Adam ömiri qanday qısqa, qanday bayansız. Beyne, sapqınıñ tasınday zımırağan uaqıt qalay tez ötedi. Jetpis degen jasıñız da qas qağım sättey, tım arı salğanda, esikten kirip, törge ozğanday ğana dünie eken. Iä, bir biikke şığıp, ömirdi twtas alıp qarağanda solay, ärine. Al, basıp ötken jolıñdı jiliktep, aylarğa, jıldarğa tarqatıp, qırı-sırına üñilseñiz, sol qısqa ğwmırdıñ şet-şegine köz jetpeydi. Beyne, adamzat jaralğalı jer betinde jürgen siyaqtısıñ.

Sonau bir jastıq şaqta ömir degeniñ bitpestey, tausılmastay körinuşi edi. Sen äli basınıñ dımı keppegen jiırmadağı jigitsiñ. Alda añızğa aynalğan oy-hoy, jiırma bes pen orda bwzar otız, qamal bwzar qırıq twr. Odan arı elu, alpıs, jetpis degen belester bar. Sol asulardan birtindep asıp tüskenşe qay zaman?! Onıñ arğı jağı seksen, toqsan – qausağan kärilik. Boydan qayrat, tirlikten män ketip, bwl dünieniñ qızığı sarqılğan şaqta ölim de qorqınıştı boludan qalatın şığar dep oylaytın.

Abılay qazir sol bitpestey köringen belesterdiñ köbinen asıp, wşı-qiırsız wzaq joldıñ wşar basına taqap twrğan tärizdi. Mına zamanda jetpis jasıñ da oñay emes eken. Qarttıqqa boy bermey qasarısıp bağar edi, oğan mına auıru degen päle qabattasıp twr ğoy. Mwnı twyıqqa tirep, jan-jaqtan aş böridey qamalap twr… Iä, bwl düniede ömir süru de, ölim de jañalıq emes. Soğıs kezinde talaydı öz qolımen o düniege attandırğan Abılay ölimnen qorıqpaydı. Han bol, qara bol, tüptiñ tübinde ajal kermesi aldıñnan bir şığarı haq. Şejireşilerdiñ aytuınşa öziniñ arğı babası, dünieni titiretken Şıñğıshan da jetpisten asa bere dünieden ozıptı. Odan eki ğasır keyin ömir sürgen Ämir Temirdiñ jası da jetpisten asa qoymasa kerek. Al, älemdi jaulap aluğa bel buğan Eskendir patşa (Aleksandr Makedonskiy) tipti jas ketken, ne bäri otız üş jıl ömir süripti. Sirä, onıñ küpirligi jaratuşınıñ josparına qayşı kelgen bolar. Eger Eskendirdiñ qandı jorığı odan arı jalğasa berse, qazirgi älem basqaşa tüs alar ma edi, kim biledi.

Bwğan bwyırğanı jetpis jas. Abılay osığan da şükirşilik etedi. Qanağat. Mwsılman balasına payğambar jası – alpıs üşten asqan soñ, endigi qalğan ömir olja deydi ğoy. Bwl jağınan qırşın kettim dep ökiner jayı joq. Osı ğwmırında ajal mwnıñ qasınan san ret janap ötti. Sol kezde jasına jetpey köktey orılsa ne bolar edi? Bala kezinde Oraz atalıqpen birge äskeri oyınğa jattığıp jürgende, bir ret at üstinen omaqasa qwlap, talıp qalğanı esinde. Sol sätte moyın omırtqası üzilip ketse qayter edi? Nemese, äygili «Aqtaban şwbırındı» jıldarında äkesi Uäli Türkistandı qorğau wrısında qaza bolıp, on eki jasar Abılay üy-­işimen bosqındarğa ilesip, Ürgeniş jaqtı panalağan. Aştıqtan, süzekten şıbınşa qırılıp jatqan adamdar… Mwnıñ ğaziz anası men jeti jasar qarındası opat boldı. Eger arttarınan Oraz atalıq izdep kelip, tauıp almağanda, Abılaydıñ da däm-­twzı äne-­mine tausılıp twr edi.

Arada eki jıl ötkende Oraz atalıq Abılaydı elge alıp qaytqan. Elge kelse, Türkistandağı Bolat han otırğan Wlı Orda Arqağa auıp ketipti. Bükil oñtüstik ölkesi – Türkistan, Taşkent, Sayram, Şımkent, Äulie­ata qalaları tügelimen joñğardıñ qolastında qalıptı. Jolbarıs han men Töle bige qarastı wlı jüz ruları joñğarğa bodan bolıp, auır alım­salıq tölep twradı eken. Alıstan arıp­aşıp, zorğa jetken Abılay men Oraz jau basıp qalğan osı ölkede birneşe ay ayaldap, es jiyuğa tura keldi. Bwlar basqalardan göri senimdi, ıqtasını molıraq qoy dep, Qazığwrt tauınıñ bökterinde otırğan Töle bidiñ auılın panalağan. Ol kezde bwl elde ne köp – jaugerşilikte ağayın­-tuıstan köz jazıp qalğan kezbe köp. Bılayşa, jwrt közine äkeli-­balalı siyaqtı bop körinetin Oraz ben Abılay da solardıñ qatarına qosıldı. «Men han äuleti aqsüyek edim, küni keşe Türkistandı bilegen Uäli swltannıñ wlı edim» deuge şama qayda. Olay deseñ, är auıldı baqılap jürgen oyrattıñ jasauıldarı seni tiri qaltırması anıq. Äbilmanswr ­Abılaydıñ «Sabalaq» atanıp, bir jaz Töle bidiñ tüyesin baqqanı osı kez. Töle bi – köpti körgen, qırağı adam ğoy. Mwnıñ jüris­-twrısınan, söyleu mänerinen sekem alıp, «osı sen kimsiñ?» – dep birneşe ret swrağanı bar. Sertke berik «bosqındar» sonda da sır aşpadı ğoy.

Jaz boyı sol auıldardıñ jılqısın baqqan Oraz atalıq küz tüse bir-­bir attı jaratıp äkeldi de, ekeui Arqağa qaray tartıp ketti. Bwdan arı oñtüstikte qalu qauipti edi. Auıl arasında «jwmbaq jigit» turalı äñgime taray bastağan. Onı oyrattar sezip qalsa mürdem kettim dey ber.

Abılaydıñ boyın kernegen kekti aşu bar edi. Joñğardı qoyşı, jaudan ne jaqsılıq kütesiñ. Qazaqtıñ han­swltandarı men bilerine degen ökpesi qara qazanday. Äsirese bilik basındağılarğa tisin basıp keledi. Qazaqtı mınaday bişara küyge tüsirgen, aşarşılıq pen bosqındıqqa wşıratqan solar dep biledi. Bir beldiñ astındağı oyrattardıñ öziñe şabuıl jasağalı jatqanın sezbey, beyğam jatuı masqara emes pe? Äytpese, körmey­-bilmey jürgen oyrat pa edi. Bir kezde Täuekel hannıñ därgeyine bas wrğan, Esim han men Salqam Jäñgirdiñ twsında qazaqtıñ esiginen sığalay almaytın qauqarsız jwrt emes pe edi?!

Oraz atalıqtıñ ru­-tuğanı men bala­-şağası ana jılı Arqağa barıp alğan­dı. Ekeui qıs işinde solardı tauıp, bir-eki ay tınım aldı da, köktem şığa Bögenbay batırdıñ jasağına qosıldı. Bwl kezde qazaq batırları qol jinap, är jer­är jerde oyrattarmen tiresuge jarap qalğan­dı. Arqada, Bwlantı özeniniñ boyında jeñisti şayqastar ötken. Al, Abılaydıñ bağın aşıp, atın şığarğan – 1730­ jılğı Añıraqay ­Alaköl şayqası.

«Osığan deyin eşkimge jönimdi aytpay jasırınıp kelgenim, köringenge bağınıştı qwl bolğanım jeter! – degen Abılay iştey bulığıp. – Osı jolı ne erlik körsetip, atımdı şığaramın da, ne bolmasa jau nayzasınıñ wşında mert bolamın».

Alaköl şayqasında Abılaydı joñğar noyanı Şarışqa qarsı şüylep salğan, mine, osınday namıs otı edi. Iä, sol jolı da bwl anıq ajalmen betpe­-bet kelgen­di. Şarış bolsa – jası otızdıñ işine endi ilingen, bwğan deyin talay şayqastı bastan ötkergen oyrattıñ aytulı batırı. Özi qontayjı Haldan Serenniñ nemere inisi dey me, nemene, äyteuir oyrat jağı sol batırın qolpaştap, «jekpe-­jek», «jekpe-­jek» dep ayğayğa basıp twr. Sol jılı jiırmağa endi qadam basqan qatardağı sarbaz Äbilmanswr (onda äli Abılay atalmağan kezi) qolbası Bögenbaydan bata swray kelgende, qart batır mwnı ayağanday, müsirkey qarap:

– Balam-au, sen äli jassıñ ğoy… Qalmaq batırına öz teñin şığarayıq ta! – degen ötingendey bolıp.

– Joq, sardar ağa, osı jolı meni tospañızşı! Alla jazsa, noyannıñ basın qağıp alıp, aldıñızğa äkep tastaymın! – dedi Abılay eki közi şoqtay janıp.

Jas jigittiñ mına qiyapatın körip twrıp, jolın bögeu mümkin emes-ti. Qolbası Bögenbay, amal joq, bata berdi:

– Jolıñ bolsın, balam. Jaudı jayratıp qayt!

Sol  sözdi estui mwñ eken, Äbilmanswr astındağı kertöbelin oynaqtatıp, «Abılay-Abılay» degen wranmen ortağa şığa bergen. Tüyedey qarakök azbannıñ üstinde şirenip otırğan şoyqara Şarıştıñ taldırmaştau balañ jigitti mensinbey, kekete külip twrğanı äli köz aldında…

Ne kerek, Abılay sol jekpe-jekte Şarıştı jeñdi ğoy. Küşi asqandıqtan jeñgen joq. Jeñgen – atanıñ aruağı, köterileyin dep twrğan baq jwldızı… Eñ bastısı Oraz atalıqtıñ mwnı barmaqtayınan baulığan soğıs öneri. Maqtanğanı emes, jas kezinde Abılaydıñ at üstindegi qimılına köz ilespeytin. Qaru jwmsauğa kelgende, qazaq-qalmaqta joq, tıñ täsilderi bar edi. Söz joq, Şarış mwnı nayza salar dep oylap, keude twsın qalqanmen jaba bergen. Al, Abılay oylamağan jerden şıqtı. Kertöbelmen qwyğıta şapqan küyi, sol qolımen nayzasın kezep keldi de, twsınan öte bere Şarıştıñ basın oñ qoldağı qıpşaqı qılışpen qağıp tüsirdi.

Abılaydı bwl kezde bir tötenşe küş qoldap, qoltığınan köterip äketken. Ol jerde domalap jatqan Şarıştıñ aydarlı basın at üstinen ilip alıp, qazaq qolınıñ aldında twrğan Bögenbay men Qabanbaydıñ aldına tastay berdi de, oyrattarğa qaray «Abılaylap» qayta şaptı. Soñınan bükil qazaq qolı dürk köterilgen. Arğı jağı qaptama soğıs. Basşı batırınan ayrılğan jau jasağı taban tirep soğısa almay qaşa jöneldi. «Qaşqan jauğa qatın bi». Qazaq qolı birden üstemdik alıp, jau äskerin japırıp ötken.

Iä, 1730-jılı Añıraqay-Alaköl şayqasında qazaq äskeriniñ jaudı jeñgeni ras. Biraq bwl tübegeyli jeñis emes edi. Keyin mälim boldı ğoy, bwlardıñ şayqasıp jürgeni joñğardıñ negizgi qolı emes, basıp alğan aymaqqa qaldırğan küzet äskeri (gornizondarı) eken. Bwl kezde qontayjı Haldan Seren bastağan joñğardıñ qırıq mıñ qolı Ürimjiniñ ar jağındağı Barköl degen jerde Manşıñ äskerimen soğısıp jatıptı. Köp wzamay qalıñ oyrat qayta oralıp, ana jılı basıp alğan qazaq jerine qaytadan ielik etti.

«Abılaylap» jauğa şapqan belgisiz batırdıñ kim ekendigi kelesi küni-aq bükil qazaq äskerine mälim boldı. Bwl kezde, Añıraqay şayqasınan keyin «meni Bolattıñ ornına wlı han saylamadıñdar» – dep bilerge ökpelegen Orta jüz hanı Sämeke men Kişi jüz hanı Äbilqayır öz äskerlerin ertip, maydannan şeginip ketken-di. Alaköl şayqasın jañadan saylanğan wlı han Äbilmämbet basqardı. Wlı Ordanıñ bar biligi endi sonıñ qolına köşken. Keşegi «Abılaylap» jauğa şauıp, jeñiske jol aşqan belgisiz batırdı Äbilmämbet han dereu izdetip, öz därgeyine äkeldirgen. Abılaydıñ qasında odan eki eli ajıramaytın atqosşısı Oraz bar. Hannıñ jorıq şatırında birden jön swrasu bastalğan. Abılaydıñ äli de sır aşatın oyı joq edi, Oraz atalıq qoy – bärin jayıp salğan. «Osı jasırınğanımız da jetedi. Hanğa aytpağan şındıqtı endi kimge aytamız» dep, Äbilmämbetke Abılaydıñ bar tarihın bayandap bergen.

Nebäri tört atadan qosılatın nemere tuıstar sol arada jılap körisken… Äbilmämbet jastıq şaqta talay birge bolğan Oraz atalıqtı da wmıtpaptı. Al, Abılayğa qwşağın ayqara aşıp: «Körkem Uäliden bir wrpaq qaldı dep edi, aman-sau jür ekensiñ ğoy» dep bauırına basıp, wzaq twrıp qaldı. Mwnıñ «Abılaylap» jauğa şapqan sebebi, Abılay – körkem Uälidiñ äkesi, jauğa ayrıqşa qataldığımen «qanişer Abılay» atanğan Äbilmanswrdıñ atası ğoy. Äbilmämbet han onı da jaqsı bilip twr.

Sol  künnen  bastap, qatardağı  sarbaz Abılay äygili batır atanıp, han ordasınıñ öz adamı boldı da ketti. «Sen tübinde qazaqtıñ bolaşaq hanı bolasıñ. Äz-Täuke hannıñ ağası Uäli Baqı bilerdiñ ädiletsizdiginen handıq sıbağadan qwr qalıp edi. Sonıñ esesin sen qaytarasıñ» dedi Äbilmämbet. «Äzirşe el basqarudı üyrene ber» dep sol jılı küzde jiırma jasar Abılaydı Esil boyındağı Atığay-Qarauılğa swltan etip tağayındadı.

Abılay sonıñ aldında ğana üylengen. Qaraqalpaqtan alğan swlu kelinşegi bar. Äli ıstıq-suıqtarı basılmağan kez. Biraq qızıqtıñ kökesi – nağız sın alda twr eken. Jas swltannıñ Atığay-Qarauıl eline barıp orda tikkenine äli bir aydıñ da jüzi tolmağan. Bir küni el işindegi bir asqa barıp, auılğa kelse, Ordanıñ eki jağın qorşay altı Otau tigilip qalıptı. Ine-­jipten jaña şıqqan, oyu-­örnekti, appaq otaular… Jön swrasa kele wğınğanı: Atığay­ Qarauıl eli öz işinen altı ruğa bölinedi eken. Basında olar özderiniñ jas swltandarına ortalarınan bir keremet qız bermek boladı. Biraq ol qaysı rudıñ qızı bolmaq, mäsele – sonda. Swltannıñ büyregi qayın jwrtına bwrıp jürmey me? Sodan, biler ırğasa kele, onday märtebeni bir ruğa qimay, altı rudan altı qız bermek boladı. Altı otaudıñ birden kelip ornap qalu sebebi osı eken.

Abılay ömirinde däl mwnday saspas. Swmdıq qoy – mınası. Altı otauda ülbiregen altı qız otır. Qalay igeredi onıñ bärin. Är türli uäj aytıp körip edi, biler raylarınan qaytar emes. Bäri aldın ala oylastırılğan, kesip-­pişilgen närseler… Tipti bolmağan soñ, Abılay islam şariğatına jarmasqan:

– Payğambarımız Mwhammet (s.ğ.s.) tört-aq äyel alıptı. Bizdiñ ol kisiden asıp tüskenimiz künä bolmay ma? – degen ağıp bara jatıp, jandärmen tal qarmağan adamday.

Sol arada neke qiyar molda da äzir twr eken. Ol kisi şariğattı mülde keñeytip jiberdi.

– Siz payğambarımızdıñ bir mezgilde tört äyel wstağanın aytıp otırsız ğoy. Arasında erterek qaytıs bolğandarın qosqanda, Allanıñ elşisi jeti nekeli bolğan, – dedi moldekeñ qolmen qoyğanday. – Oğan qosa, arab Halifaları men türik swltandarına berilgen jeñildik tağı bar… Olardıñ jüzge deyin kanizak (garem) wstağanın biletin şığarsız.

Bwl qazaq dinbasıları da keñ adamdar ğoy. Qaşanda joq jerden jol tauıp, öz ämirşileriniñ jağdayın jasap twradı. Sonımen, ne kerek, sol küni Abılaydıñ altı qızben nekesi qiıldı. Söytip, bwl birden jeti äyeli bar kisi bolıp şığa keldi. Qatelikke, bwra tartuğa orın joq. Aptanıñ jeti küni –  jeti äyeldiñ sıbağası. Jas kezinde Abılay asa quattı edi. Obalı neşik, äyelderdiñ meselin qaytarğan jeri joq. Kelesi jılı küyegi qatar tüsken kelinder bası baqırday bir­-bir wl taptı. Üy bası şildehana…

Abılaydıñ Atığay ­qarauıldan altı qızdı bir­-aq aluı bwl rularğa belgili därejede artıq üles, jeñildikter bergeni mälim. Tipti sodan jüz jıl ötkende Abılaydıñ Qasım swltannan tuğan nemeresi, qazaqtıñ eñ soñğı hanı Kenesarı orıs äskerine jol körsetkeni üşin Arıstan aqındı jazalamaq bolğanda:

Haneke, alıs körseñ alaşıñmın,

Jaqın twtsañ qasıñda qaraşıñmın.

Ataña altı qatın alıp bergen,

Atığay ­qarauıldıñ balasımın, –

dep aqpa aqın birauız öleñmen qwtılıp ketipti. Jastıq şaq – ol da bir qayta oralmas, qızığı mol däuren edi ğoy.

- İİ -

Sol Abılay bwl künde nauqas. Arıs özeniniñ Sırdäriyağa qwyar sağasındağı kök jasañğa tigilgen jorıq şatırında jatır. Bwlay tösek tartıp jatqanına ayğa juıq uaqıt boldı. Sodan beri osı mañaydağı emşi, täuip, baqsı-balgerdiñ tür­-türi kelip, ärtürli em­-dom jasap kördi. Biraq äzirşe olarınan payda körip jatqan joq. Baqsı-­balgerdiñ bireui, «wşınğan» dedi, ekinşisi «süyek-­süyekti jel qarmap, suıq wstağan» dep, qara qoydıñ terisine salıp terletti. Tağı bireui «şaytannıñ şalığı bar» dep, asa-tayağın şıldırlata «Allay­Haqtap», auıldı aynala «wşıqtap» şıqtı. Mwndaylardan eşteñe önbesin sezgen Abılay keyingi kezde olardı keltirudi qoyğan.

Bwlardıñ işinde Bwhara ­Şariften kelgen bir täuiptiñ ğana aytqandarı köñilge qonadı. Ol nauqastı tırday şeşindirip, öneboyın tügel qarap, tamırın wstap kördi de:

– Siz ulanğansız! – dedi birden qortındığa kelip. – Jaularıñız qastıq jasap, işken asıñızğa u qosıp bergen.

– Onda birden ölip ketpey, qalay tiri jürmin?

– Udıñ birden sespey qatıratını da, aylar boyı denege jayılıp, äbden älsiretip barıp jığatını da boladı. Sezik tudırmau üşin, olar osı soñğı joldı tañdağan…

Iä, sol täuiptiñ aytqanı jobağa keledi. Aynalası antalağan jau. Kimnen, neden keldi deriñ bar ma? Biıl köktemde qoqandıqtardan Taşkentti qaytarıp alğan soñ, Abılay sol qalada bilik qwrıp, eki-­üş ay otırmadı ma? Jwrttıñ köñilin jığıp, boyın üyretu üşin ädeyi ayaldağan. Sol üş ayda kimder kelmedi mwnıñ aldına?! Täñir twtıp, tay soyıp, qımızın artıp, keşirim swray kelgen qırğızdar, bası jerge jetkenşe iilip, qol qusırğan qoqandıqtar, sıy­-siyapattarın köterip, «äkalap», tilderinen bal tamızğan özbekter, qwran wstap ant bergen qwramalar, Bwharadan, Hiuadan, Reseyden kelgen saudagerler… Qazaqta «dämnen ülken emespiz» degen wğım bar. Talayımen tabaqtas bolıp, äkelgen astarınan auız tigen kezderi de bolıp edi. Solardıñ qaysısı tırnağın işke bügip kelgenin kim bilipti. Sol imansız satqındardıñ biri mwnıñ işken asına u qosıp jiberui äbden ıqtimal.

Abılay osı jolğı wzaq jorıqqa erikkennen şığıp pa? Köp jıldar batısta Orıs qağanatımen, şığısta Qıtay qağanatımen alısıp jürip, oñtüstik öñirdi nazardan tıs qaldırıptı ğoy. Oğan sebep: bwl jaqtağı kişi­girim elderden qauip töner dep oylamağan, dini bir, tili bir ağayın qazaqqa qastıq qıla qoymas dep sengen. Söytse, öytip arqanı keñge saluğa bolmaydı eken ğoy. Nebir qasköylik pen kündestik irgeñde otırğan körşilerden şığadı eken.

Osıdan on şaqtı jıl bwrın, Abılay qalıñ qolmen kelip, bayağı Joñğar şapqınşılığı kezinde ielenip alğan qazaq jerin qaytarğısı kelmegen qırğızdardı bir ret jönge salıp qaytqan­-dı. Şonjıdan, Narınqol men Kegennen qırğızdardı Istıqkölge qaray ısırıp tastap, wlı jüz rularına öz qonıstarın qaytarıp bergen. Soğan öşikken qırğızdar qazaq-­qoqan şayqasınan qaytıp kele jatqan qazaqtıñ jüz sarbazın Şu boyında qorşap alıp, birin qaldırmay qırıp, bastarınan «Källa­mwnara» ornatqanı bar. Qazaqqa jasalğan bwl qaskünemdik qarımtasız qalğan joq. Qorlıqqa şıdamağan qazaq äskeri qırğızdı qayta şauıp, onıñ artı «Jäyil qırğınına» wlasqan. Qırğız manaptarı Abılayğa «aq üyli amanattar» berip, beybit bitimge qoldarı zorğa jetken­di.

Äytkenmen, osı qırğız manaptarında iman joq. «Amanat» tapsırıp, ant berip, sağan bağınğan bolıp jüredi de, arada biraz jıl ötkende tağı da bülik şığaradı. Qırğızdı küş-­küştep qwtırtatın – qoqandıqtar. Qoldarına ot qaru wstatıp, qazaqqa aydap salıp otırğanı. Osı jolı da qırğızdar qazaqtıñ keruenin tonap, Qwlja bazarına aydağan maldarın tartıp alıp, maza bermey qoyğan. Al, qoqan bekteri soñğı jıldarı talas qala Taşkentke bauır basıp, iemdene bastağan. Osını körip­bile otırıp, qazaq hanı Abılay qalay äreketsiz ündemey qaladı. Biıl köktemde eki tümen qolmen kelip, qırğızdı da, qoqandı da täubesine keltirgen. Biraq, Taşkent töñireginde otırğan qwrama qazaqta da, özbekte de, qoqan bekterinde de bätua joq. Qiındı-­jiındı tobır sen äsker bastap kelgende, «äkalap», «ağataylap», qolıñdı süyip, ölip qala jazdaydı da, köziñ taysa boldı, sırt aynalıp şığa keledi.

Endi, mine, sol satqındardıñ Abılayğa jazılmas dert tapsırıp jibergeni mınau. Ajalına tura kelgen dert bolsa, amal ne, tağdırdıñ isine könbeske şara joq. Bireudiñ ajalı – oqtan, bireudiñ ajalı – ottan, tağı bireudiñ ajalı – qwtıda saqtalğan udan degendey. Qaşanda bir ölim barı haq. Ölim degeniñ – ömirmen egiz eken ğoy. Sen şır etip jerge tüskennen beri qasıñnan eki eli qalmay erip jüredi eken. Küni keşe jau jürek batırlarmen birge qol bastap jürgen kezinde Abılayğa bata almağan ajal bwl äbden qajıp-­şarşap, jalğız qalğan şaqta jekelep äkelip jığatın bolğanı ğoy. Iä, qandı auız äkki böriler jılqınıñ sayağın osılay üyirinen bölip äketip, jekelep aparıp jığuşı edi…

Pende retinde, bir esepten, Abılaydıñ armanı da joq. Jaugerşilikte ata­-anadan birdey ayırılıp, panasız jetim qalğan Uäli swltannıñ jalğız twyağı bwl künde Üş jüzdiñ Wlı hanı degen ataqqa jetipti. Qazaq balası üşin bwdan asqan biik joq. 1731 ­jılı Atığay­ Qarauılğa swltan, 1736­ jılı Orta jüzge han, 1771­ jılı Üş jüzge Wlı han bolğan eken, solardıñ bärin qosqanda 48 jıl taqta otırıptı. Tağı da osı eldiñ qolpaş­qoldauımen on eki äyel alğan eken. Sol on eki äyelden otız wl, qırıq qız düniege kelipti. Solardan tarağan nemere, şöbere, jienderdiñ özi eki jüzden asıp ketse kerek. Solardıñ birazın Abılay tüstep tanımaydı da. Nemerelerinen «sen qay äjeñnen tarağansıñ» dep swrap alıp, sonan soñ ğana şıramıta bastaydı. Demek, Abılay qazir bir özinen jetpis bwtaq şığarğan alıp bäyterek tärizdi. Mwnıñ ömiriniñ jalğası – sol wrpaqtarda. Bwl künde küş­-quatı kemip, mayşamday janıp bituge aynalsa, jwmsalğan ömir näri eşqayda ketken joq, wrpaqtarınıñ boyında jür. Sonau Şıñğıshannan bastau alğan asıl wrıq osılay jalğasa beredi.

Ana bir jılı Kökşetauda orıs elşisi Ugrimov degenmen söylesip otırıp: «Petrden keyin Resey tağına kileñ äyelderdiñ (Anna, Elizaveta, Ekaterina) otırğanı qalay? Sonda, patşa äuletinen birde­bir wl tumağan ba?» – dep swrağanı bar­dı.

Elşi qarqıldap külgen:

– Dwrıs aytıp otırsız, han iem. Bizde taq mwrageri bolıp kelgender – Romanovtar äuleti ğoy. Wlı Petrden keyin bwl äulette erkek kindik tausıldı. Taqqa, amal joq, sol äuletke eptegen qatısı bar äyelder otıra bastadı. Anna Ivanovna – Petrdiñ etegi tigen nekesiz äyeli, patşayım Elizaveta bolsa – sol Annadan tuğan eki qızdıñ biri. Al qazirgi Ekaterina patşamız, Petrdiñ bir jien qızı äldebir nemis gercogına wzatılğan eken, sodan tuğan jienşar… Bwl jağınan, bizdiñ patşalar otız wlı bar sizben jarısa almaydı.

Betin aulaq qılsın, qazaq ordası onday zärulikten aman ğoy. Özge han­-swltandardı qospağanda, sol otız wldıñ ülkeni Uäli swltannıñ jası qırıqtıñ işin aralap ketti. Qazir Arqadağı Ordanı sol basqarıp otır. Tübi, äkesiniñ ornın sol Uäli basatın şığar. Odan keyingi Ädil, Toğım, Şıñğıs, Üristemderdiñ özi ärqaysısı bir eldiñ tizginin wstaytın därejege jetip qaldı. Solardıñ biri Ädil qazir wlı jüz rularına swltan bolıp otır. Özi şaruaqor, pısıq. Ol bıltırdan beri osı Arıs jağasında qorğanı biik qıstau salğan. Basqa jwmısı bitip, işi­sırtın äkteui ğana qalğan bolar. Kün suıta kele Abılaydıñ sonda köşip tüsetin oyı bar. Köktemde qaraqalpaqtan birneşe tütin diqandardı köşirip äkelip, Arıs jağasına egin saldırğan eken. Küzde sol eginnen mol önim alıp, qazir osı auıldıñ dastarqanın aq qalaş pen aq bauırsaqqa böktirip tastadı.

Töleñgitter auılı han şatırınan aulaq, özen boyın jağalay tömenirek qonğan­dı. Jorıqqa qatısqan özge äsker tarağanda, han küzetinde qalğan eki mıñday sarbaz da sol tölengitter mañında. Sol jaqtan jılqınıñ kisinegeni, mal qayırğan baqtaşılardıñ dauısı estiledi. Kün köterilip qalsa kerek, şatır işi samaladay jap­jarıq. Kenet esik aşılıp, işke hannıñ eñ kişi äyeli Aqsäule kirdi. Jası otızdıñ işin endi aralağan swlu toqal özimen birge ere kelgen qızmetşi äyelge han jatqan tösekke taqau döñgelek jozı qoyğızıp, özi tegenedegi säskelik qımızdı sapıra bastadı:

– Bügin jağdayıñız qalay, han iem? – degen közdileu qıp qoyğan qısırdıñ qımızın şara ayaqpen qos qolday wsınıp jatıp.

– Şükir, bügin keşegiden göri birşama täuirmin, – dedi bwl künde etten arılıp, qattı jüdegen Abılay siñirli arıq qoldarımen şaranı ala berip. Bwrın qızıl aray teuip twratın aqqwba jüzi de qazir qan-­sölsiz, swrlanıp şalınadı. Qımızdan simire bir jwttı da, qos-etek köylek pen altın zerli kamzolı, qarday appaq kimeşek­şarşısı özine qwp jarasqan äyelge swqtana qarap, biraz otırdı. Osıdan on jeti jıl bwrın Türkistanğa Qwrıltay ötkizuge kelgende, Abılay qoñırattarmen jaqsı til tabısıp, jaqındıq, tatulıq belgisi retinde, jergilikti bilerdiñ wyğaruımen, osı Aqsäulege üylenip edi. Qazir üş balanıñ anası. Osınday jorıq kezinde qol­ayağı jeñil, jas toqaldı ünemi qasınan tastamay ertip jüredi. Öytkeni, Aqsäuleniñ ası dämdi, qolı baptı. Auırğannan beri künine bir uaq hannıñ arqasın, qol­ayağın uqalap, qwrıs-­tırısın jazatını tağı bar.

– Joğarğı «Han qorğanınıñ» işki sılağı bitip, sañğırap dayın twr deydi. Aldağı aptada sol jaqqa köşetin körinemiz, – dedi Aqsäule jadıray ün qatıp.

– Mañayındağı asüyleri men qamba-­qoymaları da bitip pe? Sızba jobasında atqora, malqoraları da bar siyaqtı edi…

– Bäri bitken. Men keşe barıp, körip keldim. Üy jılıtatın peşteri qanday! Esik­terezege salğan oyu­-örnekteri qanday! Samarqannan kelgen wstalar bar önerin ayamaptı…

Abılay ündegen joq. Asıqpay süysinip işken eki şara qımızğa kädimgidey busanıp, jadırap  biraz jattı da, kütuşisi Battaldı şaqırıp, sonıñ süyemeldeuimen dalağa şıqtı. Özen boyındağı şilik taldıñ arasına barıp, keñip qayttı. Qazir qaraşanıñ ortası auğanımen, oñtüstik küzi äli de şuağın tögip, tamıljıp twr. Biraq bwl jılımıq ta qanşağa sozılar deysiñ, qar jauıp, kün suıtpay twrğanda, Ädildiñ qora­jayına köşip alğan dwrıs şığar.

Han şatırınan bir şaqırımday jerde, Arıstı jağalata tigilgen qalıñ kiiz üy, basın buğan kürke, abılayşa, qostar körinedi. Onıñ bäri küzet äskeri men tölengitter twrağı… Sonau bir tepseñde bie-bau, onıñ mañında üyezdegen jılqı körinedi. Abılay özine jas kezinen etene tanıs, bwl künde eludiñ işin aralap ketken, seldir saqal, jalpaq bet sarınıñ iığına süyenip, üyge qaray bet aldı.

Bwl kütuşiniñ qazaqtar qoyğan keyingi atı – Battal. Şın atı – Batoşır. Tegi – oyrat. Abılay bayağıda joñğar twtqınınan mol oljamen artınıp­-tartınıp attanğanda, qontayjı Haldan ­Seren bwğan wzatılğan qarındası Topış swludıñ «şañırağına mingizgenim» dep, er­-äyeli aralas birneşe qızmetşi­-qwldardı qosıp bergen. Solardıñ işinde jası äli jiırmağa da tolmağan balañ jigit Batoşır da bar edi. Keyin atın «Battal» dep özgertti. Özi siyaqtı twtqınğa tüsken qızdardıñ birine üylendi. Basında bwlar Topış hanımnıñ mañayınan wzamay, Qasım swltannıñ qızmetinde jüruşi edi. Keyin töleñgitter tobına qosılğan eken, odan Abılay özine kütuşi etip alğan. Battal sertke berik, antqa adal. Özi mwsılmandıqtı qabıldağan eken, oraza, namazın üzbeydi.

– Battal, osı seniñ balañ neşeu? Aldı erjeteyin dedi me? – dedi Abılay üyge tayağanda.

– Jeti balam bar, Han iem. Bes wl, eki qız. Wl wyada, qız qiyada. Bäri de mal-tülikti bolıp, öz jolın tauıp ketti.

– Onıñ jaqsı eken. «Adam özi mıñ jasamaydı, wrpağımen mıñ jasaydı» deydi ğoy dana halqımız. Bala-­şağanıñ bolğanı jaqsı, – dedi Abılay tilektes köñilmen.

– Bäri sizdiñ arqañız ğoy, Han iem. Bayağıda Topış hanımen birge osında kelip qalmağanda, şürşittiñ qılışına iligip, joñğarmen birge joq bolar ma edik, kim biledi? – dedi Battal sol twrğan jerinde Abılaydıñ qolın qayta­qayta süyip.

Iä, solay  boluı da bek mümkin edi. Jalpı qazaq elinde osı Battal siyaqtı kirmeler köp­-aq! Twtqınğa tüsken oyrattar, oljağa tüsken şeşesimen birge ere kelgen balalar, jazalaudan qaşqan başqwrttar, äskerden qaşqan tatarlar, tipti boy tasalap jürgen qaşqın orıstar da bar. Köpşiligi osı elge siñip, qazaq bolıp ketti… Keyde olardıñ soñınan quğın da, swrauşılar da keledi. Twtqın qazaqtarmen ayırbasqa tüsetinderi de az emes. Äytkenmen, Abılay köp jağdayda qaşqın­-twtqındardı bermey qaluğa tırısadı… Söytse, mına körşi Resey de söytedi eken. Orıstar mınaday zañ şığarıp qoyıptı. Qaşqınnıñ soñınan, eki aptağa deyin quğınşı kelse, eline qaytaradı. Eşkim kelmese, qaşqındı şoqındırıp, öz dinderine engizedi de, iş jaqqa ötkizip jiberedi eken. Qazir orıstar sonday kirmelerdiñ esebinen qattı köbeyip otır. 1740 ­jılğı sanaqta jeti millionnan aspaytın orıs äuleti qazir otız millionğa jetipti. Al, qazaq öz şığının kirmelerdiñ esebinen tolıqtırsa ayıp pa eken?

Battal öz qojasın tösegine jatqızıp, neşe qabat jılı körpemen qımtap, jauıp ketti.

- İİİ -

Abılaydıñ oñtüstik öñirge jorıq jasap jürgenine de, mine, eki jıldıñ jüzi bolıp qaldı. Biraq, Arqadağı eldi ien tastap ketken joq. Ülken wlı Uälidi sondağı Orda tağına otırğızıp ketti. Qazir Reseyden, Qıtaydan kelgen elşilerdi sol Uäli qabıldap, bwyımtay şaruaların tındırıp berip jür.

Jaqında han äkesiniñ sırqattanıp qalğanın estip, Uäli bir top adammen osında köñil swray kelip qayttı. Qasında «Qwlbek batır» degen bireu jür. Osılardıñ qay kezde kimmen soğısıp batır bolıp jürgenin kim bilsin, äyteuir bılayğı jwrtqa özin «batır» dep tanıstıradı eken. Oğan qarağanda äkesi Qwlsarınıñ ru arasındağı barımta­sırımtada soyıl silteytin eptegen «batırlığı» bolatın­dı. Sirä, mına wlı da äke dañqımen jürip jatsa kerek. Osı Qwlsarınıñ da, atalas ağayını Qwleke batırdıñ da qonıstarı orıstıñ şekara şebine tım taqau ornalasqan. Abılay osı jaqında bildi ğoy, sol Qwlsarı da, Qwleke de orıs äkimderine tıñşı bolıp, jalaqı alıp twrıptı. Abılay ordasında ne bolıp jatqanın, şetten qanday elşi kelgenin qolma-­qol jetkizip otırğan. Qwlsarınıñ balası mına Qwlbek te qazir sol qızmette körinedi. Jaqında, sol silimtiktiñ Uälidiñ qasında jürgenin körgende, Abılay äldeneden jirengendey birtürli  tiksinip qaldı. Abılaydıñ osı jolğı oñtüstikke saparın da Orınbor men Ombıdağı orıs äkimşiligi san-­saqqa jügirtetin körinedi. «Abılay Reseyge degen adaldıq antın bwzıp, Qıtayğa qarap ketedi-­mıs» degen söz taratıptı. Arqağa kelgen orıs elşileri de: «Abılay han tüstikke nege ketti? Endi Arqağa orala ma? Ol jaqtan qaşan qaytadı?» dep Uäli swltannıñ basın qatırğan bolsa kerek. Uälidiñ jauabı bireu:

– Meniñ äkem orta jüzdiñ ğana hanı emes, üş jüzdiñ ortaq hanı ğoy. Soltüstikte alañdaytın eşteñe bolmağan soñ, oñtüstiktegi qazaq pen qırğızdıñ  arasın tärtipke saluğa ketti, – deydi eken qısqa qayırıp.

Anığı da sol ğoy. Abılay mwnda erikkennen seyil qwrıp jür me eken? Qoqan men qırğız twrıptı ğoy, tüstiktegi qazaqtıñ öz işi de tınış emes. Ötken jılı osındağı qoñırat pen dulattıñ arasında qırğın soğıs bolıp, jüzdegen adam oqqa wşqan. Aralarındağı jer dauın Abılay kelip zorğa bitirdi. Al, qırğız ben wlı jüz rularınıñ arası mülde uşığıp ketken. Qoqan bekterine arqa süyegen qırğızdar tüstiktegi qazaqtarğa kün körsetudi qoyğan. Ana jılğı «Jayıl qırğını» kezinde bosatıp bergen Alatau bökterindegi wlı jüz qonıstarın qaytadan tartıp alğan. Adamdarın öltirip, maldarın barımtalap, auıldarına ay sayın at oynatumen bolğan… Osını köre twrıp, Abılay äreketsiz qarap otıruı kerek pe? Ana jılı (1771) iisi qazaq jinalıp, mwnı üş jüzge han sayladı. Köringen jwrttı töbeñe şığarıp, öz halqıñdı tal tüste tonatıp qoysañ, seniñ handığıñnan ne hayır? Abılaydıñ ötken jılı eki tümen qolmen kelip qırğız ben qoqandı türe quğan sebebi osı bolatın.

Orıs äkimderi, mine, osını tüsinbeydi ğoy. Tüsinbeydi emes, tüsingisi kelmeydi. Olardıñ qazaqtıñ jüzaralıq, ruaralıq basqaru jüyesine, tağı basqa işki qayşılıqtarına tükirgeni bar. Olarğa tek qazaqtıñ jeri men bağınıştı qwldar kerek. Basqanı qoyıp, orıs äkimderi Abılaydıñ üş jüzge han saylanğanın moyındamadı ğoy. 1771 ­jılğı Türkistandağı han saylauın estimey, bilmey otırğan joq, qasaqana, ädeyi isteydi. Orıstar özderi bekitip, gramota bermese, eşkimdi han dep tanımaydı. 1736 jılı ölgen Sämekeniñ ornına orta jüzge han saylanğan Abılaydı orıstar bertinge deyin qatınas qağazdarında bir ret te «han» dep atağan emes, ılği da «swltan» dep jazadı. Al, marqwm, Äbilmämbetti öle­-ölgenşe «orta jüzdiñ hanı» dep eseptedi. Şın mäninde ol äkesi Bolat han ölgen soñ, sonıñ ornına zañdı türde saylanğan üş jüzdiñ hanı emes pe? Eger, Äbilmämbet üş jüzdiñ hanı bolmasa, 1730 ­jılı ol orınğa Orta jüz hanı Sämeke men Kişi jüz hanı Äbilqayır talaspas edi ğoy. Olar bizdi iisi qazaqqa wlı han etip saylamadıñdar dep ökpelep, Añıraqaydağı wrıs dalasınan ketip qalğan joq pa?!

Orıstar äli de sol bayağı «bizdiki jön» deytin toñmoyın minezinen tayğan joq. Olar qazaq rularınıñ ortaq hanğa bağınıp, birtwtas el boluın qalamaydı. Orıs patşayımı Ekaterinanıñ Abılayğa älsin­äli elşi jiberip, «handığıñdı bekitip bereyik» degen soñ, aldıñğı jılı ortanşı wldardıñ biri Toğım swltandı qasına biraz adam qosıp, Peterborğa jibergen­di. Kütkendey-­aq qazaq elşilerin qatın patşa qabıldaptı. Olarğa äraluan sıy-­siyapat jasap, Abılaydı handıqqa bekitken gramota wsınıptı. Oğan qosımşa beriletin kümis qwndaqtı qılış pen bwlğın börik, altın zerli tonı tağı bar… Bılay qarasañ bäri eskerilgen, barlıq qwrmet jasalğan siyaqtı. Tek, bir ğana «qatelik» ketipti. Gramota mätininde Abılaydı bükil qazaq eliniñ hanı emes, orta jüzdiñ hanı dep bekitipti. Onı birden añğarğan Toğım swltan:

– Meniñ äkem Abılay Orta jüzdiñ ğana hanı emes, zañdı türde saylanğan üş jüzdiñ ortaq hanı ğoy! – degen qolma­-qol tüsinik berip.

Biraq onıñ sözin qatın patşa tıñdağısı kelmegen.

– Ol sizderşe ğoy, bizdiñşe qazaqtıñ ortaq hanı degen bolmaydı! – depti özderiniñ sol bayağı öktem qıñırlığına basıp.

– Olay bolsa, bwl gramotanı da, handıq belgilerdi de Abılay hanğa özderiñiz aparıp tapsırıñızdar. Men mwnday jañsaq jazılğan qwjattı almaydı ekenmin, – depti Toğım swltan…

Sol handıq belgiler men gramotanı Abılay äli künge deyin alğan joq. «Gramota men sıylıqtarıñız osında. Biz onı saltanatpen tapsıruğa äzirmiz» dep Abılaydı Orınborğa talay ret şaqırdı. Biraq Abılay ol jaqqa barğan joq. Sonau 1740­ jılı Äbilmämbetke ilesip barğannan keyin Abılay Orınborğa at izin salğan emes. Keyin ol belgiler men gramotanı bir taban jaqın dep, Petropavl bekinisine äkelipti. Abılay oğan da at basın bwrmadı. Oğan barıp qaytedi? Qatın patşanıñ qorlap jazğan qağazın alıp, altın basın kemiter jayı joq.

Osı jolı Uäli swltanğa ilesip kelgen «Qwlbek batırdı» da orıs äkimderi oñtüstikte ne bolıp jatqanın bilip kel dep ädeyi qosıp jibergeni anıq. Özi osındağı el işin timiskilep, Abılayğa neşe aluan swraqtar qoyadı.

– Arqağa qaşan qaytasız? Siz keşikkenge ol jaqtağı el ağaları alañdaulı, – degen bir sözinde. – Sizdi handıqqa bekitken gramotanı qaşan tapsıramız dep, Petropavldağı orıs äkimderi de tört közben kütip otır.

Abılay batır siqı joq, ineliktey qatqan wzın sarını jaratpay, qadala qarap qaldı.

– Sen qaşannan beri orıs äkimderiniñ atınan söyleytin bolğansıñ? – dedi qıjırta til qatıp. – Endeşe, sol qojalarıña ayta bar: men ol gramotanı «bükil qazaq eliniñ hanı» dep qayta jazbasa qolıma almaymın. Al, elge qaytu jağına kelsek, biılşa osında bolatın şığarmın. Arqağa alañdaytın ne bar? Qazir Orta jüzdi batıs pen şığıstağı eki birdey qağanat qalt jibermey küzetip twrğan joq pa?! – dedi kekete ezu tartıp. – Bülinip jatqan – oñtüstik ölkesi. Aldımen dau-­damayı mol tüstik şekarasın retke keltirip aluımız kerek.

Uäli swltan äkesiniñ jağdayı birşama tüzelgenin körip, köp aynalmay Arqağa qaytıp ketken. Abılay sol toppen birge osıdan eki­-üş jıl bwrın Orınbor äkimşiligi jibergen öziniñ hatşısı, äri tilmaşı YAhuda Usmanovtı da qaytarıp jiberdi. Attanarda özine biraz qızmet istegen Meşer moldasına at mingizip, şapan japtı. Hatşılıq qızmeti üşin emes (ol üşin Orınbor äkimşiliginen jalaqı aladı) adaldığı üşin, özine biraz qwpiyanı aşqanı üşin.

Başqwrttıñ Eset aymağınan kelgen bwl da bir bwralañ tağdırlı qızıq adam. Basında YAhuda Usmanov başqwrttıñ orısqa qarsı dürbeleñine qatısıptı. Köterilis orıs qaruımen janıştalğan kezde, ol da köp adamımen birge qolğa tüsip, Ufa türmesine qamaladı. Köterilis basşıları jayında qwndı mälimetter bergeni üşin birneşe aydan soñ onı türmeden bosatıptı. Biraq, mülde azat qıp jibermegen. Wzın arqan, keñ twsauğa salıp, orıstar endi mwnı tıñşılıqqa paydalanadı. Özi tatarşa, qazaqşa, orısşağa birdey sauattı. Jasında medresse bitirgen, dinge de jürip twr. Alğaşında eki­-üş jıl Äbilqayır mañında, Kişi jüz arasında bolsa kerek. Sodan, äbden sınnan ötti­-au degen mezgilde Orta jüzge, Abılay ordasına äkelip tüsirgen.

– Men bir jürgen müsäpir, äri künäkar adammın, – dep edi anada Abılaymen oñaşa qalğan bir sätte. – Kiriptarlıq pen qu tirşilik keyde adamdı osınday miskin halge tüsiredi eken… Han iem, siz bilesiz be, men – sizge jibergen hatşı ğana emes, orıs äkimşiliginiñ tıñşısımın ğoy.

– Bilem! – degen Abılay ezu tartıp.

– Qalayşa?

– Onı sezbesem, osında bir eldiñ hanı bolıp otıram ba? Resey jağınan kelgen elşi, tilmaş, hatşı ataulınıñ bir sauı joq, tügel tıñşı ğoy. Bwl jağınan olardı söguge de bolmaydı…

– Dwrıs añğarğansız, han iem. Orıstarda «bir barlauşınıñ qızmeti keyde bir diviziya äskerden asıp tüsedi» degen söz bar. Europa elderinde bwl jağı qattı damığan. Al, men mwsılmanmın ğoy. Äri tatar men başqwrttıñ qazaqpen mwñı bir… Özimniñ qanday mindet atqarıp jürgenimdi oylasam, sizdiñ üydiñ dämi tamağımnan äreñ ötedi. Sizge, tım qwrsa ağımnan jarılıp, bar şınımdı aytsam dep jüruşi edim. Sonıñ säti bügin tüsip twr.

YAhuda sol jolı qazaq ordasına kelip jürgen özinen basqa da tıñşılardı tügel tizbelep aytıp berdi. Bwlardıñ köpşiligin Abılay jaqsı tanidı. Elşige tilmaş bolıp, Orınbor wlıqtarınan sälem hat äkelgen bolıp, kelip-­ketip jürgen adamdar. Qazaqşa til biletin orısı bar, başqwrt, tatarı bar, tolıp jatır. Är jıldar tilmaş bop kelgen: Matvey Arapov, Sapar Säliev, Filat Gordeev, Şükir Abzyamov, Münäsip Mametov, Aydar Saparov, YAkov Gulyaev… Bäri de ineniñ közinen ötken pısıqtar. Bir esepten, bwlardı söguge de bolmaydı. Barlauşı, tıñşı, şpion degender – ol da bir käsip körinedi ğoy. Osılayşa, janın jaldap mal tabadı, bala­şağasın asıraydı. Qazaq handığı bwrın körşi elge barlauşı, tıñşı jiberu degendi bilmegen. Bayağı «Aqtaban şwbırındı» kezinde bir beldiñ astındağı oyrattıñ özderin şapqalı jatqanın bilmey, dät tep qalatını sodan ğoy qazaqtardıñ. Amal joq, qazir Abılay da orıs pen oyrattan üyrenip, tım qamsız otırmaytın boldı.

Mäsele orıs äkimderiniñ tıñşıların qaptatuında emes, bwl – olarda bwrınnan qalıptasqan närse ğoy. Mäsele özimizdiñ qazaqtardıñ şetke satılıp, aqparat­donos jiberip twruında. YAhuda Usmanovtıñ aytuına qarağanda, qazaqtıñ atqa miner bileriniñ birtalayı­aq osındağı tıñşılarmen jalğasıp, Orınbor men Ombıdağı orıs äkimderine qazaq ordası turalı mälimet berip twrğan. Orta jüzdiñ töbe biinen bastap, onıñ balaları Bekbolat, Sırımbetter, orıstan şen alğan Jänibek, Däuit tarqandar, mana aytılğan Qwlsarı, Qwleke, Qwlbekter ordanıñ işki sırın sırtqa tasudan namıstanbağan. Sonıñ bodauına alatındarı: bılğarı, bwl­şay, kezdeme, qımbat añ terileri siyaqtı bolımsız silıqtr. Keybireuleri orıstıñ şekara şebinen aqşalay da, wn men astıq türinde de jalaqı alıp twrğan.

Abılay özin handıqqa bekitken gramotadan bas tartqannan beri, bir kezde özine patşa jarlığımen berilgen 300 somdıq jıldıq jalaqısın aludı toqtatqan. Mınanı estigende, öziniñ sol şeşimine dän riza boldı. Jalaqısı bar bolsın, orıs bekinisterindegi kişi töreşikterdiñ özi Abılayğa qolastındağı qızmetkeri retinde qarap, köringen närsege jwmsay bastağan. Sodan qwtılğalı arı da, janı da tazarıp qalğanday.

YAhuda Usmanov tağı bir mañızdı mäseleniñ şetin şığardı. Orıs äkimderi soñğı jıldarı ırıqqa könbeytin, äri bir büyregi qıtayğa bwratın buntar' han Abılaydan qwtıludıñ josparın jasağan körinedi. Ol üşin eñ aldımen Orta jüzdegi Abılaydıñ bedelin tömendetu kerek dep şeşken. El işinde hanğa qarsı kimder bar, solardı izdep tauıp, qolpaştap, kötermelep otırudı bastı mindet sanağan. Olar alğaşında Abılaydıñ ornın basuğa Äbilfeyiz swltandı layıqtağan körinedi. Biraq äkesi Äbilmämbet hannıñ ösietine adal Äbilfeyiz orıstardıñ qwrğan twzağına tüse qoymaptı. «Bas asauı bar qırsıqtı swltandardı qoya twrıp, han tağına özimizge şın berilgen tarqandardıñ birin otırğızsaq qaytedi» deydi tağı bireui. Biraq onıñ da qisını kele qoymaydı. Sebebi, qazaqta han tağına tek Şıñğıs han äuleti – töreler ğana otıruı tiis eken. Aqırında, Orınbor äkimderi Orta jüz tağına özderiniñ aytqanınan şıqpaytın Äbilqayır wldarınıñ birin otırğızuğa kelisedi.

«Oypıray, bwl qazaqtı qalay el qıluğa bolar eken?» – dep tolğandı Abılay Arqadan kelgender attanıp ketken soñ. – Biz mwnda qazaqtıñ jatqa ketken esesin tügendep, ata­baba jeriniñ är pwşpağı üşin jan wşıra küresip jürsek, atqa miner ağayındar qazaqtıñ elin­jerin satıp, hanın satıp, mal tabuğa qwmar. Bwrın qazaqtı biriktirip kelgen – joñğarğa qarsı soğıs eken ğoy. Endi, mine, soğıs bitip, beybit zaman ornağalı ärkim öz qamın küyittep, öz betimen jayılıp ketti. Ne jını bar eken, bizdiñ qazaq şetke jaldanuğa dayın twradı. Orıstıñ şolaq etek töresi kelse, qoğaday japırılıp, eñkeñdep iiletinin qaytersiñ. Tayau mañnan Semey, Öskemen, Petropavl, Troiskiy sekildi bekinisterdiñ tüskeni – körse qızar qazaqqa tipti bolıp berdi. Eki qazaq arazdasıp qalsa da, han­swltandarınıñ üstinen şağım aytıp, solay qaray şabadı da otıradı.

Kenet Abılaydıñ esine ana bir jıldarı körgen tüsi, onı Bwqar jıraudıñ qalay jorığanı oraldı. Qalay edi özi? Iä, aytpaqşı, Abılay tüsinde bir kökjal qasqırdı taqımdap quıp kele jatadı. Jüyrik atpen bastırmalatıp, qolındağı şoqparın endi siltey bergende, kökjal qasqır bir aunap tüsedi de, qıp qızıl tülkige aynalıp ketedi. Abılay ol tülkini de qwtqarmay quıp jetedi. Qara twmsıqtan berip qaluğa ıñğaylana bergende, älgi tülki köbik qarğa bir aunap, appaq qoyan bop ketedi. Izağa bulıqqan Abılay qoyandı da qwtqarmay quıp jetedi. Bwl jolı şoqparı däl tiip, qoyannıñ kül parşası şığadı. Qarasa, qoyannıñ işinen baqa­-şayan, qwrt-­qwmırsqa, tağı basqa wsaq jändikter örip şığa keledi.

Osı tüsti Bwqar ağañ bılay jorıp edi:

– Bwl bälendey oñğan tüs emes, han iem. Äytkenmen, şındıqtı aytpasam bolmas. Alğaşqı quğan kökjalıñ – bügingi zaman, bügingi qazaq, bir sözben aytqanda seniñ öziñsiñ. Kele-­kele zamanıñ tülkige aynaladı, qazaq ta tülki bolıp, birin­biri aldauğa köşedi. Odan tarağan wrpaq kim boladı deysiñ ğoy – qoyan jürek qorqaqqa, qwlğa aynaladı. Al, qwrt-­qwmırsqa, baqa­-şayan degeniñ – adamdardıñ odan ärmen wsaqtalıp, qwrdımğa bet aluı.

Osını aytıp, äulie jırau saqalınan altı taram jas ağıp jılap edi­au! Bügingi zamannıñ betalısına qarağanda, sol Bwqar ağañ jorığan Abılaydıñ tüsi däl kelmese ne qılsın?!

- İV -

Abılay tüski astan keyin kütuşisi Battaldıñ kömegimen sırtqa şığıp keldi de, jılı tösegine qaytadan qisaydı. Tağı da qalıñ oydıñ qwşağına engen… Qazaqtıñ qwday süyer qılığı joq. Biraq sol halıqtı süymey, qorğamay tağı twra almaysıñ. Äytkenmen, osı qazaqtıñ oyrattarğa qarağanda ırısı üstem, bağı zor, jwldızı joğarı boldı. Ejelgi köşpendilerdiñ sarqıtınday saqtalğan qazaq-­qalmaq eki memlekettiñ qazir bireui ğana qaldı da, ekinşisi jer betinen joyılıp ketti. Kindik Aziyanı qaharımen titiretken Joñğar handığı qayda qazir? Mal men bası Joñğariya jazığına sıymay jatatın tört oyrattıñ jauınger wrpağı qazir qayda ketti? Olardıñ qayda ketkenin Abılay, ärine, bes sausaqtay bilip twr. Qanşalıq ata jauı bolğanımen, Qazaq ordası oyrattıñ basına qaralı kün tuğanda, tirisin panalatıp, ölgenine topıraq salğan­dı.

Tağdırdıñ bwyrığı şığar, Abılayğa sonau jas kezinde joñğardıñ wlı qontayjısı Haldan Serenmen jüzdesudi näsip etipti. Alğaşında ekeui biri qatal ämirşi, ekinşisi ğarip twtqın türinde kezdesip, arada aylar ötkende, dämdes, sırlas, mwñdas bolıp ajırasıp edi. Bwlardı zaman ağımı, eki jaqtağı alıp körşiler jayındağı pikir ortaqtığı, qısqası, öz halqın aman saqtaudıñ qamı tabıstırğan. Abılaydıñ oyda joqta oyrat twtqınına tüsui de kezdeysoq emes. Keyin bwl oqiğa eki eldiñ bolaşaq tağdırında şeşuşi rol' atqaratın bolğan soñ, Jaratuşı iem orayın solay keltirgen sekildi.

1741­ jılı Arqada soğıs jürip jatqan kez. Abılay qazaq jasağın bir­-birine qosam dep şapqılap jürgende, az adammen qorşauda qalıp, teñsiz wrısta amalsız qolğa tüsti ğoy. Oyrattar sol jılı Orta jüzge eki bağıtta şabuıl jasağan. Ertisti qwldap eki tümen qolmen Sepdan noyan kelse, Batır Ubaşı däl sonday qolmen Joñğar qaqpasınan sau ete tüsti. Oğan ne sebep boldı deriñ bar ma? Joñğar handığı degeniñiz – halqımen birge köşip jürgen äsker ğoy. Bılayşa aytqanda, at üstindegi soğıs maşinası. Olar soğıssız otıra almaydı. Beker qarap otırsa äsker äsker boludan qaladı. Olarğa olja kerek. Äsker işer asın, kier kiimin, miner atın soğıstan tüsiredi. Mwndayda oyrattıñ qoymadağı qazınası – qazaqtar. Şığısta qıtay äskerimen soğısıp, arıp, aşıp keledi de jürek jalğau üşin qazaq dalasına lap qoyadı.

Ekinşi sebep, äsirese Haldan Serenniñ jınına tigen närse, 1740­ jılı Orta jüz handarı Äbilmämbet pen Abılay ekeui Orınborğa qosaqtalıp barıp, Resey patşalığına adaldıq turalı ant berui. Sondıqtan, qontayjı Orta jüzdi orıstardan bwrın küşpen qaratıp aluğa asıqqan… Al, qazaq handarı Orınborğa barayın dep barıp pa? Eki jaqtı qısım ğoy – olardı bastap barğan. Ol kezde tüstiktegi Wlı jüz ruları joñğardıñ qol astında. Äbilhayırğa ilesken Kişi jüzdiñ biraz ruları Resey qarauında, örisi tarılğan Orta jüz ruları amaldıñ joqtığınan orıs şekarasına taqau qonıstanuğa mäjbür bolğan. Onıñ üstine, el işi gu-gu äñgime.

– Orısqa qarağan elge oyrattar tiise almaydı eken. Tübi, aq patşanı panalağan dwrıs-­au…

– Äne, Kişi jüz ruların körmeysiñ be, jağası – Jayıqta, etegi – Edilde. Qoy üstine boztorğay jwmırtqalap, şalqıp otır.

– Or bekinisinen aşqan sauda bazarı qanday! Halıq ne kiem, ne işem demey, bar keregin bazardan tauıp jür! – desip, biri atıp, biri qaqtı emes pe. Beyne, Äbilmämbet pen Abılay öz halqın oljadan qağıp, Orta jüzdiñ bağın baylap otırğanday köringen.

Onıñ üstine, Orınbordağı orıs äkimderi de qwyrığın bwlañdatıp, ay sayın hat jazıp, şaqıra berdi. Osıdan keyin «orıstıñ da äuselesin köreyikşi» dep şeşken Äbilmämbet pen Abılay – 1740  jılı tamız ayında Orınborğa bara qalğan­dı. Sol jılı Orınbor şekara komissiyasına jañadan bastıq bop kelgen knyaz' Vasiliy Urusov quana qarsı alıp, bar mäzirimen kütken boldı bwlardı. Qonaqası kezinde birneşe zeñbirekten oq atıp, küşterin de körsetip qaldı… Erteñinde Urusovpen kelissöz jürgizip, küni bwrın dayındap qoyğan adaldıq turalı kelisimge qol qoydı. Mwsılman saltımen Qwran wstap ant berdi. Bwl kelisimdi ärkim ärtürli tüsingen jayı bar. Qazaq handarı mwnı tatu körşilik, özara adaldıq şartı dep tüsinse, orıstar osıdan keyin meniñ bodanım, qwlaqkesti qwlım boldıñ dep esepteydi eken.

Keyin mälim boldı ğoy, orıstar da eşkimdi jaydan-jay jarılqamaydı eken. Bäri satulı. Orısqa jeriñdi berseñ, eliñdi biletseñ, qazına-­baylığıñnıñ auzın aşıp qoysañ, seni belgili kezeñge deyin qolpaştap, paydalanadı da, qızmetiñ bitken soñ laqtırıp tastaydı. Oğan Äbilqayır hannıñ tağdırı kuä. Bayqwstı Baraq swltannıñ qolımen mürdem ketirdi de, ornına äkesinen göri de elgezek Nwralı swltandı otırğıza saldı.

Iä, bwl äñgime neden şıqtı özi? Iä, qontayjı Haldan Serenniñ Orta jüzdi şapqan sebebi turalı eken ğoy. Sonımen, Abılay oyda joqta oyratqa twtqın bolıp kete bardı. Qasında öziniñ nemere inisi Jolbarıs swltan men Uaq Ötegen batır bar. Jan alıp, jan berisken wrıs kezinde Abılaydıñ sol jaq sanına nayza kirgen. Jaralı. Jarasın tañıp alıp, at üstinde zorğa şıdap keledi. Abılaydıñ kim ekenin bilgen soñ­-aq, Sebtan noyan bwlardı ayaldatpay, dereu Haldan Serenge jöneltken. Saltanattan da qwr emes, elu şaqtı şerik aldın­-artın qorşap, eş jerge toqtamay suıt jürip keledi.

Şirkin, Ötegen batır da nağız er edi­-au! Almağayıp künderde Abılayğa aqılşı süyeu bolğan sol Ötegen. Abılay onda nebäri otız jasta. Bwrın twtqınğa tüsip kim körgen, namıstan örtenip, qattı küyinip kele jatqan.

– Han iem, – degen Ötegen bir oñaşada. – Er jigittiñ basına ne kelip, ne ketpeydi. Bwl jolı bizdi ülken sın kütip twr! Sır bermeyik, şıdañız! Artımızda qalıñ qazaq eli bar, joqtausız, swrausız qaldırmas.

Sonau Esil boyınan Qwlja mañındağı Tekes jaylauında otırğan Haldan Seren ordasına ayğa juıq jol jürip, zorğa jetip edi. Bwlardı kelgen bette küreñ şetindegi jeke üyge kirgizip, kisendep tastadı. Qattı şarşap kelgen twtqındar osında wyqınıñ esesin bir qayırğan. Arada üş kün ötkende Qontayjığa qoldarı zorğa jetti-­au!

Özderinşe qır körsetken türi me, qol-­ayaqtarına şiderli kisen salınğan Abılay, Jolbarıs, Ötegen üşeuin küzetşi jasauıldar Haldan Seren ordasına itermelep engizdi. On eki qanattı alıp ordanıñ işi daladay. Sonau törde qasında üş­tört adamı bar qontayjı Haldan Seren altındı taqtıñ üstinde bir jambastap jatır eken. Esikten kirip kelgen Abılayğa közi tüsip, basın köterip aldı. Sileusin tektes ötkir janarımen işip­jep tesile qarağan. Qazaqtıñ jas hanı qarusız bolğanımen, şaraynalı badana sauıtı men altındı dulığasın tastamay, jorıq kiimimen twrğan­dı. Qasındağı eki seriginen ozıñqırap, orta twsqa taman keldi de, taqta otırğan qontayjığa säl iilip täjim etti. Sonan soñ tamağın kenep:

– Ua, tört oyrattıñ köş bastar serkesi, wlı qontayjı Haldan Seren, aman­sau barsız ba? Qazaqtıñ Orta jüziniñ hanı, Şıñğıshan äuleti Abılay däm aydap qwzırıñızğa kelip twr! – dedi birkelki töselgen dauıspen, barınşa erkin söyleuge tırısıp.

Mına sözdi estigende jası eludiñ işin aralap ketken, aydarı toqpaqtay, alpamsa deneli, qiyaq mwrttı Haldan Seren jem körgen jolbarıstay jımıp, alğa taman wmtılıp qoydı. Bet älpetinde tañdanıspen birge, twtqınğa kelemejdey qarağan jımısqı külki bar.

– E­e, solay de… «Abılay,­ Abılay» degizip, jwrttı şulatıp jürgen Orta jüzdiñ jas hanı sen ekensiñ ğoy! – dedi qontayjı gürildegen juan dauıspen. – Äytkenmen, şınıñdı aytşı, seni mwnda däm aydap keldi me, älde adam aydap keldi me?

– Bizdiñ qazaqta «Adam aydasa barman, däm aydasa qalman» degen atalı söz bar. Soğısta az adammen qorşauda qalıp, qapıda qolğa tüskenim ras. Biraq, ol üşin tittey de ökinbeymin. Sirä, Qwday Tağala wlı qontayjımen bet körisudiñ orayın osılay keltirgen şığar.

– Solay de… Ayaqtı  qalay­-qalay tastaydı qazaqtıñ mına jas börisi?! – dep Haldan Seren qasındağı kisilerge bir qarap qoydı. – Aytpaqşı, osıdan on jılday bwrın Alaköl boyındağı wrısta, meniñ nemere inim Şarıştı mert qılğan Abılay sen emessiñ be?

– Däl solay, märtebeli qontayjı.

– Seniñ moynıñda hanzadanıñ qwnı bar. Osı seni däm tartıp kelmey, qan tartıp kelgen joq pa eken?

Abılay bwl sözge birden jauap bermey, az­-kem bögelip qaldı. Manadan türegep twrğanğa jaralı ayağı sızdap, otıratın jer izdedi me, äli döp tier söz izdedi me, serikterine bwrılıp qarağan. Sonı añdap qalğan Ötegen batır osı sätte adamnıñ oyına kelmeytin keremet qılıq körsetti.

– Han iem! – degen Abılayğa sañq etip. – Mına noqay qalmaqtar qazaqtıñ hanın qas körse de, babañ Şıñğıshannıñ aruağın sıylap, sağan otıratın orın da wsınbadı-­au! Täyiri, Şıñğıs äuletiniñ qadirin bes ğasır boyı töbesine twtqan qazaqtan özge kim biluşi edi? Kel, han iem, ayağıñ talsa, otırşı meniñ arqama! – dep Abılaydıñ aldına tört tağandap jata ketti.

Mwndaydı kütpegen Abılay ne isterin bilmey abırjıp qalğan. Sonı sezgen Ötegen tömen twqıra berip:

– Otıra ber, han iem. Men mınalardı joldan jığu üşin ädeyi istep twrmın, – degendi aytıp ülgerdi.

Abılay, amal joq, aldında döñbektey bolıp jatqan Ötegenniñ üstine köldeneñdey otırdı. Batırdıñ jon arqası tas twğırday sezilip, köñili köterilip, özine degen senimi arta tüsken. Boyın tiktep, qontayjınıñ swrağına sodan keyin ğana jauap berdi.

– Jaña Şarıştı eske aldıñız­-au, märtebeli qontayjı. Ana bir jılı ol tuısıñızdıñ meniñ qolımnan mert bolğanı ras. Biraq men onı qan maydanda, adal jekpe­jekte öltirgen siyaqtı edim. Soğıs qwrbandıqsız bola ma? Eger bayağıdan bergi wrısta ölgen qazaq pen qalmaqqa qwn tölenetin bolsa, oğan eki memlekettiñ malı jetpes edi ğoy…

Haldan Seren sözden wtılğanın sezdi­-au deymin, özinen bes-altı qadam jerde kesken terektey tört tağandap jatqan qazaqtıñ apaytös batırı men onıñ üstinde mizbaqpay otırğan Abılayğa qarap, oylanıp qaldı. «Mine, hanın sıylaytın halıq dep mına qazaqtı ayt!» dep Ötegenniñ mına qılığına qızığa da, qızğana da qarağanında dau joq. Endeşe, mwnday halıqpen qastasudan göri dostasqan abzal emes pe?!

– Äy, qaysıñ barsıñ? – dedi älden uaqıtta esik sırtındağı jasauıldarğa dauıstap. – Abılay hannıñ da, qasındağı serikteriniñ de qol-ayağın bosatıñdar! Qwrmetti qonaqtarğa törden orın saylañdar!

Kelesi sätte-­aq twtqındar kisennen bosap, jwmsaq köpşikter qoyılğan törge barıp jayğastı. Sol künnen bastap, bwlarğa twtqın emes, qwrmetti qonaq retinde mämle jasay bastağan. Abılay üşin arnayı aq üy tigildi, kütuşi qızmetşiler berildi. Azıq­-tülik, işip­-jem jetkilikti. Sirä, bwlardı han ashanası qamdaytın bolar. Maylı et, ıstıq sorpa, aq qalaş, Qwljanıñ jemis­-jidegine deyin kelip twradı.

Qazaq elinen kelgen bwlar ğana emes, Wlı jüzden alınğan «aq üyli amanattar» da sol mañayda, körşi küreñde twradı eken. Töle bidiñ wlı Jolan, Hangeldi batırdıñ inisi Pwsırman, tağı basqa ru basılardıñ amanatqa bergen balaları birazdan beri osında twrıp jatqan körinedi. Mal-­janımen, bala-­şağasımen, at­kölik, azıq­-tülik, soyıs maldarına deyin Wlı jüz basşıları soñdarınan tasıp äkelip twradı eken. Bodandıqtıñ bir şartı  – osı amanat tapsıru ğoy. Odan Wlı jüz ruları da qalıs qalmağan.

Haldan Serenniñ nemere inisi Dabaşı men qarındasınan tuğan jieni Ämirsana künder öte kele Abılaymen jaqın aralasıp, dostasıp ketti. Dabaşı – Abılay qwralpı da, Ämirsana bwdan on jastay kişi. Qontayjı, äsirese, osı jienin qattı erkeletip, erkin wstaydı eken. Bwl Dabaşı men Ämirsana – Tarbağatay jaqtağı Hoyttar men dürbitterdiñ täyjileri. Ämirsana qontayjınıñ rwqsatımen Abılay men Ötegendi Maylı ­Jayırdağı öz jaylauına aparıp qayttı.

– Abılay, sen öz eliñe jaqın barğalı twrsıñ, biraq, men seni qaşıp ketedi dep oylamaymın! – degen Haldan Seren bwlar attanarda. – Qaşıp ketedi deytin qwl emessiñ ğoy, han twqımı, aqsüyeksiñ. Eliñdi qanşa sağınsañ da, äzirşe şıda. Endi birneşe aydan soñ, öziñdi sıy-­siyapatpen wzatıp salamın.

Ayttı ­aytpadı, Maylınıñ Qoñıraba sazı qazaqtıñ Alaköline tiip twr eken. Jüyrik atpen tartıp ketseñ sol küni­-aq jetip baratın jer. Biraq, Abılay onday uağda bwzar, oğaş qılıqqa barmadı. Alaköl jaqqa köz janarın suarıp, qaradı da qoydı.

Sol jılı küzde Ötegen batırdıñ nemere ağası uaq Aqşora bi bastağan qazaq elşileri kelip, qontayjımen kelissöz jürgizgen. Haldan Seren olardı jılı qarsı alıp, Abılaydı jaqında eline qaytaratının aytıp, birneşe şart qoydı. Birinşiden, Äbilmämbet han, ne Baraq swltan kezektesip, bir-­bir balasın amanatqa bersin. Bwl bodandıq mindet emes, uaqıtşa Abılaydıñ töleui. Ekinşi, «Men Şuno Doba degen – Sıban Rabdannıñ kenje wlımın. Joñğar tağınıñ mwrageri men bolam» dep, «Qarasaqal» degen bir bwzaqı qazaq ordasında jasırınıp jür. Qazaqtar sonı mağan wstap bersin… Tağı sol siyaqtı jeñil­-jelpi mindetter.

Sonı aytıp, Abılay men Ötegendi alıp qaldı da Jolbarıs swltandı elşilermen birge qaytarıp jiberdi. Abılaydıñ mwndağı twrmısı oydağıday jaqsı ekenin körip, qazaq elşileriniñ de köñili ornıqqanday bolıp edi. Abılay üşin twtqındağı aylar beker ötken joq. Ol bos uaqıtın moñğol tilin üyrenuge, oyrattar ömirin zertteuge jwmsadı. Osında jürip biraz şındıqqa köz jetkizdi de.

Bir aşqan jañalığı, bwrın bireuler Şıñğıshannıñ tegi – monğol, ol alğaş monğoldarğa han bolıp, sodan köterilgen degenge Abılay da senip, qanımız, tegimiz bir ğoy dep monğoldarğa jan tartıp twratın. Söytse, olay emes eken. Mına oyrattar da, şığıstağı halqa monğol da Şıñğıshandı bilmeydi. Bwl jaqta Şıñğıs hannıñ birde-­bir wrpağı, birde­bir töre joq. Oyrat şaldarınıñ sırttay estui bar. «Babalarımız Şıñğıshanğa äsker bolğan» degendi ğana aytadı… Abılay oyrat ordasına kelip jatqan halqa monğoldıñ elşisinen de swrap kördi. Egde jastağı oqımıstı adam eken. Şıñğıs handı ol da bilmeydi. Ertede sonday bir wlı qağan bolğanın ğana biledi. Biraq halqa monğolmen qanday baylanısı barın ayta almadı.

Birde Haldan Serenmen äñgimelesip otırıp, qontayjıdan Şıñğıs han jayında swrağan. Abılay toq eter jauaptı sodan estidi.

– Şıñğıs han – moñğol emes, türik qoy, – dedi Haldan Seren senimdi türde. – Türiktiñ Qiyat taypasınan… Şıñğıshannıñ özi de türik, bükil äskeri de türikter. Ras, Şıñğıs han keyde bizdiñ oyrat jasağın da paydalanğan körinedi. Biraq olar teñizge qosılğan tamşıday ğana…

– Al, halqa monğol şe? Olar qazir Şıñğıshannıñ qonısında otır ğoy? – degen Abılay Qontayjıdan anığın bilip qalğısı kelip.

– Halqalardıñ Şıñğıshanmen üş qaynasa sorpası qosılmaydı! – dedi Haldan Seren birden kesip. – Türkiler Ortalıq Aziyanı qaratıp alğan soñ batısqa qaray aua köşip, Altay men Atırau arasında «Altın Orda» memleketin qwrıp jatqanda, halqalar solardıñ köşken jwrtına ie bolğan halıq qoy. Halqalar tım qwrısa biz siyaqtı Şıñğıshanğa jasaq ta qospağan.

– Sonda, Şıñğıshannıñ tegi kim?

– Ayttım ğoy, qağannıñ tegi türik dep. Tipti onı bügingi ataumen qazaq dese de boladı. Anası da, bäybişesi Börte de qoñırat qızdarı. Al äkesiniñ eli qiyat pen qıpşaq ta, ösken ortası kerey men jalayır da bwl künde qazaq qwramında jürgen joq pa? Demek, Äbilmämbet ekeuiñ qazaq eline tekke han bolıp jürgen joqsıñdar. Otırğan taqtarıñ – bayağı Şıñğıshannıñ mwrası…

Haldan Serenmen ekeuara äñgime mwnımen bitken joq. Älde Abılaydı sınağısı kele me, qontayjı keyde mwnı ordasına şaqırıp alıp, öz tarapınan da qızıq swraqtar qoyadı.

– Bizdiñ oyrattıñ sanı qazaqtıñ üşten birindey ğana… YAğni bir jüzindey ğana. Soğan qaramastan bayağı sender «Aqtaban şwbırındı» dep ataytın jıldarı Qazaq ordası oyrattan nege tas talqan bolıp jeñildi? Sonı bilesiñ be? – dedi Haldan Seren kezekti bir keñes üstinde.

Abılay köp oylanıp jatpay, sol twsta jii aytılıp jürgen äñgimeni qaytalay bastağan:

– Şabuıl tım twtqiıldan bastaldı. Köktemgi köközek şaqta at­kölik arıq boldı. Üş jüzge bölingen qazaq ruları qonıstarınıñ şalğaylığınan der kezinde bas qosıp ülgermedi…

– Ol aytqandarıñ bılayşa qisındı köringenmen, negizgi sebep bola almaydı, – dedi Haldan Seren mwnıñ sözin bölip. – Köktemgi köközek şaqta qazaqtıñ atı arıq bolğanda, qalmaqtıñ atın bireu qıstay swlı berip bağıp şığıp pa? Bwl jağday mal sümesin emgen köşpendi jwrttıñ bärine ortaq emes pe. Al şabuıldıñ twtqiıldığına kelsek, qazaq handarın ol da aqtay almaydı. Qas dwşpannıñ däl irgeñe kelip äsker toptap jatqanın sezbeseñ, onda el bilep, taqqa otırıp neñ bar?

Qontayjı osılardı aytıp az ündemey otırdı da, sözin qayta jalğadı.

– Qazaq ordasın qırıq jılday bilegen Äz ­Täuke sizderde asa wlı, aqılman han bolıp sanaladı. Biraq, ol qanşa danışpan delingenimen, wlı qolbası bola alğan joq. Jauıngerlik jağınan arğı babaları Täuekel bahadür han men Eñsegey boylı er Esimdi aytpay-­aq qoyayın, öz äkesi Salqam Jäñgir hannıñ şenine de kele almadı. Äz­ Täuke özimen baqtalas swltandardıñ biligin şektemek bolıp, bar tizgindi üş jüzden şıqqan bilerge wstattı, tilge şeşen, sözge jüyrik biler dau­şarmen aynalısıp ketti de, halıqtıñ äskeri ­jauıngerlik deñgeyin tömen tüsirip jiberdi. Osı özgeristi der kezinde bayqağan meniñ äkem Sıban Rabdan qazaq elin köp şığın şığarmastan op-oñay jaulap aldı.

Abılay bwğan qarsı eşqanday uäj qaytarmadı. Sebebi Haldan Seren bwltartpas dälelmen dwrıs aytıp otır. Osınday bir küdik keyde Abılaydıñ öz köñilinde de qılañ berip qalatın. Qontayjı sol oyınıñ üstinen döp tüsip otır. Özi qazaq qoğamın qalay tereñ zerttegen deseyşi.

– Osı jwrt qazir meni de «Joñğardıñ wlı qontayjısı» dep äspetteydi. «Meniñ ataq-­dañqım äkem Sıban Rabdannan da asıp ketti» desedi… Jağımpazdardı qoyşı, olar küni üşin ne oylap tappaydı? Al, sen sırt adamsıñ ğoy, meniñ wlılığıma senesiñ be? – dedi Haldan Seren tağı bir otırısta.

Abılay kütpegen swraqqa basında ne aytarın bilmey, abırjıp qaldı da, aqırı, köpten köñilinde jürgen oydı irikpey turasına köşti.

– Marhabattı qontayjı, sizdiñ sayıpqıran erligiñiz ben alıstı boljay biletin köregendigiñizde eş qapı joq. Batıs pen şığısqa birdey twrıstıq bergen wlı qolbası sizdey-­aq bolar. Alayda, wlı märtebelim, sizdiñ de aqsaytın jeriñiz bar…

– Bögelme, ayta ber! – dedi Haldan Seren qaraday alqınıp.

– Aytsam, kemşilik sizde emes, qaraşı halqıñızda. İri jayındar tereñ teñizde ğana boladı. Sizdiñ sorıñız – basqa tartsa ayaqqa jetpeytin az elge han boluıñızda…

– İri jayındarıñ kim sonda?

– Aq patşa, Ejenhan, Türik swltanı…

– Boldı… Jetedi! – dedi Qontayjı oñ qolın joğarı köterip. – Endeşe, men ğana emes, seniñ basıñdağı qasiret te – osı. Men qazaq pen qalmaqtı bir tudıñ astına jinasam dep, nege jantalasıp jür deysiñ?!

Bwdan keyin de Qontayjı qazaq pen oyrattıñ bolaşaq tağdırı jayında Abılaymen jii äñgimelesip twrdı. Keyde ekeuara söz talastırıp, daulasıp ta qalatın kezderi bar. Sol pikir talastıñ qorıtındısı retinde, Haldan Seren küzge qaray tağı bir «jüris» jasadı. Bwl – Abılaydıñ Ämirsanağa ilesip, Tarbağatay aymağına barıp qaytqan kezi bolatın. Bir küni ekeuin ordağa şaqırıp aldı da:

– Ämirsana men Abılay! Ekeuleriñ bıltırdan beri tamır bop, dostasıp jürsiñder. Bwl – quanıştı jağday. Qazaq pen qalmaq birin-biri qaljıratıp, qaşanğı jaulasa beredi. Bolaşaqta qwlqını keñ, oyı bwzıq körşilerden birlikte qorğanuğa tura kele me, kim bilsin? – dep säl oylanıp otırdı da, – Sondıqtan, sen ekeuiñ jay ğana dos emes, «anda» bolıñdar. Andanıñ şartın bilesiñder ğoy: andalar ömir boyı birin-biri satpaydı, basqa is tüsken qiın-qıstau künderde birin-biri jolğa tastap ketpeydi.

Bwl wsınıstı Ordada otırğandar duılday qostadı. Abılay men Ämirsana da qarsı bolğan joq. Qontayjınıñ erke jieni Ämirsana janı keudesine simay twrğan, jası jiırmağa jaña kelgen jalındı jas jigit. Sol jastığı bolar, azdap wşqalaqtau. Abılay ekeui ortağa şıqtı da, tamam eldiñ közinşe bilekterin qanjarmen şetip, qandarın aralastırdı. Haldan Seren aldında ant işip, «anda» boldı… Keyin, Şürşit şabuılı kezinde Abılaydıñ qazaq eline qaşıp kelgen Ämirsananı qıtaylarğa wstap bermey, aqırına deyin soğısatını sodan ğoy.

1743-jılı naurız ayında Abılay twtqınnan bosanıp, elge qayttı. Bwdan da erterek qaytuğa mümkindigi bar edi, Aqşora bi men Malaysarı batır bastağan qazaq elşileriniñ keluin kütti. Elşilerdiñ bwl jolı qontayjığa äkelgen säygülik at, qıran bürkit, jüyrik tazı bastatqan tartuları bar eken, soların tabıstadı. Bwdan sırt, Abılaydıñ ornına Äbilmämbet hannıñ ülken wlı Äbilfeyizdi ala kelipti. Keler jılı onı Baraq swltannıñ wlı Şığay almastırmaq. Kelisim boyınşa, bwdan keyin eki el arasında atıs-şabıs, barımta-sırımta bolmaydı. Eki arada sauda keruenderi erkin jürip twradı. Oyrat ordası bir kezde basıp alğan Sır boyındağı Türkistan, Taşkent, Sayram siyaqtı qalalardı qazaqqa qaytarıp beredi.

Kelisim-şarttıñ bwl baptarın elşilik kelgenge deyin, qontayjı men Abılay özara äñgime kezinde pisirip qoyğan-dı. Bwl jolı resmi türde qağazğa tüsti. Keyin «Abılaydı twtqınnan biz qwtqarıp aldıq» deytinder är jerden körinip qalıp jür. Orınbordağı orıs äkimderi «Oyrat ordasına mayor Millerdi jiberip, Abılaydı twtqınnan biz bosattıq» deytin körinedi. Şındıqqa jüginsek, Millerdiñ basqa da ärtürli tapsırmamen oyrat ordasına kelgeni ras. Biraq, ol Haldan Serenge jete almay, Taşkenttegi Sarı Manjı noyannıñ qwzırınan qaytqan. Onıñ üstine, Miller kelgen kezde Abılaydıñ oyrat ordasınan qanday sıy-siyapatpen, qaşan attanatını şeşilip qoyılğan. Ündilikterde «sazğa batqan pildi pil ğana süyrep şığaradı» degen söz bar eken. Aqiqatına kelsek, Abılaydı twtqınnan bosatqan – Abılaydıñ özi men Haldan Serenniñ danalığı.

Abılay oyrat ordasınan qwr qol qaytqan joq, qayındap barğan küyeudey artınıp-tartınıp, mol oljamen oraldı. Haldan Seren bwlar attanuğa jaqındağanda, Abılaydı şaqırıp alıp:

– Seniñ eliñde «sudıñ aldın şım bögeydi, daudıñ aldın qız bögeydi» degen bir tamaşa söz bar. Tatu-tättiliktiñ belgisi retinde, sen de oyrattan bir qız alıp qayt! – dep, öziniñ atalas inisi, wzaq jıl Qaşqariyanı bilegen Sarı Möñke noyannıñ wyğır äyelinen tuğan, ürip auızğa salğanday, on jeti jasar Topış attı qızın Abılayğa äkelip qosqan-dı.

Soñınan swrastırıp körse, Sarı Möñke de oñay adam emes, bayağı Batır qontayjıdan örbigen han äuleti bolıp şıqtı. Eñ ğajabı, Sarı Möñke – däl qazir Wlı jüzdi bilep twrğan Sarı Manjı noyan men ana jılı Abılaydıñ qolınan mert bolğan Şarıştıñ tuğan ağası eken. Haldan Serenniñ kemeñgerligi sonşa, qazaq-qalmaq arasındağı eski daudı örşitpey bitirudiñ jolın osılay tauıp edi. Osınday qiın daudıñ aldın bögegen Topış swluda da arman joq.

Sol  Topış  swludıñ arnayı jasalğan, oyu-örnekti, sändi otauı men jasau-jihazı, äldeneşe tüyege jük boldı. Oğan wzatılğan qızdıñ enşisin, qızmetşi qwldarın, Dabaşı men Ämirsana siyaqtı köñildes täyjilerdiñ sıy-siyapatın qosqanda, wzaq salqar köş tüzedi… Söytip, osıdan eki jılday bwrın osı elge qol-ayağı kisendelip, twtqın bop kelgen Abılay, aqırında Haldan Serenniñ sıylı qonağına aynalıp, oyrattıñ aru qızın qwşıp, eñ bastısı soğıstan äbden qajığan halqına beybit bitim alıp qaytıp edi.

Oylap otırsa, sodan beri de qırıq jılğa juıq uaqıt ötipti-au! Bwl künde sarı qarın  bäybişege  aynalğan Topış hanım er qadirin biletin baptı äyel boldı. Bälkim, oyrattıñ qızu qanı men nağaşı jwrtınıñ tälimi bolar, hannıñ özge äyelderinen göri qılıqtı, özine magnittey tartıp twradı. Qwşağı qwttı. Abılaydan Qasım, Qambar attı wl, äldeneşe qız taptı. Oyrattıñ jienderi Qasım da, Qambar da – erjürek, batır jigitter…

Amal ne, osı Qasımnan endi jiırma jıldan soñ Kenesarı attı tağı bir wl tuatının, sol nemeresi qazaqtıñ eñ soñğı hanı bolatının, orıs äskerin qan qaqsatıp, on jıl boyı ayqasatının qayran Abılay däl qazir bilmey otır-au!

- V -

Qazaq ta «üyrenisken jau atısarğa jaqsı» degen söz bar. Oyrattar – qazaqtıñ üyrenisken jauı edi. Tağdırdıñ jazuı şığar, tört oyrat bas biriktirgen sol Joñğar handığı da jer betinen öşip ketti. Wzaq jıl atısa-şabısa jürip, birde jaulasıp, birde dostasa jürip, qazaq ordası bir kezde Joñğar basıp alğan şığıs-oñtüstik aymaqtardı 1754-jılı tolıq azat etip ülgergen. Biraq Joñğardıñ ajalı qazaqtan emes, qıtaydan keldi.

Şıntuaytqa kelgende, oyrattardıñ ata jauı – qazaq emes, qıtaydıñ Manşıñ handığı bolatın. Sonau Haldan Başuhtıdan, Batır qontayjıdan, Sıban Rabdannan beri qıtaymen ılği da soğısıp kele jatqan-dı. Olar qıtaymen soğıstan qolı qalt etkende ğana olja tüsiru üşin qazaqqa at basın bwratın. Al, «Aspanastı memleketi» şığıstağı Halqa Moñğoldı osıdan bir ğasır bwrın op-oñay jaulap alğanımen, osı oyrattarğa şaması kelmey-aq qoydı. Birinen-biri ötken oyrattıñ sayıpqıran qontayjıları qara qwrttay qaptağan qıtay äskeri qanşa wmtılğanımen, Qwmıldan beri bir adım bastırmadı.

Keyde bir eldiñ bağı bir kisige qarap twradı eken ğoy. Oyrattıñ eñ soñğı wlı qontayjısı Haldan Seren dünieden ötken soñ-aq bwl elden bereke ketken. Baq qwmar, şen qwmar tuıstar arasında qiyan-keski taq talası bastaldı. Alğaşında är rudıñ basındağı täyjiler men dinbası lamalar, şırıq bwzbas, jas qoy dep, taqqa Haldan Serenniñ kenje wlı Seban Dorjidı otırğızğan. Arada üş-tört jıl ötkende qontayjınıñ nekesiz tuğan wlı Lama Dorji inisi Seban Dorjidıñ közin qwrtıp, tağın tartıp aldı. Oğan endi Dabaşı men Ämirsana qarsı attanıp, äskeri mol Lama Dorjidan küyrey jeñildi. Sol twsta ğoy – Dabaşı men Ämirsananıñ qazaq eline qaşıp kelip, Abılaydıñ qoltığın panalaytını.

Abılay, ärine, bir kezdegi köñildes dosı men andasın dalağa tastağan joq. Eki qaşqınğa kömektesip, Lama Dorjidan Joñğar tağın tartıp aluğa tikeley at salıstı.

Abılaydıñ ondağı oyı – şaması kelse, Oyrat ordasın saqtap qalu bolatın. Altı bastı Qıtay aydaharımen qabırğalas körşi bolğannan göri eki aralıqta jauınger oyrattardıñ qalqan bolıp twrğanın qalap edi. Onıñ üstine Joñğar tağında mwnımen dosjar, niettes adamdar otırsa tipti jaqsı.

Biraq, oğan  boldı  ma, Lama  Dorjidı  mürdem  ketirip, Dabaşınıñ  taqqa   otırğanı sol edi, oğan endi öziniñ qarulas dosı Ämirsana qarsı şıqtı. Toba, mwnday da erteñin oylamaytın, bätuasız, taqqwmar adamdar boladı eken! Osılayşa, täyjiler jik-jikke bölinip, özara soğısıp jürgende, oyrat eli küyzeliske wşırap, el boludan qala bastağan. Manşıñ imperatorı Syan'lun de däl osınday qolaylı sätti kütip otır eken. Qansırap jatqan Joñğar handığına qalıñ äsker attandırdı da, 1755-jılı oyrattıñ şañırağın ortasına tüsirdi. Dabaşı köp wzamay-aq qolğa tüsip, bası alınğan. Al, Ämirsana üyrengen jolmen tağı da qazaq ordasına qaşıp keldi. Jäy kelse bir jön ğoy, jürgen jerine lañ salıp, päle tauıp beretinin qaytersiñ, Ämirsananı quıp qıtay äskeri keldi soñınan. Az emes, eki bağıtta – Alaköldi jäne İleni boylap kelgen qırıq mıñ äsker. Qoyğan talabı – Ämirsananı wstap beru. Ne isteu kerek? Qanşa degenmen «anda» degen atı bar. Abılayğa Ämirsananı qorğap, qıtay äskerimen soğısuğa tura keldi. Ras, bwl soğıstı jwrttıñ bäri birdey qostağan joq. «Bir adamğa bola qaptağan qalıñ jaumen qalay soğısamız? Ämirsananı wstap berip, bäleden qwtılmaymız ba» deuşiler de boldı. Biraq qazaqtıñ Qabanbay, Kökjal Baraq, Malaysarı, Bayan, Naurızbay sındı batırları Abılaydı jaqtap şıqtı da, qazaq qolı qıtay äskerine qarsı soğısuğa bel bayladı. Han keñesine qatısqan Kökjal Baraq: «Qıtay köp bolğanda qaytuşı edi? Täyiri, kisi soğısqanda, jaumen sanap soğısa ma» dedi-au taysalmastan. Artınan uaqıt körsetkenindey, bwl şeşim barlıq jağınan dwrıs edi. Qazaq ordası sol jolı Ämirsananı ğana qorğap qalğan joq, öziniñ eldik bedelin de saqtap qaldı.

Qazaq batırları bwl jolı köşpendilerdiñ ejelgi «dala wrısına» salğan. Jer jadısın bilmeytin jau äskerin Arqanıñ susız, betpaq şöline bastap barıp, silesin qatırdı. Anda-sanda Ämirsananı bir körsetip qoyıp, soñdarınan erte bergen. Jau äskerin tañ atpay wyqıda basıp bir qırsa, minis attarın quıp äketip, özderin jayau sandaltıp, aştıq pen şölden tağı qısımğa aldı. Sodan, ne kerek, qırıq mıñ şeriktiñ jarım-jartısı qalğanda Manşıñ generaldarı Abılaydan bitim swrauğa mäjbür boldı ğoy. Äskerleriniñ bwl jorığına imperator Syan'lunnıñ da köñili tolmağan siyaqtı. Bara salısımen, äsker bastap kelgen qos general: Dardana men Hadakidi ornınan alıp, äskeri şenderinen jwrday etipti…

Biraq, Abılay qanşa qoldağanımen, bağı qaytqan Ämirsana bäribir qatarğa qosılmadı. Keyin Ombıdağı orıs äkimderiniñ şaqıruımen sol elge ketip edi. 1757-jılı, nebäri otız bes jasında jwmbaq jağdayda qaytıs boldı.

Sonımen, eki aradağı Joñğar handığı joyılıp, wlı Qıtay elimen körşi boluğa tura keldi. Manşıñ äskeriniñ bıltırğı ekpini tım qattı edi. Joñğardı jwtıp jiberip, «Ämirsananı quıp jürmiz» degen sıltaumen, endi qazaq jerine auız salğan. Qazaq eliniñ tamırın basıp körip, eger tiske jwmsaq bolsa, bwl eldi de qosa qılğıta salu oyında bolğanı anıq. Biraq, 1756-jılğı Arqadağı soğısta mañdayları tasqa tigen Qıtay imperatorı ol oyınan tez qayttı. «Er şekispey bekispeydi» degendey, mwndağı Qıtay generaldarı Fude men Jau Hoy da birden juasıp, kelesi jılı «Mamırsu kelisimin» jasauğa amalsız köndi. Onıñ artı jaman bolğan joq, eki jaq beybit bitimge kelip, tatu körşilik qatınas ornadı. Elşilikter almasıp, Abılay men imperator Syan'lun ay sayın hat jazısıp twratın boldı. Qıtay jağı Ürimjide, Qwlja men Şäueşekte qazaq üşin bazar aştı.

Uaqıt öte kele, Abılay bwrın sırın bilmeytin Manşıñ töreleriniñ de minez-qwlqın tanıp keledi. Bwl eldiñ hat jazu mäneri, körşilermen qarım-qatınası öte qızıq. Özderin dünieniñ kindigi, «Aspan astı elimiz» dep esepteydi. Jaqın-juıq, irgeles körşilerdiñ bäri – Qıtaydıñ bağınıştı vassaldarı bolıp sanaladı eken. Mañayındağı wsaq elder, şınında da, solay bolğan ba, kim bilsin. Qıtay töreleriniñ sözdik qorında: jeñildik, şegindik, qatelestik degen wğımdar bolmaydı eken. Ilği da solardıki dwrıs boluğa tiis. Mine, altı alası, bes beresi joq qazaq ordası da «Aspan astı» eliniñ bağınıştı müriti bolıp şığa keldi. Imperator Syan'lun jastarınıñ qwrbılığına qaramastan, hattarında Abılaydı «wlım» dep jazadı. Osılayşa, sırttay sağan qamqor bolıp twrğan patşağa «seniñ wlıñ emespin» dep qalay aytasıñ. Köp wzamay Abılay da qıtay mänerimen, «sizdiñ bağınıştı qwlıñız» dep jazatın boldı.

Manşıñ handığı Joñğardı joyıp qana qoymay, özderin oğan mwrager sanap, Joñğar atınıñ twyağı tigen jerlerdi tügel iemdengisi kelgen. Qwdaydıñ saqtağanı deñiz, Qazaq ordası köp jıl bwrın joñğar basıp jatqan öziniñ şığıs-oñtüstik aymaqtarın 1754-jılğa deyin azat etip, şekara belgilep ülgergeni mwnday jaqsı bolar ma?! Öytpegende qazaq jeriniñ qaq jarımı Qıtayğa qarap ketkendey eken… 1757-jılğı Ayagözdegi «Mamırsu kelisimi» qazaqqa beybit bitim äkelip qana qoymay, saudağa da keñ jol aştı. Qazir, nesin aytasıñ, Ürimji men Qwljağa, tayau irgedegi Şäueşekke mal aydap barğan qazaqtar bwl-şayğa, torğın men torqağa käni boldı da qaldı.

Abılaydıñ kökeyin tesken endigi armanı – joyılıp ketken joñğardıñ jwrtında ien qalğan Tarbağatay, Altay, İle aymaqtarın basıp qalu bolatın. Sol oymen Joñğardan bosağan şığıs öñirge qazaq ruların köşirip, şekarağa jaqındatıp qoyğan-dı. Naymandar özderiniñ ejelgi qonısı Qara Ertis pen Tarbağatayğa, kereyler Altayğa jetkenşe asıq. Mal jayamız, jaylauğa şığamız degen sıltaumen älden-aq şekaradan asıp tüsip jatqandar bar. Ärine, alğaşqı kezde Qıtay şekaraşıları qazaq auıldarın jolatpay, keri qaytarıp otırdı. Qazaq malşılarınıñ «tärtipsizdigi» jöninde İle gubernatorı imperator Syan'lunğa şağım aytıp, ol Abılayğa hat jazıp: «Qaraşı halqıñızğa ie bolıñız. Olar kün sayın şekara bwzuda. Biz joñğar jerin qazaq üşin bosatqamız joq» degen mazmwnda narazılıq bildirdi.

Oğan qaytarğan Abılaydıñ jauabında: «Altay, Tarbağatay, İle aymaqtarı qaşan oyrattar kelip basıp alğanşa, qazaqtıñ bayırğı qonısı bolatın. Sizdiñ qamqorlığıñızdıñ arqasında bizdiñ el bir kezde qoldan şığıp ketken ejelgi qonısına barıp jatır. Olar, tübi, sizdiñ sayañızdı panalağısı keledi» degendey jılı-jılı sözder jazılğan. Qıtay şekaraşıları mıñ şaqırımğa sozılğan tau men dalanı küzetuden jalıqtı ma, älde «qazaqtar sizdiñ sayañızdı panalağısı keledi» degen sözder  imperator Syan'lunnıñ buınına tüsip ketti me, äyteuir 1765-jılı «Qazaqtardıñ Joñğar jerine qonıstanıp, köşip-qonuına rwqsat etilsin» degen jarlıq şıqtı. Bos jatqan ölkege mıñğırğan bay auıldardıñ köşip kelui jergilikti Manşıñ wlıqtarına jaman bolğan joq. Olar mal sanına qarap, jıl sayın jüz basqa – bir bas salıq alıp twrdı. Tört tülik maldan alatın salıqtı jılqığa şağıp alğandıqtan jäne alatın attarına sarı noqta kigizetindikten, mwnı qazaqtar «sarı noqta salığı» dep ataytın bolğan.

Sonımen, qazaq-qıtay qatınasında qazaq hanı Abılay wtısqa şıqtı deuge äbden boladı. Eki jaqtı teke-tireste imperator Syan'lunnıñ tilin tapqanı sonşalıq, bastabında oyrattarmen birge qazaq dalasın qosa jwtpaq bop kelgen Manşıñ bileuşileri aqırında Joñğardan bosağan aymaqtardı qazaqqa berip, zorğa qwtıldı.

«Bwl da bir orayı kelgen, sätimen bitken is boldı-au! – dedi iştey tolğanğan Abılay han oñ jambasına aunap tüsip. – Altı bastı aydaharğa jwtılıp ketpey aman qaludıñ özi nege twradı?! Al küni keşe qırıq jıl qırqısqan oyrattıñ ornın tübi qazaq basadı degen kimniñ oyında bar? Bwl – aşığın aytqanda, tağdırdıñ tötenşe sıyı, jaratuşınıñ qazaqtı jarılqauı… Endi juıq arada qazaqtı alatın jau joq. Eki qağanattıñ ortasında, eşqaysısına eseñdi jibermey, tarazı basın teñ wstap otırsañ bolğanı».

Bwlay degende, Abılay dünieni qazirgi öz deñgeyimen ölşep otır edi. Qazaqtıñ jauı şette ğana emes, öz işinde ekenin sezse de, tayau bolaşaqta ne boların tolıq payımday almağan. Qazaqtıñ sorı – ala auızdıq, işki birliktiñ joqtığı. Wlı hannıñ közi jwmıla salısımen, bwrın da Joñğarğa bodan bolıp dağdılanğan oñtüstik aymaqtar Qoqanğa böksesin op-oñay bwra saladı dep kim oylağan… Batıstağı Äbilqayır äuleti ejelden orısşıl ğoy. Köp wzamay Arqadağı el de solardıñ kebin kidi. Abılay wrpağınıñ özi orısşıl jäne otanşıl bolıp ekige bölindi-au! Al «bölingendi böri jeytinin» atam qazaq bayağıda aytıp ketken.

- Vİ -

Jeltoqsannıñ orta şeninde Abılay öz wlı Ädil swltan saldırğan «han qorğanına» köşip tüsti. Der kezinde köşken eken, erteñinde twsardan qar jaudı. Bayağıda Arqanıñ qaqağan qısında sırtına qos-qabat tuırlıq jauıp, iş jağına alaşa, kilem wstap, irgesi kömilgen kiiz üyde jwrt qatarlı otıra beruşi edi, keyingi kezde Abılay toñğaq bolıp jür. Älde qarttıq pen qabat kelgen sırqattıñ äseri, süyektiñ de, jüykeniñ de jwqarğanı… Terezesi samaladay jarıq, peşinde ot janıp twrğan jılı üy Abılayğa birden wnadı. Toqalı Aqsäule de jaña üyge Taşkentten aldırğan jihazdar qoyıp, qabırğalarına kilem twtıp, tipti jaynatıp jiberipti. Mwnday tam üyge hannıñ qolı jaña jetip otırğanda, özge qazaqtıñ hali ne küyde deseyşi. Abılaydıñ bir armanı – qazaq jerinde birneşe qala salıp, öz halqın otırıqşılıqqa bastau edi, amal ne, oğan ülgere almay bara jatır ğoy.

Eki kisilik jwmsaq tösek te jatqan adamğa tım jaylı eken. Abılay bügin wyqısı qanıp, sergek oyandı. Basın köterip qarasa, qasındağı Aqsäule äldeqaşan twrıp ketipti. Qazir tör aldına jatağan üstel qoyıp, töñiregine köpşik tastap, säskelik astıñ qamında jür.

Abılay jılı kiinip, Battaldıñ kömegimen tısqa şıqtı. Jaña jauğan aqşa qardı tamaşalap aulada biraz bögeldi. Kün aşıq, äri tımıq eken. Qar jamılğan kirşiksiz appaq dünie kün nwrına şağılıp, köz qarıqtıradı. Özen boyındağı tal-terekterdiñ bwtağı mısıq qwyrıqtanıp, üp etken jel twrsa tögilip ketkeli twr. Aynala-dünie qanday taza, qanday appaq! Oñtüstik qısı qaşanda jwmsaq. Däl qazir Arqada ayaz qısıp, boran wytqıp twr ma, kim bilsin. Al, mwnda nağız qansonar. Qolıña qıran qondırıp, qwmay ertip, añğa şıqsa ğoy, şirkin!

Birazdan soñ üyge kirip, dastarqan basına jayğastı. Qwrt, irimşik, sarı may, aq bauırsaq, toñazığan qazı-qarta… Abılay ärqaysısınan şökip-şökip auız tidi. Oy-hoy, şirkin, bayağı zamanı bolsa, opırıp-aq jeytin tağamdar. Qazir asqa täbeti joq. İştegi dert qoy – jibermey twrğan… «Densaulıq degenimiz – tamaq pen wyqı. Eger tamağıñ toq, wyqıñ tınış bolsa, seni alatın jau joq, baltalasa da ölmeysiñ» dep edi anada özin qarağan bir däriger. Abılayda osı ekeui de kün sanap tömendep baradı. Demek, derttiñ twlaboyğa jayılıp, densaulıqtı jeñe bastağanı ğoy.

Däl qasında tolğan ayday tolıqsıp, Aqsäule otır. Äyel zatınıñ otız bes jastarında osılay bir qwlpıratını bar-au! Twrğan boyı, bükil bolmısımen «densaulıq degeniñ – mına men emespin be» dep otırğan sekildi. Nesin aytasıñ, densaulıq ta, swlulıq ta bir özinde. Hanğa bitken on eki äyeldiñ özgesi bir töbe de, osı Aqsäule bir töbe. Wya basar soñğısı ğoy, qanşa degenmen… Qalay qiıp keter mına kirşiksiz appaq dünieni, äli qwşağı suımağan Aqsäuleni?!

Aqsäule bügin köñildi. Qısta tam üyde otıru armanı edi, soğan qolı jetkenine mäz. Kökşetaudağı orıstar salıp bergen üyge äyelderdiñ bäri birdey kire almağan. Mına saray odan äldeqayda keñ eken. Hannıñ  jatın  bölmesinen  basqa, qızmetşiler men balalarğa da jeke bölme tiipti, sonı söz qılıp otır.

– Osı üyde qanşa bölme bar eken, aralap kördiñ be? – dedi Abılay da sözge aralasıp.

– Anığın bilmedim. Keminde on-on bes bölme bar-au deymin, – dedi Aqsäule tüye sütin qatqan küreñ şaydı hannıñ aldına jaqındatıp, – Ana jaq şette swltannıñ özi bala-şağasımen äldeneşe bölmeni alıp jatır. Ortada han keñesine arnalğan zal men qonaq bölmeler öz aldına bölek…

– Han äuletinde qora-jay saludı bizdiñ Ädil bastadı ğoy. Qazaqtı otırıqşı twrmısqa köşirsem degen meniñ armanımdı endi solar iske asıratın şığar, – dedi Abılay qamığa kürsinip.

Şaydan keyin Aqsäuleniñ süyemeldeuimen tösegine kelip jantaydı. Säl köz şırımın alsam dep edi, oğan bolatın emes, oydan-oy tuıp, wyqını aulaqqa quıp tastadı. Ötken ömirdi qazday tiziltip, köz aldınan ötkizip jatır. Oylap otırsa, közi tiride mwnıñ qatarı tım az qalğan eken. Swmdıq qoy, mañayında äñgimelesetin adam joq. Zaman özgergen, wrpaq auısqan. Toba, küni keşe üzeñgi qağısıp birge jürgen Abılaydıñ zamandastarı basqa bir jaqqa auıp ketken sekildi. Endi bwğan köştiñ betin sol el auğan jaqqa bwrudan özge amal joq.

Bılay barlap qarasa, öz bası twtas bir däuirdiñ kuäsi bolıptı. Qapı qaldım deytin jeri joq, ökiniş-ökpeden ada. Bwl ömirdiñ qızığı men şıjığına armansız qanğan sekildi. Bayağı Alaköl şayqasında Şarıştıñ basın alğannan beri elu jıl ötken eken. Osı aralıqta anıq bir ay boy jazıp, attan tüspepti ğoy. Joñğarmen jwlqısıp, qıtaymen qırqısıp, birde tatu, birde araz qırğızben qidalasıp, bükil ömiri at üstinde, jorıqta ötipti. Bwğan «tübi, üyelmeniñmen wypap jwtatın tajalıñ da, ajalıñ da men bolam» deytin orıs öktemdigi men qır astında jatıp qoqilanğan qoqan bekterin qosıñız. Ol az bolsa, jau jağadan alğanda etekke jarmasatın el işiniñ ala auızdığı tağı bar. Mine, osılarmen alısıp ötti ğoy Abılaydıñ ömiri.

Äytse de ökiniş joq. Tağdır bwğan qazaq tarihınıñ eñ auır da abıroylı kezeñin sıyğa tartıptı. Mwnıñ ömiri qazaqtıñ azattıq üşin alısqan jauıngerlik, erlik däuirimen twspa-tws keldi. Oy-hoy zaman! Jaudıñ betin qaytarıp, tuğan jerin jat jwrttan tazartu üşin, qazaq eli kimderdi tudırmadı?! Kileñ bir şañıraq müyiz batırlar men auzımen qws tistegen dana biler… Abılay eñ aldımen özinen bwrın eldi oylaytın Äbilmämbettey äulie hannıñ şarapatına bölendi. Eger Äbilmämbet bolmasa, Abılay qanşa batır, qanşa alğır bolsa da, mwnday biikke köterilmes edi. Äbilmämbet basında mwnı Atığay-Qarauıldıñ swltanı, keyin Orta jüzge han saylatıp qana qoymay, «bwrın ese timegen atalarıñnıñ sıbağası» dep, astındağı Üş jüzdiñ tağın bwğan birneşe ret wsındı-au! Birinşi ret, Abılay joñğar twtqınınan bosap kelgende, ekinşi ret, qıtayğa qarsı soğıs qarsañında. Eki jolda da Abılay taqqa otırudan bas tarttı. Sonısı dwrıs boldı. Äkesindey qamqorlıq jasağan Äbilmämbettiñ közi tiri twrğanda, otırğan tağın qalay audarıp almaq.

Abılay jasıraq kezinde qazaqtıñ wlı bileri Töle bi men Qaz dauıstı Qazıbektiñ aqıl-keñesin tıñdap östi. Ertede Äyteke degen bi ötken eken. Biraq bwl onı körgen joq. Äyteke Abılay tumas bwrın qaytıs bolıptı. Al, Töle men Qazıbekke kelsek, zamanı ötiñkirep ketkenimen, kökirekteri dañğıl edi. Soğıs isine, jauıngerlik jağına şorqaq, ärine. Al, qazaqtıñ eski jol-jorasına kelgende aldarına jan salmaydı. Wlı jüzdi Joñğar basıp qalğanda, Töle bidiñ qontayjı Haldan Serenmen til tabısıp, öz halqın qırğınnan, qaşqın-bosqınnan aman saqtap qaluı – köregendik. 1739-jılı Jolbarıs han ölgen soñ, Haldan Seren atınan Taşkentke on jılday bek boluı da – Töle bidiñ ülken mämilegerligi. Al, Qazdauıstı Qazıbek bi zaman ağımına ilesti me, şar tartqan şağında äntek orısşıldau bolıp ketti. Balası Bekbolat bi ekeui Abılaymen qara talasıp, orıs äkimderimen tike baylanısqa şığuğa äuestendi. Biraq keyin orıs sayasatınıñ bayansızdığına közderi jetti-au deymin, käri bi ol rayınan qaytıp edi.

Al, batırlar… Täñir qoldap, Abılaydıñ bağına, qazaq halqı sol twsta kileñ bir jaujürek, nayzasınıñ wşı altın, almas qılış batırlardı tudırdı ğoy. Öñkey bir twlpar minip tu alğan, jaudı körse quanğan, qaytpas erler: Qabanbay, Bögenbay, Oljabay, Malaysarı, Bayan, Kökjal Baraq, Naurızbay, Ötegen, Er Jänibek, Elşibek, Tileuke, Berdiqoja, Baymwrat, Şınqoja… Tağı kimder bar edi? Mine, osılar ğoy – Joñğardı jündey tütip, Şürşitti täubasına keltirgen, Qoqandı qoyşa qayırıp, qiqar Qırğızdı juasıtqan. Abılaydıñ eñbegi – osı batırlardı mañayına toptay bildi. Abılay el işindegi batırlardı köterse, batırlar mwnı köterdi. Osınday erlermen üzeñgi qağısıp, birge soğısqan Abılayda da arman joq. Ökiniştisi, sol batırlardıñ köpşiligi bwl künde tiriler qatarında joq eken. Birazı jau oğınan mert bolsa, endi birazı bertinde öz ajalınan qaytıs boldı. Al biren-saran tiri qalğandarı endigi şau tartıp, şökken bolar. Bäri de din jolında, ädilet jolında janın qiğan şäyitter men qazılar ğoy. Imandarı joldas bolsın. Marqwmdar beyiştiñ qaqpasında bayağıday tüzem qwrıp, öz handarın kütip twr ma, kim bilsin.

Aytpaqşı, Bwqar ağañ bar eken ğoy. Bir özi mıñğa tatitın qayran Bwqar jırau! Bwqar äli tiri. Jası jüzge kelip, ot basınan wzamay, külge şökken qart buraday şögip jatır. Ömirde em qonbaytın dert – kärilik eken ğoy. Sol kärilik meñdetken Bwqar ağañ osıdan üş jıl bwrın han Ordasımen qoştasıp, Bayanauılğa qaytıp ketken. Qazir el isine jıraudıñ wlı Jarılğap bi aralasadı. Bwqar toqsanğa kelgende: «Toqsan degen tor eken, aynalası qazıp qoyğan or eken. El qonbaytın şöl eken, kelmeytwğın neme eken» dep şağımdanıp edi. Jüzdi qalay qarsı aldı eken qart jırau? Bwqar – Abılaydıñ äulie twtqan birden-bir aqılşısı edi ğoy. Mwnıñ kem-ketigin qorqıp-bwqpay betke aytatın jalğız adam – sol Bwqar ağañ bolatın. Abılaydıñ qadirin elden bwrın tanıp, äspettep, kökke kötergen de – sol äulie edi… Amal ne, zaual şaqta araları alıstap, qoştasa almaytın küyge jetkeni me?!

Abılay osını oylağanda qattı küyzelip, közine jas aldı. Şınında da, Abılaydıñ janazasına Bwqar jırau kele alğan joq. Biraq hannıñ qazasına qattı aza twtıp: «Alañsız wyqı wyıqtatqan hanım-ay! Qalıñsız qatın qwştırğan hanım-ay!» dep bastalatın joqtau jırın şığardı. Wlılar da bir-birine süyenip ömir süredi eken ğoy. Abılay qazasınan keyin köp wzamay jıraudıñ özi de qwlap tüsti.

Twla boyğa jayılğan dert kün ötken sayın küş alıp, Abılay birte-birte älsirey berdi. Hannıñ köñilin swrağan halıq tolastamay, üsti-üstine üymelep kelip jatqan. Bastabında şwbırğan jwrttı bir jerge toptap, Abılaydıñ özi körinis beruşi edi. Keyingi künderi oğan şaması kelmey, jinalğan jwrttı Ädil swltan qarsı alıp, jolğa salatın boldı.

Soñğı künderi Türkistannan kelgen eki qaziret nauqastıñ qasınan şıqpay, alma-kezek dwğa oqıp, üşkiretin bolğan. Abılaydıñ öz qalauı da sol. Bwğan tüsiniksiz tilde oqılatın sol dwğalardan äldebir şipalı jeñildikti sezingendey boladı. Abılay bwl künderi öziniñ bwl dünielik emes ekenin äldeqaşan moyındap, sol belgisiz wlı saparğa özin wsınıp qoyğan-dı. Baqiğa jol siltep, belgisiz dünieniñ esigin aşatın kilt te sol dwğalarda twrğanday. Özi de bilgen dwğasın oqıp, damıl-damıl iman keltiredi. «Din islam üşin, mwsılmandıq jolı üşin künde qılış sermegen qazılardıñ ornı – beyişte» deuşi edi meşer moldası YAhuda Usmanov. Ilayım, sonıñ aytqanı kelgey!

Bwl kezde Abılaydıñ beti arı qarap, kün ötken sayın tömendep bara jatqanın estigen Arqadağı Uäli swltan bastatqan bala-şağa, tuıs-jwrağatı tügel kelip bolğan-dı. Qazaq dalasınıñ är pwşpağında el bilep otırğan wldarı men wzatılğan qızdarı da osında jür.

Abılay qazir til qatudan, kisi tanudan qalğan-dı. Osı qalıpta bayau tınıs alıp, birneşe kün swlıq jattı da qoydı. Auır dert twlaboydı jaulap alğanımen, alğır miı men alıp jüregin jeñe almay jatqan sekildi. Biraq aqıl-esi üzile qoymağan. Naqtı bwl dünielik emes, eki dünie arasındağı ötpeli hal. Mañayına perişteler kelip-ketip jürgen siyaqtı ma qalay? Janğa batatın sırqat ta, dert-derbeze de sap tiılğan… Özin birtürli jaydarı da jeñil sezinedi. Qarsı aldınan keremet körkem tañ atıp kele jatqan tärizdi. Bwl ömiri körmegen araylı swlu tañ. Sol tañğa jetkenşe asığıp, bükil jan-tänimen wmsına bergen…

Söytip, 1781-jıldıñ aqpan ayında qazaqtıñ eñ soñğı wlı hanı Abılay bahadür dünieden ozdı. Arqadan kelgen tuıstar men Sır boyınıñ qalıñ eli birneşe kün aza twtıp, hannıñ öz ösieti boyınşa, Abılaydıñ süyegin baytaqıt qala Türkistanğa äkelip jerledi. Keyin Äziret Swltan kesenesiniñ tüstik jağınan orın alğan Abılay qabiriniñ basına balaları jeke kümbez twrğızğan. Biraq, Abılaydıñ qasköy jauları ol ölgennen keyin de qabirine tınım bergen joq. Orıs armiyası Türkistandı jaulap alğanda, zeñbirekpen atqılap, osındağı jeke kümbezderdiñ tas-talqanın şığardı. Al, balşabekter bilikke kelgende, kömilgen süyekterdi bul'dozermen kürep, topıraqpen aralastırıp jiberdi. Qazir Abılay qabiriniñ qayda qalğanın eşkim bilmeydi…

Seniñ qabiriñe şıraqşı bola almağan baqıtsız halqıñdı keşire gör, han iem! Bıltır seniñ tuğanıña 300 jıl, qaytıs bolğanıña 230 jıl toldı. Bwl datanı bwqara halıq eske alğanımen, endi bireuler elemeuge, ädeyi wmıttırıp jiberuge tırıstı. Erkin-azat el bolğanımızğa jiırma jıl  tolsa da, el işi äli de künşildikten, alauızdıqtan arılğan joq. Bireuler senimen boy teñestirmek bolıp, aruağıñmen alısuda. Sen qol jetpes asuday bireulerdiñ jolına böget bolıp, olardıñ qanday därmensiz, wsaq adamdar ekenin eske sala beretin körinesiñ… Oğan bola küñirenbe, han iem! Sen öziñ irgetasın berik qalağan qazaq elimen birge jasay beresiñ. Wrpaqtarıñ seni eşqaşan wmıtpaydı. Han iem, osı bir şağın eñbek seniñ ruhıña oqığan dwğam, ornı joq qabiriñe qoyğan gülim bolsın. Ämin!

2012 – säuir.

2. Ärip pen Sara

 

- İ -

Äli el jaylauğa şığa qoymağan, mamır ayınıñ mayısıp twrğan bir kezi. Biıl bwl ölkede sirep jauğan qalıñ qar tez erip, köktem erte şıqtı. Qazir, nesin aytasıñ, Alatau bökteri wzatılğan qızday jasau-jihazın jaynatıp, san aluan boyaumen qwlpırıp-aq twr. Dala tolı qızğaldaq közdiñ jauın aladı. Şayday aşıq aspanda kümis qoñırau – boztorğaylar şattıq jırın tögedi… Besin aua uezd ortalığı Qapaldan attanğan salt attı Eşkölmes tauınıñ bir moynağınan asıp tüsip, Qaraşoqıdağı Tastanbek aulına qaray jele-jortıp kele jattı.

Qalaşa birsıdırğı sändi kiingen, äli jigit ağası jasına jetpegen, uızday bozbala deuge de kelmeytin, jası otızdıñ işine endi ilingen, qızıl şıraylı bwl azamat – belgili aqın Ärip Täñirbergenov edi. Aqın jigit aynala swlulıqqa qaraday mas bolıp, şalqıp keledi. Astındağı ayañşıl jiren de jer-sudı baspay jaytañ qağadı. Şaması, osı jolmen bwrın da talay jürgen bolar, januar jolauşı köñilindegi tağatsızdıqtı sezgendey, qamşı saldırar emes.

Äriptiñ Qapal ueziniñ bastığı Samoylovqa tilmaş bolıp kelgenine de eki jıldıñ jüzi auıp baradı. Bwl onıñ alğaşqı qızmet ornı emes, Semeydegi uçilişeni bitirgen soñ, öz eli Sergiopol'-Ayagözde eki-üş jıl tilmaş boldı. Sonan keyin üş jılday (1884-1887) Qıtaydıñ Şäueşek qalasında orıs konsulı Nikolay Balkaşinge tilmaştıq qızmet atqardı. Bwl bir dau-damaysız tınış ötken, äri qıtay tilin üyrenuge mümkindik tuğan oljalı jıldar edi. Amal ne, konsul auısqanda, tilmaş ta özgeredi eken. Endi, mine, däm tartıp, Aqsu-Qapal uezindegi qalıñ mataydıñ arasınan bir-aq şıqtı.

Qayda barsa da, Äripke bwyırğanı – tilmaştıq. Orısqa bodan bolğalı zaman tudırğan bir käsip osı boldı ğoy. Bwl da biraz bilimdi, biraz önerdi qajet etedi. Eñ bastısı, orısşa men qazaqşağa jetik boluıñ kerek. Bwl qızmetti de ärkim ärqalay paydalanadı eken. Bireuler osı tilmaştıq qızmette jürip-aq bayıp ketti. Tilmaş – paraqor bastıq pen orısşa bilmeytin, basına is tüsken qazaqtıñ arasındağı däneker. Ekeuiniñ arasın jalğastıru arqılı bastığınıñ qaltasın toltıradı. Tilmaştıñ özi de qwr alaqan qalmaydı. Älgi «siır su işse, bwzau mwz jalaydı» degenniñ keri. Bwlardan basqa özderin bağınıştı halıqtıñ tilimin, ünimin, qazaqtıñ arız-armanın joğarığa jetkizuşimin dep biletin, Ärip siyaqtı tağı bir top bar. Olar eşkimnen para almaydı, ükimettiñ bergen jalaqısımen kün köredi. Ärine, ondaylarğa oñaylıqpen şır bite qoymaydı.

Äytkenmen, tilmaştıq qızmettiñ de özindik abıroy-bedeli bar. Qazir qazaqtıñ qolı jetken eñ biik mansap – bolıstıq qoy. Sonan keyingi jalpılasqan qızmet – osı tilmaştıq. Bolıs saylauı kezinde qır qazağı soğan jetu üşin malın şaşıp, ölip qala jazdaydı. Ne üşin deysiz ğoy? El aldında öziniñ alapatın asıru üşin, mansap arqılı jwrttan para alıp, bayu üşin, öz halqın wlıqpen qosıla talap jeu üşin! Swmdıq qoy, qazir qazaq dalasında, gubernator twrmaq, qazaqtan şıqqan birde-bir uezd bastı – oyaz joq. 1868-jılı ağa swltandıq lauazım joyılğannan beri qazaq baylarınıñ wmtılatını – bolıstıq ta, bılayğı oqığan qara tayaqtardıñ añdığanı – osı tilmaştıq.

Alayda, köp jerde osı tilmaştıq qızmet te tım bayansız, wzaq otırğızbaytın bolıp jür. Dau-damay, para jaylağan qoğamda, meyli sen taza jürseñ de, sağan küye jwqpay twrmaydı. Aynala örbigen päle men jala seni de özimen birge ala ketedi. Sodan är üş-tört jıl sayın qonıs jañalap jürgeniñ. Jaña orın, jaña bastıq. Köp bayğa tigen qatın siyaqtı, sen de jaña ortağa tez üylesuiñ kerek. Mwndayda alğan parañ, jegen jemiñ üşin küyseñ arman ne? Keyde adaldığıñ üşin, aramnan däm tatpağanıñ üşin küydiredi-au!

Äriptiñ alğaşqı qızmet ornı – Ayagözde osılay boldı. Alğaşqı aylarda Äriptiñ qızmeti uezd bastığı Troickiyge wnap, araları tım jaqsı bolatın. Söytse, Troickiydiñ onısı jıltırağan sırtı eken ğoy. Imperiya bileuşileriniñ ülkeni de, kişisi de qazaqtı erteli-keş jeytin tamağımız dep biledi eken. Olar para aluğa, qazaqtıñ mal-mülkin talauğa mindetti siyaqtı. Özderin osında sol üşin jibergen tärizdi. 1883-jılğı bolıs saylauı kezinde ğoy – Troickiy ekeuiniñ ketiskeni. Wlıqtardıñ aranı saylauda tipti aşıla tüsedi eken. Uezd bastığı men onıñ kömekşisi Esikbay Sarbasov ekeuiniñ istemegeni joq. Qazaq bayların şırğalaytın aradağı deldal – Sarbasov. Al, asatqandı talğamay jwta beretin tüpsiz qwdıq – Troickiy.

Onda Äriptiñ äli täjiribe jinamağan, aqtı – aq, qaranı – qara deytin jas kezi. Semeydegi şäkirt jastardıñ halıq qamı, millät müddesi dese janın salatın qızu qandı ideyası, oqta-tekte jolıqqanda alğan Abay ülgisi äli qojıray qoymağan-dı. Älgi Troickiy men Sarbasovtıñ isin swmdıqtay qabıldap, olardıñ qoralap alğan qoyı men üyirlep alğan jılqısı turalı halıqtan tüsken mälimetti uezdik sotqa jetkizip, guberniyadan kelgen polkovnik Lisovskiyge qağaz jüzinde bayandağan. Olar Sarbasovtı jauapqa tartu jöninde tapsırma bergenimen, uezd bastığı qozğalğan isti ayaqsız qaldırıp, japtırıp tastadı. Mwnda da älgi «qarğa qarğanıñ közin şoqımaydı» degenniñ keri keldi.

Osıdan keyin-aq uezd bastığı Troickiy Äripten qwtılğanşa asıqtı. Mwnıñ söylegen sözinen de, jazğan hatınan da min tauıp, «otırsa opaq, twrsa sopaq» degenniñ kerin keltirdi. Ol az bolğanday, özderine para bergen bireudiñ eki jılqısın Äriptiñ qorasına engizip qoyıp, artınan dereu policiya jiberip, «qılmıs üstinde» wstattı-au! Ärip, amal joq, Lepsi türmesine aydalıp kete bardı. Eger Äripten basqa hat sauatı joq, zañdı bilmeytin bireu bolsa, sol beti qwrdımğa keter me edi, qayter edi. Ärip öziniñ kinäsizdigine dälelder keltirip, Ombınıñ general-gubernatorına arız jazıp, türmeden qırıq kün degende zorğa bosadı. Osıdan keyin «qwrısın, osı orıs wlıqtarınan aulaq jüreyinşi» dep özine-özi sert bergen. Alayda oqiğa bwl oylağannan basqaşa öristedi.

«Bir jamandıqtıñ bir jaqsılığı bar» degen ras. Äriptiñ anadağı bar önerin salıp, Ombığa orısşa jazğan arız hatı sondağı şeneunikterge qattı wnaptı. Türmeden şıqqan soñ üyine kelip, biraz uaqıt jan şaqırıp jatqan-dı. Bir küni uezd şabarmanı Ombıdağı Gubernator keñsesinen hat äkelip twr. Jäy hat emes, bwyrıq. «Siz sırtqı ister departamentiniñ wyğaruı boyınşa, Şäueşektegi Resey konsulı Nikolay Balkaşinge tilmaş bolıp tağayındaldıñız. 1884-jıldıñ qazan ayında Şäueşekte bolıñız» depti bwyrıq hatta. «Tañğajayıp bwl qalay hat» degendey, Ärip alğaşında is mänisin tüsine almay abırjıp qalğan. Bwl ne? Meni şetelge jer audarğanı ma, älde qızmetimniñ bağalanğanı ma? Äytkenmen, bwl jaña qızmeti kim köringenniñ mañdayına jazılmağan, tağdırdıñ tötenşe sıyı edi. Bärinen bwrın ağayın arasınıñ ırıñ-jırıñ, dau-şarınan aulaq, alısqa ketetin bolğanına quanğan.

Bir kezde kadet korpusın bitirgen, ğılımnan habarı mol, sauattı Balkaşin Äripti qwşaq jaya qarsı aldı. Qazaqşa men orısşa ğana emes, Äriptiñ arab tili men parsı tiline de jetik ekenin bilgen soñ, bwğan degen qwrmeti tipti arta tüsken… Al, artta qalğan ağayın jwrtı Äripke bwl qızmetti de köp kördi-au? Sol bayağı künşildik, qızğanıştıñ qızıl iti qır soñınan qaladı degen ne? Ayagözdegi jauları biraz adamnıñ qolın qoydırıp, şetelde jürgen Äriptiñ üstinen konsul Balkaşinge dürkin-dürkin arız jazıp twrdı-au!

– Seniñ ağayındarıñ üstiñnen tağı da şağım tüsiripti, – dep konsul kületin-di, Ayagöz atqaminerleri artınan arız aydağan sayın. – Osı seniñ eliñdi qalay tüsinuge boladı? Qazaqta sen siyaqtı oqığan, sauattı azamattar tım az ğoy. Solardı maqtanış etip, kötermelep, qoldaudıñ ornına, tws-twstan arız boratıp, jamandaytını nesi?!

– Amal ne, bizdiñ halıqtıñ wlttıq sanası sol därejede, – deydi Ärip wyattan jerge kire jazdap. – Bireu özderinen säl-päl artıp ketse, ölerdey qızğanadı. Bir jaqsılıqqa öz qoldarı jetpedi me, basqalarğa da bolmasın, bwyırmasın deydi…

– Bwl jaqsı ädet emes qoy. Onday qılıqqa tiım salu kerek! – deydi bwrın qazaq arasında bolmağan Balkaşin basın şayqap. – Bizdiñ jergilikti şeneunikter ne bitiredi? Qazaqtar da – Resey azamatı ekenin bilmey me? Qarauındağı halqın örkenietke nege jaqındatpaydı?

– Jergilikti wlıqtardı aytasız ba? – Ärip köñilegi oyın aytsam ba, aytpasam ba degendey säl bögelip qaldı. – Şeneunikter soğan müddeli bop twr ğoy, konsul mırza. Olar qazaqtardıñ osılay jik-jikke bölinip aytısqanın, arız-şağımnıñ mol bolğanın qalaydı…

– Qalayşa? El işindegi dau-şardan wlıqtarğa ne tüsedi?

– Arızben, daumen birge, olarğa mol-mol para da keledi ğoy, konsul mırza. Kimdi-kimge jığıp beru, kimniñ sözin söyleu – paranıñ mölşerine baylanıstı. Qazaq jerindegi sot ta, prokuror da, uezd bastığı da soğan beyimdelip alğan. Al, bolıs saylauı – wlıqtardıñ qaltasın toltıratın eñ tabıstı nauqan deuge boladı.

– Solay de… Mınau qızıq eken! – dedi Balkaşin tañ-tamaşa bolıp. – Men qazaq arasın bilmeymin ğoy. Kadet korpusın bitirgennen keyin qızmet istegen jerim – Mäskeu, Ombı, sonan soñ osı Şäueşek.

Iä, Balkaşin şının aytıp otır. Ol qazaq dalasındağı jemqor wlıqtarday emes, birşama taza saqtalğan adam edi. Al öziniñ wltşıldığında, patriottığında bağa joq. Resey müddesi üşin jan sala kirisedi. Sol jıldarı Şäueşektegi elşilik qızmeti mwnday qauırt bolar ma. Ärip Şäueşekke barğanda, Resey men Qıtay arasında şekara bölisi qızıp jatır edi. Bwrın 1861-jılı Petrborda, 1881-jılı Bejinde söz bolğan şekara jayındağı äñgime 1884-jılğı Şäueşek protokolınan keyin naqtı iske aynalğan. Eki jaqtıñ jer jırtığın jamağan geograftarı men topograftarı Şäueşekte bas qosıp, eki eldiñ şekarasın arqan tartıp böle bastağan. Şekara bölisi qaşan Tarbağatay aymağı şeginen ötip bolğanşa, aymaq bastığı Şi-ambı men orıs konsulı Balkaşinde tağat-tınım bolğan joq.

Şi-ambınıñ öz tilmaşı bar. Qıtay tiline jetik Demejan degen qazaq jigiti. Sol Demejan ekeui wlıqtar arasında satılı tärjime jasaydı. Şi-ambınıñ sözin Demejan qazaqşağa audarğanda, Ärip onıñ sözin qağıp alıp, qolma-qol orısşağa audaradı. Nemese kerisinşe. Osınıñ arqasında, Ärip üş jıldıñ işinde qıtay tilin kädimgidey igerip qalıp edi…

Şäueşek şaharı qazir de Äriptiñ köz aldınan ketpeydi. Sırlı tostağanday ädemi qala edi-au, şirkin! Aytpaqşı «Şäueşek» degen atau da köne türiktiñ «tostağan» degen mağına beretin «şöşek» degen sözinen şığıptı. Şäueşek – bau-baqşalı, ormandı qala. Birneşe jerinen kök iirim bolıp, qara sular jarıp ötedi. Qalanıñ şığısında bes şaqırım jerde «Qaraüñgir» özeni kürkirep ağıp jatır. Toqşılıq. Jemis-jidek, kökönis degeniñ üyilip jatadı. Qıtay wlıqtarı qala qorğanı – Jambıldıñ işine ornalasqan. Al, konsuldıq öz aldına bölek «orıs faktoriyasında». Qalanıñ töñiregi tügel – naymannıñ törtuıl taypası. Ärip bir-eki ret Demejanğa ilesip, törtuıl jaylauına da barıp qaytıp edi. Ol jaqtıñ qazağı orısqa qarağan mwndağı eldey emes, birtoğa, momın, berekeli boladı eken… Aytpaqşı, sol Demejan biılğı saylauda äkesi Kerimbaydıñ ornına törtuıl eliniñ ükirdayı (ağa swltanı) bolıp saylanıptı.

Amal joq, Balkaşin konsuldıq qızmetten ketken soñ, Äriptiñ de Şäueşekpen qoştasuına tura keldi. Endi onıñ Ayagözge qayta oralğısı kelmegen. Onda barsa, sol bayağı künşil ağayın. «Bizdi qaşanğa deyin Janköbek äuleti bileydi» dep, Sıbannıñ özge ataları mwnıñ soñına şıraq alıp tüsuden jalıqpaydı. Olarğa sol mañdağı Aqımbet pen Semiznaymannıñ pısıqtarı qosıladı. Sondağı qimay jürgeni ne deysiz ğoy? Tilmaştıq.

Janköbek – osındağı bes Sıbannıñ biri. Ayttı-aytpadı, bwl atadan bi men bolıs köp şıqqan. Janköbek – Nardauıstı Narınbay – Qudauıstı Qwttıbay – Bayğara bi – Aqtaylaq bi – Keñesbay bi – odan Jarqınbay – odan Jwmahan bolıp sozıla beredi. Qudauıstı Qwttıbay da, Aqtaylaq ta – qazaq handığı atınan Qıtay astanası Bejinge elşi bop barğan adamdar. Al, Ärip – Aqtaylaqtıñ inisi Baysaldan taraydı. Baysal – Äli – Täñirbergen – Ärip… Bwl, sonda, bilerdiñ twqımı bolğanına jazıqtı ma? Sol wlı bilerdiñ äuleti kişireye kele, bilikten ajıray kele, oqudıñ arqasında orıstıñ wlığına tilmaş bolsa, bwl el sonı da köp körgeni me? Aytpaqşı, Ärip – jäy qatardağı tilmaş emes, tanımal aqın ğoy. Osığan deyin Qazan qalasınan äldeneşe öleñ-dastandarı basılıp şıqtı. Mine, osı tabıstardı künşil ağayınnıñ asqazanı qorıtpay, boylarına siñire almay jür.

Ärip osı jaylardı eseptey kelip, özine Ayagözden göri Qapal uezin layıq körgen-di. Biraq, «qayda barsa da qazannıñ qwlağı törteu», bwl elde de maza joq, jer dauı, jesir dauı, barımta-sırımta, birimen-biri qım-qiğaş aytısıp jürgen qazaq. Aynalıp kelgende, uezd bastığı Samoylovtıñ jemi. Mwndağı wlıqtıñ da qwlqını keñ, oqpanı bos twrmaytın körinedi. Qazaqtıñ qazına-baylığı qoralı qoy, üyirli jılqı, kümis jambı türinde wlıqtardıñ öñeşinen ötip jatadı. Ärip bayağı albırt kezindegidey emes, ädilet ornatam, paranı tiyam dep jarğığa tüsudi qoyğan. Öytkeni, barlap qarasa, bükil imperiyanıñ qızmet jüyesi osı jemqorlıqqa qwrılğan eken. Ötken jılı Nikolay Gogol'dıñ «Revizorın» oqığannan beri soğan közi äbden jetti. Bwl elde jeñ wşınan jalğasqan paranı, jemqorlıqtı tiyamın deu – aspannan jañbır jauğızbaymın, qıbladan jel soqtırmaymın degenmen birdey körinedi.

Qazir Äripti alañdatatın mülde basqa närse. Qamsauı joq eski qostay bwl qazaqtıñ qay jırtığına jamau bolasıñ. Paraşıl wlıqtardı äşkereleumen birge, Ärip bir kezde qalıñmalğa satılğan qazaq qızdarına teñdik äpermek te bolğan.

Adamğa Hauanı arnap jarattı haq,

Ğibırat tüp atañnan oylanıp baq.

Älemniñ twñğış wlı, twñğış qızı,

Bwlardan basqa jandar kelmegen şaq.

Ekeui süyisti de joldas boldı,

Qalıñmaldı şığarğan qanday aqımaq?! –

dep öleñ de jazğan. Endi, mine, Äriptiñ özi de sol teñsizdiktiñ qwrbanına aynalıp otır. Oğan sebep bolğan – Mataydıñ aru qızı Sara. Bwlay bolar dep kim oylağan? Jası otızdan asqanda, üş balası bar Ärip sol qızğa ğaşıq bop qaldı. Beyne jas bozbala kezindegidey, sol qızdı körmese twra almaytın küyge tüsken. Ol qazir de Eşkiölmes bökterindegi Saranıñ auılına jetkenşe asığıp keledi.

 - İİ -

Ärip jası jiırmağa tolar-tolmasta erte üylendi. Mwnıñ bala kezinde ata-anası özderine wnağan bir adammen qwda bolıp qoysa kerek. Bwl Semeyge oquğa barmaq bolğanda, äke-şeşesi bwğan mınaday şart qoydı: «Jaraydı, qatarıñnan qalmay oqimın degen talabıña böget bolmayıq. Ol üşin bir ğana tilek: qalıñmalı tolıq tölenip, boyjetip otırğan kelinimizdi tüsirip, oñ jağımızdı qızartıp ketseñ bolğanı». Bäri de sol ülkender aytqanday boldı. Ärip qaynına barıp, qalıñdığın wzatıp äkelip, toy jasap, ata-ananıñ köñili ornıqqan soñ, oquğa bir-aq attanğan. Aralarında ğaşıq bolu, süyu-küyu turalı äñgime bolğan joq. Ülkender tekti auıldıñ qızı dep tañdap äpergen adamdı aldı da tındı. Kelinşegi bılay jaman adam emes. Öñ dese öñi bar, hat-sauatı jetkilikti. «Imanı bar, arı bar, wyatı bar, ata-ananıñ qızınan qapı qalma» degen Abaydıñ şartına däl keledi… Kelinşegi bwl Ayagözde qızmet etkende de, keyin Şäueşekke barğanda da qasınan qalmay birge erip jüretin. Aqırında, Äriptiñ soñınan köşe-köşe jalıqtı-au deymin, osı jolı küyeuine ermey, Eñirekeydegi elde qaldı. Qazir üş balasımen auılda, ata-enesiniñ qolında twradı. Al, Ärip bolsa Qapalda bir tatardıñ qorasında päterşi.

«Batırlıq, baylıq kimde joq, ğaşıqtıq jöni bir basqa» depti ğoy bayağıda bireu. Sol aytqanday, ğaşıqtıq degeniñ mülde bölek dünie eken. Ärip qalağa kelgen soñ köp ötpey, Mataydıñ jas, aqın qızı Saranı kördi de, erkinen ayrıldı. Soğan qarağanda, mahabbat ta – bir soqpa dert siyaqtı ma, qalay? Oğan em bolar däru tappay, kädimgidey auıradı ekensiñ. Wyat-ay, soğan Äriptiñ közi jaña jetip otır. Jası otızdan asqan Ärip, büginge deyin arab añızdarınıñ sarınımen: «Qissa Qoja Qapan», «Qissa Tahir», «Qissa Bahram», «Qissa Ziyada-Şahmwrat» attı ğaşıqtar turalı dastandar jazğan Ärip… Qazan baspasınan kitap bolıp şıqqan sol dastandar qazir jwrttıñ qolında jür… Endi oylap otırsa, qiyaldan tuıp, qağazğa tüsken şığarma basqa da, öz basıñnan keşken şınayı ömir basqa eken… Şirkin, şığarmada jaqsı ğoy, ğaşıq jarlardıñ bolaşaq tağdırın aqınnıñ özi şeşedi. Al, sol sezimmen öziñ betpe-bet kelgende jas baladay därmensizsiñ, seniñ tağdırıñ endi bögde bireulerdiñ qolında.

Ärip Saranı alğaş ret Eşkiölmes bökterindegi bir toyda kördi. Bir auılda qız wzatu toyı bolıp, ekinşi bir auılda sol toydıñ «öleñ kädesi» ötip jatır eken. Qazaq saltında qız alatın jaq «öleñ kädege» dep bir iri qara jetektep keledi de, onı alğan auıl qız-küyeudi ortağa ala otırıp, bir keşti oyın-sauıqpen, özara aytısqan öleñmen ötkizedi. Onda Äriptiñ Qapalğa jaña kelgen kezi. Bir jağı, el-jwrtpen tanısu maqsatında, kileñ jastar jinalğan sol keşke ol da qatınasqan.

Kiiz üydiñ oñ jaq qanatında, törge taman otırğan Ärip kenet sol jaqtağı qarsı qaptaldan äldekimniñ jarq etken didarın kördi. Basında ükili kämşat börik, üstinde qosetek köylek, oqalı kamzol. Aqşa bet, mañdaydan tura tüsken piste mwrın. Al, közi… Äriptiñ nazarın birden özine bwrğan – sol köz bolatın. Jäy köz emes, jaqwt qoy janıp twrğan. Köz – jannıñ terezesi. Ol iştegi quattan, aqıl men sezimnen habar beredi… Täñirim-au, mınaday perizat qaydan jür Eşkiölmestiñ bauırında?! Mınau – «Ziyada-Şahmwrat» dastanındağı patşa qızdarı Horlı-ğayınnıñ özi ğoy! Bälkim, odan da artıq bolar. Jañağı perizat wzatılatın qalıñdıqtıñ däl qasında otır eken. Tu-u, obalı-ay, ananıñ janında qalıñdıq mülde kömeski tartıp, körinbey qalğan.

– Anau qarsıdağı qız kim? – dep küñk etti Ärip özin ertip kelgen qasındağı jigitke.

– Qaysısı?

– Qalıñdıqtıñ sol jağındağı…

– Sara ğoy ol. Bükil Aqsu-Qapaldı auzına qaratqan ataqtı Sara swlu osı…

Şay işilip, as jelingen soñ, toy kädesine say qız-kelinşekter men jigitter qos-qostan jwptasıp, aytısuğa kirisken. Mwnday da är jwptıñ bireui öleñ bastasa, serigi soğan «erip» aytadı. Bwrın talay aytılıp jürgen jattandı öleñder de, öz janınan şığarıp aytıp jatqandar da bar. Qızıq bolğanda, toy basqaruşılar manadan qol jetpey otırğan Saranı älden uaqıtta Äriptiñ qarsısına äkelip otırğızbası bar ma!

– Bizdiñ Sara bwl töñirekti tügel tiıp bolğan. Endi mına joğarıdan kelgen töremen de öner jarıstırıp körsin! – dep, jwrt nazarın eriksiz osılarğa audarğan.

«Töre» dep töbege twtıp otırğanı – Ärip. Bwl da bolsa Saramen jaqınıraq tanısudıñ orayı edi. Sondıqtan, köp kergimey, qonaq kädesin jasap, Sarağa arnap bes-altı auız öleñ aytuğa bwl da qarsı emes-ti. Al, qızıq bolğanda Sara mwnı sırttay biletin bop şıqtı.

– Bizde Ärip ağamen aytısatınday şama qaysı? Bwl kisi el-jwrtqa tanımal, dañğayır aqın emes pe. Däriyanıñ qasınan qwdıq qazğanday bolamız-au? – dep sınıqsi külip kelip otırdı. Kümis sıñğırınday erkeli, nazdı külki. Jäy sıpayılıq saqtağanı bolmasa, kimmen de aytısudan tayınar türi joq.

Mwnday toylarda aytıstıñ barlıq türi aytıladı: süre aytıs, türe aytıs, qayım aytıs, jwmbaq aytıs, tau öleñ, balıq öleñ… Keyingi jeke aqındardıñ aytısı – qız ben jigittiñ osınday jwp aytısınan şıqqan. Bwl jolı Ärip pen Sara bas jaqqa barıspay, amandasu, tanısu türinde alma-kezek bes-altı auızdan öleñ ayttı. «El özimizdiki, auıldıñ altı auızı bizden bolsın» degendey, öleñdi aldımen Sara bastap, jinalğan köpşilikke Äripti kötermeley tanıstırdı… «Äriptey ülken aqın ortamızda. Hoş kelipsiz, aqın ağa, Matay eline! Bwrın alıstan atıñızdı estuşi edik. Kitap bolıp basılğan dastandarıñızğa qanıq edik. Sizdi qızmet babımen Qıtay asıp ketipti dep te estigenbiz… Sizdiñ ortamızğa keluiñiz elimizge qwt, jastarğa önege. Biz soğan quanamız» degen oy tastadı Sara.

Öz tarapınan Ärip te el-jwrtqa sälem joldağan. Matay da bwğan böten emes. Tölegetaydıñ tört balası: Qarakerey, Matay, Sadır, Törtuıl bolğanda, boylarında bir atanıñ qanı bar… Saraday swludı körgenine Ärip te quanıştı. Jolı bolar jigittiñ aru qız aldınan şığadı. Iläyım, tanıstığımız bayandı bolğay… Bügingi quanış ielerine de öz bası zor baqıt tileydi…

Mine, tu basta Ärip pen Sara osılay tanısqan. Keyin dämdes, sırlas, mwñdas bolıp ketti. Äriptiñ jır-dastandarındağı swlu qız, körkem jigitterge qızığa tañırqap, solardıñ mahabbat sezimderine eltip jürip, Sara da aqınğa sırttay tabınğan ba, äyteuir ekeui tez üyirlesti. Onıñ üstine, Saranıñ da aqındığı bar. Oyın-toylarda aytısqa tüsudiñ sırtında, öleñdi jazıp ta şığaradı eken. Äripke jazğan öleñderin körsetip, ekeuara äñgime birte-birte sırlasuğa, mwñdasuğa wlasqan.

Äriptiñ  bir bayqağanı, Saranıñ minezinde jigitterge bitpegen bir özgeşe batıldıq bar eken. Jäy ğana batıldıq emes, jankeştilik. Adal mahabbat jolında qwrban bop ketuge dayın. Kerek deseñiz, süyispenşilikke aparatın alğaşqı qadamdı Ärip emes, Saranıñ özi jasadı.

– Bağıma qaray, qwday mağan sizdi jolıqtırdı ğoy. Qazirden bastap barım da, närim de – sizdiki. Qaydağı bir qaraqwsqa jem bolğanşa, qırannıñ tırnağında ketkenim artıq! – degen alğaşqı aylardıñ birinde.

Söytse, mwnday essiz qwrbandıqtıñ da sebebi bar eken. Qayran Saranıñ bası baylaulı körinedi. Öz teñi bolsa arman ne, osı eldegi Jienqwl degen bireu qatın üstine kişilikke almaq. Qırıqtan asqan qırqıljıñ jası eşteñe emes-au, özi türinen adam şoşırlıqtay jarımjan bireu. Bala kezinde attan jığılğan dey me, jauırını qwnıs bop bitipti. Jotasına birdeñe tığıp alğanday, tanauımen jer süze jazdap, bükireyip jürgeni…

Bwl qwdalıqtıñ da arğı astarı zorlıqqa negizdelgen. Ana bir jıldarı osı mañdağı Twrısbek, Esimbek auılınıñ wrıları jañağı Jienqwldıñ bir qos jılqısın tüp qopara aydap, sonau alıstağı Qoyandı järmeñkesine ötkizip jiberedi ğoy. Wrılar tobında Saranıñ ağası Jaysañbek te bolsa kerek. Biraq, bwl wrlıqtıñ ökşe izi tez aşıladı da, ayğaq-kuä köbeyip, Esimbek, Twrısbekterdiñ isi sotta qarala bastaydı. Mine, däl osı kezde ağayındarı Saranıñ ağası Jaysañbekti qwrbandıqqa şalıp, bar kinäni soğan audaradı. Wrlanğan jılqınıñ jarımın qaytarıp, qalğan jartısına qız bermek boladı. Sondağı layıqtağan qızı kim deysiz ğoy? Kädimgi Sara. Äkesi kedey, ağası momın sorlı qızdı ağayındarı östip qorlaydı. Bastabında köp maldıñ esesin bir qızben qayırmaq bolğanına maljandı Jienqwl köne qoymasa kerek. Keyin Saranı körgen soñ ol da qwlap tüsipti. Kördiñ be, swludan ärkimniñ-aq dämesi bar.

Tili-jağı, sauatı bar, eñ bastısı, teñdikke wmtılğan azatşıl jüregi bar Sara bwğan köne qoymay, özine osınday zorlıq jasalğanın aytıp, uezdik sotqa arız jazadı. Alayda sottıñ da kömeyin bireuler aldın ala tığındap ketken be, äyel qwqın qorğauğa ol da qwlşına qoymaydı… Bwl dauğa ötken jılı Saramen tanısa salısımen Ärip te aralaspaq bolğan. Amal ne, keş qalıptı. Bwl kelgende «jılqı barımtası qazaq berekesimen, qwdalıqpen ayaqtaldı» dep, ol «isti» jauıp tastağan eken. Ärip uezd bastığı Samoylovqa aytıp, Saranıñ arızın qayta qaratpaq bolıp edi, ol äreketinen eşteñe şıqpadı.

– Men bir qızğa bola osındağı qazaqtıñ igi jaqsılarımen araz bolar jayım joq! – degen ol birden kesip. Soğan qarağanda, qomağay sot jalğız emes, uezdegi wlıqtar özara jemtiktes bolsa kerek.

Ärip eseygende jolıqqan ğaşığı Sarağa quana-quana üylener edi. Äripke qatın üstine tiyuge Sara da könip twr. Biraq oğan Mataydıñ juandarı köner emes. Aq batanı bwzıp, bireudiñ jesirin tartıp äketu – bwl elde asqan qılmıs bop sanaladı eken. Ätteñ, zañdı da, salttı da bir närsemen tas-talqan qılıp bwzuğa bolar edi. Ol mwnda joq qoy. Onıñ atı – baylıq, aqşa! Şirkin, baylıq osındayda kerek eken ğoy. Eger Saranıñ «qalıñmalın» eki ese qıp aydatsa, wlıqtarğa da kömeylete asatıp jiberse, Mataydıñ juandarı da, maljandı Jienqwl da auız aşa almay qalar edi. Amal ne, olay etuge Äriptiñ qolı qısqa bolıp twr ğoy.

Tastanbek auılınıñ ayaq jağındağı qalıñ şiliktiñ arasına Ärip kün wyasına qona bergende jetti. Jolığar sätti ädeyi osı mezgilge turalağan. Qır elinde ğaşıqtardıñ qauışar kezi – osınday keşki iñir, apaq-sapaq. Qazir de auıl adamdarı keşki malmen qarbalasıp, sırtta jür. Adam ayağı sirep, ımırt üyirilip, köz baylanğanşa säl kütuge tura keledi. Auıldıñ bergi şetinde, bwlaq boyına taqau jılqışı jigittiñ üyi bar. Jaz şıqqalı Sara ekeuiniñ jolığatın twraqtı ornı – sol üy bolatın. Bwlardıñ özara baylanısı jılqışınıñ kelinşegi Külimhan arqılı jürip jatadı.

«Degende Şäpibayau, Şäpibayau, Atımdı talğa baylap keldim jayau…», osı bir öleñde qanşa ğaşıqtıñ sırı jatır deseñizşi. Imırt üyirilip, keugim tüse bere, Ärip te astındağı atın toğay arasına bekitip, sol şetki üyge qaray ayañdadı. Äldebir sauın siırlardıñ arasımen bwqpantaylap keledi. Auılda äldeqanday mereke, toy bar sekildi. Auıl adamdarı, bala-şağağa deyin qotan törindegi ülken aq üydiñ mañında jür. Jer oşaqta ayğır jal ot laulaydı. Bireu bas üytip jatır ma, tanauğa küygen qwyqanıñ twşı iisi keledi.

Jılqışınıñ äyeli Külimhan üyde eken. Küyeui jılqı örisine ketse kerek. Qasında tört-bes jasar wldan basqa eşkim joq. Qısqaşa aman-sälemnen keyin:

– Bilip em keletiniñizdi… Erkem de sizdi keledi dep otırğan… Men qazir habarlay qoyayın, – dedi kelinşek lıpıldap.

– Auıldarıñızda toy bar ma, nemene?

– Şildehana… Ülken üydiñ kelini bosanğan. Soğan märe-säre bop jatırmız.

Sonı aytıp, dabır-dwbırı mol ülken üylerge qaray twra jöneldi. Arada qanşa uaqıt ötkeni belgisiz. Kileñ bir jürek lüpilimen jarısa soqqan ümit pen küdik aralas tätti minuttar… Älden uaqıtta asığıs basqan ayaq dıbısı estildi-au! Esik sırtınan kübir-sıbır, qwmıqqan külki estilip, sodan bir kezde işke kirgen Saranıñ swlbası da körindi-au! Kirgen boyda, tör aldınan türekelip, qarsı jürgen Äriptiñ moynına asıla ketti.

– Asılım… Ardağım meniñ! – dedi alqına sıbırlap. – Sağındırdıñız ğoy… Men sizdi endi köre almaspın dep oylağam… Tu-u, kelgeniñiz qanday jaqsı boldı!

– Ne bop qaldı? Äldenege abırjulısıñ ğoy öziñ… Älde bir jamanat habar estidiñ be? – degen Ärip te qwşağın tez jazıp.

– Jienqwl «biıl el jaylaudan tüse jesirimdi alam» dep sälem joldaptı. Bwdan ötken jaman habar bola ma?!

– Oğan deyin äli eki-üş ay bar emes pe. «Balta köterilgenşe, döñbek jal tabadı» degen. Bir mänisin oylastırarmız.

– Qwrısın, eske almayıqşı sol qwrığırdı…

Üy işi alaköleñke. Üy iesi äyel de işke kirgen.

– Şam jağayın ba? – dedi sıbır etip.

– Keregi joq, ay säulesi tüsip twr ğoy, sol bizge jetedi, – dedi Sara özimsine til qatıp.

– Olay bolsa men kettim. Üyge özderiñ ie bolıñdar! – degen kelinşek bes jasar wlın ertip aldı da, şığa jöneldi.

Bwdan arı bögelip twruğa ğaşıqtarda tağat qalmağan. Mwndayda til därmensiz, bekerge söz şığındap, uaqıt aludıñ da qajeti joq edi. Tez-tez şeşinip, alqına qwşaqtasqan küyi oñ jaqtağı jer tösekke asığıs qisaya ketti. Bwdan arı ne bolğanın tizbelep aytıp jatudıñ qajeti bolmas. Älgi bir öleñde aytılatın körinister ayna-qatesiz qaytalandı.

Aq üyge añdıp basıp kirdi bireu,

Sipalap keregeni jürdi bireu.

Keşikpey izdegenin tura tauıp,

Etegin aq köylektiñ türdi bireu.

Qırdan wşqan qandı köz qarşığaday,

Aqquın aydın köldiñ ildi bireu.

Şirkin-ay, osı keşte tañ atırmay,

Jibermey wstap twrsa tündi bireu.

Qu janıñ şığıp ketpey qalay twrar,

Sorğanda solqıldatıp tildi bireu?!

Ğaşıqtar jan jadırap, tän suığan soñ barıp tilge keldi. Tilge tiek bolğan – sol bayağı mwñ. Saranıñ mwñı. Saranıñ ğana mwñı emes, malğa satılıp, teñdik ala almay, süygenine jete almay jürgen barşa qazaq qızdarınıñ mwñı… Bwğan qolı qısqa, ayağı şırmaulı jigit mwñı qosıldı.

– Men mına jolda kele jatıp, özimniñ keremet bay bolmağanıma birinşi ret qattı ökindim, – dedi Ärip.

– Bay bolsañız ne ister ediñiz?

– Seniñ  ayttırğan  küyeuiñ    Jienqwldıñ da, tuıstarıñ Esimbek, Twrsınbekterdiñ de kökeyin tesken – mal ğoy. Mıñğırğan bay bolsam, Jienqwldıñ qalıñmalın eki ese qıp qaytarıp, Mataydıñ aqsaqaldarın da razı qılar edim. Söytip, esepsiz baylıqtı seniñ jolıñda oñdı-soldı bir şaşar edim-au… Büginge deyin köringen jerge kül tögip jürip, mal jinamappın ğoy. Ükimet bergen jılqını aujal twtıp, künköris qamımen jüre berippin.

Ärip osılardı aytıp, kökiregin qars ayıra kürsingen. Qasiret şekken jigitti Saranıñ özi jwbattı.

– Öytip nalımañızşı! Qayğırmañız… Öziñizdey azamattıñ jol tappay jasığanın körgim kelmeydi, – dedi Sara şirığa til qatıp. – Senseñiz, mağan osı baqıtım da jetedi… Bilesiz be, men sizge jolıqpay twrğanda, asılıp ölgim de kelgen… Tarığıp jürgen kezimde sizdi kezdestirgen täñirge razımın… Endi mağan bäribir. Süyegimdi qasqır tartıp, it kemirip jatsa da qoy demen…

– Onday jaman sözdi aytpaşı, janım! – dep Ärip Saranı bauırına tarta tüsti. – Bolaşaqtan ümit üzbeyik. Azamat basımızben sağan azattıq äpere almasaq, nesine jer basıp jürmiz?!

– Azattıqtıñ auılı alıs bop twr ğoy. Oğan qalay jetpeksiz?

– Seni alıp qaşıp ketsem qaytedi?

– Qayda, ağatay-au? Siz ekeumiz qayda barıp siyamız?

– Qıtayğa ötip ketemiz. Sağan aytpap pa edim? Men Qapalğa kelerdiñ aldında Şäueşekte üş jıl qızmet istep keldim ğoy. Ol jaqta jaqın dostarım bar…

– Söytsek, qızıq bolar edi, ä? – dedi Sara bir sät qiyalğa berilip. – Al, sizdiñ otbasıñız, äyeliñiz, balalarıñ…

– Olar uaqıtşa osında qala twradı. Bäybişe birge twruğa könse, artınan aldırarmız. Könbese, osı jaqta twra berer…

– Qoyıñızşı. Onıñ qisını kele qoymas, – dedi Sara Äriptiñ bauırına tığıla tüsip. – Bireudi jılatıp tapqan baqıt boyğa qwt bola ma? Qazaqtıñ bir qızın jwbatam dep, ekinşisin jılatqanda ne marhadam tabasız?

Qotan törindegi toy endi qıza bastasa kerek, sol jaqtan oynağan balalardıñ şañ-şwñı, äyelderdiñ külgeni estiledi. Älden uaqıtta sırt jaqtan ayaq dıbısı bayqalıp, jabıqtan Külimhan til qattı:

– Äy, Erkem, menimen birge jüresiñ-au deymin… Seni apam izdep jatır, – dedi sıbırğa jaqın ünmen.

– İşke kire ber. Biz de qazir şığamız, – dedi Sara da estiler-estilmes qwmıqqan ünmen.

Sonı aytıp, Äriptiñ sırt kiimderin, qamşısın tauıp berip, asığıs kiindire bastadı. Kelinşek te işke kirip, töñkerilgen keseniñ tübindegi şiratqan maqtağa may tamızıp, ot twtattı. Üy işi lezde jarıq tartqan.

– Mazalarıñdı aldım-au! – dedi Külimhan qulana sızılıp. – Şildehanağa ördegi auıldan jigitter kelip, senimen aytısamız dep kütip otır. Apamnıñ oyında eşteñe joq edi, seni izdetken – solar…

– Dämeleri zor eken… Qazir äuselesin köremiz! – dedi Sara köñildene til qatıp. – Aldağı aptada bwl auıldar jaylauğa qaray qozğalamız dep otır. Jaylau jaqqa da at basın bwrarsız! – dedi sonan soñ Äripke bwrılıp.

– Däm tartsa barıp qalarmız, – dedi Ärip te Sarağa mänisti köz tastap. – Jıldağı ädetpen jaylaudağı elden mal bajısın jinaymız ğoy… Al, sizge köp rahmet! – dedi sonan soñ Külimhanğa bwrılıp. Qaltasında sırtında swlu qızdıñ sureti bar, ätir iisi bwrqırağan «Güljihan» sabını bar eken, äyelge sonı wsındı. – Az da bolsa köptey köriñiz, jeñeşe!

– Rahmet, qaynım! «Jolı bolar jigittiñ jeñgesi aldınan şığadı» degendi biletin şığarsıñ. Kelip twr, – dedi kelinşek iissabındı birden tanauına jaqındatıp.

Ärip bwrıla berip, Saranıñ ülbiregen erninen üzdige bir süydi de, sırtqa qaray betaldı. Dalağa şıqsa auıl üsti tastay qarañğı. Tolğan ay şığıstağı belesten endi ğana köterilip keledi. Auıldağı ot ta, jarıq ta, ırdu-dırdu da tör jaqtağı ülken üyler mañında. Ärip şetki üyden eleusiz şıqtı da, toğay arasında bekituli twrğan atına qaray ayañdadı.

- İİİ -

Soñğı aylarda oysoqtılıqqa wşırağan Ärip şaqşaday bası şaraday bolıp, tığırıqtan şığar jol tappay sendelip jür. Bwrın iisi qazaqqa jol aşam, ülgi şaşam dep jürgende, öz küşin tım asıra bağalağan eken. Nemese qolı kötere almaytın şoqpardı beline baylap jüripti ğoy. Endi, mine, qalıñ qazaqtı bılay qoyıp, özi süygen bir qızdıñ tağdırına araşa tüse almay, bası qatıp otırğan türi mınau… Oypıray, bwl ne degen tar zaman, tayğaq jol?! Attap bassañ aldıñnan qıp-qızıl qiyanat, zorlıq-zombılıq, qayğı-qasiret şığadı. Osını bwrın Ärip neğıp bayqamağan? Bälkim, bayqağan da bolar, biraq öz basına tüskenşe säp salıp, köñil audarmağan. Oğan sebep: aqın jigit bwrın ılği aspanda, aqşa bwlttar arasında qalıqtap jüripti ğoy. Jerge tüskeni osı biıl, Saramen jolıqqan soñ ğana. Köz salıp qarasa, jerdiñ üsti tolğan qılmıs, tolğan qiyanat. Äli jetkeni älsizderdi jalmap jwtıp, jılatıp jatqanı.

Ärip öz dastandarında arab ertegilerindegi aru qızdar men erjürek hanzadalardı qızıqtaymın dep jürip, özi ömir sürgen ortağa oy jügirte qoymağan eken. Qazaqqa özgeniñ ülgisin aytu, er men äyeldiñ teñdigin, mahabbattı däripteu az. Wlttıñ öz boyındağı baltamen şapqanday min-merezdi basqa wrıp, közge şwqıp twrıp körsetu kerek. Sen mıqtı bolsañ, aynalañda künde bolıp jatqan zorlıq-zombılıqtı, ädiletsizdikti äşkerele. Bwl jöninde aldıñdağı wstazdarıñ: Dulattan, Abaydan nege ülgi almasqa! Dulat pen Abay Sıban men Tobıqtınıñ bi-bolıstarın nege tiridey soyıp jür deysiñ. İşterine simağandıqtan, jandarına batqandıqtan.

Solar siyaqtı Ärip te jazar edi. Aytam dese, bir Saranıñ basındağı mwñ men zar qanşalıq. Jılqı barımtası, teñsiz qwdalıq… Biraq sonıñ bärin qanday jolmen, qalay aytadı? Qazaq qızdarınıñ mwñ-zarın halıqqa, ökimetke qalay jetkizedi? Bügin jazıp, erteñ şığara qoyatın gazetiñ, jurnalıñ bolsa eken! Al, auızşa öleñ qıp taratsa qaytedi? Ol qanşa jerge baradı? Kim tıñdaydı onı? Jay auıl arasınıñ ösek-ayañına jem bolıp jürmey me? Al, kitap qıp jazsa, onı Qazanda bastırsa… Biraq, ol şığıp bolğanşa qay zaman. Oğan deyin mwnıñ Sarası köresisin körip, baratın jerine barıp bolmay ma?

Osı arada Äripke tağı bir oy keldi. Al, osını jäy ğana öleñ emes, jwrtqa tez taraytın «aytıs» türinde jazsa qayter edi? Äldebir aqın Saramen aytıssa, Saranıñ malğa satılğanın, tuıstarınıñ eşqaysısı janı aşıp, järdem qolın sozbağanın, qılayağı jarımjan, kemtar küyeui Jienqwlğa deyin aytıp, jer-jebirine jetse… «Aytıs» oñay jattaladı, aynalası bir-eki aydıñ işinde bükil elge taraluı mümkin. Tek, alğaşında «aytıstı» jazuı jaqsı bireuge on şaqtı dana etip köşirtip, är auıldağı öleñ qwmar, talaptı jigitterge taratıp berse bolğanı, arı qaray bireuden-bireu köşirip, jalpaq elge jayılıp ketpey me?!

Al, sonda, Saranı kimmen aytıstırğanı jön? Mäsele – osında. Auıl arasınıñ belgisiz jigit-jeleñimen aytıssa, onıñ sözin eşkim de ätuerge almaydı. «Ol nemeniñ özi kim, sözi kim» dey salmay ma. Saramen auzı dualı, el-jwrtqa belgili, aytqan sözderi Matay juandarınıñ şımbayına batıp ketetin adam aytısuı kerek. Auıl arası emes, ol aqın Saranı alıstan izdep kelip aytıssa tipti jaqsı. Bwlay etkende, äri Saranıñ bedeli köteriledi. Ärine, aytısatın aqın Sarağa birden «sen solaysıñ» demeydi ğoy. Bastabında eki jaq öz ruın, öz elinen şıqqan äygili adamdarın däriptep, birin-biri ayaqtan şalıp degendey, biraz jerge barısadı ğoy. Mwndayda aqındar qarsı jaqtıñ minin qazbalap, odan öz elin üstem etip, tıñdauşınıñ qanın qızdırıp, namısın qozdırsa da artıq emes. Sodan kele-kele jeke basqa auısıp, soñğı jağında Saranıñ mwñı şertilse. El namısın qorğap otırğan talanttı qızdarın mügedek bireuge şırıldatıp malğa satıp otırğan Matay juandarınıñ minin betterine şıjğırıp bassa… Oy-hoy, şirkin, sonda eldiñ de, Äriptiñ de ayızı qanar edi ğoy.

Qısqası, aytısatın aqın Saramen terezesi teñ, bälkim Saradan da biik twratın kisi bolsa, tipti oñdı bolar edi. Jalpı, bwl «aytıs» Äripke oñayğa tüspeydi. Öytkeni eki aqınnıñ da sözderi salmaqtı, jwrttı birden üyirip äketetin, şınayı tartısqa qwrılğan, körkem, äri beyneli boluğa tiis. Közqaraqtı jwrt bwl jay aytıs emes, aytıs türinde jazılğan dastan dep qabıldasa nwr üstine nwr… Al, sonda «aytıstı» sonday biik därejege köteretin aytısker aqın kim bolmaq? Ärip qanşa oylansa da, birazğa deyin osığan layıq keyipker tappay bası qattı.

«Jığılğan üstine jwdırıq» degendey, däl osı künderi Ärip Semeyden hat aldı. Nağaşısı, äri uçilişede birge oqığan dosı Kökbay jazıptı. Sabaqtastığınıñ sırtında, bwl ekeui Sıban men Tobıqtını bäsekege tüsirip, özara aytısqan jır jarısında jeñise almay kele jatqan aqındar. Kökbaydıñ Äripten tört-bes jas kişiligi bolğanımen, qwrdastarşa qaljıñdasa beredi. Kökbaydıñ bwğan nağaşı bolatın sebebi, Ärip – Kökbaymen atalas, Kökşe Qaratay bidiñ qarındasınan tuadı…

Sol Kökbay jazıptı: «Osı tayauda Abay ağam bir öleñ şığarıp, seni, meni jäne Şäkerim üşeuimizdi oñdırmay sınğa aldı. Qazir Semey jwrtşılığı sol öleñdi auızdan tüsirmey duıldap aytıp jür. Abay älgi öleñinde:

Men jazbaymın öleñdi ermek üşin,

Joq-bardı, ertegini termek üşin.

Kökiregi sezimdi, tili oramdı,

Jazdım ülgi jastarğa bermek üşin, –

dep keledi de, öleñniñ orta şeninde:

Söz ayttım «Äziret Äli, aydağarsız»,

Mwnda joq «altın iek, sarıala qız»

Kärilikti jamandap, ölim tilep,

Bolsın degen jerim joq jigit arsız, –

dep, üşeuimizdi bir oqpen swlatadı. Mwndağı «Äziretäli, aydağarsız» degeni – meni şalğanı. Men bir öleñimde Äziretälini aydağarmen alıstıratınım bar-dı. Abay şekten şıqqan äsire qızıldı wnatpaydı ğoy. Meniñ artıq ketken jerimdi ilip tüsken. Al, «kärilikti jamandap, ölim tilep» dep otırğanı – Şäkerim. Esiñde bar ma, Şäkerimniñ:

Kärilik – qwtılmaytın bir qazğan or,

Qayratsızğa ömirdiñ beyneti zor.

Ölmeytin, jazılmaytın sol aurumen,

Jalğanda jan bolmaydı käriden qor…

Qartayğan soñ balağa ata jaqpas,

Atanadı aljığan bir qu qaqpas.

Süygen jarıñ tiliñnen süymek tügil,

Onıñ etin mensinip jılan şaqpas…

Olay bolsa tilegiñ tabılındı,

Nazalanba, boyğa ji sabırıñdı.

Ol bolmasa ömirden ölim artıq,

Öziñ qazıp dayında qabiriñdi, –

degen kärilik turalı öleñi boluşı edi ğoy. Osı öleñdi de Abay wnatpay, ädepten attağandıq dep bilgen. Al, «altın iek, sarıala qız» dep otırğanı – seniñ şığarmañ. Seniñ «Ziyada-Şahmwrat» dastanıñda qızdardı osılay bir äşekeylep suretteytiniñ bar ğoy. Abay mwnı da şındıqqa janaspaytın,  jat dünie dep bağalasa kerek… Biz, Şäkerim ekeuimiz ağanıñ sının kek körmey moyındadıq. Al, «tolıq tobıqtı» sanalmaytın sen Abay sının qalay qabıldaysıñ, ıqtiyar öziñde» depti Kökbay hat soñında.

Hatta keltirilgen Abay sını Äripke edäuir auır tidi. Onsız da öz ömirine köñili tolmay jürgende, mwnı mülde jarğa itergendey äser tuğızdı. Abay mwnıñ şığıs sarınımen jazılğan ertegilik dastandarın bütindey joqqa şığarğanı ma sonda? Solay bolğanı ğoy… Abaydıñ bwl qay asqandığı? Kezinde şığıs sarınımen onıñ özi de öleñ jazbadı ma? Şığıstan aların aldı da, keyingi kezde betin batısqa bwrdı. Jaraydı, jıltır söz, artıq boyaudı wnatpay-aq qoysın, biraq nısanağa Äripti tikkeni qalay?

«Jalğız sen ğana emes, Abay öz inilerin de sınap otırğan joq pa» degen bir işki dauıs. Olardı jäy köz qılu üşin şırğa qıp otır. Bwl jolı Abaydıñ közdep atqanı – Ärip qana. Özge elden bwrın Qazannan kitap şığarğanın köp körip, qızğanıp qaldı ma, kim bilsin?!

Ärip Abaymen Semeyde uçilişede oqıp jürgen kezinde tanısqan. Sol bir 1877-1881-jıldarı Abay jıl sayın Semeyge kelip, orıs dostarımen swhbattasıp, kitaphanadan şıqpay, aylap-aptalap jatıp qaytatın. Abay kelgende qalada oqıp jürgen Tobıqtınıñ jastarı sonıñ töñireginde boladı. Äsirese, senbiniñ keşteri mäjilis-dumanğa, än men küyge wlasadı. Jastar Abay aldında öleñ oqidı. Mine, sonday keşterge, Kökbayğa ilesip, Ärip te baratın. Kökbay Abay aldında özin erkin wstaydı eken. Ol «mına jigit kim boladı» degen Abay emeurinin birden wğınıp, Äripti oğan tanıstırdı.

– Bwl jigit – tolıq tobıqtı emes, tobıqtığa jien ğana. Bar bolğanı – Ayagözdiñ Sıbanı. Kemşiligi naymandığı demeseñ, bılay özi nağaşılarına tartqan täuir jigit! – dep otırğandardı küldirgeni bar.

– Ayagöz bolsa, Aqtaylaq aulınıñ tuması boldı ğoy, – dedi Abay birden nazar audarıp. Sonan soñ Kökbayğa qarap: – Sıbandardı Tobıqtıdan osal dep kim ayttı sağan? Bizdiñ twsımızğa deyin qazaqta Aqtanberdi men Dulattıñ, Sabırbay men Tübektiñ aldına tüsetin aqın bolğan joq. Süyegine öleñ qonğan auıl ğoy bwlar, – degendi qosıp qoydı.

Söytip, Kökbaydıñ ğana emes, sonda otırğan jastardıñ aldında Äriptiñ eñsesin bir köterip tastağan. Sol keşte Ärip te öleñ oqığan. Abay mwnıñ ayaqalısın qwptay otırıp, tek arab-parsı sözderin jii qoldanatınına eskertu jasadı. Abay jastardı sınap köru üşin, keyde olarmen orısşa söylesedi eken. Kezek Äripke kelgende:

– Tiliñ jatıq. Orısşa jetilip qalıpsıñ, – dep tağı da jılı lebiz bildirdi.

Söytken Abay bügin kelip, Ärip şığarmalarına auır kinä tağıp otır. Bwğan soñğı kezdegi aradağı salqındıq sebep bolğanı anıq. Wstaz ben şäkirt arasınıñ suınuına da Tobıqtı işindegi tartıs türtki boldı. Ärip oquın bitire salısımen bir jıldan asa Semeydiñ okrugtıq sotında tilmaş bolıp istegeni bar. Bwl – Tobıqtı işi ekige jarılıp, Irğızbay men Jigitektiñ sottasıp jatqan kezi. Jauapker – Bazaralı men Balağaz bastatqan Jigitektiñ barımtaşıları. Olar bwrınğı eski kektiñ tölemi retinde Abaydıñ ağası Täkejannıñ bir qos jılqısın aydap äketip, jarlı-jaqıbaylar jabıla soyıp alğan ba, bir pälesi bar. Zañ jüzimen qarağanda, jala emes, ayğaq-kuäsimen moyınğa qoyılğan qılmıs. Al, qılmıs jasauğa türtki bolğan ne? Ol jağın zañ qarastırmaydı. Qaşanda älsizder jağınan tabılatın ädetimen, Ärip osı dau bitkenşe Jigitek jağında bolğan. Al, Abay bolsa öz tuıstarı Irğızbay tobında. Zañşıl, şeşen, orıs tiline jüyrik Abaydıñ aralasuı tarazınıñ Irğızbay jaq basın auırlata tüsken. Amal ne, Äriptiñ küş salğanına qaramastan, Bazaralı bastatqan Jigitektiñ on jeti azamatı it jekkenge aydalıp kete bardı.

Osı oqiğa betine şirkeu boldı ma, Ärip keyin biraz jıl Abay auılına qatısa almağan. Şıñğıstau jaqqa barsa, köp aynalmay, nağaşısı Qaratay auılınan qaytıp ketedi. Öleñ izdep baratın emes, öleñ qajet bolsa, Sıbannıñ öz işi aqınnan ayaq alıp jürgisiz. Bir ğana Janköbekten: Aqtamberdi, Aqtaylaq, Dulat, Sabırbay, Tübek bastatqan on jeti aqın şıqtı desip jür ğoy. Sonıñ eñ soñğısı, bälkim eñ älsizi – Ärip şığar. Al Dulattı – Abaydıñ wstazı deuge boladı. Dulat bastap berip, Abay damıtqan taqırıptar qanşama. Wqsas ayşıqtar, wqsas teñeuler…

Ärip osılardıñ bärin eske ala otırıp, Saranı qatıstıratın «aytıstı» bwrın Kökbay ekeui äzil-şını aralas ayta beretin Arğın men Naymannıñ bayırğı bäsekesine qwrsa qaytedi degen baylamğa keldi. Bwrınnan tanıs taqırıptı alıp şığu Äripke de qiındıq keltirmeydi. Al, sonda Saramen aytısatın kim bolmaq. «Üyrenisken jau atısarğa jaqsı», Saramen aytısatın aqın Tobıqtı işinen şıqsa jaqsı-aq bolar edi. Biraq, ol elde onday iri aytısqa tüsetin kim bar? Abay mwndayğa barmaydı, Şäkerim jalpı aytıspaydı. Kökbay? Onıñ aqındığı jetkenmen, auzınıñ duası, ataq-dañqı jetpeydi. Saranı izdep kelip aytısatınday Kökbay kim, şınında? Orınbay, Şöje… Şögip qalğan qarttar ğoy öñşeñ, olarda qızben aytısatın şama joq. Al, Äset şe? Ol äli jas qoy. Atı da keñ jayıla qoyğan joq. «Arğınmın, atım Äset arındağan» dep qanşa irilengenimen, «Tauıqpın tarı tergen Nayman şaldan» deytini tağı bar. Özi nağaşısı, äri qayın jwrtı Nayman elinde twradı. Sondıqtan, onıñ Arğın atınan taban tirep aytısa qoyuı eki talay. Aytıssa da, onıñ özi onşa ötimdi bola qoymas.

Saramen aytısatın adam jergilikti juandardan ıqpaytın, kimge de bolsa öktem söyleytin, qız tağdırına araşa tüsip, halıq atınan ükim aytatın, Orta jüzge atı mälim, belgili kisi bolsa, ğajap bolar edi. Mäselen, Birjan sal sekildi… Äriptiñ oy ağımı osı arağa kelgende kilt toqtay qaldı… Au, «aytısqa» sol Birjannıñ özin nege qatıstırmasqa? Birjan – Kökşetaulıq qoy. Süyegi – Arğın ba, Kerey me? Onda twrğan ne bar, «aytısta» Arğın atınan söylese boldı emes pe? Birjan sal – Orta jüzge ortaq adam. Onıñ kez kelgen rudıñ atınan söyleuge qaqısı bar. Al, jası… Sol kisi neşege keldi eken özi? Sirä, alpıstan asa qoymağan şığar… Al, biz Birjandı otızdıñ işindegi jigit qıp suretteymiz («Eki jıl otız beske kelgenime»). Aytpaqşı, Birjan sal Jetisuğa kelip pe eken? Äy, kelmegen şığar. Osıdan on şaqtı jıl bwrın Şıñğıstauğa, Abay auılına kelip qaytıptı desetin. Al, onıñ Jetisuğa kelgeni jayında eşqanday derek joq. Nesi bar, Birjan sal bwrın Jetisuğa kelmegen bolsa, keltiremiz. Alıstan Saranıñ dañqın estip, ädeyi izdep kelgen boladı. Sonda, Saranıñ da bedeli birden asqaqtap, biiktey tüspey me?

- İV -

Sonımen, aytısatın adamdar belgili bolğan soñ, Ärip birneşe kün iştey tolğanıp jürdi de, bir küni qağaz-qalamın saylap alıp, jazuğa otırdı. Uezd bastığı Samoylov äldebir jwmıspen Guberniya ortalığı Almatığa ketken. Almatı men Qapal arası – attı kisige bes künşilik jol. Barıs-kelisin, ondağı bitiretin şaruaların eseptegende, ol sapardan jarım aysız oralmaydı. Ärip osı äredikti paydalanıp, jazu üstelinde tapjılmay on kün otırdı. On kün boyı qalamı jorğasınan bir tanğan joq.

Qağazdıñ basına «Birjan men Saranıñ aytısı» degen taqırıptı ülken äriptermen jazıp qoyğan. Endi sol mindetti qalayda orındauı kerek. Ärine, mwndayda «aytıs» birden bastalmaydı. Aldımen Saranıñ kim ekeni, Jetisuğa Birjannıñ qalay kelgeni bayandaluı kerek. «Aytıstıñ» qay auılda, kimderdiñ aldında ötkenin de anıq aytpasa bolmaydı. «Aytıstı» keyin kim oqısa da tüsinikti boluı şart.

Qızı eken aqın Sara Tastambektiñ,

Jaqını zatı Nayman Esimbektiñ.

Sauıq qıp Sadır-Matay jinalğanda,

Aulına aldırıptı Twrısbektiñ.

 

Aulına Twrısbektiñ Sara kepti.

Öleñdi jündey sabap dürildetti.

Sol kezde on jetide aqın Sara,

Jel sözge adam bolmas onday epti.

 

Saranıñ atın bilgen Arğın-Nayman,

Şıqqan jüyrik Atalıq, Qaptağaydan.

Balası Qojağwldıñ seri Birjan

Saranı izdep kepti äldeqaydan. –

dep, asıqpay bappen bastap aldı da, osı jüristen tanbay sırğıttı da otırdı. Ärine, Birjanday äygili adamdı keyipker qıp alu aqınğa qosımşa jük artatını anıq. Birjannıñ özi qanday kesek bolsa, onıñ sözi de kesek boluğa tiis. Al, Sara… Sara osal aqın bolsa, onı Birjan sal jer tübinen izdep kele me? Ol endi auıl arasında jigittermen aytısatın Esimbek, Twrısbek auılınıñ Sarası emes, iisi Nayman atınan söyleytin iri twlğa. Sondıqtan, onıñ sözi de atına say boluı kerek. Birjan ayğayğa basıp, qanşa öktemsip kelgenimen, Sara onıñ adımın aşırmay, sözden sürindirip otıruğa tiis. Bwl bayağı Tobıqtı men Sıbandı salıstıratın Kökbay ekeuiniñ aytısı emes, odan äldeqayda biik, äldeqayda parasattı bolmaq.

Birjan qasına ergen joldastarımen Saranı öz aulınan tappay, jwrt jinalıp otırğan Twrısbek auılına keledi. Bwlay etu Äripke kerekti keyipkerlerdi bir orınğa toptau üşin qajet edi… Birjan auılğa kele salısımen, attan tüspey:

Bwl üyde Sara bar ma, şıqsın beri,

İzdegen kelip twrmın Birjan seri.

Jolıqpay sözi öktemge jürgen şığar,

Aulında Twrısbektiñ ölgen jeri, –

dep öktem ayğayğa basadı. Basında mwnday twtqiıl şabuıldı kütpegen Sara bir sät tosañsıp, ünsiz qaladı. Sodan namısqa qızğan Twrısbek, Esimbekterdiñ keu-keuimen sırtqa şığadı. Birjan da attan tüsken, biraq äli de qız qasına keler emes:

Men Birjan qızğa barman ayağımnan,

Şın qızsam däuirleymin bayağımnan.

Beri kel, wrğaşılıq qılma, janım,

Dändeme Naymandağı sayağıñnan.

 

Naymannıñ boladı eken qızı nadan,

Ülgisiz qanday halıq türi jaman.

Ağağa ini keler bizdiñ elde,

Köp bop pa swrasuğa esen-aman?! –

dep Saranı birden sürindiruge tırısadı. Sara osı alğaşqı sınnan qalayda aman ötui kerek. Aman ötip qana qoymay, layıqtı uäj aytıp, Birjandı sözden toqtatuı kerek. Solay etse, bwdan bılayğı jeñisteri de senimdi boladı.

Ey, Birjan, kimge däri amandığıñ,

Söz bilseñ, bwl da seniñ jamandığıñ.

«Qissasul-Änbiyadan» oqımap pa eñ,

Belgili mağlwm boldı nadandığıñ.

 

Adamdı topıraqtan jaratqan haq,

Bilinsin nadandığıñ sözime baq,

Hauağa Adam-ata bwrın barğan.

Estigeniñ joq pa edi mwnı, aqımaq?!

Bwl – Saranıñ birden wtısqa şıqqan twsı. Birjan jığıla jazdap, tizerlep barıp twrıp ketedi. Bwdan arı Birjan Arğındı maqtap, Sara Naymandı däriptep, wzaq egeske tüsedi. Ärqaysısı öz elin, odan şıqqan ataqtı twlğalardı aytıp, kökke köteredi. Bireuiniñ äspettegen adamınan qarsılası min tauıp, äşkerelep, onıñ sözin joqqa şığaradı. Birjan öz kezeginde:

Jan jetpes än şırqasam örisime,

Qwdaydıñ rizamın berisine.

Sekildi qortıq qoşqar barmaq bayıñ,

Bir qoydıñ siyar twlıp terisine…

 

Alıstan tilep wşqan tüz qwsınday,

Birjannıñ jwrt tañğalar kelisine.

Qayğılı qara kemik baytal tügil,

Arğımaq at şıdamas jelisime.

 

Orta jüz än şırqasam süyinedi,

Moyınım jüzgen quday iiledi.

Arğınnıñ jalğız tonı qolğa tüsse,

Tört Nayman orta boylı kiinedi! –

degen sözderdi aytıp, Saranı bwqtırıp-aq tastaydı. Täuir şıqqan şumaqtardıñ twsına Ärip lep belgisin (!) qoyıp otırğan. Birjannıñ jañağı sözine de lep belgisin qoydı… Birjan osı qarqınmen Arğınnan şıqqan äygili adamdardı sanamalap ketedi.

Arğınnıñ köz jetkizsiz aymağı bar,

Töñirek jeti duan oynağı bar.

Kim jeter Janaydarğa Arqadağı

Jeti jüz jas bota men taylağı bar.

 

Qarjasta bir qwtım bar Mwsa, Şorman,

Üzilmey kele jatqan eski qordan.

Qazınıñ bel balası Säduaqas,

Qwtqarğan san qırandı tüsken tordan.

 

Wl tumas Qazanğaptay ata wlınan,

Twqımı degdar şıqqan jatırınan.

Polkovnik şen aladı tua sala,

Şırıldap tüsken bala qatınınan!

Ärine, bwl da – Birjan aytsa jarasatın söz. Bwl şumaqtarğa da lep belgisi bwyırdı. Arğın atınan aytısqan kisi joğarıdağı esimderdi attap kete almaydı. Öz eliñdi, erleriñdi madaqtau – aytıstıñ säni. Nağız qan qızdırar, namıs oyatar keziñ osı. Ärine, bwğan qarsı aytatın Saranıñ da jauabı äzir:

Naymanda Qarakerey, Sıban, Mwrın,

Jeti ata jolımbetke qwyğan nwrın.

Şerubay, Tana mırza, er Täukebay,

Qay qazaq söz bastağan odan bwrın.

 

Balası Qozıbaydıñ Tileuberdi.

Älihan onıñ wlın ärkim kördi.

Qwdaydan qorıqqan Arğın osal demes,

Qaradan han bop şıqqan Qisıq erdi.

 

Kim jeter Qabanbayğa dua qonğan,

Üzilmey twqımınan qua qonğan.

Qojaqwl, Äli, Jaqas, er Ädilbek

Süleymen onıñ wlı şıqtı soñnan.

 

Bwtabay, Bäyjigitte qwt Şayanbay,

Sasan bi, şaptı Kenje jauğa ayanbay.

Asıqqa aq jambını eritip qwyğan,

Naymannıñ jigit qayda bağlanınday…

Bwl da – öte tauıp aytılğan, lep belgisi qoyılatın şumaqtar. Arğın men Nayman orta jüzdi wstap twrğan qos bäyterek qoy. Qatar jatqan ağayındı eki eldi qalay maqtasañ da siyadı. Bwl elderde auzımen qws tistegen jüyrikter de jetkilikti. Mwnıñ bäri jaqsı-au! Sıpıra madaqqa qwrılğan aytıs ta kisini jalıqtırıp jiberedi. Bwl elderde kemşilik joq pa? Ol nege aqındardıñ auzına ilikpeydi? Onıñ bäri aytıladı. Dau tudıratın, şu şığaratın, ağayın arasında ökpe-arazdıqtı örşitetin qiın kezeñder alda twr. Osı zamanda ömir süre twrıp, keybir iri oqiğalardı aytpay ketuge tağı bolmaydı. Birjan öz kezeginde:

Qwtıma til tigizbe er Qwnanbay,

Alaşqa atı şıqqan ker bwlanday.

Jaralğan şarapattı Qajekeme

Naymandı teñestirme sen wyalmay.

 

Abayday tumas adam sözge zerek,

Qwr maqtan artın baqpay nege kerek…

Orta jüz Abay qoyğan atın batpay,

Üyine oyaz kirmes jauap qatpay…

 

Şapqanda Şayanbaydı qwtın şayqap,

Twrğan joq Nayman qarsı aldına kep.

Bar baylığıñ jer jırtıp, egin salu,

Jasıñnan jüregiñdi tesken kebek, –

degende, Sara nendey jauap aytuı kerek? Ärine, Qwnanbay – jwrt sıylağan qajı, Abay – aqındardıñ wstazı. Biraq eşkim de perişte emes. Qaza berseñ, äulie degen adamnan da bir min tabıladı… Ne isteu kerek? Ärip osı twsqa kelgende tığırıqqa tirelgendey şekesin wstap otırıp qaldı. Köñilinde Irğızbay juandarına, Qwnanbay äuletine degen eskiden qalğan bir qıjıl bar. Äsirese, Irğızbay juandarınıñ Jigitektiñ on jeti azamatın sottatıp, Sibirge aydatıp jibergenin keşpeydi. Tobıqtı işindegi bwl dauğa Abay da aralasqan. Wlıqtarğa bedelin salıp, sözin ötkizgen. Jigitektiñ namısqa şabar azamatı Bazaralığa Abaydıñ tisi basulı. Onıñ Täkejan jılqısın barımtalap ketkeni üşin ğana emes, Qwnanbaydıñ toqalı Nwrğanımmen aşına bolğanı üşin.

Al, Äriptiñ bwl daudıñ kezinde Jigitek jağında bolğanı, Bazaralı, Balağazdı aqtap aluğa şaması kelmese de, eñ soñına deyin solardıñ tileuin tilegeni el-jwrtqa ayan. Bazaralı aydaudan qaytqanda, Äriptiñ oğan arnap şığarğan öleñi de bar.

Aqiıq qıran ediñ bwlğın ilgen,

Talay qwrbıñ sağındı oynap-külgen.

Atılsa da jamandı kim joqtaydı,

Erdiki qiın eken halıq bilgen…

 

Bermediñ alğanıñdı iesine,

Qoy berdiñ san juannıñ tüyesine.

Jasıñda üyirsek dep estuşi edim,

Şauıpsıñ öş ayğırdıñ biesine, –

dep, Bazaralı men Nwrğanım arasındağı qatınastı da jasırmay, tilge tiek etken… Endi kelip, «aytısta» Qwnanbay äuleti söz bolğanda, belgili jaydı aytpay ketu Äripke ülken min bolar edi. Onıñ üstine, tayauda Abaydıñ «altın iek, Sarıala qız» dep, Ärip şığarmaların sınağanı tağı bar. Ol birer kün oylanıp jürdi de, aqırında Saranıñ auzına mınaday öleñ şumaqtarın saldı.

Naymanday Arğın qayda qoñır, mayda,

El toqtar bir minez joq Ibırayda.

Qazaqtan öneri asqan er tolğanda,

Bağlanı Jigitektiñ ketti qayda?

 

Antwrğan atı qwrsın Abay degen,

Jılattı mwsılmandı talay neden.

Bolğanda qasietti jaqsı kisi,

Qasqırday öz küşigin qalay jegen?

Bıt-şıt qıp Tobıqtını tentiretti,

Tübine jaqsılardıñ tügel jetti.

Elge qwt, berekeli kisi bolsa,

Mañğazı Jigitektiñ qayda ketti? –

deydi ğoy Sara. Ol qız Tobıqtı işinde mwnday dau-janjaldıñ bolıp ötkenin bilmeydi de. Kerek deseñ, osınday bir «aytıstıñ» jazılıp jatqanınan da Saranıñ habarı joq. Ol tipti Birjanday äygili önerpazben söz jarıstırıp, aytısasıñ degennen şoşıp ketui mümkin ğoy. Sondıqtan, Saranıñ köñiline qayau tüsirmeu üşin oğan äli bwl jañalıqtı aytqan joq. Keyin «aytıs» dayın bolğanda bir-aq bilsin degen-di. Onıñ üstine, atqarılıp jatqan istiñ qwpiyalıq jağı tağı bar. Qısqası, mına «aytıstı» Ärip jazğanın bwl mañayda eşkim bilmeui kerek.

Alda «aytıstıñ» eñ jauaptı kezeñi twr. Bwl – Birjannıñ auzımen Saranı kökke kötere däripteytin, osınday önerpazın jılatıp, kemtar bireuge malğa satıp otırğan Matay juandarın wyaltıp, jerleytin tws. Kerek deseñ, osı «aytıs» ta sol Saranıñ azattığı üşin jazılıp otırğan joq pa. Endeşe, qamşını basatın kez osı. Qos sañlaq biraz jerge deyin jarısa samğap keledi de, «aytıs» ayaqtalar sät jaqındağanda, Birjan:

Jaraysıñ, janım Sara, aytar söziñ,

Tastülek twrımtayday eki köziñ.

Qarsı aytar kisi bar ma dep jürgende,

Aldımnan qwday aydap keldi keziñ.

Şirkin-ay, mwnday jüyrik tuarmısıñ,

Söyleysiñ altınday qıp sözdiñ jezin, –

dep Saranı kötermelep keledi de, ayağında qız basındağı qasiretke şüyligedi.

Qor boldıñ bir qortıqqa, Sara qalqam,

Armansız qalar kimniñ üyi-tüzin.

Deni sau adam emes Tastanbegiñ,

Jür eken tastay almay ol da qızın…

 

Tez aldırt küyeuiñdi, Sara sañlaq,

Köreyin jigitiñdi tigen tañdap.

Ras janı aşısa Twrısbektiñ,

Belgisi bilinetin şığar sonda-aq.

 

Şıbıqtay jigit şığar öñi nwrlı,

Öneri öziñ teñdes segiz qırlı.

Şeberden min tabatın miniskersiñ,

Er şığar totıqwstay neşe türli, –

degende, manadan örge şauıp, töske örlep otırğan Sara qarsı aytar uäj tappay müdirip qaladı. Bir jağınan, öz jağdayınıñ Birjannıñ auzınan osılay äşkere bolğanına qarsı da emes siyaqtı. Äri öz aulınıñ atqaminer bileriniñ qatañ sınğa wşırağanına süysinip te qalğanday. Jienqwl üşin Sara emes, osındağı el ağaları wyaluğa tiis. Sondıqtan, Sara qarsılası Birjandı qwptay otırıp, endigi sözdi Twrısbek qajığa arnap aytsa jarasadı.

Qajeke-au, mınau qalay aqıradı,

Jienqwl tez kelsin dep şaqıradı.

Körsetseñ asılıñdı ap keliñder,

Aulıñda ol kelgenşe otıradı.

Adamğa jol bermegen esil tilim,

Kün ötpey qurap wşqan qızıl gülim.

Sizderden wyalğannan ündemeuşi em,

Esekke qosaqtaulı ötti-au künim…

Sizderge senetwğın sorlı basım,

Kelgende Jienqwlğa şıqpaydı ünim…

 

Eseke-au, kisi jiber balañızğa,

Äzäzil boldı Birjan aramızğa.

Sırtınan maqtasam da, kerek boldı,

Körsetpey jigitti wrlap qalamız ba?

 

Qajeke-au, aldırıñız qonaq kütpey,

Birjan twr köremin dep sözi bitpey.

Ajal da kisi tañdap aladı eken,

Sol itti nege qoyğan alıp ketpey…

Matay juandarınıñ qattı qısılğan jeri osı boladı. Qanşa sır bermey şirengenimen, Jienqwldı aldırıp, Birjanğa körsete almaydı. Onı Birjan da tüsinedi, ärine. Jienqwldı körset dep mınalardı sözge jıqqanı bolmasa, onı köruge qwmartıp ta twrğan joq. Aqırında Sarağa janaşırlıq tanıtıp, onı bwl tığırıqtan özi alıp şığadı.

Şırağım Sara sendey tumas bala,

Şejire tuarmısıñ mwnday dana.

Obalıñ Esimbek pen Twrısbekke

Jigitiñ jöndem eken, ey beyşara.

 

El-jwrtıñ qorıqsa kerek köz jasıñnan,

Qiıp ketkim kelmeydi men qasıñnan.

Kemiter qay jeriñdi dwşpan şirkin.

Adamzat ozar emes öz basıñnan.

Jibertpe Jienqwlğa şaqırudı,

Önersiz üyde biler ah wrudı. –

dep bastapqı rayınan qaytadı da, endigi sözdi tikeley el ağalarına arnaydı. Äriptiñ äubasta oylağan josparınıñ özi osı bolatın. Maqsat – Birjannıñ auzımen Matay juandarınıñ üstinen ükim şığartu. «Aytıstı» oqığan, ne tıñdağan adam tügelimen Sara jağına şığıp ketui tiis bolatın. Eger osıdan keyin bwl eldiñ namısı oyanıp, Sarağa bostandıq bermese, onda Mataydıñ el boludan qalğanı… Birjannıñ soñğı sözi:

Esimbek, boqqa satpa asılıñdı,

Sıylay gör qız da bolsa näsiliñdi.

Wqpasañ «Arğın joqtı ayttı» dersiñ,

Eseke-au, eske saqta osınımdı.

 

Qılayın köp wzatpay sözdi qısqa,

Öleñge jan körmedim mwnday wsta…

Obal twrğan jerinde sauap twrar,

Jienqwl teñ emes qoy bwl bayqwsqa.

 

Twrısbek, Esimbek pen sau twr, Maman,

Tayandı qaytar mezgil elge taman.

Aynalıp endigi jıl bir kelermin,

Tısqarı topıraqtan bolsam aman.

Saranı Jienqwlğa bere körme,

Qız tügil er qwnına keler şamañ.

«Aytıs», osılayşa, Birjannıñ el ağaların ayıptay otırıp, Saranı olarğa amanattap, qoş-qoş aytıp attanıp kütuimen ayaqtaladı. Bas-ayağı mıñ jolday öleñ. Ärip onı jazıp bolğannan keyin de üstinen birneşe qaytara qarap, öñdep şıqtı. Köp eldiñ, rudıñ, adamdardıñ attarı ataladı, solardıñ jañsaq ketken jerlerin tüzetti. Bılay barlap qarasa, qapı ketken jeri joq sekildi. Birjannıñ da Saranıñ da aytatın sözderi öz ornında. Mına «aytısta» Sara tipti biiktep ketken. Köp jağdayda Birjanmen teñ, keyde asıp tüsip otıradı. «Aytıstıñ» öte-möte wtqan jeri – oğan basqa emes, Birjannıñ qatısuı. Tañdau dwrıs jasalğan. Mataydıñ el ağalarına anaday şımbayğa batar auır sözdi tek Birjan ğana ayta aladı. Qısqası, eki aqınnıñ da atqan oğı nısanağa döp tiip otırğan.

Endi tek bwl «aytıstıñ» bağın baylamay tezirek taratu kerek. Qapaldağı uezdik mekemede jazuı jaqsı, qazaqşa jetik biletin Rinat degen tatar jigiti bar edi. Soğan aqısına bir qoy berip, «aytıstı» on dana etip köşirtti. Sonan soñ qoljazbanı birkelki qıp tüptep, «Birjan men Saranıñ aytısı» degen at qoyıp, avtordıñ atı-jönin körsetpey, qaq jarımın osında qaldırdı da, bes danasın Semeydegi dostarına poçtamen salıp jiberdi. Bwl «aytıstı» eñ aldımen Mataydıñ juandarı oqu kerek qoy. Sondıqtan, bir danasın Twrısbek aulındağı mwğalimge, tağı bir-ekeuin osındağı tilektes jigitterge wstatqan. Ärine, bir danasın Sarağa qaldırdı. «Aytıstı» wsınarda ekeuiniñ arasında mınaday äñgime boldı.

– Sara, sen jaqında Birjan salmen aytısıpsıñ ğoy, – degen jaylauda bir jolıqqanda küle til qatıp.

– Qoyıñızşı, qaydağı Birjandı aytıp otırsız? – dedi Sara bwğan ürke qarap. – Birjan saldı öñim tügil, tüsimde kördim be eken… Mazağıñız ba, Birjan qayda, men qayda? Aramız jer men köktey…

– Mine, senbeseñ oqıp kör? – dedi Ärip qaltasınan «aytıstıñ» tüptelgen danasın şığarıp. – Ärkimder «Birjan men Saranıñ aytısı» dep, jattap alıp aytıp jür. Sağan körseteyin dep, men de bireuden köşirip aldım.

Sara sener-senbesin bilmey, qoljazbanı qolına alıp, asığıs qaray bastadı. Aqşa jüzi bir qızarıp, bir swrlanıp, qağaz wstağan qolınıñ dirildegeni bayqaladı. Senbeyin dese, sırtında «Birjan men Saranıñ aytısı» degen söz badırayıp jazılıp twr. Bälkim, Birjan mwnımen attas basqa bir qızben aytısqan şığar degen bir oy qılañ bergen. Olay oylayın dese, «Qızı eken aqın Sara Tastanbektiñ, jaqını zatı Nayman Esimbektiñ» dep twp-tura özin aytıp twr… Sodan äri-säri küyde añırıp biraz twrdı da, kenet saqıldap külip jiberdi.

– Oy, ağa, siz ğoy – mwnı jazıp jürgen! Manadan siz turalı oy basıma neğıp kelmegen? – degen külkisin zorğa tiıp. – Ağatay-au, meni Birjanmen qalay aytıstırıp jürsiz? Men ol kisiniñ şenine kelem be?!

– Qorıqpa, bäri jaqsı boladı, – dedi Ärip Saranı sabırğa şaqırıp. – Birjan sal seniñ jılap jürgeniñdi estip, sonau Arqadan ädeyi ara tüsuge kelipti ğoy… Mwnı jaqsılıqtıñ nışanı dep bil! Aldımen, «aytıstı» oqıp şıqşı… Erteñ keşke soğam, jılqışınıñ üyine… Sonda söylesermiz.

Erteñinde bwlar tağı da keşki apaq-sapaqta jılqışınıñ üyinde jolıqqan. Sara tağat tappay kütip otır eken. Äripti körgen bette wşıp twrıp, moynına asıla ketti. Istıq demimen qwlağın küydire jazdap aytqanı, Sara «aytıstı» oqıp şığıptı. Qattı razı. Tipti aytarğa söz tappay twr.

– Ağa, ne aytayın, meniñ esiktegi basımdı törge bir-aq şığarıpsız ğoy… Rizamın! – dedi bılay jayğasıp otırğan soñ. – Meni Birjan salday wlımen qatar qoyıp, teñ adamday söyletipsiz… Naymannıñ men bilmeytin mıqtıları qanşama! Solardıñ da aruağın bir tiriltipsiz… Tek, älgi bir jerde Abayğa aytqan sözimiz artıq emes pe?

– Tük te artıq emes. Aqındar birin-biri mwqatıp aytısqanda, onday aşı sözder aytıla beredi.

– Abay Jigitek jigitterine ne istegen sonda? Men Tobıqtı jağın bilmeydi ekenmin.

– Qıs aylarında Jigitektiñ joq-jitik kedeyleri Abaydıñ ağası Täkejannıñ bir qos jılqısın quıp aparıp, üy bası birden soğımğa jığıp aladı. Sol üşin Jigitektiñ Bazaralı, Balağaz bastatqan on jeti adamı Sibirge aydalğan.

– Abay aralasqan ba bwl dauğa?

– Aralasqan. Wlıq aldında Jigitekti jeñip te bergen.

– Birjan meniñ ağalarımdı täuir-aq tıqsırıptı, – dedi Sara birtürli süyingen beynemen küle til qatıp. – Endi olar ne deydi – mäsele sonda. Ertoqımdarın bauırına alıp tulap jüre me?

– Tulasın, qayta wyattan örtenip namıstanğanı jaqsı. «Aytıstıñ» özi de sol üşin jazılğan joq pa, – dedi Ärip öz eñbeginiñ Sarağa wnağanına masattanıp. – Kör de twr, olar seniñ basıña äli-aq bostandıq beredi…

– Auzıñızğa may! Ilayım solay bolsın!

Köñili jaylanğan qos ğaşıq keştiñ endi qalğan böligin süyisumen, qauışumen, şeker şaynap, bal jesumen ötkizdi.

- V -

«Aytıstıñ» qoljazbası Ärip oylağannan da tez taradı. Halıqtıñ öleñge qwmar, kitapqa zar kezi. Bireuden-bireu at-tüyedey qalap, köşirip alıp, jatqa soğıp jürgen jwrt. Osınday jolmen «aytıs» Aqsu-Qapal öñirine de jıldam tarap edi. Keşikpey bwl jañalıq Twrısbek, Esimbekterdiñ qwlağına tiip, olar da «aytıstıñ» bir danasın taptırıp alıp, jappay oqıp jatqan körinedi.

Äu  basta-aq Mataydıñ  el ağaları mwnday aytıstıñ bolğanına senbegen. Qaydağı aytıs? Qaydağı Birjan? Jetisuğa at izin salmağan Birjan sal Saramen qayda jürip aytısadı? Älde bwlar estimegen bir toyğa Birjan kelip, Saramen aytısqan ba? Töñirekten swrastırsa, onday derekti eşkim bilmeydi. Onıñ üstine, Birjan men Sara Twrısbek qajınıñ auılında aytıstı dep otırğan joq pa? Twrısbek, Esimbekterdi aytısqa kuä bolğan adamdar retinde körsetedi… Endeşe «Birjan men Sara aytısın» bwlarğa kegi ketken, öşi bar bireu şığarğan. Sonda, ol jalaqor aqın kim bolğanı? Basqa kim boluşı edi, sol bayağı Ärip tilmaş! Sol päle osı auılğa kelgiştep ketip edi. Sodan-aq keldi. Aqınnıñ ayaq alısı tım kesek. Kimde bolsa, bilmeytin pälesi joq, sauattı bireu. Sol Äriptiñ Saramen ösegi bar dey me, nemene? Aytpaqşı, ol ötken jılı «Saranı mağan toqaldıqqa ber» dep, Esimbekke kisi salıp, bir ret beti qaytqan bolatın. Dämesin qaray gör öziniñ! Endeşe, «aytıstı» şığarğan – basqa emes, sol Ärip eken. Özinşe kek qaytarıp, öş alğan türi… Onday bwzaqını wlıqqa mälimdep, Aqsu-Qapaldan birjola alastau kerek şığar.

Jetisuda ösek-ayañ gulep twrğan twsta Semeydegi Kökbaydan da hat keldi. Onıñ aytuına qarağanda, qazir Semey öñirindegi bastı äñgime – «Birjan men Saranıñ aytısı» körinedi. «Aytıstı» bireuden-bireu köşirip alıp, el işine jelden de jıldam tarap ketken. Oyın-toy, jiındarda qissa esebinde swñqıldatıp jatqa aytıp jürgender de az emes. «Aytısıñ» Abay auılına da jetti, – depti Kökbay. – Atı-jöniñdi jazbasañ da «bwl aytıstı Ärip şığarğan» desip jür. Abay ağam da sol pikirde. Öytkeni, mwnday aytıstıñ bolmağanın, Birjannıñ Jetisuğa barmağanın mwndağı adamdar jaqsı biledi ğoy. «Ol töñirekte Äripten basqa mwnday aytıstı şığaratın aqın joq» desip jür oqığan jwrttıñ bäri… Sonan soñ, «aytısta» Birjan Arğın atınan söyleydi eken. Birjan Arğın emes, Kerey ğoy. Ägäräkim, Birjan Saramen şın aytıssa, ol «Arğınmın» dep ölip bara jatsa ayta ma?!».

Kökbay osılardı ayta kelip, hat soñında: «Ne kerek, jaman jien, mına aytıs arqılı aydı aspanğa bir-aq şığarıpsıñ. Mınanıñ qasında bayağı sen ekeuimizdiñ söz qağısqanımız jolda qalıptı… Osı jolı aqındıq talantıñdı bir körsetipsiñ. Birjanıñ da, Sarañ da qol jetpes biikte twr. Pay-pay, Naymandı da kötergen-aq ekensiñ. Mınadan keyin, Naymandar sağan eskertkiş qoysa da artıq emes! – dep Äriptiñ eñbegin kökke kötere maqtaptı da, soñında: – Äytkenmen, birazğa deyin Abay aulına kelmegeniñ jön şığar. Irğızbaylar qazir seni tütip jeuge bar… Al, Jigitek jağı mäz. Bir auıldarda kökqasqa jığıp, toy jasaptı dep estidim. «Birjan-Sara aytısın» qoldan-qolğa tigizbey wrandatıp jürgen de – solar… Taza Nayman bolsañ, mwnday täuekelge barmas ediñ. Qanşa aytqanmen, boyıñda Tobıqtınıñ bir tamşı qanı aralasıp jürgeni körinip twr!» depti Kökbay söz ayağın äzilge sayıp.

«Birjan-Sara» aytısın oqığan soñ Tobıqtı eliniñ qattı bülinip jatqanı ras boldı. Köp wzamay, Şıñğıs öñirinen Äripke tağı bir hat keldi. Sol eldegi Quanışbay degen aqın Äripke öleñmen hat joldaptı. Ärip onı sırttay biledi. Ne dalağa simay, ne qalağa siñbey, Semey men Şıñğıstau arasın şiırlap jüretin bätuasız bireu edi. Sol, özinşe, Abaydı sözge iliktirgenge qattı namıstanıp, şamdanıp qalsa kerek. Bireuler küş-küştep, aydap salıp otır ma, kim bilsin. Taq bir Äripte öşi bar adamday, uday tilin ayamay swqqılaptı.

Äripke ayttım sälem üş qaytara,

Aytıstı dep ottapsıñ Birjan-Sara.

Basında baylauı joq bir ant ediñ,

Saytan bolıp ketersiñ bara-bara.

 

Swrasañ meniñ atım Quanışbay,

Jau körsem qalğan emen tu alıspay.

Bar şığar Naymanda da nebir jüyrik,

Qalam ba dep oylauşı em bir salıspay…

 

Bwl Ärip oqimın dep şaynap edi,

Semeydi neşe jılday jaylap edi.

Bwzıqtıq osı antwrğan minezinen,

Kötine düre soğıp aydap edi…

 

Balası Qünekemniñ Ibırayım,

Naymanğa ne qılğanı jwrtqa dayın.

Pısqırğan pısığıñnıñ mwrnın kesip,

Mıñ-mıñnan ayıp alğan top bası sayın…

Şirkinniñ, öleñinde ilip alar bir şındıq bolsaşı. Älgi «japtım jala, jaqtım küye» degen sarınmen birdi aytıp, birge kete beredi eken. Özinşe, Abaydı aqtap, sol üşin jarğığa tüsip küyingen boladı. Al, ömirde Abaydıñ mañına jolay almay, sırttay qıjırtıp jürgenderdiñ biri. Özinde wyat, sözinde twraq joq. Tobıqtınıñ jırtısın jırtqan boladı. Kökbay da, Tobıqtı ğoy. «Aytıs» turalı jazğan eki hattı salıstırıñız: ol qalay, bwl qalay? Ärip Quanışbaymen aytısıp abıroy tappasın bilse de, ündemey qaludı layıqsız körip, öleñmen qısqaşa hat jazıp jiberdi.

Elimsiñ estimegen saq-toğalaq,

Sala ma sözge qwlaq it swğanaq.

«Men dadañ Quanışbay» depsiñ öziñ

Kim ediñ sen albastı dop-domalaq…

Abaydı wnasadı maqtağanğa,

Bolat qoy eki jüzdi saqtağanğa.

Altınğa dım tigenmen qaraymaydı,

Jwdırıq han artınan boqtağanğa.

 

Oynama, Quanışbay, menimenen,

Söz bilseñ söyleu kerek jönimenen.

Bäriñ Abay bolmaysıñ, köp bwralqı,

It-äure bolam ba senimenen.

Äytkenmen, «Birjan-Sara» aytısın jazamın dep, Ärip är rudan özine biraz jau tauıp alğanın endi añğardı. Ne isteysiñ, zaman solay. Qazirgi adam da, qoğam da şındıqtı aytqan kisini jaqtırmaydı. Beyne, aşı därini işuden bas tartıp, betin teriske bwrğan nauqas tärizdi. Al, işine şındıq jaqpağan, tek ötirikke süyengen qoğam wzaqqa barmauğa tiis. Biraq onıñ astı-üstine kelip, töñkeriler kezin kütuge mwrşa qayda?! Ärip özi aytqan aqiqattıñ zardabı oñay bolmasın bilse de, osınıñ bärine ğaşığı Sara üşin bardı ğoy. Eger «Birjan-Sara» aytısı dauğa aynalıp, Sarağa bostandıq berilse, onda eñbegi men beynetiniñ ötelgeni.

Kütkenindey-aq, jergilikti Matay juandarı da tınış jatpağan eken. Bir top adam qol qoyıp, uezd bastığı Samoylovqa Äriptiñ üstinen arız tüsiripti. «Osılay da osılay… Sizdiñ Ärip Täñirbergenov degen tilmaşıñız qızmet babın paydalanıp, el işine iritki salıp jür. Wzatılğalı otırğan qızımızdı azğırıp, otbasın oyrandadı, aq qoy soyıp, aq bata jasağan qwdalığımızdı bwzdı… Onımen de qoymay, «Birjan-Sara aytısı» degen kileñ ötirikke qwrılğan şığarma jazıp, Matay eliniñ igi jaqsıların tügel qaraladı. Abıroyımızdı tögip, ar-namısımızdı ayaqqa taptadı… Sondıqtan, el işine bülik salıp, ağayın arasına ot jaqqan bwzaqını qızmetten quıp, bizdiñ öñirden alastasañız eken! Eger ötinişimiz orındalmasa, amal joq, Guberniya bastığına deyin arızdanuğa mäjbür bolamız» dep arızdıñ soñında qoqan-loqqı körsetipti.

Bastıqqa da jan kerek. El atınan tüsken mwnday arızdı elemeuge bolmaydı. Qazaq öz malın özi bağadı. Al, sen eldi bağasıñ. Uezd bastığına artılğan birinşi mindet – özge tük bitirmeseñ de, osı elden bülik şığarmay, tıp-tınış wstap otıru emes pe… Sondıqtan uezd bastığı Samoylov jañağı arızdı alğan küni-aq Äripti kabinetine şaqırdı. Tüsi suıq, sözi suıt. Bwrın özinşe ziyalımsıp, orıs klassikteri jöninde Ärippen äñgimelesetini boluşı edi, bügin onıñ biri joq:

– Sen, Täñirbergenov, ne büldirip jürsiñ? – dep birden dürse qoya berdi. Şegir közi şatınap, şalğısı qwlağına deyin jetetin wzın mwrtı tikireyip ketipti. – Ündemegenge basqa şığıp, esirip ketetinderiñ ne?

– Ayaqastınan ne bop qaldı, Sergey Mihayloviç?

– Ne boluşı edi? Mine, üstiñnen arız tüsti, – dedi törtpaq denesi mundirine tırsıldap zorğa siıp twrğan bastıq aldındağı bir qağazdı Äripke taman jıljıtıp. – Bireudiñ wzatqalı otırğan qızın azğırıp, ol äyelmen kädimgidey tamır bolğan körinesiñ… Ol jetpegendey sol qızdıñ atınan öleñ şığarıp, Mataydıñ igi jaqsıların sıpıra jamandapsıñ… Mine, arızğa Twrısbek qajı bastağan el ağaları tügel qol qoyıp otır… Bwğan ne deysiñ, Täñirbergenov?

– Basqa ne aytıptı? «Biz Sara Tastanbek qızın özi süymeytin kemtar bireuge zorlıqpen malğa satpaq bolıp edik. Täñirbergenov kelip, sol qızğa ara tüsti» demep pe?

– Men ol jağın bilmeymin, bilgim de kelmeydi! – dedi Samoylov dauısın säl jwmsartıp. – Qazaqtar qızın malğa sata ma, nemese bayğa tegin bere me, onda meniñ jwmısım joq. Mağan keregi – qarauımdağı eldiñ tınıştığı…

Mwndayda ne aytasıñ? Sol bayağı orıs wlığınıñ bet qaratpas öktemdigi. Bwlarğa keregi – özderi aytpaqşı, el işinen bülik şıqpauı. Osı eldiñ jeri, bükil baylığı özderine bwyırsa, al, adamdarınıñ auzı buılıp twrsa bolğanı… Öytkeni olar qazaqtı imperiyanıñ tolıq qwqıqtı azamatı dep sanamaydı, äyelderin tipti mal ornında köredi. Al, bwl eldegi äyel teñdigi men mahabbat bostandığına tükirgeni bar…

– Mine, kördiñ ğoy, Mataydıñ atqa miner aqsaqaldarı seni osı elden ketirudi swraydı, – dedi Samoylov Äriptiñ oyın bölip. – Öz basım seniñ qızmetiñe qoyar kinäm joq. Öte sauattı, bilimdi jigitsiñ. Biraq, mınalardı tıñdamay tağı otıra almaymın. Seniñ qazaqtarıñ özgeni bilmese de, arız jazuğa kelgende aldarına jan salmaydı… Ne isteymiz? Seniñ mına jağdaydan keyin osında qalıp, jwmıs isteuiñ mümkin be?

Ärip äri-beri oylanıp kördi de:

– Dwrıs aytasız, Sergey Mihayloviç!.. Meniñ şınında da, basqa jaqqa auısuım kerek şığar, – dedi tığırıqtan şığar basqa jol tappay.

– Mine, bwl – aqıldı adamnıñ sözi! Qayda barğıñ keledi? Semey, Ayagöz…

– Joq, Semey okrugınıñ da meni sağınıp otırğanı şamalı. Mümkin bolsa, meni guberniya ortalığı Almatı jaqqa auıstırıñız, Sergey Mihayloviç!

– Jaraydı, men Vernıymen telegraf arqılı söylesip köreyin. Erteñ kelip habarın bilersiñ, – dedi Samoylov mäseleniñ tez şeşilgenine razı bolıp.

Erteñinde uezd bastığı ülken bir şarua bitirgendey Äripti jılı şıraymen köñildi qarsı aldı.

– Täñirbergenov, seniñ jolıñ jeñil eken, mäsele tipti oñay şeşildi! – dedi şüyinşi swrağanday. – Jalpı, tüstik jaqta orısşa oqığan sauattı adamdar az-au deymin. Qaşanda kadrğa zäru boladı da otıradı… Sen guberniyalıq poçta mekemesine bastıq boluğa qalaysıñ?

– Jarap twr. Mende qızmet tañdaytın mwrşa bar ma, qazir…

– Ökinbeysiñ, jalaqısı qazirgiñnen eki esedey artıq, – dedi Samoylov jelpine söylep. – Joğarğı bastıqqa seniñ maqtauıñdı jetkizdim-aq. «Özimizge de kerek kadr edi, sem'yalıq jağdaymen amalsız auısıp baradı» dedim. Şını da sol ğoy. Qapalda üş-tört jılday minsiz jwmıs istediñ… Osındağı qazaqtar ğoy – seni sidırmağan. Kel, razı-hoştıqpen ajırasayıq… Erteñ minezdeme qağazdarıñ men eki aylıq köterme jalaqıñdı qolıña beredi.

Ärip osı sätten bastap, jolğa dayındala bastadı. Qapal men Almatı arası – saltattı kisige bes künşilik jol. Alıs saparğa jalğız-jarım şığu qauipti. Aldağı aptada qalaaralıq ükili poçta men tağı bireuler sol jaqqa jüredi eken. Solarmen birge attanatın boldı.

Qapalda Äripti jolğa şığarıp salatınday tuıs-jwrağat joq-twğın. Bar biletin jaqını – Sara ğana. Jolğa şığar aldında sol Sarağa jolığıp, män-jaydı wğındırıp ketui kerek. Biraq osı aqtıq jolığudıñ özi äreñ degende iske astı. Soñğı künderi Esimbek Saranıñ üyin öz qasına köşirip alğan eken. Küzet qattı, är qadamı añdulı körinedi. Bwrın ğaşıqtardıñ kezdesetin ornı – jılqışınıñ üyi edi ğoy. El jaylaudan tüskeli jılqı qosı auıldan bölinip, tau bökterindegi bir sayda jeke otır eken. Bäribir sol jılqışığa jalınuğa tura keldi.

– Erkemdi erteñ bir retin tauıp, osı üyge äkeluge tırısayın. Biraq keşte emes, tüste, – dedi Külimhan küle til qatıp. – Qızben kündiz jolığuğa qalay ediñiz? Qorıqpaysız ba?

– Tünde jortudan qorıqpağan jigit taltüste neden jasqanadı? Endeşe, tüske taman jılqılı auıldan qımız işken bolıp, men de kelip qalarmın.

Aytqanınday-aq, erteñinde bwlar tüste kezdesti. Ekeui köpten körispey, sağınısıp qalıptı. Eki jaqta da aytılar jañalıq köp edi. Uaqıt tar, äñgime jeterlik. Ekeui kezektesip, zorğa ülgerip jatır. Eñ bastı jañalıq: bwlar äyteuir tüp maqsatına jetipti. Mataydıñ el ağaları aqıldasa kelip, Saranıñ basına bostandıq beretin bolıptı. Twrısbek, Esimbekter «Birjan-Sara» aytısın neşe qaytara oqıp, jäne bwl aytıstıñ jwrtşılıq arasına keñ tarap ketkenin eske alıp, özderine aytılğan sındı eriksiz moyındaptı. Aqırında, Jienqwldıñ «qalıñmalın» özine qaytarıp, Saranı odan qwtqaruğa bel baylağan. Ortalarınan qırıq qaranı birden jinatıp, qwdalardıñ aulına aydatıp ta ülgeripti. Maljandı Jienqwl «qaytqan malda bereke bar» dep, öz bası daudan qwtılğanına, sol maldıñ aman-esen qaytqanına quansa kerek. Mataylardıñ endigi qaupi – Ärip körinedi. Esimbektiñ Saranı öz aulına köşirip alıp, qatañ küzet astında wstap otırğanı sol eken.

Ärip bwl habarğa şın jürekten quanıp, Saranı bassalıp qwttıqtay bastap edi. Qız rahmet ayta otırıp, tağı bir jañalıqtıñ şetin şığardı.

– Esimbek, Twrısbekter men üşin Jienqwlğa qaytarğan malın şığın qılıp, bosqa küydirgisi kelmeydi. Men bilsem, solardıñ meni tağı bireuge ötkizetin oyı bar-au deymin, – dedi Sara mwñaya til qatıp.

– Basıñ bosamay jatıp-aq qwda tüsetin adam tabıla ketkeni me? – dedi Ärip birtürli abırjıp.

– Kördiñiz ğoy, bizdiñ qanday ötimdi qız ekenimizdi. Bwrınnan mağan sırttay köz salıp jüretin bir baydıñ Bekbay deytin mırzası boluşı edi. Sol jigit meniñ ağalarımmen til tabısqanğa wqsaydı.

– Jienqwldan qalay? Beli bükir, ayağı aqsaq emes qoy, äyteuir? – dedi Ärip ızalana swraq qoyıp.

– Bükirdi qwday mağan jazıp qoyıp pa? Al, mınanıñ işinde jatqanın kim bilsin, sırtı – swlu attay sıpayı körinedi…

Al, Äriptiñ Almatığa auısatın habarın Sara salqın sabırmen qabıldadı. «Birjan-Sara» aytısınan keyin, Äriptiñ bwl uezde qalmaytının Sara iştey sezip jürgen körinedi. Ağalarınıñ toptasıp arız jazğanınan da habardar. Biraq onı Semey jaqqa – eline qaytatın şığar dep oylaptı. Al, Almatığa baratını – oyğa kelmegen jañalıq.

– Ne aytayın, meniñ kesirim ğoy – sizdi jılı orınnan qozğağan, – dedi Sara közine jas alıp. – Meniñ oyımşa, Qapaldağı jıldarıñız da zaya ketken joq. Özime-özim qol jwmsay jazdap jürgenimde mağan jwbanış boldıñız. «Birjan-Sara» aytısı tudı osında. Sol aytıs qoy – mağan bostandıq äpergen. Endeşe sizdi – qwtqaruşı periştem demey ne deyin?! Qayda jürseñiz de aman bolıñız! Men sizdi eki düniede wmıtpaymın…

– Seniñ tağdırıña ara tüsu – meniñ azamattıq parızım edi ğoy. Bar bitirgenim – sol parızdı ötegenim be? – dedi Ärip borday egilip twrıp. – Eñ ülken ökiniş – sen ekeuimizdiñ qosıla almay armanda ötuimiz ğoy… Şın ğaşıqtar qosılmaydı deuşi edi. Sirä, sol söz ras şığar… Men de seni wmıtpaspın, janım! Sağan degen mahabbatım jer qoynına özimmen birge keter!..

Jılqışı auıl kündiz abır-sabır, qımız işuşiler kelip-ketip jatır. Emin-erkin otırıp, äñgimelesuge jağday joq. Mañayda añduşılar da bar ma, kim bilsin? Äripke tez qoştasıp, attanuğa tura kelgen. Sara onıñ beldeudegi atın aldına köldeneñ tartıp twrıp, bir auız öleñ ayttı.

Adamzat qwtılğan ba auır oydan,

Dünieniñ aldı sayran, artı oyran.

Qızıl tülki sekildi bwlañ qağıp,

Osılay öte bermek ömir qayran…

Üzeñgige ayağın sala berip, Ärip te bir auız öleñ ayttı.

Qoştasıp qalğanıñ ba, qayran Sara,

Köñil ala bolğanda, jürek jara.

Bal bergen til wşınan säulem ediñ,

Örtener öziñdi oylap oy men sana…

– Qoş, janım! Alla-Tağala aman-esen körisuge jazsın!

– Qoş bol, armanda ketken asılım meniñ!

Köñili bosağan Ärip üş wmtılıp, atına zorğa mindi. Eki közden jas ta parlap qoya bergen. Älde köz jasın körsetkisi kelmedi me, atın jıldam bastırıp, artına qaramağan küyi twmsıq aynalıp ketti…

Sonıñ erteñinde bwlar Qapaldan attanğan. Nesin aytasıñ, qazaqtıñ bwl da bir şwraylı jeri edi. Ärip birneşe jıl dämin tatıp, bauır basqan öñirdi qimay ketip baradı. Qazir qazan ayınıñ ayağı. Tauğa qar tüsip qalıptı. Bergi alasa adırlar jelkesinen qarlı şıñdar qılañ beredi. Ortalıqtan bes-altı şaqırım jerde arasan bar. Ärqanday auıruğa şipa «Qapal-arasan». Mine, ömir degen osı. Bäri bwldırap artta qalıp baradı.

Qapal bekinisi – orıstardıñ Sergiopol'-Ayagözde jiırma jılday ayal jasap, sodan 1846-jılı attan tüsken jeri ğoy. Arada tağı bir on jıl ötkende, mısıq tabandap, Vernıy-Almatığa jetti. Odan arğısı belgili. Orıs qaruınıñ oñtüstik maydanı Sırdäriyanı örlep kelip, Soltüstik qanatımen Türkistanda tüyisti de, bükil Orta Aziyanı aynalası tört-bes jılğa jetkizbey basıp aldı. Bwrın Qazaq handığı eken ğoy – orıstardı oñtüstikke jibermey wstap twrğan. Kenesarı hannıñ közi jwmılğan soñ, qoqilanğan Qoqan da, bwydasız ketken Bwhara men qiırdağı Hiua da bir-bir qaqqannan qalmay tize bükti.

Aytpaqşı, qırğız manaptarı men qazaq satqındarınıñ Kenesarınıñ kesilgen basın qorjınğa salıp alıp, tört täulik kündiz-tüni şapqılap otırıp, orıstarğa äkelip ötkizgen jeri – osı Qapal bekinisi. Hannıñ bası bwl jerden Ombığa, odan arı Peterborğa jol tartqan… Opasızdıq aqısına berilgen üş mıñ kümisti (mölşermen üş mıñ qoydıñ soması) Alataudıñ qırğızı men qazağı bölisip alıptı. Eki esesin qırğız, üştiñ birin qazaq alsa kerek.

Endi, mine, Ärip te bir kezde Şoqan qonıp attanğan Qapal bekinisin artqa tastap, bwrın atın estigeni bolmasa, körmegen, orıstar «Vernıy», qazaqtar «Almatı» dep ataytın qalağa qaray ketip baradı. Alda par at jegilgen ükili poçta, oğan ergen bes-altı saltattı. Qazan ayınıñ salqın säskesinde tüstikke bet alğan küre jolmen saldırtıp keledi. Qasındağı jol-serikten özge Äriptiñ oy-serigi tağı bar. Oydan-oy tuındap, jol qaşıqtığın sezdirer emes.

Kökeyden ketpey kele jatqan – tağı sol «Birjan-Sara» aytısı. Osı aytıstı şığarğanı – dwrıs boldı ma özi? Sau basına saqina tilep, özine är taraptan jau tauıp alğan joq pa? Älden sırt aynalıp, doñ-aybat körsetip jatqan Irğızbaylar – anau! Qapal uezine sidırmay, qızmetten quğızıp, Almatığa jer audartqan Matay juandarı – mınau! Sonda, mwnıñ tapqan oljası ne? Täñirim-ay, Äripke ılği da osınday bir päle jabısadı da twradı. Ana jılı alğaşqı qızmet ornı – Ayagözden ketuine de osınday bir şırğalañ sebep bolğan. Ne üşin eken, bwl, äyteuir, qazaqqa jaqpay-aq qoydı.

«Tapqan oljañ az emes. Onıñ alğaşqısı – öziñ qorğağan aqiqat, ädilettiñ aq jolı, – dedi ar jağınan bir işki dauıs. – Sen jäy şeneunik emes, aqınsıñ ğoy. Alla-Tağala aqınğa aqiqattı ayt dep til berdi, talant berdi, eşteñeden taysalmaytın at basınday jürek berdi. Sen öziñe jüktelgen sol mindetin atqarıp jürsiñ. Bwl jolda tartqan azabıña, körgen qorlığıña ökinbe! Sodan keyingi tapqan oljañ – Sara. Qazaqtıñ öziñ süygen bir qızına azattıq äperdiñ. Bwl – az ba sağan? Üşinşi, eñ ülken oljañ – «Birjan men Saranıñ aytısı»… Öziñ äli payımdamay kelesiñ, qazaq jırınıñ injui ğoy ol. Seniñ artıñda basqa jırlarıñ qalar, qalmas. Al, «Birjan-Sara» eşqaşan ölmeydi…».

Osınday özin-özi qwptağan jılı lebizden keyin Äriptiñ ruhı edäuir köterilip qaldı. Biraq sananı sansıratqan mazasız oylardan bäribir qwtıla almadı. Ärip «Birjan-Sara» aytısına avtor retinde öz atın jazbadı ğoy. Şılbır-tizginin basına türdi de, bir asau säygülikti japan tüzge iz-tozsız qoya berdi. Künderdiñ küninde kim ie boladı oğan? Osılay en-tañbasız, törkin-teksiz kete bere me? Bäri öz qolında twrdı ğoy, aytıstıñ bas jağına öz atın badıraytıp jazıp qoyuına bolar edi. Olay etuge jibermegen bir kereğar sebepter boldı. Eñ aldımen, öziniñ wstazı Abaydan jasqandı. «Aytısta» Abay atına aytılğan auırlau sözder bar. Irğızbaylar tarapınan Jigitekke jasalğan qiyanat köpten kökirekte sızdap jatuşı edi. Sol qıjıl qızdı-qızdımen qağazğa tüsip ketti de, şındıqtan bwltara almay qaldı.

Sonan keyin, ekinşi bir aybınğanı – osındağı Mataydıñ juandarı bolatın. Saranıñ qasiretine Ärip solardı kinälı qıp şığarğan joq pa? Aytıstıñ sırtında atım twrsa, olar meni Qapalğa bir kün de sidırmas, mülde öşigip alar dep oylağan. Biraq onısı balanıñ jasırınğanınday birdeñe bop şıqtı. Közqaraqtı jwrt «Birjan-Sara» aytısın kim şığarğanın bäribir bildi. Irğızbaylar da, Mataylar da… Kütkenindey-aq, Qapal bwğan qonıs bolğan joq. Endi, mine, jazıqsızdan-jazıqsız Almatığa qaray aydalıp bara jatqanı – mınau!

Alayda, «Birjan-Sara» aytısına avtordıñ atı jazılmauı, bügingi öz zamandası twrıptı ğoy, bolaşaq wrpaq arasında ülken dau tudırarın däl qazir Ärip aqın bilgen joq edi. Alda qilı-qilı kezeñder kele jatqan. Halıqtı bay men kedeyge, dos pen dwşpanğa ajıratqan kezde, äyeldi bayınan, şığarmanı avtorınan ayırğan bir zaman tudı ğoy. Sol tarğalañ zamanda Ärip te öziniñ eñ üzdik şığarması «Birjan-Saradan» ajırap qala jazdağan. Äripti bireuler «Alaşqa», bireuler bay twqımına jatqızıp jürgende, ekinşi bireuler «aytıstı» aman saqtap qaludıñ birden-bir jolı şığarmanı avtordan bölip äketui dep bilgen. Ol üşin bwl aytıstı jeke bir aqın şığarğan joq, şınında da, Birjan men Sara aytısqan dep bilu kerek boldı. Osınday oñay joldı tañdağan ğalımdar endi Birjan men Saranıñ jas mölşerin üylestire almay äurege tüsti. Söytse, Sara boyjetip, öz ortasına aqın bop tanılğanda, alpıstan asqan Birjan qızben aytıspaq tügil, jüyke auruına şaldığıp, ğarip küyge tüsipti… Söytip, bir kezde en-tañbasız, jügen-qwrıqsız ketken säygülik bükil qazaq dalasın şarlap kelip, tüptiñ tübinde öz iesin taptı-au, aqırı.

Al, bizdiñ mına jazıp otırğanımız – ömirde bolmağan Birjan men Saranıñ aytısı emes, «Ärip pen Sara» hikayası. Ömirde qosıla almay armanda ketken qos ğaşıqtıñ sırı. Qazaqtıñ aytıs önerinde teñdesi joq şedevr tudırğan Ärip aqınğa bağıştağan qwranımız! Sara apamızdıñ qwlpıtasına qoyğan gülimiz!

 

2012-mamır.