىسكە جۇمساق بولسا، بۇل ەلدى دە قوسا قىلعىتا سالۋ ويىندا بولعانى انىق. بىراق، 1756-جىلعى ارقاداعى سوعىستا ماڭدايلارى تاسقا تيگەن قىتاي يمپەراتورى ول ويىنان تەز قايتتى. «ەر شەكىسپەي بەكىسپەيدى» دەگەندەي، مۇنداعى قىتاي گەنەرالدارى فۋدە مەن جاۋ حوي دا بىردەن جۋاسىپ، كەلەسى جىلى «مامىرسۋ كەلىسىمىن» جاساۋعا امالسىز كوندى. ونىڭ ارتى جامان بولعان جوق، ەكى جاق بەيبىت بىتىمگە كەلىپ، تاتۋ كورشىلىك قاتىناس ورنادى. ەلشىلىكتەر الماسىپ، ابىلاي مەن يمپەراتور سيانلۋن اي سايىن حات جازىسىپ تۇراتىن بولدى. قىتاي جاعى ۇرىمجىدە، قۇلجا مەن شاۋەشەكتە قازاق ءۇشىن بازار اشتى.

ۋاقىت وتە كەلە، ابىلاي بۇرىن سىرىن بىلمەيتىن مانشىڭ تورەلەرىنىڭ دە مىنەز-قۇلقىن تانىپ كەلەدى. بۇل ەلدىڭ حات جازۋ مانەرى، كورشىلەرمەن قارىم-قاتىناسى وتە قىزىق. وزدەرىن دۇنيەنىڭ كىندىگى، «اسپان استى ەلىمىز» دەپ ەسەپتەيدى. جاقىن-جۋىق، ىرگەلەس كورشىلەردىڭ ءبارى – قىتايدىڭ باعىنىشتى ۆاسسالدارى بولىپ سانالادى ەكەن. ماڭايىنداعى ۇساق ەلدەر، شىنىندا دا، سولاي بولعان با، كىم ءبىلسىن. قىتاي تورەلەرىنىڭ سوزدىك قورىندا: جەڭىلدىك، شەگىندىك، قاتەلەستىك دەگەن ۇعىمدار بولمايدى ەكەن. ىلعي دا سولاردىكى دۇرىس بولۋعا ءتيىس. مىنە، التى الاسى، بەس بەرەسى جوق قازاق ورداسى دا «اسپان استى» ەلىنىڭ باعىنىشتى ءمۇريتى بولىپ شىعا كەلدى. يمپەراتور سيانلۋن جاستارىنىڭ قۇربىلىعىنا قاراماستان، حاتتارىندا ابىلايدى «ۇلىم» دەپ جازادى. وسىلايشا، سىرتتاي ساعان قامقور بولىپ تۇرعان پاتشاعا «سەنىڭ ۇلىڭ ەمەسپىن» دەپ قالاي ايتاسىڭ. كوپ ۇزاماي ابىلاي دا قىتاي مانەرىمەن، «ءسىزدىڭ باعىنىشتى قۇلىڭىز» دەپ جازاتىن بولدى.

مانشىڭ حاندىعى جوڭعاردى جويىپ قانا قويماي، وزدەرىن وعان مۇراگەر ساناپ، جوڭعار اتىنىڭ تۇياعى تيگەن جەرلەردى تۇگەل يەمدەنگىسى كەلگەن. قۇدايدىڭ ساقتاعانى دەڭىز، قازاق ورداسى كوپ جىل بۇرىن جوڭعار باسىپ جاتقان ءوزىنىڭ شىعىس-وڭتۇستىك ايماقتارىن 1754-جىلعا دەيىن ازات ەتىپ، شەكارا بەلگىلەپ ۇلگەرگەنى مۇنداي جاقسى بولار ما؟! ويتپەگەندە قازاق جەرىنىڭ قاق جارىمى قىتايعا قاراپ كەتكەندەي ەكەن… 1757-جىلعى اياگوزدەگى «مامىرسۋ كەلىسىمى» قازاققا بەيبىت ءبىتىم اكەلىپ قانا قويماي، ساۋداعا دا كەڭ جول اشتى. قازىر، نەسىن ايتاسىڭ، ءۇرىمجى مەن قۇلجاعا، تاياۋ ىرگەدەگى شاۋەشەككە مال ايداپ بارعان قازاقتار بۇل-شايعا، تورعىن مەن تورقاعا كانى بولدى دا قالدى.

ابىلايدىڭ كوكەيىن تەسكەن ەندىگى ارمانى – جويىلىپ كەتكەن جوڭعاردىڭ جۇرتىندا يەن قالعان تارباعاتاي، التاي، ىلە ايماقتارىن باسىپ قالۋ بولاتىن. سول ويمەن جوڭعاردان بوساعان شىعىس وڭىرگە قازاق رۋلارىن كوشىرىپ، شەكاراعا جاقىنداتىپ قويعان-دى. نايماندار وزدەرىنىڭ ەجەلگى قونىسى قارا ەرتىس پەن تارباعاتايعا، كەرەيلەر التايعا جەتكەنشە اسىق. مال جايامىز، جايلاۋعا شىعامىز دەگەن سىلتاۋمەن الدەن-اق شەكارادان اسىپ ءتۇسىپ جاتقاندار بار. ارينە، العاشقى كەزدە قىتاي شەكاراشىلارى قازاق اۋىلدارىن جولاتپاي، كەرى قايتارىپ وتىردى. قازاق مالشىلارىنىڭ «تارتىپسىزدىگى» جونىندە ىلە گۋبەرناتورى يمپەراتور سيانلۋنعا شاعىم ايتىپ، ول ابىلايعا حات جازىپ: «قاراشى حالقىڭىزعا يە بولىڭىز. ولار كۇن سايىن شەكارا بۇزۋدا. ءبىز جوڭعار جەرىن قازاق ءۇشىن بوساتقامىز جوق» دەگەن مازمۇندا نارازىلىق ءبىلدىردى.

وعان قايتارعان ابىلايدىڭ جاۋابىندا: «التاي، تارباعاتاي، ىلە ايماقتارى قاشان ويراتتار كەلىپ باسىپ العانشا، قازاقتىڭ بايىرعى قونىسى بولاتىن. ءسىزدىڭ قامقورلىعىڭىزدىڭ ارقاسىندا ءبىزدىڭ ەل ءبىر كەزدە قولدان شىعىپ كەتكەن ەجەلگى قونىسىنا بارىپ جاتىر. ولار، ءتۇبى، ءسىزدىڭ ساياڭىزدى پانالاعىسى كەلەدى» دەگەندەي جىلى-جىلى سوزدەر جازىلعان. قىتاي شەكاراشىلارى مىڭ شاقىرىمعا سوزىلعان تاۋ مەن دالانى كۇزەتۋدەن جالىقتى ما، الدە «قازاقتار ءسىزدىڭ ساياڭىزدى پانالاعىسى كەلەدى» دەگەن سوزدەر  يمپەراتور سيانلۋننىڭ بۋىنىنا ءتۇسىپ كەتتى مە، ايتەۋىر 1765-جىلى «قازاقتاردىڭ جوڭعار جەرىنە قونىستانىپ، كوشىپ-قونۋىنا رۇقسات ەتىلسىن» دەگەن جارلىق شىقتى. بوس جاتقان ولكەگە مىڭعىرعان باي اۋىلداردىڭ كوشىپ كەلۋى جەرگىلىكتى مانشىڭ ۇلىقتارىنا جامان بولعان جوق. ولار مال سانىنا قاراپ، جىل سايىن ءجۇز باسقا – ءبىر باس سالىق الىپ تۇردى. ءتورت تۇلىك مالدان الاتىن سالىقتى جىلقىعا شاعىپ العاندىقتان جانە الاتىن اتتارىنا سارى نوقتا كيگىزەتىندىكتەن، مۇنى قازاقتار «سارى نوقتا سالىعى» دەپ اتايتىن بولعان.

سونىمەن، قازاق-قىتاي قاتىناسىندا قازاق حانى ابىلاي ۇتىسقا شىقتى دەۋگە ابدەن بولادى. ەكى جاقتى تەكە-تىرەستە يمپەراتور سيانلۋننىڭ ءتىلىن تاپقانى سونشالىق، باستابىندا ويراتتارمەن بىرگە قازاق دالاسىن قوسا جۇتپاق بوپ كەلگەن مانشىڭ بيلەۋشىلەرى اقىرىندا جوڭعاردان بوساعان ايماقتاردى قازاققا بەرىپ، زورعا قۇتىلدى.

«بۇل دا ءبىر ورايى كەلگەن، ساتىمەن بىتكەن ءىس بولدى-اۋ! – دەدى ىشتەي تولعانعان ابىلاي حان وڭ جامباسىنا اۋناپ ءتۇسىپ. – التى باستى ايداھارعا جۇتىلىپ كەتپەي امان قالۋدىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟! ال كۇنى كەشە قىرىق جىل قىرقىسقان ويراتتىڭ ورنىن ءتۇبى قازاق باسادى دەگەن كىمنىڭ ويىندا بار؟ بۇل – اشىعىن ايتقاندا، تاعدىردىڭ توتەنشە سىيى، جاراتۋشىنىڭ قازاقتى جارىلقاۋى… ەندى جۋىق ارادا قازاقتى الاتىن جاۋ جوق. ەكى قاعاناتتىڭ ورتاسىندا، ەشقايسىسىنا ەسەڭدى جىبەرمەي، تارازى باسىن تەڭ ۇستاپ وتىرساڭ بولعانى».

بۇلاي دەگەندە، ابىلاي دۇنيەنى قازىرگى ءوز دەڭگەيىمەن ولشەپ وتىر ەدى. قازاقتىڭ جاۋى شەتتە عانا ەمەس، ءوز ىشىندە ەكەنىن سەزسە دە، تاياۋ بولاشاقتا نە بولارىن تولىق پايىمداي الماعان. قازاقتىڭ سورى – الا اۋىزدىق، ىشكى بىرلىكتىڭ جوقتىعى. ۇلى حاننىڭ كوزى جۇمىلا سالىسىمەن، بۇرىن دا جوڭعارعا بودان بولىپ داعدىلانعان وڭتۇستىك ايماقتار قوقانعا بوكسەسىن وپ-وڭاي بۇرا سالادى دەپ كىم ويلاعان… باتىستاعى ابىلقايىر اۋلەتى ەجەلدەن ورىسشىل عوي. كوپ ۇزاماي ارقاداعى ەل دە سولاردىڭ كەبىن كيدى. ابىلاي ۇرپاعىنىڭ ءوزى ورىسشىل جانە وتانشىل بولىپ ەكىگە ءبولىندى-اۋ! ال «بولىنگەندى ءبورى جەيتىنىن» اتام قازاق باياعىدا ايتىپ كەتكەن.

- Vى -

جەلتوقساننىڭ ورتا شەنىندە ابىلاي ءوز ۇلى ءادىل سۇلتان سالدىرعان «حان قورعانىنا» كوشىپ ءتۇستى. دەر كەزىندە كوشكەن ەكەن، ەرتەڭىندە تۇساردان قار جاۋدى. باياعىدا ارقانىڭ قاقاعان قىسىندا سىرتىنا قوس-قابات تۋىرلىق جاۋىپ، ءىش جاعىنا الاشا، كىلەم ۇستاپ، ىرگەسى كومىلگەن كيىز ۇيدە جۇرت قاتارلى وتىرا بەرۋشى ەدى، كەيىنگى كەزدە ابىلاي توڭعاق بولىپ ءجۇر. الدە قارتتىق پەن قابات كەلگەن سىرقاتتىڭ اسەرى، سۇيەكتىڭ دە، جۇيكەنىڭ دە جۇقارعانى… تەرەزەسى سامالاداي جارىق، پەشىندە وت جانىپ تۇرعان جىلى ءۇي ابىلايعا بىردەن ۇنادى. توقالى اقساۋلە دە جاڭا ۇيگە تاشكەنتتەن الدىرعان جيھازدار قويىپ، قابىرعالارىنا كىلەم تۇتىپ، ءتىپتى جايناتىپ جىبەرىپتى. مۇنداي تام ۇيگە حاننىڭ قولى جاڭا جەتىپ وتىرعاندا، وزگە قازاقتىڭ ءحالى نە كۇيدە دەسەيشى. ابىلايدىڭ ءبىر ارمانى – قازاق جەرىندە بىرنەشە قالا سالىپ، ءوز حالقىن وتىرىقشىلىققا باستاۋ ەدى، امال نە، وعان ۇلگەرە الماي بارا جاتىر عوي.

ەكى كىسىلىك جۇمساق توسەك تە جاتقان ادامعا تىم جايلى ەكەن. ابىلاي بۇگىن ۇيقىسى قانىپ، سەرگەك وياندى. باسىن كوتەرىپ قاراسا، قاسىنداعى اقساۋلە الدەقاشان تۇرىپ كەتىپتى. قازىر ءتور الدىنا جاتاعان ۇستەل قويىپ، توڭىرەگىنە كوپشىك تاستاپ، ساسكەلىك استىڭ قامىندا ءجۇر.

ابىلاي جىلى كيىنىپ، باتتالدىڭ كومەگىمەن تىسقا شىقتى. جاڭا جاۋعان اقشا قاردى تاماشالاپ اۋلادا ءبىراز بوگەلدى. كۇن اشىق، ءارى تىمىق ەكەن. قار جامىلعان كىرشىكسىز اپپاق دۇنيە كۇن نۇرىنا شاعىلىپ، كوز قارىقتىرادى. وزەن بويىنداعى تال-تەرەكتەردىڭ بۇتاعى مىسىق قۇيرىقتانىپ، ءۇپ ەتكەن جەل تۇرسا توگىلىپ كەتكەلى تۇر. اينالا-دۇنيە قانداي تازا، قانداي اپپاق! وڭتۇستىك قىسى قاشاندا جۇمساق. ءدال قازىر ارقادا اياز قىسىپ، بوران ۇيتقىپ تۇر ما، كىم ءبىلسىن. ال، مۇندا ناعىز قانسونار. قولىڭا قىران قوندىرىپ، قۇماي ەرتىپ، اڭعا شىقسا عوي، شىركىن!

ءبىرازدان سوڭ ۇيگە كىرىپ، داستارقان باسىنا جايعاستى. قۇرت، ىرىمشىك، سارى ماي، اق باۋىرساق، توڭازىعان قازى-قارتا… ابىلاي ارقايسىسىنان شوكىپ-شوكىپ اۋىز ءتيدى. وي-حوي، شىركىن، باياعى زامانى بولسا، وپىرىپ-اق جەيتىن تاعامدار. قازىر اسقا تابەتى جوق. ىشتەگى دەرت قوي – جىبەرمەي تۇرعان… «دەنساۋلىق دەگەنىمىز – تاماق پەن ۇيقى. ەگەر تاماعىڭ توق، ۇيقىڭ تىنىش بولسا، سەنى الاتىن جاۋ جوق، بالتالاسا دا ولمەيسىڭ» دەپ ەدى انادا ءوزىن قاراعان ءبىر دارىگەر. ابىلايدا وسى ەكەۋى دە كۇن ساناپ تومەندەپ بارادى. دەمەك، دەرتتىڭ تۇلابويعا جايىلىپ، دەنساۋلىقتى جەڭە باستاعانى عوي.

ءدال قاسىندا تولعان ايداي تولىقسىپ، اقساۋلە وتىر. ايەل زاتىنىڭ وتىز بەس جاستارىندا وسىلاي ءبىر قۇلپىراتىنى بار-اۋ! تۇرعان بويى، بۇكىل بولمىسىمەن «دەنساۋلىق دەگەنىڭ – مىنا مەن ەمەسپىن بە» دەپ وتىرعان سەكىلدى. نەسىن ايتاسىڭ، دەنساۋلىق تا، سۇلۋلىق تا ءبىر وزىندە. حانعا بىتكەن ون ەكى ايەلدىڭ وزگەسى ءبىر توبە دە، وسى اقساۋلە ءبىر توبە. ۇيا باسار سوڭعىسى عوي، قانشا دەگەنمەن… قالاي قيىپ كەتەر مىنا كىرشىكسىز اپپاق دۇنيەنى، ءالى قۇشاعى سۋىماعان اقساۋلەنى؟!

اقساۋلە بۇگىن كوڭىلدى. قىستا تام ۇيدە وتىرۋ ارمانى ەدى، سوعان قولى جەتكەنىنە ءماز. كوكشەتاۋداعى ورىستار سالىپ بەرگەن ۇيگە ايەلدەردىڭ ءبارى بىردەي كىرە الماعان. مىنا ساراي ودان الدەقايدا كەڭ ەكەن. حاننىڭ  جاتىن  بولمەسىنەن  باسقا، قىزمەتشىلەر مەن بالالارعا دا جەكە بولمە ءتيىپتى، سونى ءسوز قىلىپ وتىر.

– وسى ۇيدە قانشا بولمە بار ەكەن، ارالاپ كوردىڭ بە؟ – دەدى ابىلاي دا سوزگە ارالاسىپ.

– انىعىن بىلمەدىم. كەمىندە ون-ون بەس بولمە بار-اۋ دەيمىن، – دەدى اقساۋلە تۇيە ءسۇتىن قاتقان كۇرەڭ شايدى حاننىڭ الدىنا جاقىنداتىپ، – انا جاق شەتتە سۇلتاننىڭ ءوزى بالا-شاعاسىمەن الدەنەشە بولمەنى الىپ جاتىر. ورتادا حان كەڭەسىنە ارنالعان زال مەن قوناق بولمەلەر ءوز الدىنا بولەك…

– حان اۋلەتىندە قورا-جاي سالۋدى ءبىزدىڭ ءادىل باستادى عوي. قازاقتى وتىرىقشى تۇرمىسقا كوشىرسەم دەگەن مەنىڭ ارمانىمدى ەندى سولار ىسكە اسىراتىن شىعار، – دەدى ابىلاي قامىعا كۇرسىنىپ.

شايدان كەيىن اقساۋلەنىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن توسەگىنە كەلىپ جانتايدى. ءسال كوز شىرىمىن السام دەپ ەدى، وعان بولاتىن ەمەس، ويدان-وي تۋىپ، ۇيقىنى اۋلاققا قۋىپ تاستادى. وتكەن ءومىردى قازداي ءتىزىلتىپ، كوز الدىنان وتكىزىپ جاتىر. ويلاپ وتىرسا، كوزى تىرىدە مۇنىڭ قاتارى تىم از قالعان ەكەن. سۇمدىق قوي، ماڭايىندا اڭگىمەلەسەتىن ادام جوق. زامان وزگەرگەن، ۇرپاق اۋىسقان. توبا، كۇنى كەشە ۇزەڭگى قاعىسىپ بىرگە جۇرگەن ابىلايدىڭ زامانداستارى باسقا ءبىر جاققا اۋىپ كەتكەن سەكىلدى. ەندى بۇعان كوشتىڭ بەتىن سول ەل اۋعان جاققا بۇرۋدان وزگە امال جوق.

بىلاي بارلاپ قاراسا، ءوز باسى تۇتاس ءبىر ءداۋىردىڭ كۋاسى بولىپتى. قاپى قالدىم دەيتىن جەرى جوق، وكىنىش-وكپەدەن ادا. بۇل ءومىردىڭ قىزىعى مەن شىجىعىنا ارمانسىز قانعان سەكىلدى. باياعى الاكول شايقاسىندا شارىشتىڭ باسىن العاننان بەرى ەلۋ جىل وتكەن ەكەن. وسى ارالىقتا انىق ءبىر اي بوي جازىپ، اتتان تۇسپەپتى عوي. جوڭعارمەن جۇلقىسىپ، قىتايمەن قىرقىسىپ، بىردە تاتۋ، بىردە اراز قىرعىزبەن قيدالاسىپ، بۇكىل ءومىرى ات ۇستىندە، جورىقتا ءوتىپتى. بۇعان «ءتۇبى، ۇيەلمەنىڭمەن ۇيپاپ جۇتاتىن تاجالىڭ دا، اجالىڭ دا مەن بولام» دەيتىن ورىس وكتەمدىگى مەن قىر استىندا جاتىپ قوقيلانعان قوقان بەكتەرىن قوسىڭىز. ول از بولسا، جاۋ جاعادان العاندا ەتەككە جارماساتىن ەل ءىشىنىڭ الا اۋىزدىعى تاعى بار. مىنە، وسىلارمەن الىسىپ ءوتتى عوي ابىلايدىڭ ءومىرى.

ايتسە دە وكىنىش جوق. تاعدىر بۇعان قازاق تاريحىنىڭ ەڭ اۋىر دا ابىرويلى كەزەڭىن سىيعا تارتىپتى. مۇنىڭ ءومىرى قازاقتىڭ ازاتتىق ءۇشىن الىسقان جاۋىنگەرلىك، ەرلىك داۋىرىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. وي-حوي زامان! جاۋدىڭ بەتىن قايتارىپ، تۋعان جەرىن جات جۇرتتان تازارتۋ ءۇشىن، قازاق ەلى كىمدەردى تۋدىرمادى؟! كىلەڭ ءبىر شاڭىراق ءمۇيىز باتىرلار مەن اۋزىمەن قۇس تىستەگەن دانا بيلەر… ابىلاي ەڭ الدىمەن وزىنەن بۇرىن ەلدى ويلايتىن ابىلمامبەتتەي اۋليە حاننىڭ شاراپاتىنا بولەندى. ەگەر ابىلمامبەت بولماسا، ابىلاي قانشا باتىر، قانشا العىر بولسا دا، مۇنداي بيىككە كوتەرىلمەس ەدى. ابىلمامبەت باسىندا مۇنى اتىعاي-قاراۋىلدىڭ سۇلتانى، كەيىن ورتا جۇزگە حان سايلاتىپ قانا قويماي، «بۇرىن ەسە تيمەگەن اتالارىڭنىڭ سىباعاسى» دەپ، استىنداعى ءۇش ءجۇزدىڭ تاعىن بۇعان بىرنەشە رەت ۇسىندى-اۋ! ءبىرىنشى رەت، ابىلاي جوڭعار تۇتقىنىنان بوساپ كەلگەندە، ەكىنشى رەت، قىتايعا قارسى سوعىس قارساڭىندا. ەكى جولدا دا ابىلاي تاققا وتىرۋدان باس تارتتى. سونىسى دۇرىس بولدى. اكەسىندەي قامقورلىق جاساعان ابىلمامبەتتىڭ كوزى ءتىرى تۇرعاندا، وتىرعان تاعىن قالاي اۋدارىپ الماق.

ابىلاي جاسىراق كەزىندە قازاقتىڭ ۇلى بيلەرى تولە بي مەن قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ اقىل-كەڭەسىن تىڭداپ ءوستى. ەرتەدە ايتەكە دەگەن بي وتكەن ەكەن. بىراق بۇل ونى كورگەن جوق. ايتەكە ابىلاي تۋماس بۇرىن قايتىس بولىپتى. ال، تولە مەن قازىبەككە كەلسەك، زامانى وتىڭكىرەپ كەتكەنىمەن، كوكىرەكتەرى داڭعىل ەدى. سوعىس ىسىنە، جاۋىنگەرلىك جاعىنا شورقاق، ارينە. ال، قازاقتىڭ ەسكى جول-جوراسىنا كەلگەندە الدارىنا جان سالمايدى. ۇلى ءجۇزدى جوڭعار باسىپ قالعاندا، تولە ءبيدىڭ قونتايجى حالدان سەرەنمەن ءتىل تابىسىپ، ءوز حالقىن قىرعىننان، قاشقىن-بوسقىننان امان ساقتاپ قالۋى – كورەگەندىك. 1739-جىلى جولبارىس حان ولگەن سوڭ، حالدان سەرەن اتىنان تاشكەنتكە ون جىلداي بەك بولۋى دا – تولە ءبيدىڭ ۇلكەن مامىلەگەرلىگى. ال، قازداۋىستى قازىبەك بي زامان اعىمىنا ىلەستى مە، شار تارتقان شاعىندا انتەك ورىسشىلداۋ بولىپ كەتتى. بالاسى بەكبولات بي ەكەۋى ابىلايمەن قارا تالاسىپ، ورىس اكىمدەرىمەن تىكە بايلانىسقا شىعۋعا اۋەستەندى. بىراق كەيىن ورىس ساياساتىنىڭ بايانسىزدىعىنا كوزدەرى جەتتى-اۋ دەيمىن، كارى بي ول رايىنان قايتىپ ەدى.

ال، باتىرلار… ءتاڭىر قولداپ، ابىلايدىڭ باعىنا، قازاق حالقى سول تۇستا كىلەڭ ءبىر جاۋجۇرەك، نايزاسىنىڭ ۇشى التىن، الماس قىلىش باتىرلاردى تۋدىردى عوي. وڭكەي ءبىر تۇلپار ءمىنىپ تۋ العان، جاۋدى كورسە قۋانعان، قايتپاس ەرلەر: قابانباي، بوگەنباي، ولجاباي، مالايسارى، بايان، كوكجال باراق، ناۋرىزباي، وتەگەن، ەر جانىبەك، ەلشىبەك، تىلەۋكە، بەردىقوجا، بايمۇرات، شىنقوجا… تاعى كىمدەر بار ەدى؟ مىنە، وسىلار عوي – جوڭعاردى جۇندەي ءتۇتىپ، ءشۇرشىتتى ءتاۋباسىنا كەلتىرگەن، قوقاندى قويشا قايىرىپ، قيقار قىرعىزدى جۋاسىتقان. ابىلايدىڭ ەڭبەگى – وسى باتىرلاردى ماڭايىنا توپتاي ءبىلدى. ابىلاي ەل ىشىندەگى باتىرلاردى كوتەرسە، باتىرلار مۇنى كوتەردى. وسىنداي ەرلەرمەن ۇزەڭگى قاعىسىپ، بىرگە سوعىسقان ابىلايدا دا ارمان جوق. وكىنىشتىسى، سول باتىرلاردىڭ كوپشىلىگى بۇل كۇندە تىرىلەر قاتارىندا جوق ەكەن. ءبىرازى جاۋ وعىنان مەرت بولسا، ەندى ءبىرازى بەرتىندە ءوز اجالىنان قايتىس بولدى. ال بىرەن-ساران ءتىرى قالعاندارى ەندىگى شاۋ تارتىپ، شوككەن بولار. ءبارى دە ءدىن جولىندا، ادىلەت جولىندا جانىن قيعان شايىتتەر مەن قازىلار عوي. يماندارى جولداس بولسىن. مارقۇمدار بەيىشتىڭ قاقپاسىندا باياعىداي تۇزەم قۇرىپ، ءوز حاندارىن كۇتىپ تۇر ما، كىم ءبىلسىن.

ايتپاقشى، بۇقار اعاڭ بار ەكەن عوي. ءبىر ءوزى مىڭعا تاتيتىن قايران بۇقار جىراۋ! بۇقار ءالى ءتىرى. جاسى جۇزگە كەلىپ، وت باسىنان ۇزاماي، كۇلگە شوككەن قارت بۋراداي شوگىپ جاتىر. ومىردە ەم قونبايتىن دەرت – كارىلىك ەكەن عوي. سول كارىلىك مەڭدەتكەن بۇقار اعاڭ وسىدان ءۇش جىل بۇرىن حان ورداسىمەن قوشتاسىپ، باياناۋىلعا قايتىپ كەتكەن. قازىر ەل ىسىنە جىراۋدىڭ ۇلى جارىلعاپ بي ارالاسادى. بۇقار توقسانعا كەلگەندە: «توقسان دەگەن تور ەكەن، اينالاسى قازىپ قويعان ور ەكەن. ەل قونبايتىن ءشول ەكەن، كەلمەيتۇعىن نەمە ەكەن» دەپ شاعىمدانىپ ەدى. ءجۇزدى قالاي قارسى الدى ەكەن قارت جىراۋ؟ بۇقار – ابىلايدىڭ اۋليە تۇتقان بىردەن-ءبىر اقىلشىسى ەدى عوي. مۇنىڭ كەم-كەتىگىن قورقىپ-بۇقپاي بەتكە ايتاتىن جالعىز ادام – سول بۇقار اعاڭ بولاتىن. ابىلايدىڭ قادىرىن ەلدەن بۇرىن تانىپ، اسپەتتەپ، كوككە كوتەرگەن دە – سول اۋليە ەدى… امال نە، زاۋال شاقتا ارالارى الىستاپ، قوشتاسا المايتىن كۇيگە جەتكەنى مە؟!

ابىلاي وسىنى ويلاعاندا قاتتى كۇيزەلىپ، كوزىنە جاس الدى. شىنىندا دا، ابىلايدىڭ جانازاسىنا بۇقار جىراۋ كەلە العان جوق. بىراق حاننىڭ قازاسىنا قاتتى ازا تۇتىپ: «الاڭسىز ۇيقى ۇيىقتاتقان حانىم-اي! قالىڭسىز قاتىن قۇشتىرعان حانىم-اي!» دەپ باستالاتىن جوقتاۋ جىرىن شىعاردى. ۇلىلار دا ءبىر-بىرىنە سۇيەنىپ ءومىر سۇرەدى ەكەن عوي. ابىلاي قازاسىنان كەيىن كوپ ۇزاماي جىراۋدىڭ ءوزى دە قۇلاپ ءتۇستى.

تۇلا بويعا جايىلعان دەرت كۇن وتكەن سايىن كۇش الىپ، ابىلاي بىرتە-بىرتە السىرەي بەردى. حاننىڭ كوڭىلىن سۇراعان حالىق تولاستاماي، ءۇستى-ۇستىنە ۇيمەلەپ كەلىپ جاتقان. باستابىندا شۇبىرعان جۇرتتى ءبىر جەرگە توپتاپ، ابىلايدىڭ ءوزى كورىنىس بەرۋشى ەدى. كەيىنگى كۇندەرى وعان شاماسى كەلمەي، جينالعان جۇرتتى ءادىل سۇلتان قارسى الىپ، جولعا سالاتىن بولدى.

سوڭعى كۇندەرى تۇركىستاننان كەلگەن ەكى قازىرەت ناۋقاستىڭ قاسىنان شىقپاي، الما-كەزەك دۇعا وقىپ، ۇشكىرەتىن بولعان. ابىلايدىڭ ءوز قالاۋى دا سول. بۇعان تۇسىنىكسىز تىلدە وقىلاتىن سول دۇعالاردان الدەبىر شيپالى جەڭىلدىكتى سەزىنگەندەي بولادى. ابىلاي بۇل كۇندەرى ءوزىنىڭ بۇل دۇنيەلىك ەمەس ەكەنىن الدەقاشان مويىنداپ، سول بەلگىسىز ۇلى ساپارعا ءوزىن ۇسىنىپ قويعان-دى. باقيعا جول سىلتەپ، بەلگىسىز دۇنيەنىڭ ەسىگىن اشاتىن كىلت تە سول دۇعالاردا تۇرعانداي. ءوزى دە بىلگەن دۇعاسىن وقىپ، دامىل-دامىل يمان كەلتىرەدى. «ءدىن يسلام ءۇشىن، مۇسىلماندىق جولى ءۇشىن كۇندە قىلىش سەرمەگەن قازىلاردىڭ ورنى – بەيىشتە» دەۋشى ەدى مەشەر مولداسى ياحۋدا ۋسمانوۆ. يلايىم، سونىڭ ايتقانى كەلگەي!

بۇل كەزدە ابىلايدىڭ بەتى ارى قاراپ، كۇن وتكەن سايىن تومەندەپ بارا جاتقانىن ەستىگەن ارقاداعى ءۋالي سۇلتان باستاتقان بالا-شاعا، تۋىس-جۇراعاتى تۇگەل كەلىپ بولعان-دى. قازاق دالاسىنىڭ ءار پۇشپاعىندا ەل بيلەپ وتىرعان ۇلدارى مەن ۇزاتىلعان قىزدارى دا وسىندا ءجۇر.

ابىلاي قازىر ءتىل قاتۋدان، كىسى تانۋدان قالعان-دى. وسى قالىپتا باياۋ تىنىس الىپ، بىرنەشە كۇن سۇلىق جاتتى دا قويدى. اۋىر دەرت تۇلابويدى جاۋلاپ العانىمەن، العىر ميى مەن الىپ جۇرەگىن جەڭە الماي جاتقان سەكىلدى. بىراق اقىل-ەسى ۇزىلە قويماعان. ناقتى بۇل دۇنيەلىك ەمەس، ەكى دۇنيە اراسىنداعى وتپەلى حال. ماڭايىنا پەرىشتەلەر كەلىپ-كەتىپ جۇرگەن سياقتى ما قالاي؟ جانعا باتاتىن سىرقات تا، دەرت-دەربەزە دە ساپ تيىلعان… ءوزىن ءبىرتۇرلى جايدارى دا جەڭىل سەزىنەدى. قارسى الدىنان كەرەمەت كوركەم تاڭ اتىپ كەلە جاتقان ءتارىزدى. بۇل ءومىرى كورمەگەن ارايلى سۇلۋ تاڭ. سول تاڭعا جەتكەنشە اسىعىپ، بۇكىل جان-تانىمەن ۇمسىنا بەرگەن…

ءسويتىپ، 1781-جىلدىڭ اقپان ايىندا قازاقتىڭ ەڭ سوڭعى ۇلى حانى ابىلاي ءباھادۇر دۇنيەدەن وزدى. ارقادان كەلگەن تۋىستار مەن سىر بويىنىڭ قالىڭ ەلى بىرنەشە كۇن ازا تۇتىپ، حاننىڭ ءوز وسيەتى بويىنشا، ابىلايدىڭ سۇيەگىن بايتاقىت قالا تۇركىستانعا اكەلىپ جەرلەدى. كەيىن ازىرەت سۇلتان كەسەنەسىنىڭ تۇستىك جاعىنان ورىن العان ابىلاي قابىرىنىڭ باسىنا بالالارى جەكە كۇمبەز تۇرعىزعان. بىراق، ابىلايدىڭ قاسكوي جاۋلارى ول ولگەننەن كەيىن دە قابىرىنە تىنىم بەرگەن جوق. ورىس ارمياسى تۇركىستاندى جاۋلاپ العاندا، زەڭبىرەكپەن اتقىلاپ، وسىنداعى جەكە كۇمبەزدەردىڭ تاس-تالقانىن شىعاردى. ال، بالشابەكتەر بيلىككە كەلگەندە، كومىلگەن سۇيەكتەردى بۋلدوزەرمەن كۇرەپ، توپىراقپەن ارالاستىرىپ جىبەردى. قازىر ابىلاي قابىرىنىڭ قايدا قالعانىن ەشكىم بىلمەيدى…

سەنىڭ قابىرىڭە شىراقشى بولا الماعان باقىتسىز حالقىڭدى كەشىرە گور، حان يەم! بىلتىر سەنىڭ تۋعانىڭا 300 جىل، قايتىس بولعانىڭا 230 جىل تولدى. بۇل داتانى بۇقارا حالىق ەسكە العانىمەن، ەندى بىرەۋلەر ەلەمەۋگە، ادەيى ۇمىتتىرىپ جىبەرۋگە تىرىستى. ەركىن-ازات ەل بولعانىمىزعا جيىرما جىل  تولسا دا، ەل ءىشى ءالى دە كۇنشىلدىكتەن، الاۋىزدىقتان ارىلعان جوق. بىرەۋلەر سەنىمەن بوي تەڭەستىرمەك بولىپ، ارۋاعىڭمەن الىسۋدا. سەن قول جەتپەس اسۋداي بىرەۋلەردىڭ جولىنا بوگەت بولىپ، ولاردىڭ قانداي دارمەنسىز، ۇساق ادامدار ەكەنىن ەسكە سالا بەرەتىن كورىنەسىڭ… وعان بولا كۇڭىرەنبە، حان يەم! سەن ءوزىڭ ىرگەتاسىن بەرىك قالاعان قازاق ەلىمەن بىرگە جاساي بەرەسىڭ. ۇرپاقتارىڭ سەنى ەشقاشان ۇمىتپايدى. حان يەم، وسى ءبىر شاعىن ەڭبەك سەنىڭ رۋحىڭا وقىعان دۇعام، ورنى جوق قابىرىڭە قويعان گۇلىم بولسىن. ءامين!

2012 – ءساۋىر.

2. ءارىپ پەن سارا

 

- ءى -

ءالى ەل جايلاۋعا شىعا قويماعان، مامىر ايىنىڭ مايىسىپ تۇرعان ءبىر كەزى. بيىل بۇل ولكەدە سىرەپ جاۋعان قالىڭ قار تەز ەرىپ، كوكتەم ەرتە شىقتى. قازىر، نەسىن ايتاسىڭ، الاتاۋ بوكتەرى ۇزاتىلعان قىزداي جاساۋ-جيھازىن جايناتىپ، سان الۋان بوياۋمەن قۇلپىرىپ-اق تۇر. دالا تولى قىزعالداق كوزدىڭ جاۋىن الادى. شايداي اشىق اسپاندا كۇمىس قوڭىراۋ – بوزتورعايلار شاتتىق جىرىن توگەدى… بەسىن اۋا ۋەزد ورتالىعى قاپالدان اتتانعان سالت اتتى ەشكولمەس تاۋىنىڭ ءبىر مويناعىنان اسىپ ءتۇسىپ، قاراشوقىداعى تاستانبەك اۋلىنا قاراي جەلە-جورتىپ كەلە جاتتى.

قالاشا بىرسىدىرعى ءساندى كيىنگەن، ءالى جىگىت اعاسى جاسىنا جەتپەگەن، ۋىزداي بوزبالا دەۋگە دە كەلمەيتىن، جاسى وتىزدىڭ ىشىنە ەندى ىلىنگەن، قىزىل شىرايلى بۇل ازامات – بەلگىلى اقىن ءارىپ تاڭىربەرگەنوۆ ەدى. اقىن جىگىت اينالا سۇلۋلىققا قاراداي ماس بولىپ، شالقىپ كەلەدى. استىنداعى اياڭشىل جيرەن دە جەر-سۋدى باسپاي جايتاڭ قاعادى. شاماسى، وسى جولمەن بۇرىن دا تالاي جۇرگەن بولار، جانۋار جولاۋشى كوڭىلىندەگى تاعاتسىزدىقتى سەزگەندەي، قامشى سالدىرار ەمەس.

ءارىپتىڭ قاپال ۋەزىنىڭ باستىعى سامويلوۆقا ءتىلماش بولىپ كەلگەنىنە دە ەكى جىلدىڭ ءجۇزى اۋىپ بارادى. بۇل ونىڭ العاشقى قىزمەت ورنى ەمەس، سەمەيدەگى ۋچيليششەنى بىتىرگەن سوڭ، ءوز ەلى سەرگيوپول-اياگوزدە ەكى-ءۇش جىل ءتىلماش بولدى. سونان كەيىن ءۇش جىلداي (1884-1887) قىتايدىڭ شاۋەشەك قالاسىندا ورىس كونسۋلى نيكولاي بالكاشينگە تىلماشتىق قىزمەت اتقاردى. بۇل ءبىر داۋ-دامايسىز تىنىش وتكەن، ءارى قىتاي ءتىلىن ۇيرەنۋگە مۇمكىندىك تۋعان ولجالى جىلدار ەدى. امال نە، كونسۋل اۋىسقاندا، ءتىلماش تا وزگەرەدى ەكەن. ەندى، مىنە، ءدام تارتىپ، اقسۋ-قاپال ۋەزىندەگى قالىڭ ماتايدىڭ اراسىنان ءبىر-اق شىقتى.

قايدا بارسا دا، ارىپكە بۇيىرعانى – تىلماشتىق. ورىسقا بودان بولعالى زامان تۋدىرعان ءبىر كاسىپ وسى بولدى عوي. بۇل دا ءبىراز ءبىلىمدى، ءبىراز ونەردى قاجەت ەتەدى. ەڭ باستىسى، ورىسشا مەن قازاقشاعا جەتىك بولۋىڭ كەرەك. بۇل قىزمەتتى دە اركىم ارقالاي پايدالانادى ەكەن. بىرەۋلەر وسى تىلماشتىق قىزمەتتە ءجۇرىپ-اق بايىپ كەتتى. ءتىلماش – پاراقور باستىق پەن ورىسشا بىلمەيتىن، باسىنا ءىس تۇسكەن قازاقتىڭ اراسىنداعى دانەكەر. ەكەۋىنىڭ اراسىن جالعاستىرۋ ارقىلى باستىعىنىڭ قالتاسىن تولتىرادى. ءتىلماشتىڭ ءوزى دە قۇر الاقان قالمايدى. الگى «سيىر سۋ ىشسە، بۇزاۋ مۇز جالايدى» دەگەننىڭ كەرى. بۇلاردان باسقا وزدەرىن باعىنىشتى حالىقتىڭ ءتىلىمىن، ءۇنىمىن، قازاقتىڭ ارىز-ارمانىن جوعارىعا جەتكىزۋشىمىن دەپ بىلەتىن، ءارىپ سياقتى تاعى ءبىر توپ بار. ولار ەشكىمنەن پارا المايدى، ۇكىمەتتىڭ بەرگەن جالاقىسىمەن كۇن كورەدى. ارينە، وندايلارعا وڭايلىقپەن شىر بىتە قويمايدى.

ايتكەنمەن، تىلماشتىق قىزمەتتىڭ دە وزىندىك ابىروي-بەدەلى بار. قازىر قازاقتىڭ قولى جەتكەن ەڭ بيىك مانساپ – بولىستىق قوي. سونان كەيىنگى جالپىلاسقان قىزمەت – وسى تىلماشتىق. بولىس سايلاۋى كەزىندە قىر قازاعى سوعان جەتۋ ءۇشىن مالىن شاشىپ، ءولىپ قالا جازدايدى. نە ءۇشىن دەيسىز عوي؟ ەل الدىندا ءوزىنىڭ الاپاتىن اسىرۋ ءۇشىن، مانساپ ارقىلى جۇرتتان پارا الىپ، بايۋ ءۇشىن، ءوز حالقىن ۇلىقپەن قوسىلا تالاپ جەۋ ءۇشىن! سۇمدىق قوي، قازىر قازاق دالاسىندا، گۋبەرناتور تۇرماق، قازاقتان شىققان بىردە-ءبىر ۋەزد باستى – وياز جوق. 1868-جىلى اعا سۇلتاندىق لاۋازىم جويىلعاننان بەرى قازاق بايلارىنىڭ ۇمتىلاتىنى – بولىستىق تا، بىلايعى وقىعان قارا تاياقتاردىڭ اڭدىعانى – وسى تىلماشتىق.

الايدا، كوپ جەردە وسى تىلماشتىق قىزمەت تە تىم بايانسىز، ۇزاق وتىرعىزبايتىن بولىپ ءجۇر. داۋ-داماي، پارا جايلاعان قوعامدا، مەيلى سەن تازا جۇرسەڭ دە، ساعان كۇيە جۇقپاي تۇرمايدى. اينالا وربىگەن پالە مەن جالا سەنى دە وزىمەن بىرگە الا كەتەدى. سودان ءار ءۇش-ءتورت جىل سايىن قونىس جاڭالاپ جۇرگەنىڭ. جاڭا ورىن، جاڭا باستىق. كوپ بايعا تيگەن قاتىن سياقتى، سەن دە جاڭا ورتاعا تەز ۇيلەسۋىڭ كەرەك. مۇندايدا العان پاراڭ، جەگەن جەمىڭ ءۇشىن كۇيسەڭ ارمان نە؟ كەيدە ادالدىعىڭ ءۇشىن، ارامنان ءدام تاتپاعانىڭ ءۇشىن كۇيدىرەدى-اۋ!

ءارىپتىڭ العاشقى قىزمەت ورنى – اياگوزدە وسىلاي بولدى. العاشقى ايلاردا ءارىپتىڭ قىزمەتى ۋەزد باستىعى ترويتسكيگە ۇناپ، ارالارى تىم جاقسى بولاتىن. سويتسە، ترويتسكيدىڭ ونىسى جىلتىراعان سىرتى ەكەن عوي. يمپەريا بيلەۋشىلەرىنىڭ ۇلكەنى دە، كىشىسى دە قازاقتى ەرتەلى-كەش جەيتىن تاماعىمىز دەپ بىلەدى ەكەن. ولار پارا الۋعا، قازاقتىڭ مال-مۇلكىن تالاۋعا مىندەتتى سياقتى. وزدەرىن وسىندا سول ءۇشىن جىبەرگەن ءتارىزدى. 1883-جىلعى بولىس سايلاۋى كەزىندە عوي – ترويتسكي ەكەۋىنىڭ كەتىسكەنى. ۇلىقتاردىڭ ارانى سايلاۋدا ءتىپتى اشىلا تۇسەدى ەكەن. ۋەزد باستىعى مەن ونىڭ كومەكشىسى ەسىكباي سارباسوۆ ەكەۋىنىڭ ىستەمەگەنى جوق. قازاق بايلارىن شىرعالايتىن اراداعى دەلدال – سارباسوۆ. ال، اساتقاندى تالعاماي جۇتا بەرەتىن ءتۇپسىز قۇدىق – ترويتسكي.

وندا ءارىپتىڭ ءالى تاجىريبە جيناماعان، اقتى – اق، قارانى – قارا دەيتىن جاس كەزى. سەمەيدەگى شاكىرت جاستاردىڭ حالىق قامى، ءميللات مۇددەسى دەسە جانىن سالاتىن قىزۋ قاندى يدەياسى، وقتا-تەكتە جولىققاندا العان اباي ۇلگىسى ءالى قوجىراي قويماعان-دى. الگى ترويتسكي مەن سارباسوۆتىڭ ءىسىن سۇمدىقتاي قابىلداپ، ولاردىڭ قورالاپ العان قويى مەن ۇيىرلەپ العان جىلقىسى تۋرالى حالىقتان تۇسكەن مالىمەتتى ۋەزدىك سوتقا جەتكىزىپ، گۋبەرنيادان كەلگەن پولكوۆنيك ليسوۆسكيگە قاعاز جۇزىندە بايانداعان. ولار سارباسوۆتى جاۋاپقا تارتۋ جونىندە تاپسىرما بەرگەنىمەن، ۋەزد باستىعى قوزعالعان ءىستى اياقسىز قالدىرىپ، جاپتىرىپ تاستادى. مۇندا دا الگى «قارعا قارعانىڭ كوزىن شوقىمايدى» دەگەننىڭ كەرى كەلدى.

وسىدان كەيىن-اق ۋەزد باستىعى ترويتسكي ارىپتەن قۇتىلعانشا اسىقتى. مۇنىڭ سويلەگەن سوزىنەن دە، جازعان حاتىنان دا ءمىن تاۋىپ، «وتىرسا وپاق، تۇرسا سوپاق» دەگەننىڭ كەرىن كەلتىردى. ول از بولعانداي، وزدەرىنە پارا بەرگەن بىرەۋدىڭ ەكى جىلقىسىن ءارىپتىڭ قوراسىنا ەنگىزىپ قويىپ، ارتىنان دەرەۋ پوليتسيا جىبەرىپ، «قىلمىس ۇستىندە» ۇستاتتى-اۋ! ءارىپ، امال جوق، لەپسى تۇرمەسىنە ايدالىپ كەتە باردى. ەگەر ارىپتەن باسقا حات ساۋاتى جوق، زاڭدى بىلمەيتىن بىرەۋ بولسا، سول بەتى قۇردىمعا كەتەر مە ەدى، قايتەر ەدى. ءارىپ ءوزىنىڭ كىناسىزدىگىنە دالەلدەر كەلتىرىپ، ومبىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورىنا ارىز جازىپ، تۇرمەدەن قىرىق كۇن دەگەندە زورعا بوسادى. وسىدان كەيىن «قۇرىسىن، وسى ورىس ۇلىقتارىنان اۋلاق جۇرەيىنشى» دەپ وزىنە-ءوزى سەرت بەرگەن. الايدا وقيعا بۇل ويلاعاننان باسقاشا ورىستەدى.

«ءبىر جاماندىقتىڭ ءبىر جاقسىلىعى بار» دەگەن راس. ءارىپتىڭ اناداعى بار ونەرىن سالىپ، ومبىعا ورىسشا جازعان ارىز حاتى سونداعى شەنەۋنىكتەرگە قاتتى ۇناپتى. تۇرمەدەن شىققان سوڭ ۇيىنە كەلىپ، ءبىراز ۋاقىت جان شاقىرىپ جاتقان-دى. ءبىر كۇنى ۋەزد شابارمانى ومبىداعى گۋبەرناتور كەڭسەسىنەن حات اكەلىپ تۇر. ءجاي حات ەمەس، بۇيرىق. «ءسىز سىرتقى ىستەر دەپارتامەنتىنىڭ ۇيعارۋى بويىنشا، شاۋەشەكتەگى رەسەي كونسۋلى نيكولاي بالكاشينگە ءتىلماش بولىپ تاعايىندالدىڭىز. 1884-جىلدىڭ قازان ايىندا شاۋەشەكتە بولىڭىز» دەپتى بۇيرىق حاتتا. «تاڭعاجايىپ بۇل قالاي حات» دەگەندەي، ءارىپ العاشىندا ءىس ءمانىسىن تۇسىنە الماي ابىرجىپ قالعان. بۇل نە؟ مەنى شەتەلگە جەر اۋدارعانى ما، الدە قىزمەتىمنىڭ باعالانعانى ما؟ ايتكەنمەن، بۇل جاڭا قىزمەتى كىم كورىنگەننىڭ ماڭدايىنا جازىلماعان، تاعدىردىڭ توتەنشە سىيى ەدى. بارىنەن بۇرىن اعايىن اراسىنىڭ ىرىڭ-جىرىڭ، داۋ-شارىنان اۋلاق، الىسقا كەتەتىن بولعانىنا قۋانعان.

ءبىر كەزدە كادەت كورپۋسىن بىتىرگەن، عىلىمنان حابارى مول، ساۋاتتى بالكاشين ءارىپتى قۇشاق جايا قارسى الدى. قازاقشا مەن ورىسشا عانا ەمەس، ءارىپتىڭ اراب ءتىلى مەن پارسى تىلىنە دە جەتىك ەكەنىن بىلگەن سوڭ، بۇعان دەگەن قۇرمەتى ءتىپتى ارتا تۇسكەن… ال، ارتتا قالعان اعايىن جۇرتى ارىپكە بۇل قىزمەتتى دە كوپ كوردى-اۋ؟ سول باياعى كۇنشىلدىك، قىزعانىشتىڭ قىزىل ءيتى قىر سوڭىنان قالادى دەگەن نە؟ اياگوزدەگى جاۋلارى ءبىراز ادامنىڭ قولىن قويدىرىپ، شەتەلدە جۇرگەن ءارىپتىڭ ۇستىنەن كونسۋل بالكاشينگە دۇركىن-دۇركىن ارىز جازىپ تۇردى-اۋ!

– سەنىڭ اعايىندارىڭ ۇستىڭنەن تاعى دا شاعىم ءتۇسىرىپتى، – دەپ كونسۋل كۇلەتىن-ءدى، اياگوز اتقامىنەرلەرى ارتىنان ارىز ايداعان سايىن. – وسى سەنىڭ ەلىڭدى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ قازاقتا سەن سياقتى وقىعان، ساۋاتتى ازاماتتار تىم از عوي. سولاردى ماقتانىش ەتىپ، كوتەرمەلەپ، قولداۋدىڭ ورنىنا، تۇس-تۇستان ارىز بوراتىپ، جاماندايتىنى نەسى؟!

– امال نە، ءبىزدىڭ حالىقتىڭ ۇلتتىق ساناسى سول دارەجەدە، – دەيدى ءارىپ ۇياتتان جەرگە كىرە جازداپ. – بىرەۋ وزدەرىنەن ءسال-ءپال ارتىپ كەتسە، ولەردەي قىزعانادى. ءبىر جاقسىلىققا ءوز قولدارى جەتپەدى مە، باسقالارعا دا بولماسىن، بۇيىرماسىن دەيدى…

– بۇل جاقسى ادەت ەمەس قوي. ونداي قىلىققا تيىم سالۋ كەرەك! – دەيدى بۇرىن قازاق اراسىندا بولماعان بالكاشين باسىن شايقاپ. – ءبىزدىڭ جەرگىلىكتى شەنەۋنىكتەر نە بىتىرەدى؟ قازاقتار دا – رەسەي ازاماتى ەكەنىن بىلمەي مە؟ قاراۋىنداعى حالقىن وركەنيەتكە نەگە جاقىنداتپايدى؟

– جەرگىلىكتى ۇلىقتاردى ايتاسىز با؟ – ءارىپ كوڭىلەگى ويىن ايتسام با، ايتپاسام با دەگەندەي ءسال بوگەلىپ قالدى. – شەنەۋنىكتەر سوعان مۇددەلى بوپ تۇر عوي، كونسۋل مىرزا. ولار قازاقتاردىڭ وسىلاي جىك-جىككە ءبولىنىپ ايتىسقانىن، ارىز-شاعىمنىڭ مول بولعانىن قالايدى…

– قالايشا؟ ەل ىشىندەگى داۋ-شاردان ۇلىقتارعا نە تۇسەدى؟

– ارىزبەن، داۋمەن بىرگە، ولارعا مول-مول پارا دا كەلەدى عوي، كونسۋل مىرزا. كىمدى-كىمگە جىعىپ بەرۋ، كىمنىڭ ءسوزىن سويلەۋ – پارانىڭ مولشەرىنە بايلانىستى. قازاق جەرىندەگى سوت تا، پروكۋرور دا، ۋەزد باستىعى دا سوعان بەيىمدەلىپ العان. ال، بولىس سايلاۋى – ۇلىقتاردىڭ قالتاسىن تولتىراتىن ەڭ تابىستى ناۋقان دەۋگە بولادى.

– سولاي دە… مىناۋ قىزىق ەكەن! – دەدى بالكاشين تاڭ-تاماشا بولىپ. – مەن قازاق اراسىن بىلمەيمىن عوي. كادەت كورپۋسىن بىتىرگەننەن كەيىن قىزمەت ىستەگەن جەرىم – ماسكەۋ، ومبى، سونان سوڭ وسى شاۋەشەك.

ءيا، بالكاشين شىنىن ايتىپ وتىر. ول قازاق دالاسىنداعى جەمقور ۇلىقتارداي ەمەس، ءبىرشاما تازا ساقتالعان ادام ەدى. ال ءوزىنىڭ ۇلتشىلدىعىندا، پاتريوتتىعىندا باعا جوق. رەسەي مۇددەسى ءۇشىن جان سالا كىرىسەدى. سول جىلدارى شاۋەشەكتەگى ەلشىلىك قىزمەتى مۇنداي قاۋىرت بولار ما. ءارىپ شاۋەشەككە بارعاندا، رەسەي مەن قىتاي اراسىندا شەكارا ءبولىسى قىزىپ جاتىر ەدى. بۇرىن 1861-جىلى پەتربوردا، 1881-جىلى بەجىندە ءسوز بولعان شەكارا جايىنداعى اڭگىمە 1884-جىلعى شاۋەشەك پروتوكولىنان كەيىن ناقتى ىسكە اينالعان. ەكى جاقتىڭ جەر جىرتىعىن جاماعان گەوگرافتارى مەن توپوگرافتارى شاۋەشەكتە باس قوسىپ، ەكى ەلدىڭ شەكاراسىن ارقان تارتىپ بولە باستاعان. شەكارا ءبولىسى قاشان تارباعاتاي ايماعى شەگىنەن ءوتىپ بولعانشا، ايماق باستىعى شي-امبى مەن ورىس كونسۋلى بالكاشيندە تاعات-تىنىم بولعان جوق.

شي-امبىنىڭ ءوز ءتىلماشى بار. قىتاي تىلىنە جەتىك دەمەجان دەگەن قازاق جىگىتى. سول دەمەجان ەكەۋى ۇلىقتار اراسىندا ساتىلى تارجىمە جاسايدى. شي-امبىنىڭ ءسوزىن دەمەجان قازاقشاعا اۋدارعاندا، ءارىپ ونىڭ ءسوزىن قاعىپ الىپ، قولما-قول ورىسشاعا اۋدارادى. نەمەسە كەرىسىنشە. وسىنىڭ ارقاسىندا، ءارىپ ءۇش جىلدىڭ ىشىندە قىتاي ءتىلىن كادىمگىدەي يگەرىپ قالىپ ەدى…

شاۋەشەك شاھارى قازىر دە ءارىپتىڭ كوز الدىنان كەتپەيدى. سىرلى توستاعانداي ادەمى قالا ەدى-اۋ، شىركىن! ايتپاقشى «شاۋەشەك» دەگەن اتاۋ دا كونە تۇرىكتىڭ «توستاعان» دەگەن ماعىنا بەرەتىن «شوشەك» دەگەن سوزىنەن شىعىپتى. شاۋەشەك – باۋ-باقشالى، ورماندى قالا. بىرنەشە جەرىنەن كوك ءيىرىم بولىپ، قارا سۋلار جارىپ وتەدى. قالانىڭ شىعىسىندا بەس شاقىرىم جەردە «قاراۇڭگىر» وزەنى كۇركىرەپ اعىپ جاتىر. توقشىلىق. جەمىس-جيدەك، كوكونىس دەگەنىڭ ءۇيىلىپ جاتادى. قىتاي ۇلىقتارى قالا قورعانى – جامبىلدىڭ ىشىنە ورنالاسقان. ال، كونسۋلدىق ءوز الدىنا بولەك «ورىس فاكتورياسىندا». قالانىڭ توڭىرەگى تۇگەل – نايماننىڭ ءتورتۋىل تايپاسى. ءارىپ ءبىر-ەكى رەت دەمەجانعا ىلەسىپ، ءتورتۋىل جايلاۋىنا دا بارىپ قايتىپ ەدى. ول جاقتىڭ قازاعى ورىسقا قاراعان مۇنداعى ەلدەي ەمەس، بىرتوعا، مومىن، بەرەكەلى بولادى ەكەن… ايتپاقشى، سول دەمەجان بيىلعى سايلاۋدا اكەسى كەرىمبايدىڭ ورنىنا ءتورتۋىل ەلىنىڭ ۇكىردايى (اعا سۇلتانى) بولىپ سايلانىپتى.

امال جوق، بالكاشين كونسۋلدىق قىزمەتتەن كەتكەن سوڭ، ءارىپتىڭ دە شاۋەشەكپەن قوشتاسۋىنا تۋرا كەلدى. ەندى ونىڭ اياگوزگە قايتا ورالعىسى كەلمەگەن. وندا بارسا، سول باياعى كۇنشىل اعايىن. «ءبىزدى قاشانعا دەيىن جانكوبەك اۋلەتى بيلەيدى» دەپ، سىباننىڭ وزگە اتالارى مۇنىڭ سوڭىنا شىراق الىپ تۇسۋدەن جالىقپايدى. ولارعا سول ماڭداعى اقىمبەت پەن سەمىزنايماننىڭ پىسىقتارى قوسىلادى. سونداعى قيماي جۇرگەنى نە دەيسىز عوي؟ تىلماشتىق.

جانكوبەك – وسىنداعى بەس سىباننىڭ ءبىرى. ايتتى-ايتپادى، بۇل اتادان بي مەن بولىس كوپ شىققان. جانكوبەك – نارداۋىستى نارىنباي – قۋداۋىستى قۇتتىباي – بايعارا بي – اقتايلاق بي – كەڭەسباي بي – ودان جارقىنباي – ودان جۇماحان بولىپ سوزىلا بەرەدى. قۋداۋىستى قۇتتىباي دا، اقتايلاق تا – قازاق حاندىعى اتىنان قىتاي استاناسى بەجىنگە ەلشى بوپ بارعان ادامدار. ال، ءارىپ – اقتايلاقتىڭ ءىنىسى بايسالدان تارايدى. بايسال – ءالى – تاڭىربەرگەن – ءارىپ… بۇل، سوندا، بيلەردىڭ تۇقىمى بولعانىنا جازىقتى ما؟ سول ۇلى بيلەردىڭ اۋلەتى كىشىرەيە كەلە، بيلىكتەن اجىراي كەلە، وقۋدىڭ ارقاسىندا ورىستىڭ ۇلىعىنا ءتىلماش بولسا، بۇل ەل سونى دا كوپ كورگەنى مە؟ ايتپاقشى، ءارىپ – ءجاي قاتارداعى ءتىلماش ەمەس، تانىمال اقىن عوي. وسىعان دەيىن قازان قالاسىنان الدەنەشە ولەڭ-داستاندارى باسىلىپ شىقتى. مىنە، وسى تابىستاردى كۇنشىل اعايىننىڭ اسقازانى قورىتپاي، بويلارىنا سىڭىرە الماي ءجۇر.

ءارىپ وسى جايلاردى ەسەپتەي كەلىپ، وزىنە اياگوزدەن گورى قاپال ۋەزىن لايىق كورگەن-ءدى. بىراق، «قايدا بارسا دا قازاننىڭ قۇلاعى تورتەۋ»، بۇل ەلدە دە مازا جوق، جەر داۋى، جەسىر داۋى، بارىمتا-سىرىمتا، بىرىمەن-ءبىرى قىم-قيعاش ايتىسىپ جۇرگەن قازاق. اينالىپ كەلگەندە، ۋەزد باستىعى سامويلوۆتىڭ جەمى. مۇنداعى ۇلىقتىڭ دا قۇلقىنى كەڭ، وقپانى بوس تۇرمايتىن كورىنەدى. قازاقتىڭ قازىنا-بايلىعى قورالى قوي، ءۇيىرلى جىلقى، كۇمىس جامبى تۇرىندە ۇلىقتاردىڭ وڭەشىنەن ءوتىپ جاتادى. ءارىپ باياعى البىرت كەزىندەگىدەي ەمەس، ادىلەت ورناتام، پارانى تيام دەپ جارعىعا ءتۇسۋدى قويعان. ويتكەنى، بارلاپ قاراسا، بۇكىل يمپەريانىڭ قىزمەت جۇيەسى وسى جەمقورلىققا قۇرىلعان ەكەن. وتكەن جىلى نيكولاي گوگولدىڭ «رەۆيزورىن» وقىعاننان بەرى سوعان كوزى ابدەن جەتتى. بۇل ەلدە جەڭ ۇشىنان جالعاسقان پارانى، جەمقورلىقتى تيامىن دەۋ – اسپاننان جاڭبىر جاۋعىزبايمىن، قىبلادان جەل سوقتىرمايمىن دەگەنمەن بىردەي كورىنەدى.

قازىر ءارىپتى الاڭداتاتىن مۇلدە باسقا نارسە. قامساۋى جوق ەسكى قوستاي بۇل قازاقتىڭ قاي جىرتىعىنا جاماۋ بولاسىڭ. پاراشىل ۇلىقتاردى اشكەرەلەۋمەن بىرگە، ءارىپ ءبىر كەزدە قالىڭمالعا ساتىلعان قازاق قىزدارىنا تەڭدىك اپەرمەك تە بولعان.

ادامعا حاۋانى ارناپ جاراتتى حاق،

عيبىرات ءتۇپ اتاڭنان ويلانىپ باق.

الەمنىڭ تۇڭعىش ۇلى، تۇڭعىش قىزى،

بۇلاردان باسقا جاندار كەلمەگەن شاق.

ەكەۋى ءسۇيىستى دە جولداس بولدى،

قالىڭمالدى شىعارعان قانداي اقىماق؟! –

دەپ ولەڭ دە جازعان. ەندى، مىنە، ءارىپتىڭ ءوزى دە سول تەڭسىزدىكتىڭ قۇربانىنا اينالىپ وتىر. وعان سەبەپ بولعان – ماتايدىڭ ارۋ قىزى سارا. بۇلاي بولار دەپ كىم ويلاعان؟ جاسى وتىزدان اسقاندا، ءۇش بالاسى بار ءارىپ سول قىزعا عاشىق بوپ قالدى. بەينە جاس بوزبالا كەزىندەگىدەي، سول قىزدى كورمەسە تۇرا المايتىن كۇيگە تۇسكەن. ول قازىر دە ەشكىولمەس بوكتەرىندەگى سارانىڭ اۋىلىنا جەتكەنشە اسىعىپ كەلەدى.

 - ءىى -

ءارىپ جاسى جيىرماعا تولار-تولماستا ەرتە ۇيلەندى. مۇنىڭ بالا كەزىندە اتا-اناسى وزدەرىنە ۇناعان ءبىر اداممەن قۇدا بولىپ قويسا كەرەك. بۇل سەمەيگە وقۋعا بارماق بولعاندا، اكە-شەشەسى بۇعان مىناداي شارت قويدى: «جارايدى، قاتارىڭنان قالماي وقيمىن دەگەن تالابىڭا بوگەت بولمايىق. ول ءۇشىن ءبىر عانا تىلەك: قالىڭمالى تولىق تولەنىپ، بويجەتىپ وتىرعان كەلىنىمىزدى ءتۇسىرىپ، وڭ جاعىمىزدى قىزارتىپ كەتسەڭ بولعانى». ءبارى دە سول ۇلكەندەر ايتقانداي بولدى. ءارىپ قاينىنا بارىپ، قالىڭدىعىن ۇزاتىپ اكەلىپ، توي جاساپ، اتا-انانىڭ كوڭىلى ورنىققان سوڭ، وقۋعا ءبىر-اق اتتانعان. ارالارىندا عاشىق بولۋ، ءسۇيۋ-كۇيۋ تۋرالى اڭگىمە بولعان جوق. ۇلكەندەر تەكتى اۋىلدىڭ قىزى دەپ تاڭداپ اپەرگەن ادامدى الدى دا تىندى. كەلىنشەگى بىلاي جامان ادام ەمەس. ءوڭ دەسە ءوڭى بار، حات-ساۋاتى جەتكىلىكتى. «يمانى بار، ارى بار، ۇياتى بار، اتا-انانىڭ قىزىنان قاپى قالما» دەگەن ابايدىڭ شارتىنا ءدال كەلەدى… كەلىنشەگى بۇل اياگوزدە قىزمەت ەتكەندە دە، كەيىن شاۋەشەككە بارعاندا دا قاسىنان قالماي بىرگە ەرىپ جۇرەتىن. اقىرىندا، ءارىپتىڭ سوڭىنان كوشە-كوشە جالىقتى-اۋ دەيمىن، وسى جولى كۇيەۋىنە ەرمەي، ەڭىرەكەيدەگى ەلدە قالدى. قازىر ءۇش بالاسىمەن اۋىلدا، اتا-ەنەسىنىڭ قولىندا تۇرادى. ال، ءارىپ بولسا قاپالدا ءبىر تاتاردىڭ قوراسىندا پاتەرشى.

«باتىرلىق، بايلىق كىمدە جوق، عاشىقتىق ءجونى ءبىر باسقا» دەپتى عوي باياعىدا بىرەۋ. سول ايتقانداي، عاشىقتىق دەگەنىڭ مۇلدە بولەك دۇنيە ەكەن. ءارىپ قالاعا كەلگەن سوڭ كوپ وتپەي، ماتايدىڭ جاس، اقىن قىزى سارانى كوردى دە، ەركىنەن ايرىلدى. سوعان قاراعاندا، ماحاببات تا – ءبىر سوقپا دەرت سياقتى ما، قالاي؟ وعان ەم بولار ءدارۋ تاپپاي، كادىمگىدەي اۋىرادى ەكەنسىڭ. ۇيات-اي، سوعان ءارىپتىڭ كوزى جاڭا جەتىپ وتىر. جاسى وتىزدان اسقان ءارىپ، بۇگىنگە دەيىن اراب اڭىزدارىنىڭ سارىنىمەن: «قيسسا قوجا قاپان»، «قيسسا تاھير»، «قيسسا باھرام»، «قيسسا زيادا-شاھمۇرات» اتتى عاشىقتار تۋرالى داستاندار جازعان ءارىپ… قازان باسپاسىنان كىتاپ بولىپ شىققان سول داستاندار قازىر جۇرتتىڭ قولىندا ءجۇر… ەندى ويلاپ وتىرسا، قيالدان تۋىپ، قاعازعا تۇسكەن شىعارما باسقا دا، ءوز باسىڭنان كەشكەن شىنايى ءومىر باسقا ەكەن… شىركىن، شىعارمادا جاقسى عوي، عاشىق جارلاردىڭ بولاشاق تاعدىرىن اقىننىڭ ءوزى شەشەدى. ال، سول سەزىممەن ءوزىڭ بەتپە-بەت كەلگەندە جاس بالاداي دارمەنسىزسىڭ، سەنىڭ تاعدىرىڭ ەندى بوگدە بىرەۋلەردىڭ قولىندا.

ءارىپ سارانى العاش رەت ەشكىولمەس بوكتەرىندەگى ءبىر تويدا كوردى. ءبىر اۋىلدا قىز ۇزاتۋ تويى بولىپ، ەكىنشى ءبىر اۋىلدا سول تويدىڭ «ولەڭ كادەسى» ءوتىپ جاتىر ەكەن. قازاق سالتىندا قىز الاتىن جاق «ولەڭ كادەگە» دەپ ءبىر ءىرى قارا جەتەكتەپ كەلەدى دە، ونى العان اۋىل قىز-كۇيەۋدى ورتاعا الا وتىرىپ، ءبىر كەشتى ويىن-ساۋىقپەن، ءوزارا ايتىسقان ولەڭمەن وتكىزەدى. وندا ءارىپتىڭ قاپالعا جاڭا كەلگەن كەزى. ءبىر جاعى، ەل-جۇرتپەن تانىسۋ ماقساتىندا، كىلەڭ جاستار جينالعان سول كەشكە ول دا قاتىناسقان.

كيىز ءۇيدىڭ وڭ جاق قاناتىندا، تورگە تامان وتىرعان ءارىپ كەنەت سول جاقتاعى قارسى قاپتالدان الدەكىمنىڭ جارق ەتكەن ديدارىن كوردى. باسىندا ۇكىلى كامشات بورىك، ۇستىندە قوسەتەك كويلەك، وقالى كامزول. اقشا بەت، ماڭدايدان تۋرا تۇسكەن پىستە مۇرىن. ال، كوزى… ءارىپتىڭ نازارىن بىردەن وزىنە بۇرعان – سول كوز بولاتىن. جاي كوز ەمەس، جاقۇت قوي جانىپ تۇرعان. كوز – جاننىڭ تەرەزەسى. ول ىشتەگى قۋاتتان، اقىل مەن سەزىمنەن حابار بەرەدى… ءتاڭىرىم-اۋ، مىناداي پەريزات قايدان ءجۇر ەشكىولمەستىڭ باۋىرىندا؟! مىناۋ – «زيادا-شاھمۇرات» داستانىنداعى پاتشا قىزدارى حورلى-عايىننىڭ ءوزى عوي! بالكىم، ودان دا ارتىق بولار. جاڭاعى پەريزات ۇزاتىلاتىن قالىڭدىقتىڭ ءدال قاسىندا وتىر ەكەن. تۋ-ۋ، وبالى-اي، انانىڭ جانىندا قالىڭدىق مۇلدە كومەسكى تارتىپ، كورىنبەي قالعان.

– اناۋ قارسىداعى قىز كىم؟ – دەپ كۇڭك ەتتى ءارىپ ءوزىن ەرتىپ كەلگەن قاسىنداعى جىگىتكە.

– قايسىسى؟

– قالىڭدىقتىڭ سول جاعىنداعى…

– سارا عوي ول. بۇكىل اقسۋ-قاپالدى اۋزىنا قاراتقان اتاقتى سارا سۇلۋ وسى…

شاي ءىشىلىپ، اس جەلىنگەن سوڭ، توي كادەسىنە ساي قىز-كەلىنشەكتەر مەن جىگىتتەر قوس-قوستان جۇپتاسىپ، ايتىسۋعا كىرىسكەن. مۇنداي دا ءار جۇپتىڭ بىرەۋى ولەڭ باستاسا، سەرىگى سوعان «ەرىپ» ايتادى. بۇرىن تالاي ايتىلىپ جۇرگەن جاتتاندى ولەڭدەر دە، ءوز جانىنان شىعارىپ ايتىپ جاتقاندار دا بار. قىزىق بولعاندا، توي باسقارۋشىلار مانادان قول جەتپەي وتىرعان سارانى الدەن ۋاقىتتا ءارىپتىڭ قارسىسىنا اكەلىپ وتىرعىزباسى بار ما!

– ءبىزدىڭ سارا بۇل توڭىرەكتى تۇگەل تيىپ بولعان. ەندى مىنا جوعارىدان كەلگەن تورەمەن دە ونەر جارىستىرىپ كورسىن! – دەپ، جۇرت نازارىن ەرىكسىز وسىلارعا اۋدارعان.

«تورە» دەپ توبەگە تۇتىپ وتىرعانى – ءارىپ. بۇل دا بولسا سارامەن جاقىنىراق تانىسۋدىڭ ورايى ەدى. سوندىقتان، كوپ كەرگىمەي، قوناق كادەسىن جاساپ، ساراعا ارناپ بەس-التى اۋىز ولەڭ ايتۋعا بۇل دا قارسى ەمەس-ءتى. ال، قىزىق بولعاندا سارا مۇنى سىرتتاي بىلەتىن بوپ شىقتى.

– بىزدە ءارىپ اعامەن ايتىساتىنداي شاما قايسى؟ بۇل كىسى ەل-جۇرتقا تانىمال، داڭعايىر اقىن ەمەس پە. ءداريانىڭ قاسىنان قۇدىق قازعانداي بولامىز-اۋ؟ – دەپ سىنىقسي كۇلىپ كەلىپ وتىردى. كۇمىس سىڭعىرىنداي ەركەلى، نازدى كۇلكى. ءجاي سىپايىلىق ساقتاعانى بولماسا، كىممەن دە ايتىسۋدان تايىنار ءتۇرى جوق.

مۇنداي تويلاردا ايتىستىڭ بارلىق ءتۇرى ايتىلادى: سۇرە ايتىس، تۇرە ايتىس، قايىم ايتىس، جۇمباق ايتىس، تاۋ ولەڭ، بالىق ولەڭ… كەيىنگى جەكە اقىنداردىڭ ايتىسى – قىز بەن جىگىتتىڭ وسىنداي جۇپ ايتىسىنان شىققان. بۇل جولى ءارىپ پەن سارا باس جاققا بارىسپاي، امانداسۋ، تانىسۋ تۇرىندە الما-كەزەك بەس-التى اۋىزدان ولەڭ ايتتى. «ەل وزىمىزدىكى، اۋىلدىڭ التى اۋىزى بىزدەن بولسىن» دەگەندەي، ولەڭدى الدىمەن سارا باستاپ، جينالعان كوپشىلىككە ءارىپتى كوتەرمەلەي تانىستىردى… «ارىپتەي ۇلكەن اقىن ورتامىزدا. حوش كەلىپسىز، اقىن اعا، ماتاي ەلىنە! بۇرىن الىستان اتىڭىزدى ەستۋشى ەدىك. كىتاپ بولىپ باسىلعان داستاندارىڭىزعا قانىق ەدىك. ءسىزدى قىزمەت بابىمەن قىتاي اسىپ كەتىپتى دەپ تە ەستىگەنبىز… ءسىزدىڭ ورتامىزعا كەلۋىڭىز ەلىمىزگە قۇت، جاستارعا ونەگە. ءبىز سوعان قۋانامىز» دەگەن وي تاستادى سارا.

ءوز تاراپىنان ءارىپ تە ەل-جۇرتقا سالەم جولداعان. ماتاي دا بۇعان بوتەن ەمەس. تولەگەتايدىڭ ءتورت بالاسى: قاراكەرەي، ماتاي، سادىر، ءتورتۋىل بولعاندا، بويلارىندا ءبىر اتانىڭ قانى بار… ساراداي سۇلۋدى كورگەنىنە ءارىپ تە قۋانىشتى. جولى بولار جىگىتتىڭ ارۋ قىز الدىنان شىعادى. ءيلايىم، تانىستىعىمىز باياندى بولعاي… بۇگىنگى قۋانىش يەلەرىنە دە ءوز باسى زور باقىت تىلەيدى…

مىنە، تۋ باستا ءارىپ پەن سارا وسىلاي تانىسقان. كەيىن دامدەس، سىرلاس، مۇڭداس بولىپ كەتتى. ءارىپتىڭ جىر-داستاندارىنداعى سۇلۋ قىز، كوركەم جىگىتتەرگە قىزىعا تاڭىرقاپ، سولاردىڭ ماحاببات سەزىمدەرىنە ەلتىپ ءجۇرىپ، سارا دا اقىنعا سىرتتاي تابىنعان با، ايتەۋىر ەكەۋى تەز ۇيىرلەستى. ونىڭ ۇستىنە، سارانىڭ دا اقىندىعى بار. ويىن-تويلاردا ايتىسقا ءتۇسۋدىڭ سىرتىندا، ولەڭدى جازىپ تا شىعارادى ەكەن. ارىپكە جازعان ولەڭدەرىن كورسەتىپ، ەكەۋارا اڭگىمە بىرتە-بىرتە سىرلاسۋعا، مۇڭداسۋعا ۇلاسقان.

ءارىپتىڭ  بىر بايقاعانى، سارانىڭ مىنەزىندە جىگىتتەرگە بىتپەگەن ءبىر وزگەشە باتىلدىق بار ەكەن. ءجاي عانا باتىلدىق ەمەس، جانكەشتىلىك. ادال ماحاببات جولىندا قۇربان بوپ كەتۋگە دايىن. كەرەك دەسەڭىز، سۇيىسپەنشىلىككە اپاراتىن العاشقى قادامدى ءارىپ ەمەس، سارانىڭ ءوزى جاسادى.

– باعىما قاراي، قۇداي ماعان ءسىزدى جولىقتىردى عوي. قازىردەن باستاپ بارىم دا، ءنارىم دە – سىزدىكى. قايداعى ءبىر قاراقۇسقا جەم بولعانشا، قىراننىڭ تىرناعىندا كەتكەنىم ارتىق! – دەگەن العاشقى ايلاردىڭ بىرىندە.

سويتسە، مۇنداي ەسسىز قۇرباندىقتىڭ دا سەبەبى بار ەكەن. قايران سارانىڭ باسى بايلاۋلى كورىنەدى. ءوز تەڭى بولسا ارمان نە، وسى ەلدەگى جيەنقۇل دەگەن بىرەۋ قاتىن ۇستىنە كىشىلىككە الماق. قىرىقتان اسقان قىرقىلجىڭ جاسى ەشتەڭە ەمەس-اۋ، ءوزى تۇرىنەن ادام شوشىرلىقتاي جارىمجان بىرەۋ. بالا كەزىندە اتتان جىعىلعان دەي مە، جاۋىرىنى قۇنىس بوپ ءبىتىپتى. جوتاسىنا بىردەڭە تىعىپ العانداي، تاناۋىمەن جەر سۇزە جازداپ، بۇكىرەيىپ جۇرگەنى…

بۇل قۇدالىقتىڭ دا ارعى استارى زورلىققا نەگىزدەلگەن. انا ءبىر جىلدارى وسى ماڭداعى تۇرىسبەك، ەسىمبەك اۋىلىنىڭ ۇرىلارى جاڭاعى جيەنقۇلدىڭ ءبىر قوس جىلقىسىن ءتۇپ قوپارا ايداپ، سوناۋ الىستاعى قوياندى جارمەڭكەسىنە وتكىزىپ جىبەرەدى عوي. ۇرىلار توبىندا سارانىڭ اعاسى جايساڭبەك تە بولسا كەرەك. بىراق، بۇل ۇرلىقتىڭ وكشە ءىزى تەز اشىلادى دا، ايعاق-كۋا كوبەيىپ، ەسىمبەك، تۇرىسبەكتەردىڭ ءىسى سوتتا قارالا باستايدى. مىنە، ءدال وسى كەزدە اعايىندارى سارانىڭ اعاسى جايساڭبەكتى قۇرباندىققا شالىپ، بار كىنانى سوعان اۋدارادى. ۇرلانعان جىلقىنىڭ جارىمىن قايتارىپ، قالعان جارتىسىنا قىز بەرمەك بولادى. سونداعى لايىقتاعان قىزى كىم دەيسىز عوي؟ كادىمگى سارا. اكەسى كەدەي، اعاسى مومىن سورلى قىزدى اعايىندارى ءوستىپ قورلايدى. باستابىندا كوپ مالدىڭ ەسەسىن ءبىر قىزبەن قايىرماق بولعانىنا مالجاندى جيەنقۇل كونە قويماسا كەرەك. كەيىن سارانى كورگەن سوڭ ول دا قۇلاپ ءتۇسىپتى. كوردىڭ بە، سۇلۋدان اركىمنىڭ-اق دامەسى بار.

ءتىلى-جاعى، ساۋاتى بار، ەڭ باستىسى، تەڭدىككە ۇمتىلعان ازاتشىل جۇرەگى بار سارا بۇعان كونە قويماي، وزىنە وسىنداي زورلىق جاسالعانىن ايتىپ، ۋەزدىك سوتقا ارىز جازادى. الايدا سوتتىڭ دا كومەيىن بىرەۋلەر الدىن الا تىعىنداپ كەتكەن بە، ايەل قۇقىن قورعاۋعا ول دا قۇلشىنا قويمايدى… بۇل داۋعا وتكەن جىلى سارامەن تانىسا سالىسىمەن ءارىپ تە ارالاسپاق بولعان. امال نە، كەش قالىپتى. بۇل كەلگەندە «جىلقى بارىمتاسى قازاق بەرەكەسىمەن، قۇدالىقپەن اياقتالدى» دەپ، ول «ءىستى» جاۋىپ تاستاعان ەكەن. ءارىپ ۋەزد باستىعى سامويلوۆقا ايتىپ، سارانىڭ ارىزىن قايتا قاراتپاق بولىپ ەدى، ول ارەكەتىنەن ەشتەڭە شىقپادى.

– مەن ءبىر قىزعا بولا وسىنداعى قازاقتىڭ يگى جاقسىلارىمەن اراز بولار جايىم جوق! – دەگەن ول بىردەن كەسىپ. سوعان قاراعاندا، قوماعاي سوت جالعىز ەمەس، ۋەزدەگى ۇلىقتار ءوزارا جەمتىكتەس بولسا كەرەك.

ءارىپ ەسەيگەندە جولىققان عاشىعى ساراعا قۋانا-قۋانا ۇيلەنەر ەدى. ارىپكە قاتىن ۇستىنە تيۋگە سارا دا كونىپ تۇر. بىراق وعان ماتايدىڭ جۋاندارى كونەر ەمەس. اق باتانى بۇزىپ، بىرەۋدىڭ جەسىرىن تارتىپ اكەتۋ – بۇل ەلدە اسقان قىلمىس بوپ سانالادى ەكەن. اتتەڭ، زاڭدى دا، سالتتى دا ءبىر نارسەمەن تاس-تالقان قىلىپ بۇزۋعا بولار ەدى. ول مۇندا جوق قوي. ونىڭ اتى – بايلىق، اقشا! شىركىن، بايلىق وسىندايدا كەرەك ەكەن عوي. ەگەر سارانىڭ «قالىڭمالىن» ەكى ەسە قىپ ايداتسا، ۇلىقتارعا دا كومەيلەتە اساتىپ جىبەرسە، ماتايدىڭ جۋاندارى دا، مالجاندى جيەنقۇل دا اۋىز اشا الماي قالار ەدى. امال نە، ولاي ەتۋگە ءارىپتىڭ قولى قىسقا بولىپ تۇر عوي.

تاستانبەك اۋىلىنىڭ اياق جاعىنداعى قالىڭ شىلىكتىڭ اراسىنا ءارىپ كۇن ۇياسىنا قونا بەرگەندە جەتتى. جولىعار ءساتتى ادەيى وسى مەزگىلگە تۋرالاعان. قىر ەلىندە عاشىقتاردىڭ قاۋىشار كەزى – وسىنداي كەشكى ءىڭىر، اپاق-ساپاق. قازىر دە اۋىل ادامدارى كەشكى مالمەن قاربالاسىپ، سىرتتا ءجۇر. ادام اياعى سيرەپ، ىمىرت ءۇيىرىلىپ، كوز بايلانعانشا ءسال كۇتۋگە تۋرا كەلەدى. اۋىلدىڭ بەرگى شەتىندە، بۇلاق بويىنا تاقاۋ جىلقىشى جىگىتتىڭ ءۇيى بار. جاز شىققالى سارا ەكەۋىنىڭ جولىعاتىن تۇراقتى ورنى – سول ءۇي بولاتىن. بۇلاردىڭ ءوزارا بايلانىسى جىلقىشىنىڭ كەلىنشەگى كۇلىمحان ارقىلى ءجۇرىپ جاتادى.

«دەگەندە ءشاپيباياۋ، ءشاپيباياۋ، اتىمدى تالعا بايلاپ كەلدىم جاياۋ…»، وسى ءبىر ولەڭدە قانشا عاشىقتىڭ سىرى جاتىر دەسەڭىزشى. ىمىرت ءۇيىرىلىپ، كەۋگىم تۇسە بەرە، ءارىپ تە استىنداعى اتىن توعاي اراسىنا بەكىتىپ، سول شەتكى ۇيگە قاراي اياڭدادى. الدەبىر ساۋىن سيىرلاردىڭ اراسىمەن بۇقپانتايلاپ كەلەدى. اۋىلدا الدەقانداي مەرەكە، توي بار سەكىلدى. اۋىل ادامدارى، بالا-شاعاعا دەيىن قوتان تورىندەگى ۇلكەن اق ءۇيدىڭ ماڭىندا ءجۇر. جەر وشاقتا ايعىر جال وت لاۋلايدى. بىرەۋ باس ءۇيتىپ جاتىر ما، تاناۋعا كۇيگەن قۇيقانىڭ تۇششى ءيىسى كەلەدى.

جىلقىشىنىڭ ايەلى كۇلىمحان ۇيدە ەكەن. كۇيەۋى جىلقى ورىسىنە كەتسە كەرەك. قاسىندا ءتورت-بەس جاسار ۇلدان باسقا ەشكىم جوق. قىسقاشا امان-سالەمنەن كەيىن:

– ءبىلىپ ەم كەلەتىنىڭىزدى… ەركەم دە ءسىزدى كەلەدى دەپ وتىرعان… مەن قازىر حابارلاي قويايىن، – دەدى كەلىنشەك لىپىلداپ.

– اۋىلدارىڭىزدا توي بار ما، نەمەنە؟

– شىلدەحانا… ۇلكەن ءۇيدىڭ كەلىنى بوسانعان. سوعان مارە-سارە بوپ جاتىرمىز.

سونى ايتىپ، دابىر-دۇبىرى مول ۇلكەن ۇيلەرگە قاراي تۇرا جونەلدى. ارادا قانشا ۋاقىت وتكەنى بەلگىسىز. كىلەڭ ءبىر جۇرەك لۇپىلىمەن جارىسا سوققان ءۇمىت پەن كۇدىك ارالاس ءتاتتى مينۋتتار… الدەن ۋاقىتتا اسىعىس باسقان اياق دىبىسى ەستىلدى-اۋ! ەسىك سىرتىنان كۇبىر-سىبىر، قۇمىققان كۇلكى ەستىلىپ، سودان ءبىر كەزدە ىشكە كىرگەن سارانىڭ سۇلباسى دا كورىندى-اۋ! كىرگەن بويدا، ءتور الدىنان تۇرەكەلىپ، قارسى جۇرگەن ءارىپتىڭ موينىنا اسىلا كەتتى.

– اسىلىم… ارداعىم مەنىڭ! – دەدى القىنا سىبىرلاپ. – ساعىندىردىڭىز عوي… مەن ءسىزدى ەندى كورە الماسپىن دەپ ويلاعام… تۋ-ۋ، كەلگەنىڭىز قانداي جاقسى بولدى!

– نە بوپ قالدى؟ الدەنەگە ابىرجۋلىسىڭ عوي ءوزىڭ… الدە ءبىر جامانات حابار ەستىدىڭ بە؟ – دەگەن ءارىپ تە قۇشاعىن تەز جازىپ.

– جيەنقۇل «بيىل ەل جايلاۋدان تۇسە جەسىرىمدى الام» دەپ سالەم جولداپتى. بۇدان وتكەن جامان حابار بولا ما؟!

– وعان دەيىن ءالى ەكى-ءۇش اي بار ەمەس پە. «بالتا كوتەرىلگەنشە، دوڭبەك جال تابادى» دەگەن. ءبىر ءمانىسىن ويلاستىرارمىز.

– قۇرىسىن، ەسكە المايىقشى سول قۇرىعىردى…

ءۇي ءىشى الاكولەڭكە. ءۇي يەسى ايەل دە ىشكە كىرگەن.

– شام جاعايىن با؟ – دەدى سىبىر ەتىپ.

– كەرەگى جوق، اي ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇر عوي، سول بىزگە جەتەدى، – دەدى سارا وزىمسىنە ءتىل قاتىپ.

– ولاي بولسا مەن كەتتىم. ۇيگە وزدەرىڭ يە بولىڭدار! – دەگەن كەلىنشەك بەس جاسار ۇلىن ەرتىپ الدى دا، شىعا جونەلدى.

بۇدان ارى بوگەلىپ تۇرۋعا عاشىقتاردا تاعات قالماعان. مۇندايدا ءتىل دارمەنسىز، بەكەرگە ءسوز شىعىنداپ، ۋاقىت الۋدىڭ دا قاجەتى جوق ەدى. تەز-تەز شەشىنىپ، القىنا قۇشاقتاسقان كۇيى وڭ جاقتاعى جەر توسەككە اسىعىس قيسايا كەتتى. بۇدان ارى نە بولعانىن تىزبەلەپ ايتىپ جاتۋدىڭ قاجەتى بولماس. الگى ءبىر ولەڭدە ايتىلاتىن كورىنىستەر اينا-قاتەسىز قايتالاندى.

اق ۇيگە اڭدىپ باسىپ كىردى بىرەۋ،

سيپالاپ كەرەگەنى ءجۇردى بىرەۋ.

كەشىكپەي ىزدەگەنىن تۋرا تاۋىپ،

ەتەگىن اق كويلەكتىڭ ءتۇردى بىرەۋ.

قىردان ۇشقان قاندى كوز قارشىعاداي،

اققۋىن ايدىن كولدىڭ ءىلدى بىرەۋ.

شىركىن-اي، وسى كەشتە تاڭ اتىرماي،

جىبەرمەي ۇستاپ تۇرسا ءتۇندى بىرەۋ.

قۋ جانىڭ شىعىپ كەتپەي قالاي تۇرار،

سورعاندا سولقىلداتىپ ءتىلدى بىرەۋ؟!

عاشىقتار جان جادىراپ، ءتان سۋىعان سوڭ بارىپ تىلگە كەلدى. تىلگە تيەك بولعان – سول باياعى مۇڭ. سارانىڭ مۇڭى. سارانىڭ عانا مۇڭى ەمەس، مالعا ساتىلىپ، تەڭدىك الا الماي، سۇيگەنىنە جەتە الماي جۇرگەن بارشا قازاق قىزدارىنىڭ مۇڭى… بۇعان قولى قىسقا، اياعى شىرماۋلى جىگىت مۇڭى قوسىلدى.

– مەن مىنا جولدا كەلە جاتىپ، ءوزىمنىڭ كەرەمەت باي بولماعانىما ءبىرىنشى رەت قاتتى وكىندىم، – دەدى ءارىپ.

– باي بولساڭىز نە ىستەر ەدىڭىز؟

– سەنىڭ  ايتتىرعان  كۇيەۋىڭ    جيەنقۇلدىڭ دا، تۋىستارىڭ ەسىمبەك، تۇرسىنبەكتەردىڭ دە كوكەيىن تەسكەن – مال عوي. مىڭعىرعان باي بولسام، جيەنقۇلدىڭ قالىڭمالىن ەكى ەسە قىپ قايتارىپ، ماتايدىڭ اقساقالدارىن دا رازى قىلار ەدىم. ءسويتىپ، ەسەپسىز بايلىقتى سەنىڭ جولىڭدا وڭدى-سولدى ءبىر شاشار ەدىم-اۋ… بۇگىنگە دەيىن كورىنگەن جەرگە كۇل توگىپ ءجۇرىپ، مال جيناماپپىن عوي. ۇكىمەت بەرگەن جىلقىنى اۋجال تۇتىپ، كۇنكورىس قامىمەن جۇرە بەرىپپىن.

ءارىپ وسىلاردى ايتىپ، كوكىرەگىن قارس ايىرا كۇرسىنگەن. قاسىرەت شەككەن جىگىتتى سارانىڭ ءوزى جۇباتتى.

– ءويتىپ نالىماڭىزشى! قايعىرماڭىز… وزىڭىزدەي ازاماتتىڭ جول تاپپاي جاسىعانىن كورگىم كەلمەيدى، – دەدى سارا شيرىعا ءتىل قاتىپ. – سەنسەڭىز، ماعان وسى باقىتىم دا جەتەدى… بىلەسىز بە، مەن سىزگە جولىقپاي تۇرعاندا، اسىلىپ ولگىم دە كەلگەن… تارىعىپ جۇرگەن كەزىمدە ءسىزدى كەزدەستىرگەن تاڭىرگە رازىمىن… ەندى ماعان ءبارىبىر. سۇيەگىمدى قاسقىر تارتىپ، يت كەمىرىپ جاتسا دا قوي دەمەن…

– ونداي جامان ءسوزدى ايتپاشى، جانىم! – دەپ ءارىپ سارانى باۋىرىنا تارتا ءتۇستى. – بولاشاقتان ءۇمىت ۇزبەيىك. ازامات باسىمىزبەن ساعان ازاتتىق اپەرە الماساق، نەسىنە جەر باسىپ ءجۇرمىز؟!

– ازاتتىقتىڭ اۋىلى الىس بوپ تۇر عوي. وعان قالاي جەتپەكسىز؟

– سەنى الىپ قاشىپ كەتسەم قايتەدى؟

– قايدا، اعاتاي-اۋ؟ ءسىز ەكەۋمىز قايدا بارىپ سيامىز؟

– قىتايعا ءوتىپ كەتەمىز. ساعان ايتپاپ پا ەدىم؟ مەن قاپالعا كەلەردىڭ الدىندا شاۋەشەكتە ءۇش جىل قىزمەت ىستەپ كەلدىم عوي. ول جاقتا جاقىن دوستارىم بار…

– سويتسەك، قىزىق بولار ەدى، ءا؟ – دەدى سارا ءبىر ءسات قيالعا بەرىلىپ. – ال، ءسىزدىڭ وتباسىڭىز، ايەلىڭىز، بالالارىڭ…

– ولار ۋاقىتشا وسىندا قالا تۇرادى. بايبىشە بىرگە تۇرۋعا كونسە، ارتىنان الدىرارمىز. كونبەسە، وسى جاقتا تۇرا بەرەر…

– قويىڭىزشى. ونىڭ قيسىنى كەلە قويماس، – دەدى سارا ءارىپتىڭ باۋىرىنا تىعىلا ءتۇسىپ. – بىرەۋدى جىلاتىپ تاپقان باقىت بويعا قۇت بولا ما؟ قازاقتىڭ ءبىر قىزىن جۇباتام دەپ، ەكىنشىسىن جىلاتقاندا نە مارحادام تاباسىز؟

قوتان تورىندەگى توي ەندى قىزا باستاسا كەرەك، سول جاقتان ويناعان بالالاردىڭ شاڭ-شۇڭى، ايەلدەردىڭ كۇلگەنى ەستىلەدى. الدەن ۋاقىتتا سىرت جاقتان اياق دىبىسى بايقالىپ، جابىقتان كۇلىمحان ءتىل قاتتى:

– ءاي، ەركەم، مەنىمەن بىرگە جۇرەسىڭ-اۋ دەيمىن… سەنى اپام ىزدەپ جاتىر، – دەدى سىبىرعا جاقىن ۇنمەن.

– ىشكە كىرە بەر. ءبىز دە قازىر شىعامىز، – دەدى سارا دا ەستىلەر-ەستىلمەس قۇمىققان ۇنمەن.

سونى ايتىپ، ءارىپتىڭ سىرت كيىمدەرىن، قامشىسىن تاۋىپ بەرىپ، اسىعىس كيىندىرە باستادى. كەلىنشەك تە ىشكە كىرىپ، توڭكەرىلگەن كەسەنىڭ تۇبىندەگى شيراتقان ماقتاعا ماي تامىزىپ، وت تۇتاتتى. ءۇي ءىشى لەزدە جارىق تارتقان.

– مازالارىڭدى الدىم-اۋ! – دەدى كۇلىمحان قۋلانا سىزىلىپ. – شىلدەحاناعا وردەگى اۋىلدان جىگىتتەر كەلىپ، سەنىمەن ايتىسامىز دەپ كۇتىپ وتىر. اپامنىڭ ويىندا ەشتەڭە جوق ەدى، سەنى ىزدەتكەن – سولار…

– دامەلەرى زور ەكەن… قازىر اۋسەلەسىن كورەمىز! – دەدى سارا كوڭىلدەنە ءتىل قاتىپ. – الداعى اپتادا بۇل اۋىلدار جايلاۋعا قاراي قوزعالامىز دەپ وتىر. جايلاۋ جاققا دا ات باسىن بۇرارسىز! – دەدى سونان سوڭ ارىپكە بۇرىلىپ.

– ءدام تارتسا بارىپ قالارمىز، – دەدى ءارىپ تە ساراعا ءمانىستى كوز تاستاپ. – جىلداعى ادەتپەن جايلاۋداعى ەلدەن مال باجىسىن جينايمىز عوي… ال، سىزگە كوپ راحمەت! – دەدى سونان سوڭ كۇلىمحانعا بۇرىلىپ. قالتاسىندا سىرتىندا سۇلۋ قىزدىڭ سۋرەتى بار، ءاتىر ءيىسى بۇرقىراعان «گۇلجيھان» سابىنى بار ەكەن، ايەلگە سونى ۇسىندى. – از دا بولسا كوپتەي كورىڭىز، جەڭەشە!

– راحمەت، قاينىم! «جولى بولار جىگىتتىڭ جەڭگەسى الدىنان شىعادى» دەگەندى بىلەتىن شىعارسىڭ. كەلىپ تۇر، – دەدى كەلىنشەك ءيىسسابىندى بىردەن تاناۋىنا جاقىنداتىپ.

ءارىپ بۇرىلا بەرىپ، سارانىڭ ۇلبىرەگەن ەرنىنەن ۇزدىگە ءبىر ءسۇيدى دە، سىرتقا قاراي بەتالدى. دالاعا شىقسا اۋىل ءۇستى تاستاي قاراڭعى. تولعان اي شىعىستاعى بەلەستەن ەندى عانا كوتەرىلىپ كەلەدى. اۋىلداعى وت تا، جارىق تا، ىردۋ-دىردۋ دا ءتور جاقتاعى ۇلكەن ۇيلەر ماڭىندا. ءارىپ شەتكى ۇيدەن ەلەۋسىز شىقتى دا، توعاي اراسىندا بەكىتۋلى تۇرعان اتىنا قاراي اياڭدادى.

- ءىىى -

سوڭعى ايلاردا ويسوقتىلىققا ۇشىراعان ءارىپ شاقشاداي باسى شاراداي بولىپ، تىعىرىقتان شىعار جول تاپپاي سەندەلىپ ءجۇر. بۇرىن ءيىسى قازاققا جول اشام، ۇلگى شاشام دەپ جۇرگەندە، ءوز كۇشىن تىم اسىرا باعالاعان ەكەن. نەمەسە قولى كوتەرە المايتىن شوقپاردى بەلىنە بايلاپ ءجۇرىپتى عوي. ەندى، مىنە، قالىڭ قازاقتى بىلاي قويىپ، ءوزى سۇيگەن ءبىر قىزدىڭ تاعدىرىنا اراشا تۇسە الماي، باسى قاتىپ وتىرعان ءتۇرى مىناۋ… ويپىراي، بۇل نە دەگەن تار زامان، تايعاق جول؟! اتتاپ باسساڭ الدىڭنان قىپ-قىزىل قيانات، زورلىق-زومبىلىق، قايعى-قاسىرەت شىعادى. وسىنى بۇرىن ءارىپ نەعىپ بايقاماعان؟ بالكىم، بايقاعان دا بولار، بىراق ءوز باسىنا تۇسكەنشە ءساپ سالىپ، كوڭىل اۋدارماعان. وعان سەبەپ: اقىن جىگىت بۇرىن ىلعي اسپاندا، اقشا بۇلتتار اراسىندا قالىقتاپ ءجۇرىپتى عوي. جەرگە تۇسكەنى وسى بيىل، سارامەن جولىققان سوڭ عانا. كوز سالىپ قاراسا، جەردىڭ ءۇستى تولعان قىلمىس، تولعان قيانات. ءالى جەتكەنى السىزدەردى جالماپ جۇتىپ، جىلاتىپ جاتقانى.

ءارىپ ءوز داستاندارىندا اراب ەرتەگىلەرىندەگى ارۋ قىزدار مەن ەرجۇرەك حانزادالاردى قىزىقتايمىن دەپ ءجۇرىپ، ءوزى ءومىر سۇرگەن ورتاعا وي جۇگىرتە قويماعان ەكەن. قازاققا وزگەنىڭ ۇلگىسىن ايتۋ، ەر مەن ايەلدىڭ تەڭدىگىن، ماحابباتتى دارىپتەۋ از. ۇلتتىڭ ءوز بويىنداعى بالتامەن شاپقانداي ءمىن-مەرەزدى باسقا ۇرىپ، كوزگە شۇقىپ تۇرىپ كورسەتۋ كەرەك. سەن مىقتى بولساڭ، اينالاڭدا كۇندە بولىپ جاتقان زورلىق-زومبىلىقتى، ادىلەتسىزدىكتى اشكەرەلە. بۇل جونىندە الدىڭداعى ۇستازدارىڭ: دۋلاتتان، ابايدان نەگە ۇلگى الماسقا! دۋلات پەن اباي سىبان مەن توبىقتىنىڭ بي-بولىستارىن نەگە تىرىدەي سويىپ ءجۇر دەيسىڭ. ىشتەرىنە سيماعاندىقتان، جاندارىنا باتقاندىقتان.

سولار سياقتى ءارىپ تە جازار ەدى. ايتام دەسە، ءبىر سارانىڭ باسىنداعى مۇڭ مەن زار قانشالىق. جىلقى بارىمتاسى، تەڭسىز قۇدالىق… بىراق سونىڭ ءبارىن قانداي جولمەن، قالاي ايتادى؟ قازاق قىزدارىنىڭ مۇڭ-زارىن حالىققا، وكىمەتكە قالاي جەتكىزەدى؟ بۇگىن جازىپ، ەرتەڭ شىعارا قوياتىن گازەتىڭ، جۋرنالىڭ بولسا ەكەن! ال، اۋىزشا ولەڭ قىپ تاراتسا قايتەدى؟ ول قانشا جەرگە بارادى؟ كىم تىڭدايدى ونى؟ جاي اۋىل اراسىنىڭ وسەك-اياڭىنا جەم بولىپ جۇرمەي مە؟ ال، كىتاپ قىپ جازسا، ونى قازاندا باستىرسا… بىراق، ول شىعىپ بولعانشا قاي زامان. وعان دەيىن مۇنىڭ ساراسى كورەسىسىن كورىپ، باراتىن جەرىنە بارىپ بولماي ما؟

وسى ارادا ارىپكە تاعى ءبىر وي كەلدى. ال، وسىنى ءجاي عانا ولەڭ ەمەس، جۇرتقا تەز تارايتىن «ايتىس» تۇرىندە جازسا قايتەر ەدى؟ الدەبىر اقىن سارامەن ايتىسسا، سارانىڭ مالعا ساتىلعانىن، تۋىستارىنىڭ ەشقايسىسى جانى اشىپ، جاردەم قولىن سوزباعانىن، قىلاياعى جارىمجان، كەمتار كۇيەۋى جيەنقۇلعا دەيىن ايتىپ، جەر-جەبىرىنە جەتسە… «ايتىس» وڭاي جاتتالادى، اينالاسى ءبىر-ەكى ايدىڭ ىشىندە بۇكىل ەلگە تارالۋى مۇمكىن. تەك، العاشىندا «ايتىستى» جازۋى جاقسى بىرەۋگە ون شاقتى دانا ەتىپ كوشىرتىپ، ءار اۋىلداعى ولەڭ قۇمار، تالاپتى جىگىتتەرگە تاراتىپ بەرسە بولعانى، ارى قاراي بىرەۋدەن-بىرەۋ كوشىرىپ، جالپاق ەلگە جايىلىپ كەتپەي مە؟!

ال، سوندا، سارانى كىممەن ايتىستىرعانى ءجون؟ ماسەلە – وسىندا. اۋىل اراسىنىڭ بەلگىسىز جىگىت-جەلەڭىمەن ايتىسسا، ونىڭ ءسوزىن ەشكىم دە اتۋەرگە المايدى. «ول نەمەنىڭ ءوزى كىم، ءسوزى كىم» دەي سالماي ما. سارامەن اۋزى دۋالى، ەل-جۇرتقا بەلگىلى، ايتقان سوزدەرى ماتاي جۋاندارىنىڭ شىمبايىنا باتىپ كەتەتىن ادام ايتىسۋى كەرەك. اۋىل اراسى ەمەس، ول اقىن سارانى الىستان ىزدەپ كەلىپ ايتىسسا ءتىپتى جاقسى. بۇلاي ەتكەندە، ءارى سارانىڭ بەدەلى كوتەرىلەدى. ارينە، ايتىساتىن اقىن ساراعا بىردەن «سەن سولايسىڭ» دەمەيدى عوي. باستابىندا ەكى جاق ءوز رۋىن، ءوز ەلىنەن شىققان ايگىلى ادامدارىن دارىپتەپ، ءبىرىن-ءبىرى اياقتان شالىپ دەگەندەي، ءبىراز جەرگە بارىسادى عوي. مۇندايدا اقىندار قارسى جاقتىڭ ءمىنىن قازبالاپ، ودان ءوز ەلىن ۇستەم ەتىپ، تىڭداۋشىنىڭ قانىن قىزدىرىپ، نامىسىن قوزدىرسا دا ارتىق ەمەس. سودان كەلە-كەلە جەكە باسقا اۋىسىپ، سوڭعى جاعىندا سارانىڭ مۇڭى شەرتىلسە. ەل نامىسىن قورعاپ وتىرعان تالانتتى قىزدارىن مۇگەدەك بىرەۋگە شىرىلداتىپ مالعا ساتىپ وتىرعان ماتاي جۋاندارىنىڭ ءمىنىن بەتتەرىنە شىجعىرىپ باسسا… وي-حوي، شىركىن، سوندا ەلدىڭ دە، ءارىپتىڭ دە ايىزى قانار ەدى عوي.

قىسقاسى، ايتىساتىن اقىن سارامەن تەرەزەسى تەڭ، بالكىم سارادان دا بيىك تۇراتىن كىسى بولسا، ءتىپتى وڭدى بولار ەدى. جالپى، بۇل «ايتىس» ارىپكە وڭايعا تۇسپەيدى. ويتكەنى ەكى اقىننىڭ دا سوزدەرى سالماقتى، جۇرتتى بىردەن ءۇيىرىپ اكەتەتىن، شىنايى تارتىسقا قۇرىلعان، كوركەم، ءارى بەينەلى بولۋعا ءتيىس. كوزقاراقتى جۇرت بۇل جاي ايتىس ەمەس، ايتىس تۇرىندە جازىلعان داستان دەپ قابىلداسا نۇر ۇستىنە نۇر… ال، سوندا «ايتىستى» سونداي بيىك دارەجەگە كوتەرەتىن ايتىسكەر اقىن كىم بولماق؟ ءارىپ قانشا ويلانسا دا، بىرازعا دەيىن وسىعان لايىق كەيىپكەر تاپپاي باسى قاتتى.

«جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق» دەگەندەي، ءدال وسى كۇندەرى ءارىپ سەمەيدەن حات الدى. ناعاشىسى، ءارى ۋچيليششەدە بىرگە وقىعان دوسى كوكباي جازىپتى. ساباقتاستىعىنىڭ سىرتىندا، بۇل ەكەۋى سىبان مەن توبىقتىنى باسەكەگە ءتۇسىرىپ، ءوزارا ايتىسقان جىر جارىسىندا جەڭىسە الماي كەلە جاتقان اقىندار. كوكبايدىڭ ارىپتەن ءتورت-بەس جاس كىشىلىگى بولعانىمەن، قۇرداستارشا قالجىڭداسا بەرەدى. كوكبايدىڭ بۇعان ناعاشى بولاتىن سەبەبى، ءارىپ – كوكبايمەن اتالاس، كوكشە قاراتاي ءبيدىڭ قارىنداسىنان تۋادى…

سول كوكباي جازىپتى: «وسى تاياۋدا اباي اعام ءبىر ولەڭ شىعارىپ، سەنى، مەنى جانە شاكەرىم ۇشەۋىمىزدى وڭدىرماي سىنعا الدى. قازىر سەمەي جۇرتشىلىعى سول ولەڭدى اۋىزدان تۇسىرمەي دۋىلداپ ايتىپ ءجۇر. اباي الگى ولەڭىندە:

مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن،

جوق-باردى، ەرتەگىنى تەرمەك ءۇشىن.

كوكىرەگى سەزىمدى، ءتىلى ورامدى،

جازدىم ۇلگى جاستارعا بەرمەك ءۇشىن، –

دەپ كەلەدى دە، ولەڭنىڭ ورتا شەنىندە:

ءسوز ايتتىم «ازىرەت ءالى، ايداعارسىز»،

مۇندا جوق «التىن يەك، سارىالا قىز»

كارىلىكتى جامانداپ، ءولىم تىلەپ،

بولسىن دەگەن جەرىم جوق جىگىت ارسىز، –

دەپ، ۇشەۋىمىزدى ءبىر وقپەن سۇلاتادى. مۇنداعى «ازىرەتالى، ايداعارسىز» دەگەنى – مەنى شالعانى. مەن ءبىر ولەڭىمدە ازىرەتالىنى ايداعارمەن الىستىراتىنىم بار-دى. اباي شەكتەن شىققان اسىرە قىزىلدى ۇناتپايدى عوي. مەنىڭ ارتىق كەتكەن جەرىمدى ءىلىپ تۇسكەن. ال، «كارىلىكتى جامانداپ، ءولىم تىلەپ» دەپ وتىرعانى – شاكەرىم. ەسىڭدە بار ما، شاكەرىمنىڭ:

كارىلىك – قۇتىلمايتىن ءبىر قازعان ور،

قايراتسىزعا ءومىردىڭ بەينەتى زور.

ولمەيتىن، جازىلمايتىن سول اۋرۋمەن،

جالعاندا جان بولمايدى كارىدەن قور…

قارتايعان سوڭ بالاعا اتا جاقپاس،

اتانادى الجىعان ءبىر قۋ قاقپاس.

سۇيگەن جارىڭ تىلىڭنەن سۇيمەك تۇگىل،

ونىڭ ەتىن مەنسىنىپ جىلان شاقپاس…

ولاي بولسا تىلەگىڭ تابىلىندى،

نازالانبا، بويعا جي سابىرىڭدى.

ول بولماسا ومىردەن ءولىم ارتىق،

ءوزىڭ قازىپ دايىندا قابىرىڭدى، –

دەگەن كارىلىك تۋرالى ولەڭى بولۋشى ەدى عوي. وسى ولەڭدى دە اباي ۇناتپاي، ادەپتەن اتتاعاندىق دەپ بىلگەن. ال، «التىن يەك، سارىالا قىز» دەپ وتىرعانى – سەنىڭ شىعارماڭ. سەنىڭ «زيادا-شاھمۇرات» داستانىڭدا قىزداردى وسىلاي ءبىر اشەكەيلەپ سۋرەتتەيتىنىڭ بار عوي. اباي مۇنى دا شىندىققا جاناسپايتىن،  جات دۇنيە دەپ باعالاسا كەرەك… ءبىز، شاكەرىم ەكەۋىمىز اعانىڭ سىنىن كەك كورمەي مويىندادىق. ال، «تولىق توبىقتى» سانالمايتىن سەن اباي سىنىن قالاي قابىلدايسىڭ، ىقتيار وزىڭدە» دەپتى كوكباي حات سوڭىندا.

حاتتا كەلتىرىلگەن اباي سىنى ارىپكە ەداۋىر اۋىر ءتيدى. ونسىز دا ءوز ومىرىنە كوڭىلى تولماي جۇرگەندە، مۇنى مۇلدە جارعا يتەرگەندەي اسەر تۋعىزدى. اباي مۇنىڭ شىعىس سارىنىمەن جازىلعان ەرتەگىلىك داستاندارىن بۇتىندەي جوققا شىعارعانى ما سوندا؟ سولاي بولعانى عوي… ابايدىڭ بۇل قاي اسقاندىعى؟ كەزىندە شىعىس سارىنىمەن ونىڭ ءوزى دە ولەڭ جازبادى ما؟ شىعىستان الارىن الدى دا، كەيىنگى كەزدە بەتىن باتىسقا بۇردى. جارايدى، جىلتىر ءسوز، ارتىق بوياۋدى ۇناتپاي-اق قويسىن، بىراق نىساناعا ءارىپتى تىككەنى قالاي؟

«جالعىز سەن عانا ەمەس، اباي ءوز ىنىلەرىن دە سىناپ وتىرعان جوق پا» دەگەن ءبىر ىشكى داۋىس. ولاردى ءجاي كوز قىلۋ ءۇشىن شىرعا قىپ وتىر. بۇل جولى ابايدىڭ كوزدەپ اتقانى – ءارىپ قانا. وزگە ەلدەن بۇرىن قازاننان كىتاپ شىعارعانىن كوپ كورىپ، قىزعانىپ قالدى ما، كىم ءبىلسىن؟!

ءارىپ ابايمەن سەمەيدە ۋچيليششەدە وقىپ جۇرگەن كەزىندە تانىسقان. سول ءبىر 1877-1881-جىلدارى اباي جىل سايىن سەمەيگە كەلىپ، ورىس دوستارىمەن سۇحباتتاسىپ، كىتاپحانادان شىقپاي، ايلاپ-اپتالاپ جاتىپ قايتاتىن. اباي كەلگەندە قالادا وقىپ جۇرگەن توبىقتىنىڭ جاستارى سونىڭ توڭىرەگىندە بولادى. اسىرەسە، سەنبىنىڭ كەشتەرى ءماجىلىس-دۋمانعا، ءان مەن كۇيگە ۇلاسادى. جاستار اباي الدىندا ولەڭ وقيدى. مىنە، سونداي كەشتەرگە، كوكبايعا ىلەسىپ، ءارىپ تە باراتىن. كوكباي اباي الدىندا ءوزىن ەركىن ۇستايدى ەكەن. ول «مىنا جىگىت كىم بولادى» دەگەن اباي ەمەۋرىنىن بىردەن ۇعىنىپ، ءارىپتى وعان تانىستىردى.

– بۇل جىگىت – تولىق توبىقتى ەمەس، توبىقتىعا جيەن عانا. بار بولعانى – اياگوزدىڭ سىبانى. كەمشىلىگى نايماندىعى دەمەسەڭ، بىلاي ءوزى ناعاشىلارىنا تارتقان ءتاۋىر جىگىت! – دەپ وتىرعانداردى كۇلدىرگەنى بار.

– اياگوز بولسا، اقتايلاق اۋلىنىڭ تۋماسى بولدى عوي، – دەدى اباي بىردەن نازار اۋدارىپ. سونان سوڭ كوكبايعا قاراپ: – سىبانداردى توبىقتىدان وسال دەپ كىم ايتتى ساعان؟ ءبىزدىڭ تۇسىمىزعا دەيىن قازاقتا اقتانبەردى مەن دۋلاتتىڭ، سابىرباي مەن تۇبەكتىڭ الدىنا تۇسەتىن اقىن بولعان جوق. سۇيەگىنە ولەڭ قونعان اۋىل عوي بۇلار، – دەگەندى قوسىپ قويدى.

ءسويتىپ، كوكبايدىڭ عانا ەمەس، سوندا وتىرعان جاستاردىڭ الدىندا ءارىپتىڭ ەڭسەسىن ءبىر كوتەرىپ تاستاعان. سول كەشتە ءارىپ تە ولەڭ وقىعان. اباي مۇنىڭ اياقالىسىن قۇپتاي وتىرىپ، تەك اراب-پارسى سوزدەرىن ءجيى قولداناتىنىنا ەسكەرتۋ جاسادى. اباي جاستاردى سىناپ كورۋ ءۇشىن، كەيدە ولارمەن ورىسشا سويلەسەدى ەكەن. كەزەك ارىپكە كەلگەندە:

– ءتىلىڭ جاتىق. ورىسشا جەتىلىپ قالىپسىڭ، – دەپ تاعى دا جىلى لەبىز ءبىلدىردى.

سويتكەن اباي بۇگىن كەلىپ، ءارىپ شىعارمالارىنا اۋىر كىنا تاعىپ وتىر. بۇعان سوڭعى كەزدەگى اراداعى سالقىندىق سەبەپ بولعانى انىق. ۇستاز بەن شاكىرت اراسىنىڭ سۋىنۋىنا دا توبىقتى ىشىندەگى تارتىس تۇرتكى بولدى. ءارىپ وقۋىن بىتىرە سالىسىمەن ءبىر جىلدان اسا سەمەيدىڭ وكرۋگتىق سوتىندا ءتىلماش بولىپ ىستەگەنى بار. بۇل – توبىقتى ءىشى ەكىگە جارىلىپ، ىرعىزباي مەن جىگىتەكتىڭ سوتتاسىپ جاتقان كەزى. جاۋاپكەر – بازارالى مەن بالاعاز باستاتقان جىگىتەكتىڭ بارىمتاشىلارى. ولار بۇرىنعى ەسكى كەكتىڭ تولەمى رەتىندە ابايدىڭ اعاسى تاكەجاننىڭ ءبىر قوس جىلقىسىن ايداپ اكەتىپ، جارلى-جاقىبايلار جابىلا سويىپ العان با، ءبىر پالەسى بار. زاڭ جۇزىمەن قاراعاندا، جالا ەمەس، ايعاق-كۋاسىمەن مويىنعا قويىلعان قىلمىس. ال، قىلمىس جاساۋعا تۇرتكى بولعان نە؟ ول جاعىن زاڭ قاراستىرمايدى. قاشاندا السىزدەر جاعىنان تابىلاتىن ادەتىمەن، ءارىپ وسى داۋ بىتكەنشە جىگىتەك جاعىندا بولعان. ال، اباي بولسا ءوز تۋىستارى ىرعىزباي توبىندا. زاڭشىل، شەشەن، ورىس تىلىنە جۇيرىك ابايدىڭ ارالاسۋى تارازىنىڭ ىرعىزباي جاق باسىن اۋىرلاتا تۇسكەن. امال نە، ءارىپتىڭ كۇش سالعانىنا قاراماستان، بازارالى باستاتقان جىگىتەكتىڭ ون جەتى ازاماتى يت جەككەنگە ايدالىپ كەتە باردى.

وسى وقيعا بەتىنە شىركەۋ بولدى ما، ءارىپ كەيىن ءبىراز جىل اباي اۋىلىنا قاتىسا الماعان. شىڭعىستاۋ جاققا بارسا، كوپ اينالماي، ناعاشىسى قاراتاي اۋىلىنان قايتىپ كەتەدى. ولەڭ ىزدەپ باراتىن ەمەس، ولەڭ قاجەت بولسا، سىباننىڭ ءوز ءىشى اقىننان اياق الىپ جۇرگىسىز. ءبىر عانا جانكوبەكتەن: اقتامبەردى، اقتايلاق، دۋلات، سابىرباي، تۇبەك باستاتقان ون جەتى اقىن شىقتى دەسىپ ءجۇر عوي. سونىڭ ەڭ سوڭعىسى، بالكىم ەڭ ءالسىزى – ءارىپ شىعار. ال دۋلاتتى – ابايدىڭ ۇستازى دەۋگە بولادى. دۋلات باستاپ بەرىپ، اباي دامىتقان تاقىرىپتار قانشاما. ۇقساس ايشىقتار، ۇقساس تەڭەۋلەر…

ءارىپ وسىلاردىڭ ءبارىن ەسكە الا وتىرىپ، سارانى قاتىستىراتىن «ايتىستى» بۇرىن كوكباي ەكەۋى ءازىل-شىنى ارالاس ايتا بەرەتىن ارعىن مەن نايماننىڭ بايىرعى باسەكەسىنە قۇرسا قايتەدى دەگەن بايلامعا كەلدى. بۇرىننان تانىس تاقىرىپتى الىپ شىعۋ ارىپكە دە قيىندىق كەلتىرمەيدى. ال، سوندا سارامەن ايتىساتىن كىم بولماق. «ۇيرەنىسكەن جاۋ اتىسارعا جاقسى»، سارامەن ايتىساتىن اقىن توبىقتى ىشىنەن شىقسا جاقسى-اق بولار ەدى. بىراق، ول ەلدە ونداي ءىرى ايتىسقا تۇسەتىن كىم بار؟ اباي مۇندايعا بارمايدى، شاكەرىم جالپى ايتىسپايدى. كوكباي؟ ونىڭ اقىندىعى جەتكەنمەن، اۋزىنىڭ دۋاسى، اتاق-داڭقى جەتپەيدى. سارانى ىزدەپ كەلىپ ايتىساتىنداي كوكباي كىم، شىنىندا؟ ورىنباي، شوجە… شوگىپ قالعان قارتتار عوي وڭشەڭ، ولاردا قىزبەن ايتىساتىن شاما جوق. ال، اسەت شە؟ ول ءالى جاس قوي. اتى دا كەڭ جايىلا قويعان جوق. «ارعىنمىن، اتىم اسەت ارىنداعان» دەپ قانشا ىرىلەنگەنىمەن، «تاۋىقپىن تارى تەرگەن نايمان شالدان» دەيتىنى تاعى بار. ءوزى ناعاشىسى، ءارى قايىن جۇرتى نايمان ەلىندە تۇرادى. سوندىقتان، ونىڭ ارعىن اتىنان تابان تىرەپ ايتىسا قويۋى ەكى تالاي. ايتىسسا دا، ونىڭ ءوزى ونشا ءوتىمدى بولا قويماس.

سارامەن ايتىساتىن ادام جەرگىلىكتى جۋانداردان ىقپايتىن، كىمگە دە بولسا وكتەم سويلەيتىن، قىز تاعدىرىنا اراشا ءتۇسىپ، حالىق اتىنان ۇكىم ايتاتىن، ورتا جۇزگە اتى ءمالىم، بەلگىلى كىسى بولسا، عاجاپ بولار ەدى. ماسەلەن، ءبىرجان سال سەكىلدى… ءارىپتىڭ وي اعىمى وسى اراعا كەلگەندە كىلت توقتاي قالدى… اۋ، «ايتىسقا» سول ءبىرجاننىڭ ءوزىن نەگە قاتىستىرماسقا؟ ءبىرجان – كوكشەتاۋلىق قوي. سۇيەگى – ارعىن با، كەرەي مە؟ وندا تۇرعان نە بار، «ايتىستا» ارعىن اتىنان سويلەسە بولدى ەمەس پە؟ ءبىرجان سال – ورتا جۇزگە ورتاق ادام. ونىڭ كەز كەلگەن رۋدىڭ اتىنان سويلەۋگە قاقىسى بار. ال، جاسى… سول كىسى نەشەگە كەلدى ەكەن ءوزى؟ ءسىرا، الپىستان اسا قويماعان شىعار… ال، ءبىز ءبىرجاندى وتىزدىڭ ىشىندەگى جىگىت قىپ سۋرەتتەيمىز («ەكى جىل وتىز بەسكە كەلگەنىمە»). ايتپاقشى، ءبىرجان سال جەتىسۋعا كەلىپ پە ەكەن؟ ءاي، كەلمەگەن شىعار. وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن شىڭعىستاۋعا، اباي اۋىلىنا كەلىپ قايتىپتى دەسەتىن. ال، ونىڭ جەتىسۋعا كەلگەنى جايىندا ەشقانداي دەرەك جوق. نەسى بار، ءبىرجان سال بۇرىن جەتىسۋعا كەلمەگەن بولسا، كەلتىرەمىز. الىستان سارانىڭ داڭقىن ەستىپ، ادەيى ىزدەپ كەلگەن بولادى. سوندا، سارانىڭ دا بەدەلى بىردەن اسقاقتاپ، بيىكتەي تۇسپەي مە؟

- ءىV -

سونىمەن، ايتىساتىن ادامدار بەلگىلى بولعان سوڭ، ءارىپ بىرنەشە كۇن ىشتەي تولعانىپ ءجۇردى دە، ءبىر كۇنى قاعاز-قالامىن سايلاپ الىپ، جازۋعا وتىردى. ۋەزد باستىعى سامويلوۆ الدەبىر جۇمىسپەن گۋبەرنيا ورتالىعى الماتىعا كەتكەن. الماتى مەن قاپال اراسى – اتتى كىسىگە بەس كۇنشىلىك جول. بارىس-كەلىسىن، ونداعى بىتىرەتىن شارۋالارىن ەسەپتەگەندە، ول ساپاردان جارىم ايسىز ورالمايدى. ءارىپ وسى ارەدىكتى پايدالانىپ، جازۋ ۇستەلىندە تاپجىلماي ون كۇن وتىردى. ون كۇن بويى قالامى جورعاسىنان ءبىر تانعان جوق.

قاعازدىڭ باسىنا «ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسى» دەگەن تاقىرىپتى ۇلكەن ارىپتەرمەن جازىپ قويعان. ەندى سول مىندەتتى قالايدا ورىنداۋى كەرەك. ارينە، مۇندايدا «ايتىس» بىردەن باستالمايدى. الدىمەن سارانىڭ كىم ەكەنى، جەتىسۋعا ءبىرجاننىڭ قالاي كەلگەنى باياندالۋى كەرەك. «ايتىستىڭ» قاي اۋىلدا، كىمدەردىڭ الدىندا وتكەنىن دە انىق ايتپاسا بولمايدى. «ايتىستى» كەيىن كىم وقىسا دا تۇسىنىكتى بولۋى شارت.

قىزى ەكەن اقىن سارا تاستامبەكتىڭ،

جاقىنى زاتى نايمان ەسىمبەكتىڭ.

ساۋىق قىپ سادىر-ماتاي جينالعاندا،

اۋلىنا الدىرىپتى تۇرىسبەكتىڭ.

 

اۋلىنا تۇرىسبەكتىڭ سارا كەپتى.

ولەڭدى جۇندەي ساباپ دۇرىلدەتتى.

سول كەزدە ون جەتىدە اقىن سارا،

جەل سوزگە ادام بولماس ونداي ەپتى.

 

سارانىڭ اتىن بىلگەن ارعىن-نايمان،

شىققان جۇيرىك اتالىق، قاپتاعايدان.

بالاسى قوجاعۇلدىڭ سەرى ءبىرجان

سارانى ىزدەپ كەپتى الدەقايدان. –

دەپ، اسىقپاي باپپەن باستاپ الدى دا، وسى جۇرىستەن تانباي سىرعىتتى دا وتىردى. ارينە، ءبىرجانداي ايگىلى ادامدى كەيىپكەر قىپ الۋ اقىنعا قوسىمشا جۇك ارتاتىنى انىق. ءبىرجاننىڭ ءوزى قانداي كەسەك بولسا، ونىڭ ءسوزى دە كەسەك بولۋعا ءتيىس. ال، سارا… سارا وسال اقىن بولسا، ونى ءبىرجان سال جەر تۇبىنەن ىزدەپ كەلە مە؟ ول ەندى اۋىل اراسىندا جىگىتتەرمەن ايتىساتىن ەسىمبەك، تۇرىسبەك اۋىلىنىڭ ساراسى ەمەس، ءيىسى نايمان اتىنان سويلەيتىن ءىرى تۇلعا. سوندىقتان، ونىڭ ءسوزى دە اتىنا ساي بولۋى كەرەك. ءبىرجان ايعايعا باسىپ، قانشا وكتەمسىپ كەلگەنىمەن، سارا ونىڭ ادىمىن اشىرماي، سوزدەن ءسۇرىندىرىپ وتىرۋعا ءتيىس. بۇل باياعى توبىقتى مەن سىباندى سالىستىراتىن كوكباي ەكەۋىنىڭ ايتىسى ەمەس، ودان الدەقايدا بيىك، الدەقايدا پاراساتتى بولماق.

ءبىرجان قاسىنا ەرگەن جولداستارىمەن سارانى ءوز اۋلىنان تاپپاي، جۇرت جينالىپ وتىرعان تۇرىسبەك اۋىلىنا كەلەدى. بۇلاي ەتۋ ارىپكە كەرەكتى كەيىپكەرلەردى ءبىر ورىنعا توپتاۋ ءۇشىن قاجەت ەدى… ءبىرجان اۋىلعا كەلە سالىسىمەن، اتتان تۇسپەي:

بۇل ۇيدە سارا بار ما، شىقسىن بەرى،

ىزدەگەن كەلىپ تۇرمىن ءبىرجان سەرى.

جولىقپاي ءسوزى وكتەمگە جۇرگەن شىعار،

اۋلىندا تۇرىسبەكتىڭ ولگەن جەرى، –

دەپ وكتەم ايعايعا باسادى. باسىندا مۇنداي تۇتقيىل شابۋىلدى كۇتپەگەن سارا ءبىر ءسات توساڭسىپ، ءۇنسىز قالادى. سودان نامىسقا قىزعان تۇرىسبەك، ەسىمبەكتەردىڭ كەۋ-كەۋىمەن سىرتقا شىعادى. ءبىرجان دا اتتان تۇسكەن، بىراق ءالى دە قىز قاسىنا كەلەر ەمەس:

مەن ءبىرجان قىزعا بارمان اياعىمنان،

شىن قىزسام داۋىرلەيمىن باياعىمنان.

بەرى كەل، ۇرعاشىلىق قىلما، جانىم،

داندەمە نايمانداعى ساياعىڭنان.

 

نايماننىڭ بولادى ەكەن قىزى نادان،

ۇلگىسىز قانداي حالىق ءتۇرى جامان.

اعاعا ءىنى كەلەر ءبىزدىڭ ەلدە،

كوپ بوپ پا سۇراسۋعا ەسەن-امان؟! –

دەپ سارانى بىردەن سۇرىندىرۋگە تىرىسادى. سارا وسى العاشقى سىننان قالايدا امان ءوتۋى كەرەك. امان ءوتىپ قانا قويماي، لايىقتى ءۋاج ايتىپ، ءبىرجاندى سوزدەن توقتاتۋى كەرەك. سولاي ەتسە، بۇدان بىلايعى جەڭىستەرى دە سەنىمدى بولادى.

ەي، ءبىرجان، كىمگە ءدارى اماندىعىڭ،

ءسوز بىلسەڭ، بۇل دا سەنىڭ جاماندىعىڭ.

«قيسساسۋل-ءانبيادان» وقىماپ پا ەڭ،

بەلگىلى ماعلۇم بولدى ناداندىعىڭ.

 

ادامدى توپىراقتان جاراتقان حاق،

ءبىلىنسىن ناداندىعىڭ سوزىمە باق،

حاۋاعا ادام-اتا بۇرىن بارعان.

ەستىگەنىڭ جوق پا ەدى مۇنى، اقىماق؟!

بۇل – سارانىڭ بىردەن ۇتىسقا شىققان تۇسى. ءبىرجان جىعىلا جازداپ، تىزەرلەپ بارىپ تۇرىپ كەتەدى. بۇدان ارى ءبىرجان ارعىندى ماقتاپ، سارا نايماندى دارىپتەپ، ۇزاق ەگەسكە تۇسەدى. ارقايسىسى ءوز ەلىن، ودان شىققان اتاقتى تۇلعالاردى ايتىپ، كوككە كوتەرەدى. بىرەۋىنىڭ اسپەتتەگەن ادامىنان قارسىلاسى ءمىن تاۋىپ، اشكەرەلەپ، ونىڭ ءسوزىن جوققا شىعارادى. ءبىرجان ءوز كەزەگىندە:

جان جەتپەس ءان شىرقاسام ورىسىمە،

قۇدايدىڭ ريزامىن بەرىسىنە.

سەكىلدى قورتىق قوشقار بارماق بايىڭ،

ءبىر قويدىڭ سيار تۇلىپ تەرىسىنە…

 

الىستان تىلەپ ۇشقان ءتۇز قۇسىنداي،

ءبىرجاننىڭ جۇرت تاڭعالار كەلىسىنە.

قايعىلى قارا كەمىك بايتال تۇگىل،

ارعىماق ات شىداماس جەلىسىمە.

 

ورتا ءجۇز ءان شىرقاسام سۇيىنەدى،

مويىنىم جۇزگەن قۋداي يىلەدى.

ارعىننىڭ جالعىز تونى قولعا تۇسسە،

ءتورت نايمان ورتا بويلى كيىنەدى! –

دەگەن سوزدەردى ايتىپ، سارانى بۇقتىرىپ-اق تاستايدى. ءتاۋىر شىققان شۋماقتاردىڭ تۇسىنا ءارىپ لەپ بەلگىسىن (!) قويىپ وتىرعان. ءبىرجاننىڭ جاڭاعى سوزىنە دە لەپ بەلگىسىن قويدى… ءبىرجان وسى قارقىنمەن ارعىننان شىققان ايگىلى ادامداردى سانامالاپ كەتەدى.

ارعىننىڭ كوز جەتكىزسىز ايماعى بار،

توڭىرەك جەتى دۋان ويناعى بار.

كىم جەتەر جانايدارعا ارقاداعى

جەتى ءجۇز جاس بوتا مەن تايلاعى بار.

 

قارجاستا ءبىر قۇتىم بار مۇسا، شورمان،

ۇزىلمەي كەلە جاتقان ەسكى قوردان.

قازىنىڭ بەل بالاسى سادۋاقاس،

قۇتقارعان سان قىراندى تۇسكەن توردان.

 

ۇل تۋماس قازانعاپتاي اتا ۇلىنان،

تۇقىمى دەگدار شىققان جاتىرىنان.

پولكوۆنيك شەن الادى تۋا سالا،

شىرىلداپ تۇسكەن بالا قاتىنىنان!

ارينە، بۇل دا – ءبىرجان ايتسا جاراساتىن ءسوز. بۇل شۋماقتارعا دا لەپ بەلگىسى بۇيىردى. ارعىن اتىنان ايتىسقان كىسى جوعارىداعى ەسىمدەردى اتتاپ كەتە المايدى. ءوز ەلىڭدى، ەرلەرىڭدى ماداقتاۋ – ايتىستىڭ ءسانى. ناعىز قان قىزدىرار، نامىس وياتار كەزىڭ وسى. ارينە، بۇعان قارسى ايتاتىن سارانىڭ دا جاۋابى ءازىر:

نايماندا قاراكەرەي، سىبان، مۇرىن،

جەتى اتا جولىمبەتكە قۇيعان نۇرىن.

شەرۋباي، تانا مىرزا، ەر تاۋكەباي،

قاي قازاق ءسوز باستاعان ودان بۇرىن.

 

بالاسى قوزىبايدىڭ تىلەۋبەردى.

ءاليحان ونىڭ ۇلىن اركىم كوردى.

قۇدايدان قورىققان ارعىن وسال دەمەس،

قارادان حان بوپ شىققان قيسىق ەردى.

 

كىم جەتەر قابانبايعا دۋا قونعان،

ۇزىلمەي تۇقىمىنان قۋا قونعان.

قوجاقۇل، ءالي، جاقاس، ەر ادىلبەك

سۇلەيمەن ونىڭ ۇلى شىقتى سوڭنان.

 

بۇتاباي، بايجىگىتتە قۇت شايانباي،

ساسان بي، شاپتى كەنجە جاۋعا ايانباي.

اسىققا اق جامبىنى ەرىتىپ قۇيعان،

نايماننىڭ جىگىت قايدا باعلانىنداي…

بۇل دا – وتە تاۋىپ ايتىلعان، لەپ بەلگىسى قويىلاتىن شۋماقتار. ارعىن مەن نايمان ورتا ءجۇزدى ۇستاپ تۇرعان قوس بايتەرەك قوي. قاتار جاتقان اعايىندى ەكى ەلدى قالاي ماقتاساڭ دا سيادى. بۇل ەلدەردە اۋزىمەن قۇس تىستەگەن جۇيرىكتەر دە جەتكىلىكتى. مۇنىڭ ءبارى جاقسى-اۋ! سىپىرا ماداققا قۇرىلعان ايتىس تا كىسىنى جالىقتىرىپ جىبەرەدى. بۇل ەلدەردە كەمشىلىك جوق پا؟ ول نەگە اقىنداردىڭ اۋزىنا ىلىكپەيدى؟ ونىڭ ءبارى ايتىلادى. داۋ تۋدىراتىن، شۋ شىعاراتىن، اعايىن اراسىندا وكپە-ارازدىقتى ورشىتەتىن قيىن كەزەڭدەر الدا تۇر. وسى زاماندا ءومىر سۇرە تۇرىپ، كەيبىر ءىرى وقيعالاردى ايتپاي كەتۋگە تاعى بولمايدى. ءبىرجان ءوز كەزەگىندە:

قۇتىما ءتىل تيگىزبە ەر قۇنانباي،

الاشقا اتى شىققان كەر بۇلانداي.

جارالعان شاراپاتتى قاجەكەمە

نايماندى تەڭەستىرمە سەن ۇيالماي.

 

ابايداي تۋماس ادام سوزگە زەرەك،

قۇر ماقتان ارتىن باقپاي نەگە كەرەك…

ورتا ءجۇز اباي قويعان اتىن باتپاي،

ۇيىنە وياز كىرمەس جاۋاپ قاتپاي…

 

شاپقاندا شايانبايدى قۇتىن شايقاپ،

تۇرعان جوق نايمان قارسى الدىنا كەپ.

بار بايلىعىڭ جەر جىرتىپ، ەگىن سالۋ،

جاسىڭنان جۇرەگىڭدى تەسكەن كەبەك، –

دەگەندە، سارا نەندەي جاۋاپ ايتۋى كەرەك؟ ارينە، قۇنانباي – جۇرت سىيلاعان قاجى، اباي – اقىنداردىڭ ۇستازى. بىراق ەشكىم دە پەرىشتە ەمەس. قازا بەرسەڭ، اۋليە دەگەن ادامنان دا ءبىر ءمىن تابىلادى… نە ىستەۋ كەرەك؟ ءارىپ وسى تۇسقا كەلگەندە تىعىرىققا تىرەلگەندەي شەكەسىن ۇستاپ وتىرىپ قالدى. كوڭىلىندە ىرعىزباي جۋاندارىنا، قۇنانباي اۋلەتىنە دەگەن ەسكىدەن قالعان ءبىر قىجىل بار. اسىرەسە، ىرعىزباي جۋاندارىنىڭ جىگىتەكتىڭ ون جەتى ازاماتىن سوتتاتىپ، سىبىرگە ايداتىپ جىبەرگەنىن كەشپەيدى. توبىقتى ىشىندەگى بۇل داۋعا اباي دا ارالاسقان. ۇلىقتارعا بەدەلىن سالىپ، ءسوزىن وتكىزگەن. جىگىتەكتىڭ نامىسقا شابار ازاماتى بازارالىعا ابايدىڭ ءتىسى باسۋلى. ونىڭ تاكەجان جىلقىسىن بارىمتالاپ كەتكەنى ءۇشىن عانا ەمەس، قۇنانبايدىڭ توقالى نۇرعانىممەن اشىنا بولعانى ءۇشىن.

ال، ءارىپتىڭ بۇل داۋدىڭ كەزىندە جىگىتەك جاعىندا بولعانى، بازارالى، بالاعازدى اقتاپ الۋعا شاماسى كەلمەسە دە، ەڭ سوڭىنا دەيىن سولاردىڭ تىلەۋىن تىلەگەنى ەل-جۇرتقا ايان. بازارالى ايداۋدان قايتقاندا، ءارىپتىڭ وعان ارناپ شىعارعان ولەڭى دە بار.

اقيىق قىران ەدىڭ بۇلعىن ىلگەن،

تالاي قۇربىڭ ساعىندى ويناپ-كۇلگەن.

اتىلسا دا جاماندى كىم جوقتايدى،

ەردىكى قيىن ەكەن حالىق بىلگەن…

 

بەرمەدىڭ العانىڭدى يەسىنە،

قوي بەردىڭ سان جۋاننىڭ تۇيەسىنە.

جاسىڭدا ۇيىرسەك دەپ ەستۋشى ەدىم،

شاۋىپسىڭ ءوش ايعىردىڭ بيەسىنە، –

دەپ، بازارالى مەن نۇرعانىم اراسىنداعى قاتىناستى دا جاسىرماي، تىلگە تيەك ەتكەن… ەندى كەلىپ، «ايتىستا» قۇنانباي اۋلەتى ءسوز بولعاندا، بەلگىلى جايدى ايتپاي كەتۋ ارىپكە ۇلكەن ءمىن بولار ەدى. ونىڭ ۇستىنە، تاياۋدا ابايدىڭ «التىن يەك، سارىالا قىز» دەپ، ءارىپ شىعارمالارىن سىناعانى تاعى بار. ول بىرەر كۇن ويلانىپ ءجۇردى دە، اقىرىندا سارانىڭ اۋزىنا مىناداي ولەڭ شۋماقتارىن سالدى.

نايمانداي ارعىن قايدا قوڭىر، مايدا،

ەل توقتار ءبىر مىنەز جوق ىبىرايدا.

قازاقتان ونەرى اسقان ەر تولعاندا،

باعلانى جىگىتەكتىڭ كەتتى قايدا؟

 

انتۇرعان اتى قۇرسىن اباي دەگەن،

جىلاتتى مۇسىلماندى تالاي نەدەن.

بولعاندا قاسيەتتى جاقسى كىسى،

قاسقىرداي ءوز كۇشىگىن قالاي جەگەن؟

بىت-شىت قىپ توبىقتىنى تەنتىرەتتى،

تۇبىنە جاقسىلاردىڭ تۇگەل جەتتى.

ەلگە قۇت، بەرەكەلى كىسى بولسا،

ماڭعازى جىگىتەكتىڭ قايدا كەتتى؟ –

دەيدى عوي سارا. ول قىز توبىقتى ىشىندە مۇنداي داۋ-جانجالدىڭ بولىپ وتكەنىن بىلمەيدى دە. كەرەك دەسەڭ، وسىنداي ءبىر «ايتىستىڭ» جازىلىپ جاتقانىنان دا سارانىڭ حابارى جوق. ول ءتىپتى ءبىرجانداي ايگىلى ونەرپازبەن ءسوز جارىستىرىپ، ايتىساسىڭ دەگەننەن شوشىپ كەتۋى مۇمكىن عوي. سوندىقتان، سارانىڭ كوڭىلىنە قاياۋ تۇسىرمەۋ ءۇشىن وعان ءالى بۇل جاڭالىقتى ايتقان جوق. كەيىن «ايتىس» دايىن بولعاندا ءبىر-اق ءبىلسىن دەگەن-ءدى. ونىڭ ۇستىنە، اتقارىلىپ جاتقان ءىستىڭ قۇپيالىق جاعى تاعى بار. قىسقاسى، مىنا «ايتىستى» ءارىپ جازعانىن بۇل ماڭايدا ەشكىم بىلمەۋى كەرەك.

الدا «ايتىستىڭ» ەڭ جاۋاپتى كەزەڭى تۇر. بۇل – ءبىرجاننىڭ اۋزىمەن سارانى كوككە كوتەرە دارىپتەيتىن، وسىنداي ونەرپازىن جىلاتىپ، كەمتار بىرەۋگە مالعا ساتىپ وتىرعان ماتاي جۋاندارىن ۇيالتىپ، جەرلەيتىن تۇس. كەرەك دەسەڭ، وسى «ايتىس» تا سول سارانىڭ ازاتتىعى ءۇشىن جازىلىپ وتىرعان جوق پا. ەندەشە، قامشىنى باساتىن كەز وسى. قوس ساڭلاق ءبىراز جەرگە دەيىن جارىسا سامعاپ كەلەدى دە، «ايتىس» اياقتالار ءسات جاقىنداعاندا، ءبىرجان:

جارايسىڭ، جانىم سارا، ايتار ءسوزىڭ،

تاستۇلەك تۇرىمتايداي ەكى كوزىڭ.

قارسى ايتار كىسى بار ما دەپ جۇرگەندە،

الدىمنان قۇداي ايداپ كەلدى كەزىڭ.

شىركىن-اي، مۇنداي جۇيرىك تۋارمىسىڭ،

سويلەيسىڭ التىنداي قىپ ءسوزدىڭ جەزىن، –

دەپ سارانى كوتەرمەلەپ كەلەدى دە، اياعىندا قىز باسىنداعى قاسىرەتكە شۇيلىگەدى.

قور بولدىڭ ءبىر قورتىققا، سارا قالقام،

ارمانسىز قالار كىمنىڭ ءۇيى-ءتۇزىن.

دەنى ساۋ ادام ەمەس تاستانبەگىڭ،

ءجۇر ەكەن تاستاي الماي ول دا قىزىن…

 

تەز الدىرت كۇيەۋىڭدى، سارا ساڭلاق،

كورەيىن جىگىتىڭدى تيگەن تاڭداپ.

راس جانى اشىسا تۇرىسبەكتىڭ،

بەلگىسى بىلىنەتىن شىعار سوندا-اق.

 

شىبىقتاي جىگىت شىعار ءوڭى نۇرلى،

ونەرى ءوزىڭ تەڭدەس سەگىز قىرلى.

شەبەردەن ءمىن تاباتىن مىنىسكەرسىڭ،

ەر شىعار توتىقۇستاي نەشە ءتۇرلى، –

دەگەندە، مانادان ورگە شاۋىپ، توسكە ورلەپ وتىرعان سارا قارسى ايتار ءۋاج تاپپاي ءمۇدىرىپ قالادى. ءبىر جاعىنان، ءوز جاعدايىنىڭ ءبىرجاننىڭ اۋزىنان وسىلاي اشكەرە بولعانىنا قارسى دا ەمەس سياقتى. ءارى ءوز اۋلىنىڭ اتقامىنەر بيلەرىنىڭ قاتاڭ سىنعا ۇشىراعانىنا ءسۇيسىنىپ تە قالعانداي. جيەنقۇل ءۇشىن سارا ەمەس، وسىنداعى ەل اعالارى ۇيالۋعا ءتيىس. سوندىقتان، سارا قارسىلاسى ءبىرجاندى قۇپتاي وتىرىپ، ەندىگى ءسوزدى تۇرىسبەك قاجىعا ارناپ ايتسا جاراسادى.

قاجەكە-اۋ، مىناۋ قالاي اقىرادى،

جيەنقۇل تەز كەلسىن دەپ شاقىرادى.

كورسەتسەڭ اسىلىڭدى اپ كەلىڭدەر،

اۋلىڭدا ول كەلگەنشە وتىرادى.

ادامعا جول بەرمەگەن ەسىل ءتىلىم،

كۇن وتپەي قۋراپ ۇشقان قىزىل گۇلىم.

سىزدەردەن ۇيالعاننان ۇندەمەۋشى ەم،

ەسەككە قوساقتاۋلى ءوتتى-اۋ كۇنىم…

سىزدەرگە سەنەتۇعىن سورلى باسىم،

كەلگەندە جيەنقۇلعا شىقپايدى ءۇنىم…

 

ەسەكە-اۋ، كىسى جىبەر بالاڭىزعا،

ءازازىل بولدى ءبىرجان ارامىزعا.

سىرتىنان ماقتاسام دا، كەرەك بولدى،

كورسەتپەي جىگىتتى ۇرلاپ قالامىز با؟

 

قاجەكە-اۋ، الدىرىڭىز قوناق كۇتپەي،

ءبىرجان تۇر كورەمىن دەپ ءسوزى بىتپەي.

اجال دا كىسى تاڭداپ الادى ەكەن،

سول ءيتتى نەگە قويعان الىپ كەتپەي…

ماتاي جۋاندارىنىڭ قاتتى قىسىلعان جەرى وسى بولادى. قانشا سىر بەرمەي شىرەنگەنىمەن، جيەنقۇلدى الدىرىپ، بىرجانعا كورسەتە المايدى. ونى ءبىرجان دا تۇسىنەدى، ارينە. جيەنقۇلدى كورسەت دەپ مىنالاردى سوزگە جىققانى بولماسا، ونى كورۋگە قۇمارتىپ تا تۇرعان جوق. اقىرىندا ساراعا جاناشىرلىق تانىتىپ، ونى بۇل تىعىرىقتان ءوزى الىپ شىعادى.

شىراعىم سارا سەندەي تۋماس بالا،

شەجىرە تۋارمىسىڭ مۇنداي دانا.

وبالىڭ ەسىمبەك پەن تۇرىسبەككە

جىگىتىڭ جوندەم ەكەن، ەي بەيشارا.

 

ەل-جۇرتىڭ قورىقسا كەرەك كوز جاسىڭنان،

قيىپ كەتكىم كەلمەيدى مەن قاسىڭنان.

كەمىتەر قاي جەرىڭدى دۇشپان شىركىن.

ادامزات وزار ەمەس ءوز باسىڭنان.

جىبەرتپە جيەنقۇلعا شاقىرۋدى،

ونەرسىز ۇيدە بىلەر اھ ۇرۋدى. –

دەپ باستاپقى رايىنان قايتادى دا، ەندىگى ءسوزدى تىكەلەي ەل اعالارىنا ارنايدى. ءارىپتىڭ ءاۋباستا ويلاعان جوسپارىنىڭ ءوزى وسى بولاتىن. ماقسات – ءبىرجاننىڭ اۋزىمەن ماتاي جۋاندارىنىڭ ۇستىنەن ۇكىم شىعارتۋ. «ايتىستى» وقىعان، نە تىڭداعان ادام تۇگەلىمەن سارا جاعىنا شىعىپ كەتۋى ءتيىس بولاتىن. ەگەر وسىدان كەيىن بۇل ەلدىڭ نامىسى ويانىپ، ساراعا بوستاندىق بەرمەسە، وندا ماتايدىڭ ەل بولۋدان قالعانى… ءبىرجاننىڭ سوڭعى ءسوزى:

ەسىمبەك، بوققا ساتپا اسىلىڭدى،

سىيلاي گور قىز دا بولسا ءناسىلىڭدى.

ۇقپاساڭ «ارعىن جوقتى ايتتى» دەرسىڭ،

ەسەكە-اۋ، ەسكە ساقتا وسىنىمدى.

 

قىلايىن كوپ ۇزاتپاي ءسوزدى قىسقا،

ولەڭگە جان كورمەدىم مۇنداي ۇستا…

وبال تۇرعان جەرىندە ساۋاپ تۇرار،

جيەنقۇل تەڭ ەمەس قوي بۇل بايقۇسقا.

 

تۇرىسبەك، ەسىمبەك پەن ساۋ تۇر، مامان،

تاياندى قايتار مەزگىل ەلگە تامان.

اينالىپ ەندىگى جىل ءبىر كەلەرمىن،

تىسقارى توپىراقتان بولسام امان.

سارانى جيەنقۇلعا بەرە كورمە،

قىز تۇگىل ەر قۇنىنا كەلەر شاماڭ.

«ايتىس»، وسىلايشا، ءبىرجاننىڭ ەل اعالارىن ايىپتاي وتىرىپ، سارانى ولارعا اماناتتاپ، قوش-قوش ايتىپ اتتانىپ كۇتۋىمەن اياقتالادى. باس-اياعى مىڭ جولداي ولەڭ. ءارىپ ونى جازىپ بولعاننان كەيىن دە ۇستىنەن بىرنەشە قايتارا قاراپ، وڭدەپ شىقتى. كوپ ەلدىڭ، رۋدىڭ، ادامداردىڭ اتتارى اتالادى، سولاردىڭ جاڭساق كەتكەن جەرلەرىن تۇزەتتى. بىلاي بارلاپ قاراسا، قاپى كەتكەن جەرى جوق سەكىلدى. ءبىرجاننىڭ دا سارانىڭ دا ايتاتىن سوزدەرى ءوز ورنىندا. مىنا «ايتىستا» سارا ءتىپتى بيىكتەپ كەتكەن. كوپ جاعدايدا بىرجانمەن تەڭ، كەيدە اسىپ ءتۇسىپ وتىرادى. «ايتىستىڭ» وتە-موتە ۇتقان جەرى – وعان باسقا ەمەس، ءبىرجاننىڭ قاتىسۋى. تاڭداۋ دۇرىس جاسالعان. ماتايدىڭ ەل اعالارىنا اناداي شىمبايعا باتار اۋىر ءسوزدى تەك ءبىرجان عانا ايتا الادى. قىسقاسى، ەكى اقىننىڭ دا اتقان وعى نىساناعا ءدوپ ءتيىپ وتىرعان.

ەندى تەك بۇل «ايتىستىڭ» باعىن بايلاماي تەزىرەك تاراتۋ كەرەك. قاپالداعى ۋەزدىك مەكەمەدە جازۋى جاقسى، قازاقشا جەتىك بىلەتىن رينات دەگەن تاتار جىگىتى بار ەدى. سوعان اقىسىنا ءبىر قوي بەرىپ، «ايتىستى» ون دانا ەتىپ كوشىرتتى. سونان سوڭ قولجازبانى بىركەلكى قىپ تۇپتەپ، «ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسى» دەگەن ات قويىپ، اۆتوردىڭ اتى-ءجونىن كورسەتپەي، قاق جارىمىن وسىندا قالدىردى دا، بەس داناسىن سەمەيدەگى دوستارىنا پوچتامەن سالىپ جىبەردى. بۇل «ايتىستى» ەڭ الدىمەن ماتايدىڭ جۋاندارى وقۋ كەرەك قوي. سوندىقتان، ءبىر داناسىن تۇرىسبەك اۋلىنداعى مۇعالىمگە، تاعى ءبىر-ەكەۋىن وسىنداعى تىلەكتەس جىگىتتەرگە ۇستاتقان. ارينە، ءبىر داناسىن ساراعا قالدىردى. «ايتىستى» ۇسىناردا ەكەۋىنىڭ اراسىندا مىناداي اڭگىمە بولدى.

– سارا، سەن جاقىندا ءبىرجان سالمەن ايتىسىپسىڭ عوي، – دەگەن جايلاۋدا ءبىر جولىققاندا كۇلە ءتىل قاتىپ.

– قويىڭىزشى، قايداعى ءبىرجاندى ايتىپ وتىرسىز؟ – دەدى سارا بۇعان ۇركە قاراپ. – ءبىرجان سالدى ءوڭىم تۇگىل، تۇسىمدە كوردىم بە ەكەن… مازاعىڭىز با، ءبىرجان قايدا، مەن قايدا؟ ارامىز جەر مەن كوكتەي…

– مىنە، سەنبەسەڭ وقىپ كور؟ – دەدى ءارىپ قالتاسىنان «ايتىستىڭ» تۇپتەلگەن داناسىن شىعارىپ. – اركىمدەر «ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسى» دەپ، جاتتاپ الىپ ايتىپ ءجۇر. ساعان كورسەتەيىن دەپ، مەن دە بىرەۋدەن كوشىرىپ الدىم.

سارا سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي، قولجازبانى قولىنا الىپ، اسىعىس قاراي باستادى. اقشا ءجۇزى ءبىر قىزارىپ، ءبىر سۇرلانىپ، قاعاز ۇستاعان قولىنىڭ دىرىلدەگەنى بايقالادى. سەنبەيىن دەسە، سىرتىندا «ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسى» دەگەن ءسوز بادىرايىپ جازىلىپ تۇر. بالكىم، ءبىرجان مۇنىمەن اتتاس باسقا ءبىر قىزبەن ايتىسقان شىعار دەگەن ءبىر وي قىلاڭ بەرگەن. ولاي ويلايىن دەسە، «قىزى ەكەن اقىن سارا تاستانبەكتىڭ، جاقىنى زاتى نايمان ەسىمبەكتىڭ» دەپ تۇپ-تۋرا ءوزىن ايتىپ تۇر… سودان ءارى-ءسارى كۇيدە اڭىرىپ ءبىراز تۇردى دا، كەنەت ساقىلداپ كۇلىپ جىبەردى.

– وي، اعا، ءسىز عوي – مۇنى جازىپ جۇرگەن! مانادان ءسىز تۋرالى وي باسىما نەعىپ كەلمەگەن؟ – دەگەن كۇلكىسىن زورعا تيىپ. – اعاتاي-اۋ، مەنى بىرجانمەن قالاي ايتىستىرىپ ءجۇرسىز؟ مەن ول كىسىنىڭ شەنىنە كەلەم بە؟!

– قورىقپا، ءبارى جاقسى بولادى، – دەدى ءارىپ سارانى سابىرعا شاقىرىپ. – ءبىرجان سال سەنىڭ جىلاپ جۇرگەنىڭدى ەستىپ، سوناۋ ارقادان ادەيى ارا تۇسۋگە كەلىپتى عوي… مۇنى جاقسىلىقتىڭ نىشانى دەپ ءبىل! الدىمەن، «ايتىستى» وقىپ شىقشى… ەرتەڭ كەشكە سوعام، جىلقىشىنىڭ ۇيىنە… سوندا سويلەسەرمىز.

ەرتەڭىندە بۇلار تاعى دا كەشكى اپاق-ساپاقتا جىلقىشىنىڭ ۇيىندە جولىققان. سارا تاعات تاپپاي كۇتىپ وتىر ەكەن. ءارىپتى كورگەن بەتتە ۇشىپ تۇرىپ، موينىنا اسىلا كەتتى. ىستىق دەمىمەن قۇلاعىن كۇيدىرە جازداپ ايتقانى، سارا «ايتىستى» وقىپ شىعىپتى. قاتتى رازى. ءتىپتى ايتارعا ءسوز تاپپاي تۇر.

– اعا، نە ايتايىن، مەنىڭ ەسىكتەگى باسىمدى تورگە ءبىر-اق شىعارىپسىز عوي… ريزامىن! – دەدى بىلاي جايعاسىپ وتىرعان سوڭ. – مەنى ءبىرجان سالداي ۇلىمەن قاتار قويىپ، تەڭ ادامداي سويلەتىپسىز… نايماننىڭ مەن بىلمەيتىن مىقتىلارى قانشاما! سولاردىڭ دا ارۋاعىن ءبىر ءتىرىلتىپسىز… تەك، الگى ءبىر جەردە ابايعا ايتقان ءسوزىمىز ارتىق ەمەس پە؟

– تۇك تە ارتىق ەمەس. اقىندار ءبىرىن-ءبىرى مۇقاتىپ ايتىسقاندا، ونداي اششى سوزدەر ايتىلا بەرەدى.

– اباي جىگىتەك جىگىتتەرىنە نە ىستەگەن سوندا؟ مەن توبىقتى جاعىن بىلمەيدى ەكەنمىن.

– قىس ايلارىندا جىگىتەكتىڭ جوق-جىتىك كەدەيلەرى ابايدىڭ اعاسى تاكەجاننىڭ ءبىر قوس جىلقىسىن قۋىپ اپارىپ، ءۇي باسى بىردەن سوعىمعا جىعىپ الادى. سول ءۇشىن جىگىتەكتىڭ بازارالى، بالاعاز باستاتقان ون جەتى ادامى سىبىرگە ايدالعان.

– اباي ارالاسقان با بۇل داۋعا؟

– ارالاسقان. ۇلىق الدىندا جىگىتەكتى جەڭىپ تە بەرگەن.

– ءبىرجان مەنىڭ اعالارىمدى ءتاۋىر-اق تىقسىرىپتى، – دەدى سارا ءبىرتۇرلى سۇيىنگەن بەينەمەن كۇلە ءتىل قاتىپ. – ەندى ولار نە دەيدى – ماسەلە سوندا. ەرتوقىمدارىن باۋىرىنا الىپ تۋلاپ جۇرە مە؟

– تۋلاسىن، قايتا ۇياتتان ورتەنىپ نامىستانعانى جاقسى. «ايتىستىڭ» ءوزى دە سول ءۇشىن جازىلعان جوق پا، – دەدى ءارىپ ءوز ەڭبەگىنىڭ ساراعا ۇناعانىنا ماساتتانىپ. – كور دە تۇر، ولار سەنىڭ باسىڭا ءالى-اق بوستاندىق بەرەدى…

– اۋزىڭىزعا ماي! يلايىم سولاي بولسىن!

كوڭىلى جايلانعان قوس عاشىق كەشتىڭ ەندى قالعان بولىگىن سۇيىسۋمەن، قاۋىشۋمەن، شەكەر شايناپ، بال جەسۋمەن وتكىزدى.

- V -

«ايتىستىڭ» قولجازباسى ءارىپ ويلاعاننان دا تەز تارادى. حالىقتىڭ ولەڭگە قۇمار، كىتاپقا زار كەزى. بىرەۋدەن-بىرەۋ ات-تۇيەدەي قالاپ، كوشىرىپ الىپ، جاتقا سوعىپ جۇرگەن جۇرت. وسىنداي جولمەن «ايتىس» اقسۋ-قاپال وڭىرىنە دە جىلدام تاراپ ەدى. كەشىكپەي بۇل جاڭالىق تۇرىسبەك، ەسىمبەكتەردىڭ قۇلاعىنا ءتيىپ، ولار دا «ايتىستىڭ» ءبىر داناسىن تاپتىرىپ الىپ، جاپپاي وقىپ جاتقان كورىنەدى.

ءاۋ  باستا-اق ماتايدىڭ  ەل اعالارى مۇنداي ايتىستىڭ بولعانىنا سەنبەگەن. قايداعى ايتىس؟ قايداعى ءبىرجان؟ جەتىسۋعا ات ءىزىن سالماعان ءبىرجان سال سارامەن قايدا ءجۇرىپ ايتىسادى؟ الدە بۇلار ەستىمەگەن ءبىر تويعا ءبىرجان كەلىپ، سارامەن ايتىسقان با؟ توڭىرەكتەن سۇراستىرسا، ونداي دەرەكتى ەشكىم بىلمەيدى. ونىڭ ۇستىنە، ءبىرجان مەن سارا تۇرىسبەك قاجىنىڭ اۋىلىندا ايتىستى دەپ وتىرعان جوق پا؟ تۇرىسبەك، ەسىمبەكتەردى ايتىسقا كۋا بولعان ادامدار رەتىندە كورسەتەدى… ەندەشە «ءبىرجان مەن سارا ايتىسىن» بۇلارعا كەگى كەتكەن، ءوشى بار بىرەۋ شىعارعان. سوندا، ول جالاقور اقىن كىم بولعانى؟ باسقا كىم بولۋشى ەدى، سول باياعى ءارىپ ءتىلماش! سول پالە وسى اۋىلعا كەلگىشتەپ كەتىپ ەدى. سودان-اق كەلدى. اقىننىڭ اياق الىسى تىم كەسەك. كىمدە بولسا، بىلمەيتىن پالەسى جوق، ساۋاتتى بىرەۋ. سول ءارىپتىڭ سارامەن وسەگى بار دەي مە، نەمەنە؟ ايتپاقشى، ول وتكەن جىلى «سارانى ماعان توقالدىققا بەر» دەپ، ەسىمبەككە كىسى سالىپ، ءبىر رەت بەتى قايتقان بولاتىن. دامەسىن قاراي گور ءوزىنىڭ! ەندەشە، «ايتىستى» شىعارعان – باسقا ەمەس، سول ءارىپ ەكەن. وزىنشە كەك قايتارىپ، ءوش العان ءتۇرى… ونداي بۇزاقىنى ۇلىققا مالىمدەپ، اقسۋ-قاپالدان ءبىرجولا الاستاۋ كەرەك شىعار.

جەتىسۋدا وسەك-اياڭ گۋلەپ تۇرعان تۇستا سەمەيدەگى كوكبايدان دا حات كەلدى. ونىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قازىر سەمەي وڭىرىندەگى باستى اڭگىمە – «ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسى» كورىنەدى. «ايتىستى» بىرەۋدەن-بىرەۋ كوشىرىپ الىپ، ەل ىشىنە جەلدەن دە جىلدام تاراپ كەتكەن. ويىن-توي، جيىنداردا قيسسا ەسەبىندە سۇڭقىلداتىپ جاتقا ايتىپ جۇرگەندەر دە از ەمەس. «ايتىسىڭ» اباي اۋىلىنا دا جەتتى، – دەپتى كوكباي. – اتى-ءجونىڭدى جازباساڭ دا «بۇل ايتىستى ءارىپ شىعارعان» دەسىپ ءجۇر. اباي اعام دا سول پىكىردە. ويتكەنى، مۇنداي ايتىستىڭ بولماعانىن، ءبىرجاننىڭ جەتىسۋعا بارماعانىن مۇنداعى ادامدار جاقسى بىلەدى عوي. «ول توڭىرەكتە ارىپتەن باسقا مۇنداي ايتىستى شىعاراتىن اقىن جوق» دەسىپ ءجۇر وقىعان جۇرتتىڭ ءبارى… سونان سوڭ، «ايتىستا» ءبىرجان ارعىن اتىنان سويلەيدى ەكەن. ءبىرجان ارعىن ەمەس، كەرەي عوي. اگاراكىم، ءبىرجان سارامەن شىن ايتىسسا، ول «ارعىنمىن» دەپ ءولىپ بارا جاتسا ايتا ما؟!».

كوكباي وسىلاردى ايتا كەلىپ، حات سوڭىندا: «نە كەرەك، جامان جيەن، مىنا ايتىس ارقىلى ايدى اسپانعا ءبىر-اق شىعارىپسىڭ. مىنانىڭ قاسىندا باياعى سەن ەكەۋىمىزدىڭ ءسوز قاعىسقانىمىز جولدا قالىپتى… وسى جولى اقىندىق تالانتىڭدى ءبىر كورسەتىپسىڭ. ءبىرجانىڭ دا، ساراڭ دا قول جەتپەس بيىكتە تۇر. پاي-پاي، نايماندى دا كوتەرگەن-اق ەكەنسىڭ. مىنادان كەيىن، نايماندار ساعان ەسكەرتكىش قويسا دا ارتىق ەمەس! – دەپ ءارىپتىڭ ەڭبەگىن كوككە كوتەرە ماقتاپتى دا، سوڭىندا: – ايتكەنمەن، بىرازعا دەيىن اباي اۋلىنا كەلمەگەنىڭ ءجون شىعار. ىرعىزبايلار قازىر سەنى ءتۇتىپ جەۋگە بار… ال، جىگىتەك جاعى ءماز. ءبىر اۋىلداردا كوكقاسقا جىعىپ، توي جاساپتى دەپ ەستىدىم. «ءبىرجان-سارا ايتىسىن» قولدان-قولعا تيگىزبەي ۇرانداتىپ جۇرگەن دە – سولار… تازا نايمان بولساڭ، مۇنداي تاۋەكەلگە بارماس ەدىڭ. قانشا ايتقانمەن، بويىڭدا توبىقتىنىڭ ءبىر تامشى قانى ارالاسىپ جۇرگەنى كورىنىپ تۇر!» دەپتى كوكباي ءسوز اياعىن ازىلگە سايىپ.

«ءبىرجان-سارا» ايتىسىن وقىعان سوڭ توبىقتى ەلىنىڭ قاتتى ءبۇلىنىپ جاتقانى راس بولدى. كوپ ۇزاماي، شىڭعىس وڭىرىنەن ارىپكە تاعى ءبىر حات كەلدى. سول ەلدەگى قۋانىشباي دەگەن اقىن ارىپكە ولەڭمەن حات جولداپتى. ءارىپ ونى سىرتتاي بىلەدى. نە دالاعا سيماي، نە قالاعا سىڭبەي، سەمەي مەن شىڭعىستاۋ اراسىن شيىرلاپ جۇرەتىن ءباتۋاسىز بىرەۋ ەدى. سول، وزىنشە، ابايدى سوزگە ىلىكتىرگەنگە قاتتى نامىستانىپ، شامدانىپ قالسا كەرەك. بىرەۋلەر كۇش-كۇشتەپ، ايداپ سالىپ وتىر ما، كىم ءبىلسىن. تاق ءبىر ارىپتە ءوشى بار ادامداي، ۋداي ءتىلىن اياماي سۇققىلاپتى.

ارىپكە ايتتىم سالەم ءۇش قايتارا،

ايتىستى دەپ وتتاپسىڭ ءبىرجان-سارا.

باسىندا بايلاۋى جوق ءبىر انت ەدىڭ،

سايتان بولىپ كەتەرسىڭ بارا-بارا.

 

سۇراساڭ مەنىڭ اتىم قۋانىشباي،

جاۋ كورسەم قالعان ەمەن تۋ الىسپاي.

بار شىعار نايماندا دا نەبىر جۇيرىك،

قالام با دەپ ويلاۋشى ەم ءبىر سالىسپاي…

 

بۇل ءارىپ وقيمىن دەپ شايناپ ەدى،

سەمەيدى نەشە جىلداي جايلاپ ەدى.

بۇزىقتىق وسى انتۇرعان مىنەزىنەن،

كوتىنە دۇرە سوعىپ ايداپ ەدى…

 

بالاسى قۇنەكەمنىڭ ىبىرايىم،

نايمانعا نە قىلعانى جۇرتقا دايىن.

پىسقىرعان پىسىعىڭنىڭ مۇرنىن كەسىپ،

مىڭ-مىڭنان ايىپ العان توپ باسى سايىن…

شىركىننىڭ، ولەڭىندە ءىلىپ الار ءبىر شىندىق بولساشى. الگى «جاپتىم جالا، جاقتىم كۇيە» دەگەن سارىنمەن ءبىردى ايتىپ، بىرگە كەتە بەرەدى ەكەن. وزىنشە، ابايدى اقتاپ، سول ءۇشىن جارعىعا ءتۇسىپ كۇيىنگەن بولادى. ال، ومىردە ابايدىڭ ماڭىنا جولاي الماي، سىرتتاي قىجىرتىپ جۇرگەندەردىڭ ءبىرى. وزىندە ۇيات، سوزىندە تۇراق جوق. توبىقتىنىڭ جىرتىسىن جىرتقان بولادى. كوكباي دا، توبىقتى عوي. «ايتىس» تۋرالى جازعان ەكى حاتتى سالىستىرىڭىز: ول قالاي، بۇل قالاي؟ ءارىپ قۋانىشبايمەن ايتىسىپ ابىروي تاپپاسىن بىلسە دە، ۇندەمەي قالۋدى لايىقسىز كورىپ، ولەڭمەن قىسقاشا حات جازىپ جىبەردى.

ەلىمسىڭ ەستىمەگەن ساق-توعالاق،

سالا ما سوزگە قۇلاق يت سۇعاناق.

«مەن داداڭ قۋانىشباي» دەپسىڭ ءوزىڭ

كىم ەدىڭ سەن الباستى دوپ-دومالاق…

ابايدى ۇناسادى ماقتاعانعا،

بولات قوي ەكى ءجۇزدى ساقتاعانعا.

التىنعا دىم تيگەنمەن قارايمايدى،

جۇدىرىق حان ارتىنان بوقتاعانعا.

 

ويناما، قۋانىشباي، مەنىمەنەن،

ءسوز بىلسەڭ سويلەۋ كەرەك جونىمەنەن.

ءبارىڭ اباي بولمايسىڭ، كوپ بۇرالقى،

يت-اۋرە بولام با سەنىمەنەن.

ايتكەنمەن، «ءبىرجان-سارا» ايتىسىن جازامىن دەپ، ءارىپ ءار رۋدان وزىنە ءبىراز جاۋ تاۋىپ العانىن ەندى اڭعاردى. نە ىستەيسىڭ، زامان سولاي. قازىرگى ادام دا، قوعام دا شىندىقتى ايتقان كىسىنى جاقتىرمايدى. بەينە، اششى ءدارىنى ىشۋدەن باس تارتىپ، بەتىن تەرىسكە بۇرعان ناۋقاس ءتارىزدى. ال، ىشىنە شىندىق جاقپاعان، تەك وتىرىككە سۇيەنگەن قوعام ۇزاققا بارماۋعا ءتيىس. بىراق ونىڭ استى-ۇستىنە كەلىپ، توڭكەرىلەر كەزىن كۇتۋگە مۇرشا قايدا؟! ءارىپ ءوزى ايتقان اقيقاتتىڭ زاردابى وڭاي بولماسىن بىلسە دە، وسىنىڭ بارىنە عاشىعى سارا ءۇشىن باردى عوي. ەگەر «ءبىرجان-سارا» ايتىسى داۋعا اينالىپ، ساراعا بوستاندىق بەرىلسە، وندا ەڭبەگى مەن بەينەتىنىڭ وتەلگەنى.

كۇتكەنىندەي-اق، جەرگىلىكتى ماتاي جۋاندارى دا تىنىش جاتپاعان ەكەن. ءبىر توپ ادام قول قويىپ، ۋەزد باستىعى سامويلوۆقا ءارىپتىڭ ۇستىنەن ارىز ءتۇسىرىپتى. «وسىلاي دا وسىلاي… ءسىزدىڭ ءارىپ تاڭىربەرگەنوۆ دەگەن ءتىلماشىڭىز قىزمەت بابىن پايدالانىپ، ەل ىشىنە ىرىتكى سالىپ ءجۇر. ۇزاتىلعالى وتىرعان قىزىمىزدى ازعىرىپ، وتباسىن ويراندادى، اق قوي سويىپ، اق باتا جاساعان قۇدالىعىمىزدى بۇزدى… ونىمەن دە قويماي، «ءبىرجان-سارا ايتىسى» دەگەن كىلەڭ وتىرىككە قۇرىلعان شىعارما جازىپ، ماتاي ەلىنىڭ يگى جاقسىلارىن تۇگەل قارالادى. ابىرويىمىزدى توگىپ، ار-نامىسىمىزدى اياققا تاپتادى… سوندىقتان، ەل ىشىنە بۇلىك سالىپ، اعايىن اراسىنا وت جاققان بۇزاقىنى قىزمەتتەن قۋىپ، ءبىزدىڭ وڭىردەن الاستاساڭىز ەكەن! ەگەر ءوتىنىشىمىز ورىندالماسا، امال جوق، گۋبەرنيا باستىعىنا دەيىن ارىزدانۋعا ءماجبۇر بولامىز» دەپ ارىزدىڭ سوڭىندا قوقان-لوققى كورسەتىپتى.

باستىققا دا جان كەرەك. ەل اتىنان تۇسكەن مۇنداي ارىزدى ەلەمەۋگە بولمايدى. قازاق ءوز مالىن ءوزى باعادى. ال، سەن ەلدى باعاسىڭ. ۋەزد باستىعىنا ارتىلعان ءبىرىنشى مىندەت – وزگە تۇك بىتىرمەسەڭ دە، وسى ەلدەن بۇلىك شىعارماي، تىپ-تىنىش ۇستاپ وتىرۋ ەمەس پە… سوندىقتان ۋەزد باستىعى سامويلوۆ جاڭاعى ارىزدى العان كۇنى-اق ءارىپتى كابينەتىنە شاقىردى. ءتۇسى سۋىق، ءسوزى سۋىت. بۇرىن وزىنشە زيالىمسىپ، ورىس كلاسسيكتەرى جونىندە ارىپپەن اڭگىمەلەسەتىنى بولۋشى ەدى، بۇگىن ونىڭ ءبىرى جوق:

– سەن، تاڭىربەرگەنوۆ، نە ءبۇلدىرىپ ءجۇرسىڭ؟ – دەپ بىردەن دۇرسە قويا بەردى. شەگىر كوزى شاتىناپ، شالعىسى قۇلاعىنا دەيىن جەتەتىن ۇزىن مۇرتى تىكىرەيىپ كەتىپتى. – ۇندەمەگەنگە باسقا شىعىپ، ەسىرىپ كەتەتىندەرىڭ نە؟

– اياقاستىنان نە بوپ قالدى، سەرگەي ميحايلوۆيچ؟

– نە بولۋشى ەدى؟ مىنە، ۇستىڭنەن ارىز ءتۇستى، – دەدى تورتپاق دەنەسى مۋنديرىنە تىرسىلداپ زورعا سيىپ تۇرعان باستىق الدىنداعى ءبىر قاعازدى ارىپكە تامان جىلجىتىپ. – بىرەۋدىڭ ۇزاتقالى وتىرعان قىزىن ازعىرىپ، ول ايەلمەن كادىمگىدەي تامىر بولعان كورىنەسىڭ… ول جەتپەگەندەي سول قىزدىڭ اتىنان ولەڭ شىعارىپ، ماتايدىڭ يگى جاقسىلارىن سىپىرا جامانداپسىڭ… مىنە، ارىزعا تۇرىسبەك قاجى باستاعان ەل اعالارى تۇگەل قول قويىپ وتىر… بۇعان نە دەيسىڭ، تاڭىربەرگەنوۆ؟

– باسقا نە ايتىپتى؟ «ءبىز سارا تاستانبەك قىزىن ءوزى سۇيمەيتىن كەمتار بىرەۋگە زورلىقپەن مالعا ساتپاق بولىپ ەدىك. تاڭىربەرگەنوۆ كەلىپ، سول قىزعا ارا ءتۇستى» دەمەپ پە؟

– مەن ول جاعىن بىلمەيمىن، بىلگىم دە كەلمەيدى! – دەدى سامويلوۆ داۋىسىن ءسال جۇمسارتىپ. – قازاقتار قىزىن مالعا ساتا ما، نەمەسە بايعا تەگىن بەرە مە، وندا مەنىڭ جۇمىسىم جوق. ماعان كەرەگى – قاراۋىمداعى ەلدىڭ تىنىشتىعى…

مۇندايدا نە ايتاسىڭ؟ سول باياعى ورىس ۇلىعىنىڭ بەت قاراتپاس وكتەمدىگى. بۇلارعا كەرەگى – وزدەرى ايتپاقشى، ەل ىشىنەن بۇلىك شىقپاۋى. وسى ەلدىڭ جەرى، بۇكىل بايلىعى وزدەرىنە بۇيىرسا، ال، ادامدارىنىڭ اۋزى بۋىلىپ تۇرسا بولعانى… ويتكەنى ولار قازاقتى يمپەريانىڭ تولىق قۇقىقتى ازاماتى دەپ سانامايدى، ايەلدەرىن ءتىپتى مال ورنىندا كورەدى. ال، بۇل ەلدەگى ايەل تەڭدىگى مەن ماحاببات بوستاندىعىنا تۇكىرگەنى بار…

– مىنە، كوردىڭ عوي، ماتايدىڭ اتقا مىنەر اقساقالدارى سەنى وسى ەلدەن كەتىرۋدى سۇرايدى، – دەدى سامويلوۆ ءارىپتىڭ ويىن ءبولىپ. – ءوز باسىم سەنىڭ قىزمەتىڭە قويار كىنام جوق. وتە ساۋاتتى، ءبىلىمدى جىگىتسىڭ. بىراق، مىنالاردى تىڭداماي تاعى وتىرا المايمىن. سەنىڭ قازاقتارىڭ وزگەنى بىلمەسە دە، ارىز جازۋعا كەلگەندە الدارىنا جان سالمايدى… نە ىستەيمىز؟ سەنىڭ مىنا جاعدايدان كەيىن وسىندا قالىپ، جۇمىس ىستەۋىڭ مۇمكىن بە؟

ءارىپ ءارى-بەرى ويلانىپ كوردى دە:

– دۇرىس ايتاسىز، سەرگەي ميحايلوۆيچ!.. مەنىڭ شىنىندا دا، باسقا جاققا اۋىسۋىم كەرەك شىعار، – دەدى تىعىرىقتان شىعار باسقا جول تاپپاي.

– مىنە، بۇل – اقىلدى ادامنىڭ ءسوزى! قايدا بارعىڭ كەلەدى؟ سەمەي، اياگوز…

– جوق، سەمەي وكرۋگىنىڭ دا مەنى ساعىنىپ وتىرعانى شامالى. مۇمكىن بولسا، مەنى گۋبەرنيا ورتالىعى الماتى جاققا اۋىستىرىڭىز، سەرگەي ميحايلوۆيچ!

– جارايدى، مەن ۆەرنىيمەن تەلەگراف ارقىلى سويلەسىپ كورەيىن. ەرتەڭ كەلىپ حابارىن بىلەرسىڭ، – دەدى سامويلوۆ ماسەلەنىڭ تەز شەشىلگەنىنە رازى بولىپ.

ەرتەڭىندە ۋەزد باستىعى ۇلكەن ءبىر شارۋا بىتىرگەندەي ءارىپتى جىلى شىرايمەن كوڭىلدى قارسى الدى.

– تاڭىربەرگەنوۆ، سەنىڭ جولىڭ جەڭىل ەكەن، ماسەلە ءتىپتى وڭاي شەشىلدى! – دەدى ءشۇيىنشى سۇراعانداي. – جالپى، تۇستىك جاقتا ورىسشا وقىعان ساۋاتتى ادامدار از-اۋ دەيمىن. قاشاندا كادرعا ءزارۋ بولادى دا وتىرادى… سەن گۋبەرنيالىق پوچتا مەكەمەسىنە باستىق بولۋعا قالايسىڭ؟

– جاراپ تۇر. مەندە قىزمەت تاڭدايتىن مۇرشا بار ما، قازىر…

– وكىنبەيسىڭ، جالاقىسى قازىرگىڭنەن ەكى ەسەدەي ارتىق، – دەدى سامويلوۆ جەلپىنە سويلەپ. – جوعارعى باستىققا سەنىڭ ماقتاۋىڭدى جەتكىزدىم-اق. «وزىمىزگە دە كەرەك كادر ەدى، سەميالىق جاعدايمەن امالسىز اۋىسىپ بارادى» دەدىم. شىنى دا سول عوي. قاپالدا ءۇش-ءتورت جىلداي ءمىنسىز جۇمىس ىستەدىڭ… وسىنداعى قازاقتار عوي – سەنى سيدىرماعان. كەل، رازى-حوشتىقپەن اجىراسايىق… ەرتەڭ مىنەزدەمە قاعازدارىڭ مەن ەكى ايلىق كوتەرمە جالاقىڭدى قولىڭا بەرەدى.

ءارىپ وسى ساتتەن باستاپ، جولعا دايىندالا باستادى. قاپال مەن الماتى اراسى – سالتاتتى كىسىگە بەس كۇنشىلىك جول. الىس ساپارعا جالعىز-جارىم شىعۋ قاۋىپتى. الداعى اپتادا قالاارالىق ۇكىلى پوچتا مەن تاعى بىرەۋلەر سول جاققا جۇرەدى ەكەن. سولارمەن بىرگە اتتاناتىن بولدى.

قاپالدا ءارىپتى جولعا شىعارىپ سالاتىنداي تۋىس-جۇراعات جوق-تۇعىن. بار بىلەتىن جاقىنى – سارا عانا. جولعا شىعار الدىندا سول ساراعا جولىعىپ، ءمان-جايدى ۇعىندىرىپ كەتۋى كەرەك. بىراق وسى اقتىق جولىعۋدىڭ ءوزى ارەڭ دەگەندە ىسكە استى. سوڭعى كۇندەرى ەسىمبەك سارانىڭ ءۇيىن ءوز قاسىنا كوشىرىپ العان ەكەن. كۇزەت قاتتى، ءار قادامى اڭدۋلى كورىنەدى. بۇرىن عاشىقتاردىڭ كەزدەسەتىن ورنى – جىلقىشىنىڭ ءۇيى ەدى عوي. ەل جايلاۋدان تۇسكەلى جىلقى قوسى اۋىلدان ءبولىنىپ، تاۋ بوكتەرىندەگى ءبىر سايدا جەكە وتىر ەكەن. ءبارىبىر سول جىلقىشىعا جالىنۋعا تۋرا كەلدى.

– ەركەمدى ەرتەڭ ءبىر رەتىن تاۋىپ، وسى ۇيگە اكەلۋگە تىرىسايىن. بىراق كەشتە ەمەس، تۇستە، – دەدى كۇلىمحان كۇلە ءتىل قاتىپ. – قىزبەن كۇندىز جولىعۋعا قالاي ەدىڭىز؟ قورىقپايسىز با؟

– تۇندە جورتۋدان قورىقپاعان جىگىت تالتۇستە نەدەن جاسقانادى؟ ەندەشە، تۇسكە تامان جىلقىلى اۋىلدان قىمىز ىشكەن بولىپ، مەن دە كەلىپ قالارمىن.

ايتقانىنداي-اق، ەرتەڭىندە بۇلار تۇستە كەزدەستى. ەكەۋى كوپتەن كورىسپەي، ساعىنىسىپ قالىپتى. ەكى جاقتا دا ايتىلار جاڭالىق كوپ ەدى. ۋاقىت تار، اڭگىمە جەتەرلىك. ەكەۋى كەزەكتەسىپ، زورعا ۇلگەرىپ جاتىر. ەڭ باستى جاڭالىق: بۇلار ايتەۋىر ءتۇپ ماقساتىنا جەتىپتى. ماتايدىڭ ەل اعالارى اقىلداسا كەلىپ، سارانىڭ باسىنا بوستاندىق بەرەتىن بولىپتى. تۇرىسبەك، ەسىمبەكتەر «ءبىرجان-سارا» ايتىسىن نەشە قايتارا وقىپ، جانە بۇل ايتىستىڭ جۇرتشىلىق اراسىنا كەڭ تاراپ كەتكەنىن ەسكە الىپ، وزدەرىنە ايتىلعان سىندى ەرىكسىز مويىنداپتى. اقىرىندا، جيەنقۇلدىڭ «قالىڭمالىن» وزىنە قايتارىپ، سارانى ودان قۇتقارۋعا بەل بايلاعان. ورتالارىنان قىرىق قارانى بىردەن جيناتىپ، قۇدالاردىڭ اۋلىنا ايداتىپ تا ۇلگەرىپتى. مالجاندى جيەنقۇل «قايتقان مالدا بەرەكە بار» دەپ، ءوز باسى داۋدان قۇتىلعانىنا، سول مالدىڭ امان-ەسەن قايتقانىنا قۋانسا كەرەك. ماتايلاردىڭ ەندىگى قاۋپى – ءارىپ كورىنەدى. ەسىمبەكتىڭ سارانى ءوز اۋلىنا كوشىرىپ الىپ، قاتاڭ كۇزەت استىندا ۇستاپ وتىرعانى سول ەكەن.

ءارىپ بۇل حابارعا شىن جۇرەكتەن قۋانىپ، سارانى باسسالىپ قۇتتىقتاي باستاپ ەدى. قىز راحمەت ايتا وتىرىپ، تاعى ءبىر جاڭالىقتىڭ شەتىن شىعاردى.

– ەسىمبەك، تۇرىسبەكتەر مەن ءۇشىن جيەنقۇلعا قايتارعان مالىن شىعىن قىلىپ، بوسقا كۇيدىرگىسى كەلمەيدى. مەن بىلسەم، سولاردىڭ مەنى تاعى بىرەۋگە وتكىزەتىن ويى بار-اۋ دەيمىن، – دەدى سارا مۇڭايا ءتىل قاتىپ.

– باسىڭ بوساماي جاتىپ-اق قۇدا تۇسەتىن ادام تابىلا كەتكەنى مە؟ – دەدى ءارىپ ءبىرتۇرلى ابىرجىپ.

– كوردىڭىز عوي، ءبىزدىڭ قانداي ءوتىمدى قىز ەكەنىمىزدى. بۇرىننان ماعان سىرتتاي كوز سالىپ جۇرەتىن ءبىر بايدىڭ بەكباي دەيتىن مىرزاسى بولۋشى ەدى. سول جىگىت مەنىڭ اعالارىممەن ءتىل تابىسقانعا ۇقسايدى.

– جيەنقۇلدان قالاي؟ بەلى بۇكىر، اياعى اقساق ەمەس قوي، ايتەۋىر؟ – دەدى ءارىپ ىزالانا سۇراق قويىپ.

– بۇكىردى قۇداي ماعان جازىپ قويىپ پا؟ ال، مىنانىڭ ىشىندە جاتقانىن كىم ءبىلسىن، سىرتى – سۇلۋ اتتاي سىپايى كورىنەدى…

ال، ءارىپتىڭ الماتىعا اۋىساتىن حابارىن سارا سالقىن سابىرمەن قابىلدادى. «ءبىرجان-سارا» ايتىسىنان كەيىن، ءارىپتىڭ بۇل ۋەزدە قالمايتىنىن سارا ىشتەي سەزىپ جۇرگەن كورىنەدى. اعالارىنىڭ توپتاسىپ ارىز جازعانىنان دا حاباردار. بىراق ونى سەمەي جاققا – ەلىنە قايتاتىن شىعار دەپ ويلاپتى. ال، الماتىعا باراتىنى – ويعا كەلمەگەن جاڭالىق.

– نە ايتايىن، مەنىڭ كەسىرىم عوي – ءسىزدى جىلى ورىننان قوزعاعان، – دەدى سارا كوزىنە جاس الىپ. – مەنىڭ ويىمشا، قاپالداعى جىلدارىڭىز دا زايا كەتكەن جوق. وزىمە-ءوزىم قول جۇمساي جازداپ جۇرگەنىمدە ماعان جۇبانىش بولدىڭىز. «ءبىرجان-سارا» ايتىسى تۋدى وسىندا. سول ايتىس قوي – ماعان بوستاندىق اپەرگەن. ەندەشە ءسىزدى – قۇتقارۋشى پەرىشتەم دەمەي نە دەيىن؟! قايدا جۇرسەڭىز دە امان بولىڭىز! مەن ءسىزدى ەكى دۇنيەدە ۇمىتپايمىن…

– سەنىڭ تاعدىرىڭا ارا ءتۇسۋ – مەنىڭ ازاماتتىق پارىزىم ەدى عوي. بار بىتىرگەنىم – سول پارىزدى وتەگەنىم بە؟ – دەدى ءارىپ بورداي ەگىلىپ تۇرىپ. – ەڭ ۇلكەن وكىنىش – سەن ەكەۋىمىزدىڭ قوسىلا الماي ارماندا ءوتۋىمىز عوي… شىن عاشىقتار قوسىلمايدى دەۋشى ەدى. ءسىرا، سول ءسوز راس شىعار… مەن دە سەنى ۇمىتپاسپىن، جانىم! ساعان دەگەن ماحابباتىم جەر قوينىنا وزىممەن بىرگە كەتەر!..

جىلقىشى اۋىل كۇندىز ابىر-سابىر، قىمىز ىشۋشىلەر كەلىپ-كەتىپ جاتىر. ەمىن-ەركىن وتىرىپ، اڭگىمەلەسۋگە جاعداي جوق. ماڭايدا اڭدۋشىلار دا بار ما، كىم ءبىلسىن؟ ارىپكە تەز قوشتاسىپ، اتتانۋعا تۋرا كەلگەن. سارا ونىڭ بەلدەۋدەگى اتىن الدىنا كولدەنەڭ تارتىپ تۇرىپ، ءبىر اۋىز ولەڭ ايتتى.

ادامزات قۇتىلعان با اۋىر ويدان،

دۇنيەنىڭ الدى سايران، ارتى ويران.

قىزىل تۇلكى سەكىلدى بۇلاڭ قاعىپ،

وسىلاي وتە بەرمەك ءومىر قايران…

ۇزەڭگىگە اياعىن سالا بەرىپ، ءارىپ تە ءبىر اۋىز ولەڭ ايتتى.

قوشتاسىپ قالعانىڭ با، قايران سارا،

كوڭىل الا بولعاندا، جۇرەك جارا.

بال بەرگەن ءتىل ۇشىنان ساۋلەم ەدىڭ،

ورتەنەر ءوزىڭدى ويلاپ وي مەن سانا…

– قوش، جانىم! اللا-تاعالا امان-ەسەن كورىسۋگە جازسىن!

– قوش بول، ارماندا كەتكەن اسىلىم مەنىڭ!

كوڭىلى بوساعان ءارىپ ءۇش ۇمتىلىپ، اتىنا زورعا ءمىندى. ەكى كوزدەن جاس تا پارلاپ قويا بەرگەن. الدە كوز جاسىن كورسەتكىسى كەلمەدى مە، اتىن جىلدام باستىرىپ، ارتىنا قاراماعان كۇيى تۇمسىق اينالىپ كەتتى…

سونىڭ ەرتەڭىندە بۇلار قاپالدان اتتانعان. نەسىن ايتاسىڭ، قازاقتىڭ بۇل دا ءبىر شۇرايلى جەرى ەدى. ءارىپ بىرنەشە جىل ءدامىن تاتىپ، باۋىر باسقان ءوڭىردى قيماي كەتىپ بارادى. قازىر قازان ايىنىڭ اياعى. تاۋعا قار ءتۇسىپ قالىپتى. بەرگى الاسا ادىرلار جەلكەسىنەن قارلى شىڭدار قىلاڭ بەرەدى. ورتالىقتان بەس-التى شاقىرىم جەردە اراسان بار. ارقانداي اۋىرۋعا شيپا «قاپال-اراسان». مىنە، ءومىر دەگەن وسى. ءبارى بۇلدىراپ ارتتا قالىپ بارادى.

قاپال بەكىنىسى – ورىستاردىڭ سەرگيوپول-اياگوزدە جيىرما جىلداي ايال جاساپ، سودان 1846-جىلى اتتان تۇسكەن جەرى عوي. ارادا تاعى ءبىر ون جىل وتكەندە، مىسىق تابانداپ، ۆەرنىي-الماتىعا جەتتى. ودان ارعىسى بەلگىلى. ورىس قارۋىنىڭ وڭتۇستىك مايدانى ءسىرداريانى ورلەپ كەلىپ، سولتۇستىك قاناتىمەن تۇركىستاندا ءتۇيىستى دە، بۇكىل ورتا ازيانى اينالاسى ءتورت-بەس جىلعا جەتكىزبەي باسىپ الدى. بۇرىن قازاق حاندىعى ەكەن عوي – ورىستاردى وڭتۇستىككە جىبەرمەي ۇستاپ تۇرعان. كەنەسارى حاننىڭ كوزى جۇمىلعان سوڭ، قوقيلانعان قوقان دا، بۇيداسىز كەتكەن بۇحارا مەن قيىرداعى حيۋا دا ءبىر-ءبىر قاققاننان قالماي تىزە بۇكتى.

ايتپاقشى، قىرعىز ماناپتارى مەن قازاق ساتقىندارىنىڭ كەنەسارىنىڭ كەسىلگەن باسىن قورجىنعا سالىپ الىپ، ءتورت تاۋلىك كۇندىز-ءتۇنى شاپقىلاپ وتىرىپ، ورىستارعا اكەلىپ وتكىزگەن جەرى – وسى قاپال بەكىنىسى. حاننىڭ باسى بۇل جەردەن ومبىعا، ودان ارى پەتەربورعا جول تارتقان… وپاسىزدىق اقىسىنا بەرىلگەن ءۇش مىڭ كۇمىستى (مولشەرمەن ءۇش مىڭ قويدىڭ سوماسى) الاتاۋدىڭ قىرعىزى مەن قازاعى ءبولىسىپ الىپتى. ەكى ەسەسىن قىرعىز، ءۇشتىڭ ءبىرىن قازاق السا كەرەك.

ەندى، مىنە، ءارىپ تە ءبىر كەزدە شوقان قونىپ اتتانعان قاپال بەكىنىسىن ارتقا تاستاپ، بۇرىن اتىن ەستىگەنى بولماسا، كورمەگەن، ورىستار «ۆەرنىي»، قازاقتار «الماتى» دەپ اتايتىن قالاعا قاراي كەتىپ بارادى. الدا پار ات جەگىلگەن ۇكىلى پوچتا، وعان ەرگەن بەس-التى سالتاتتى. قازان ايىنىڭ سالقىن ساسكەسىندە تۇستىككە بەت العان كۇرە جولمەن سالدىرتىپ كەلەدى. قاسىنداعى جول-سەرىكتەن وزگە ءارىپتىڭ وي-سەرىگى تاعى بار. ويدان-وي تۋىنداپ، جول قاشىقتىعىن سەزدىرەر ەمەس.

كوكەيدەن كەتپەي كەلە جاتقان – تاعى سول «ءبىرجان-سارا» ايتىسى. وسى ايتىستى شىعارعانى – دۇرىس بولدى ما ءوزى؟ ساۋ باسىنا ساقينا تىلەپ، وزىنە ءار تاراپتان جاۋ تاۋىپ العان جوق پا؟ الدەن سىرت اينالىپ، دوڭ-ايبات كورسەتىپ جاتقان ىرعىزبايلار – اناۋ! قاپال ۋەزىنە سيدىرماي، قىزمەتتەن قۋعىزىپ، الماتىعا جەر اۋدارتقان ماتاي جۋاندارى – مىناۋ! سوندا، مۇنىڭ تاپقان ولجاسى نە؟ ءتاڭىرىم-اي، ارىپكە ىلعي دا وسىنداي ءبىر پالە جابىسادى دا تۇرادى. انا جىلى العاشقى قىزمەت ورنى – اياگوزدەن كەتۋىنە دە وسىنداي ءبىر شىرعالاڭ سەبەپ بولعان. نە ءۇشىن ەكەن، بۇل، ايتەۋىر، قازاققا جاقپاي-اق قويدى.

«تاپقان ولجاڭ از ەمەس. ونىڭ العاشقىسى – ءوزىڭ قورعاعان اقيقات، ادىلەتتىڭ اق جولى، – دەدى ار جاعىنان ءبىر ىشكى داۋىس. – سەن ءجاي شەنەۋنىك ەمەس، اقىنسىڭ عوي. اللا-تاعالا اقىنعا اقيقاتتى ايت دەپ ءتىل بەردى، تالانت بەردى، ەشتەڭەدەن تايسالمايتىن ات باسىنداي جۇرەك بەردى. سەن وزىڭە جۇكتەلگەن سول مىندەتىن اتقارىپ ءجۇرسىڭ. بۇل جولدا تارتقان ازابىڭا، كورگەن قورلىعىڭا وكىنبە! سودان كەيىنگى تاپقان ولجاڭ – سارا. قازاقتىڭ ءوزىڭ سۇيگەن ءبىر قىزىنا ازاتتىق اپەردىڭ. بۇل – از با ساعان؟ ءۇشىنشى، ەڭ ۇلكەن ولجاڭ – «ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسى»… ءوزىڭ ءالى پايىمداماي كەلەسىڭ، قازاق جىرىنىڭ ءىنجۋى عوي ول. سەنىڭ ارتىڭدا باسقا جىرلارىڭ قالار، قالماس. ال، «ءبىرجان-سارا» ەشقاشان ولمەيدى…».

وسىنداي ءوزىن-ءوزى قۇپتاعان جىلى لەبىزدەن كەيىن ءارىپتىڭ رۋحى ەداۋىر كوتەرىلىپ قالدى. بىراق سانانى سانسىراتقان مازاسىز ويلاردان ءبارىبىر قۇتىلا المادى. ءارىپ «ءبىرجان-سارا» ايتىسىنا اۆتور رەتىندە ءوز اتىن جازبادى عوي. شىلبىر-تىزگىنىن باسىنا ءتۇردى دە، ءبىر اساۋ سايگۇلىكتى جاپان تۇزگە ءىز-توزسىز قويا بەردى. كۇندەردىڭ كۇنىندە كىم يە بولادى وعان؟ وسىلاي ەن-تاڭباسىز، توركىن-تەكسىز كەتە بەرە مە؟ ءبارى ءوز قولىندا تۇردى عوي، ايتىستىڭ باس جاعىنا ءوز اتىن بادىرايتىپ جازىپ قويۋىنا بولار ەدى. ولاي ەتۋگە جىبەرمەگەن ءبىر كەرەعار سەبەپتەر بولدى. ەڭ الدىمەن، ءوزىنىڭ ۇستازى ابايدان جاسقاندى. «ايتىستا» اباي اتىنا ايتىلعان اۋىرلاۋ سوزدەر بار. ىرعىزبايلار تاراپىنان جىگىتەككە جاسالعان قيانات كوپتەن كوكىرەكتە سىزداپ جاتۋشى ەدى. سول قىجىل قىزدى-قىزدىمەن قاعازعا ءتۇسىپ كەتتى دە، شىندىقتان بۇلتارا الماي قالدى.

سونان كەيىن، ەكىنشى ءبىر ايبىنعانى – وسىنداعى ماتايدىڭ جۋاندارى بولاتىن. سارانىڭ قاسىرەتىنە ءارىپ سولاردى كىنالى قىپ شىعارعان جوق پا؟ ايتىستىڭ سىرتىندا اتىم تۇرسا، ولار مەنى قاپالعا ءبىر كۇن دە سيدىرماس، مۇلدە وشىگىپ الار دەپ ويلاعان. بىراق ونىسى بالانىڭ جاسىرىنعانىنداي بىردەڭە بوپ شىقتى. كوزقاراقتى جۇرت «ءبىرجان-سارا» ايتىسىن كىم شىعارعانىن ءبارىبىر ءبىلدى. ىرعىزبايلار دا، ماتايلار دا… كۇتكەنىندەي-اق، قاپال بۇعان قونىس بولعان جوق. ەندى، مىنە، جازىقسىزدان-جازىقسىز الماتىعا قاراي ايدالىپ بارا جاتقانى – مىناۋ!

الايدا، «ءبىرجان-سارا» ايتىسىنا اۆتوردىڭ اتى جازىلماۋى، بۇگىنگى ءوز زامانداسى تۇرىپتى عوي، بولاشاق ۇرپاق اراسىندا ۇلكەن داۋ تۋدىرارىن ءدال قازىر ءارىپ اقىن بىلگەن جوق ەدى. الدا قيلى-قيلى كەزەڭدەر كەلە جاتقان. حالىقتى باي مەن كەدەيگە، دوس پەن دۇشپانعا اجىراتقان كەزدە، ايەلدى بايىنان، شىعارمانى اۆتورىنان ايىرعان ءبىر زامان تۋدى عوي. سول تارعالاڭ زاماندا ءارىپ تە ءوزىنىڭ ەڭ ۇزدىك شىعارماسى «ءبىرجان-سارادان» اجىراپ قالا جازداعان. ءارىپتى بىرەۋلەر «الاشقا»، بىرەۋلەر باي تۇقىمىنا جاتقىزىپ جۇرگەندە، ەكىنشى بىرەۋلەر «ايتىستى» امان ساقتاپ قالۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى شىعارمانى اۆتوردان ءبولىپ اكەتۋى دەپ بىلگەن. ول ءۇشىن بۇل ايتىستى جەكە ءبىر اقىن شىعارعان جوق، شىنىندا دا، ءبىرجان مەن سارا ايتىسقان دەپ ءبىلۋ كەرەك بولدى. وسىنداي وڭاي جولدى تاڭداعان عالىمدار ەندى ءبىرجان مەن سارانىڭ جاس مولشەرىن ۇيلەستىرە الماي اۋرەگە ءتۇستى. سويتسە، سارا بويجەتىپ، ءوز ورتاسىنا اقىن بوپ تانىلعاندا، الپىستان اسقان ءبىرجان قىزبەن ايتىسپاق تۇگىل، جۇيكە اۋرۋىنا شالدىعىپ، عارىپ كۇيگە ءتۇسىپتى… ءسويتىپ، ءبىر كەزدە ەن-تاڭباسىز، جۇگەن-قۇرىقسىز كەتكەن سايگۇلىك بۇكىل قازاق دالاسىن شارلاپ كەلىپ، ءتۇپتىڭ تۇبىندە ءوز يەسىن تاپتى-اۋ، اقىرى.

ال، ءبىزدىڭ مىنا جازىپ وتىرعانىمىز – ومىردە بولماعان ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسى ەمەس، «ءارىپ پەن سارا» حيكاياسى. ومىردە قوسىلا الماي ارماندا كەتكەن قوس عاشىقتىڭ سىرى. قازاقتىڭ ايتىس ونەرىندە تەڭدەسى جوق شەدەۆر تۋدىرعان ءارىپ اقىنعا باعىشتاعان قۇرانىمىز! سارا اپامىزدىڭ قۇلپىتاسىنا قويعان گۇلىمىز!

 

2012-مامىر.