قازاق زاڭدارى (اباق كەرەي ەرەجەسى)
kerey.kz
اباق كەرەي ەرەجەسى– قازاقتىڭ ءداستۇرلى عۇرىپتىق زاڭى. رەسەي مەملەكەتىنىڭ قول استىنا كىرمەگەن، ءداستۇرلى ادەت-عۇرپىنان اجىراماعان قازاقتاردىڭ ءبىر بولىگى ۇستانعان قۇقىقتار جيناعى. موڭعوليا عا-نىڭ تاريح عىل.-زەرت. ين-تى قورىنان تابىلعان. 1996 ج. تۇڭعىش عىل. اينالىمعا تۇسىكەن.
بۇل زاڭ جيناعىن تۇركىتانۋشى عالىم س.قارجاۋبايۇلى مونعوليانىڭ ورتالىق مۇراعاتىنان الىپ، كونە ۇيعىر تىلىندە جازىلعان قۇجاتتى قازاقشاعا اۋدارىپتى. ەرەجە 17 تارماق، 35 باپتان تۇرادى جانە ەكى باستاۋدان ءنار العان بولۋ كەرەك: بىرەۋى – قازاقتىڭ ەجەلدەن قالىپتاسقان ادەت-نىشاندارى، ەكىنشىسى – شاريعاتتىڭ كەيبىر قاعيدالارى. مۇندا قازاقتىڭ ادەتتەرى باسىم ەكەنى ءسوزسىز. بۇل قۇجاتتىڭ قازاق حالقىنىڭ قۇقىق تاريحىن زەرتتەۋگە وتە قاجەت دەرەك ەكەنىنە كۇماندانۋعا بولمايدى. جانە ونىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى، ول – ورىس پاتشالىعىنا قاراماعان قازاقتىڭ ۇستانعان قۇقىقتىق جيناعى ەكەندىگىندە.
ەرەجە بىلاي باستالادى: «ءبىزدىڭ 12 كەرەي تايپاسى (اباق كەرەي 12 اتاعا بولىنەدى – ق.ق.) قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ ورتا جۇزىنەن تارايدى. ال كىشى جانە ۇلى ءجۇز قازاقتارى بۇل كەزدەرى ورىستىڭ قول استىنا قاراعان»، بولىپ باستالاتىن ەرەجەدەگى «اباق كەرەيدىڭ قۇلىبەك، اقتاي، قۇتىمجار (قوجامجار), كوكەن، بيسەنباي، وسەر زاڭگى، تۇرىم قاتارلى 12 ادامى باس قوسىپ، مال (قوي) سويىپ، جاتار ورنىن سايلاپ (دايىنداپ) كوپشىلىك قاۋىمدى جيناي وتىرىپ، مۇحاممەد (مۇسىلمان) ءدىنىن نەگىزگە الىپ، 12 اباق كەرەي قازاعىنىڭ ۇستاناتىن زاڭىن جاساۋدى جوسپارلاپتى» .
سونىمەن ءۇشىنشى تاراۋ ۇيلەنۋ، نەكەگە وتىرۋ جايلى. مۇندا اباق كەرەيدىڭ ءوز ىشىندە قىز الىپ، قىز بەرۋىنە ۇلىقسات ەتىلگەن. تەك ون ەكى اتانىڭ ارقايسىسى ءوزارا نەكەگە وتىرماسا بولعانى. ەرەجەنىڭ ون ءۇش بابى وسى تارماقتىڭ ىشىنە كىرەدى.
ءتورتىنشى تارماقتا اتالعان سىيلى ادامداردىڭ قوناققا بارۋى جايىندا جازىلعان. اتالعان مەيمانداردى ىقىلاس-نيەتىڭىزبەن قوناق قىلىپ كۇتپەسەڭىز، ايىپ تولەيدى ەكەنسىز. ايىپ مولشەرى دە از ەمەس – الدى سەكسەن ەكى قويدان.
كەلەسى ءبىر تارماق ءدىن، مولدا، قوجالار تۋراسىندا. «ءدىن ادامدارى ناعىز مۇحاممەدتىڭ ۇمبەتى، ءدىندى ۋاعىزداۋ بارىسىندا ولارعا قارسى بوگەت، توسقاۋىل جاساعان ادامدار كەزدەسسە، ونى اۋىر قىلمىس ساناپ، ايىپپەن جازالاۋ كەرەك» دەلىنگەن.
ەرەجەگە بوگدەنى مۇقاتۋ، جابىرلەۋ تۋراسىندا، نەسيە، قارىز تالاپ ەتۋ جانە قورلىق، زيناقورلىق، جەسىر حاقىندا، ەگىندىك، شابىندىق جايىنداعى تارماقتار دا ەنگەن. ەڭ قىزىعى، مۇندا سوڭعى جىندانۋ حاقىندا دەيتىن تارماق تا بار. ادامنىڭ ەمەس، مالدىڭ، ءيتتىڭ جىندانۋى، ارينە. تەبەگەن اتىڭىز بايقاۋسىزدا بىرەۋدى جازىم قىلسا يا قۇتىرعان ءيتىڭىز قاۋىپ السا دا ايىپتان قۇتىلمايدى ەكەنسىز. جازا جۇكتەتۋ اشىق جۇرگىزىلدى، قانداي دا ءبىر قاۋلى-قارار، قۇجات جازىپ قالدىرىلمايدى. بي جالعىز ءوزى عانا قىلمىسكەردى تەرگەپ، ۇكىم شىعارادى. ءبيدىڭ شەشىمىمەن ايىپ جۇكتەلگەن قىلمىسكەرگە قۇن تولەتكەن، دۇرە سوققان، ۇرلىق ىستەسە ساۋساقتارىن كەسىپ تاستاۋ سياقتى جازا بەرگەن. وسى ايىپتاردىڭ ىشىندە ەڭ جەڭىلى قامشىمەن دۇرە سوعۋ. ول قىلمىستى دەپ ەسەپتەلگەن ادامدى كوپتىڭ الدىنا جالاڭاشتاپ شىعارىپ، 40, 50, 80, 100 رەت دۇرەلەۋ. جاساعان قىلمىسىنا قاراي دۇرە سانىن بي ءوزى بەلگىلەيتىن بولعان.[1]
دەرەككوزدەر
- ↑ ا 31 ايبىن. ەنتسيكلوپەديا. / باس رەد. ب.ءو.جاقىپ. – الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى»، 2011. – 880 بەت.ISBN 9965-893-73-ح
پىكىر قالدىرۋ