ءور التاي ەجەلدەن قازاق جەرى
kerey.kz
جۇڭعار قازاق دالاسىن جۇيەدەن التاي – تارباعاتاي – ىلە ءوڭىرىن باسىپ الدى دەگەن كۇننىڭ وزىندە ول جەرلەردە قازاقتىڭ سارقىنشاعى جۇڭعارلارمەن بىرگە عۇمىر كەشكەن، مىسالى، قازىرگى «قۇبىنىڭ قۇمىنداعى»، «بۋرا قۇم» اتالاتىن وڭىردە كەزىندە جۇرگىنشىلەر مەن كىرەلەردى توسىپ، ءشومىشباي، سابانباي، تۇياقباي دەگەن باۋكەسپە بەس اعايىندىلار وتىرعان، سونىڭ ءشومىشبايى تۇيە كيىكتىڭ بۋراسىن اتىپ تاستاپ، كيەسىنە قالعاندىقتان، بۋرانىڭ قۋ باسىنىڭ كۇندىز – ءتۇنى بوزداعان داۋىسى ءشومىشبايدى ەسالاڭ ەتىپ، وتباسىنداعى قاتىن – بالاسىى ءولىپ، اقىرى بۇل وڭىردەن كوشۋگە ءماجبۇر بولادى، انە وسى ءوڭىر كۇنى بۇگىنگە دەيىن «ءشومىشباي»، «بۋرا قۇم» اتالىپ كەلەدى.
ەكىنشى: موشقا اۋليە ء(سۇيىنباي جانتەكەي سامىرات ەلىنەن) مەركىتتىڭ بەس ازاماتىن ارنايى قوناققا شاقىرىپ، «مەنەن كوپ بۇرىن جاساعان مەركىت ەلىنىڭ كارياسى ءالىم ءبىر اسۋ جاساعان بولاتىن، ول ادام ءوزىمدى شاقىرىپ الىپ، ‹سەندەر كۇن شىعىس جاققا جول الىڭدار› دەپ ارىز – ارمانىن ايتىپتى، ـــ دەيدى تۇرىمتاي.
ـــ ءبىر جىلدىڭ الدىندا كەرەي ىشىندەگى جاراسپاستىقتان سامەنبەت اتانىڭ اۋىلىنان بارقى، تۇكىباي ەلىنەن جيىرماعا جۋىق ءتۇتىن اۋعان، وسى اۋىل ىشىندە اكەمنىڭ اعاسىنىڭ بالالارى جانباي بالالارى كەتكەن.
جانباي ءۇش جىلدىڭ الدىندا ماڭىراقتا دۇنيە سالادى، اۋىپ بارعان ەل ساۋىر، سايقان مەن قىتاي جەرىندەگى ساۋىردىڭ اق مۇزدىعىندا ەكەن. بۇل جەر قازىر تورعاۋىت ىشىندە از عانا اۋىل بولىپ، جەر كەڭ، يەن جاتىر ەكەن. تورعاۋىت ەلىنىڭ كوبى سول اقمۇزداقتىڭ ار جاعىندا ەكەن، ءوزىم ءبىر جەتىنىڭ الدىندا بارىپ قايتتىم. وندا تورعاۋىتتىڭ سويان، ورساق، قارساق رۋلارى بار ەكەن. بۇل جەر الدىڭعى بارعان بارقى رۋىنا قاراپ تۇر ەكەن. بۇلار جەر مايىنا 80 باس جىلقى بەرەدى ەكەن، سوندىقتان، سول جاققا بىزدە بارساق، ورىس قاپتاپ كەلە جاتقان بۇل جاقتىڭ بىزگە قونىس بولۋى ەكىتالاي، ـــ دەيدى.
بەسىك وسى سوزبەن ساۋىرعا جەر شالىپ كەلسە، ونداي جانىبەك ەلى ىشىندەگى وتەيدىڭ بالاسى سارسەكە باي، تىنىبەك ءبيدىڭ اۋىلى، ساۋىر تۇمسىعىنداعى بۇلعىن تورعاۋىتىمەن تامىر بولعان اق توعاناق سياقتى بايلار بار ەكەن.
وسى جولى بەسىك اتامىز ساۋىرعا كەلىپ، ناكۋدى (ناركەس بۇركىتباي ۇلى، يتەلى رۋىنان) ارعى بەتكە جىبەرەدى، ول تورعاۋىتتان تۋعان جيەن بولاتىن، ناركەس ولارعا «بەسىك كوكشە ۇلىنىڭ كەلەتىنىن» حابارلايدى. اقتوعاناق بايدان ءۇش قىسىراق جىلقى، سارسەكە بايدان ءۇش قىسىراق جىلقى، بارقى، تۇكىباي ەلىنەن بەس ءجۇز باس اقسارباس قوي ايداپ، بايىنكۇشىك (موڭعۇل) ءبىر كيىز ءۇي جاساتىپ، اق جامبى، اق ناردى قوسا بەرىپ، وسى قارا ساۋىردى شىبار كەرەيگە قۇتتى مەكەن ەتكەن.
وسى جولى تورعاۋىتتار بەسىككە ەلىك مۇيىزىنەن ويىپ جاسالعان ءمور بەرىپ، تۇيە تابانىنداي قاتيرە ۇستاتىپ، «1754 ـــ 1755 – جىلدارى ساۋىر مۇزداعىنىڭ شىعىس ساۋىر تۇمسىعى، جازىق كولدىڭ جارىمى (ۇلىڭگىر) باتىس كىشى لاستى (سارتوعاي وزەنى) سارتوعاي داراسى، سارسەكە داراسى، ورتا قاپشاعاي، مايلىباي ۇلىنىڭ تاۋى، اياعى شاشاقتى قۇم، قۇنان قوي قاتارلى وڭىرلەرگە دەيىن بەسىك اتامىزعا ءبولىپ بەرگەن ەكەن. «بەرەرىن بەرىپ، بەسىك العان قارا ساۋىر» دەگەن ءسوز وسىدان قالعان…» .
جەمەنەي اۋدانى تاريحي ماتەريالدار كىتابى
ـــ قاسىم چوڭ ەستەلىگىنەن
ءۇشىنشى: 1708 – جىلداردان باستاپ، مارقاكول سەمەي ماڭىنداعى قازاقتار جۇت جىلدارى قازىرگى التاي جەرىنە مال وتارلاتىپ كەلىپ، بارىمتا – سىرىمتامەن دە ءتيىپ – قاشىپ جۇرگەن، سولاردىڭ ءبىرى توقبۋرا، تابىلدى دەگەندەردىڭ موڭعۇلداردان مال قۋىپ ءجۇرىپ، اقىرى تابىلدىنىڭ موڭعۇلدار قولىندا جازىم بولۋى سىندى تاريح وسى حيكايانىڭ كۋاسى بولادى.
ـــ وندىرقارا، 73 جاستا قوزىباي تىنىباي ۇلى
1983 – جىلى 1 – ايدىڭ 13 – كۇنى.
مومىنباي بي
ءتورتىنشى: مەنىڭ قولىمدا 1979 – جىلى بۋرىلتوعايدا شاياحىمەت جاڭگىر ۇلىنىڭ جازعان حاتى تۇر، وندا ءوزىنىڭ «1958 ــــ 1965 – جىلى ءۇرىمجى 1 – تۇرمەسىندە كوپتەگەن كونەكوز كاريالارمەن كامەرالاس بولعانىن، سوندا مولقىنىڭ ءبيى (وسپان باتىردىڭ ءتورت اقىلشىسىنىڭ ءبىرى) مومىنبايبي دەگەن ادامنىڭ ءبىر كەڭەسىندە: «ءمانجۋريا ۇكىمەتى جەرگىلىكتى حالىققا «ەگىن ەگىپ، تىڭ اشۋ» دەيتىن جارلىعىن تۇسىرگەن ءبىر كەزدەردە دابا بي (قاراقاس), قۇلي ءتايجى (مولقى), كوكتوعايدىڭ كۇرتى، سۇپتى وڭىرىنەن جەر اشپاق بولسا، وندا مەكەندەنىپ وتىرعان سارجايساڭ دەگەن ۇراڭقاي قارسىلىق ءبىلدىرىپ، اقىرى سارسۇمبەدەگى ۋاكىل اكىم الدىنا بارىپ جۇگىنەدى، سارجايساڭ: «بۇل ءبىزدىڭ اتا مەكەنىمىز» دەسە، قۇلي ءتايجى: «سەنەن بۇرىن ءبىزدىڭ اتا مەكەنىمىز» دەپ بوي بەرمەگەن سوڭ، ۋاكىل اكىم «ايعاق الىپ شىعىڭدار» دەگەندە سارجايساڭ: «وتىرعانىمىزعا بەس ءجۇز جىل بولدى، وعان قادا تىككەن ورىندارىمىز كۋا» دەسە، قۇلي توسىرقاپ قالىپ، ارادا ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن: «ءبىزدىڭ ايعاقشى ەرتەڭ كەلەدى، داۋدى كەشىكتىرە تۇرىڭىز» دەپ رۇقسات الادى، ەرتەسى بۋرىلتوعايدان قوسار اتپەن جاڭگىردى الدىرىپ، جاڭگىر: «ءورالتايدا بۇدان بەس ءجۇز جىلدىڭ الدىندا تۇرعان قۇستىداعى ‹قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ› جىرىنداعى بايان سۇلۋدىڭ قابىرى بارىن، ىشقىنتى دەگەن جەردە قوداردىڭ قابىرى بارىن ايتقان سوڭ، ەكى جاقتان دا، ۇكىمەت ادامىنان دا بىرىگىپ، انىقتاۋعا شىعادى، سوندا قۇستىنداعى تۇيە وركەشتى قوس قابىردىڭ ماڭىندا بايان سۇلۋدىڭ ساۋكەلەسىندەگى القا – مونشاقتاردىڭ قالدىعىن ايعاق ەتىپ اكەلەدى، وسى القا – مونشاقتان كەزىندە ىزعۇتتى باتىر الىپ مۇراعا ساقتاسا، ىزعۇتتىنىڭ ۇرقى ايدار، تۇمانداردىڭ ۇيىندە ءالى ساقتاۋلى ەكەنىن، ءتىپتى مومىنبايدىڭ ءوز شەشەسىنىڭ قولىندا دا وسى مونشاقتىڭ بىرەر داناسى بارىن اڭگىمەلەپ بەرىپ، اقىرى وسى داۋدا قازاقتار جەڭىپ شەشكەنىن ايتادى» .
1919 – جىلدارى شينجياڭ ولكەسىنەن ياڭ گەنەرال التاي بەتىنە كەلگەندە موڭعۇل – قازاق اراسىنداعى داۋدى شەشۋدە مۇنداعى قازاقتاردىڭ تاعى وسى «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» جونىندەگى زاتتىق دەرەكتەرىنە جۇگىنسە، ەندى بىردە تاريحتان قالعان «اۋەلى بۇل التايعا ۋاق كەلدى، سوڭىنان كەرەي – نايمان شۇباپ كەلدى» دەگەن داستان جولىن كولدەنەڭ تارتىپ، ەجەلدە بۇل وڭىردە ءامىر دەگەن ۋاق جىگىت پەن سانا دەگەن مەركىت قىزدىڭ عاشىقتىڭ حيكاياسىنىڭ جۇلگەسىن كولدەنەڭ تارتىپ، بۇل ءوڭىردىڭ قازاقتاردىڭ بايىرعى مەكەنى ەكەندىگىنە دالەل بولعان.
ـــ 1983- جىلى قاۋان ورىنباسار ۇلى 68 جاس،
اعىباي لاۋسا ۇلى، 81 جاس.
بەسىنشى: 1786 – جىلدارى قالبادا وتىرعان بايمەمبەت دەگەن ادام اسقان كورەگەن، سۇڭعىلا ادام ەكەن. «وسى قىس مۇندا جۇت بولادى» دەپ ۇزىن سيراقتى مالدى تۇك قالدىرماي ساۋىر جەرىنە وتكىزۋدى بۇيىرادى. بايمەمبەت «ايتسا بەكەر ايتپايدى» دەيتىن ەل، اۋەلى ساۋىر جەرىنە كەلىپ، وندا قونىستانىپ وتىرعان موڭعۇلدارعا ات بەرىپ، شاپان جاۋىپ، اعايىنداسىپ ءجۇرىپ جايىلىس الادى دا، قالبادان مالدارىن مۇندا اكەلەدى، ايتقانداي وسى قىس قالبادا «قايىڭ ساۋعان» جۇت جىلى بولىپ، مال ەكەش ادام قىرىلادى. ايتەۋىر ساۋىرداعى ۇزىن سيراقتى مالدان ەلگە ازاماتتار ازىق تاسىپ وتىرىپ قانشاما حالىقتىڭ جانىن الىپ قالعان ەكەن، سودان باستاپ، ەل بايمەمبەتتىڭ اسقان پاراساتتىلىعىنا مويىنداپ، ونىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەي، جابال ساۋىرعا ورلەپ جىلىستاي كوشە باستايدى. بايمەمبەتتى ەل بولىپ، «ەستى اعا» دەپ اتاپ، ۋاقىت وتە كەلە «ەساعاسى» اتانعان ەكەن دەيتىن اڭىز بولسا دا شىندىق.
مىنە بۇل اڭىز بويىنشا جانتەكەيدىڭ ءبىر تابى ەساعاسىدان بەرى ون ءۇش، ون ءتورت اتا بولسا، ءبىر اتانى جيىرما بەس جاستان دەسەك، ءۇش – ءتورت ءجۇز جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى، ياعني شامامەن 1714 – جىلدىڭ مولشەرى بولادى.
1981 – جىلى 70 جاستاعى راپعات نيعىمەت ۇلى كەزىندە سالىق ءبيدىڭ اكەلەرى جۋانعان ۇكىردايدان ەستىگەنىن ايتا كەلىپ: «تامام كەرەيدىڭ اقمىرزانىڭ ولىمىنە بولا ۇركە كوشكەنى وتىرىك، ول كەزدە كەرەي ۇلىقتارى، قالقا، ەرتىس، ءورالتاي وڭىرلەرىندەگى تۋىستارمەن ءۇيىر – ايقاس بولىپ، مال وتارلاتىپ وتىردى، ءارى «بايىرعى قارا جۇرتىمىز» دەپ وسىلاي تۇمسىقتارىن كوتەرە بەرەتىنىن بىلگەن ابىلاي، جەر اڭساعان مالدىڭ ەشنارسەگە قاراماي توسۋسىز جۇرە بەرەتىنىن ەسكەرىپ، جۇرەگىندە تۋىپ – وسكەن اتا مەكەنگە دەگەن ساعىنىشى الىپ ۇشىپ تۇرعان كەرەيگە: «ەجەلگى جۇرتتارىڭدى ءسوزسىز قايتارىپ الىپ، سوندا قونىستانۋعا تىرىسىڭدار» دەپ دەم بەرىپ كەلگەنىن» بۇيىرعان ەكەن، ـــ دەيدى.
1980 – جىلدارى 73 جاستاعى قۇنياز دەگەن اقساقال ءوز زامانىندا تۇرپاننان، قازاقستان جەرىنەن وقىعان، 1962 – جىلى دۇنيەدەن كوشكەن مالگاجدار دەگەن ادامنىڭ دۇنيە تاريحىن سويلەپ وتىرىپ، قازاق تاريحىنا توقتالعان ءبىر ورايدا: «كەزىندە وسى ءورالتايدى جۇڭعارلار باسىپ الىپ جاتقاندا مۇندا قىرۋار قازاقتار بار ەكەن دە، مۇنداعى ەلدىڭ حال – جايى ول جاقتاعى قانداستارىنا جەتكىزىپ، ءۇيىر – ايقاستىعى ۇزىلمەپتى، ال، جۇڭعاردان ىعىسقان قانداستارداعى ەساعاسى، احىمەتالى، ايتۋعان سياقتى ەلدىڭ اعالارى مەن باتىرلارى بۇل جاققا ۇنەمى كەلىپ، كەيدە مال وتارلاتىپ كەتىپ تۇرعان ەكەن» دەگەنىن دالەلدەيدى.
كەرەيدىڭ جانىبەك باتىرىنان بۇرىنعى جاباي باتىردىڭ «ەلدى ورالتايعا اپارىپ، اتا جۇرتتى جۇڭعاردان قايتارىپ الۋ» وسيەتىن ايتقانىن تاعى وسى مالگاجدار مارقۇم ەستەلىگىندە جازا كەلىپ، «وسىنىڭ ءبارى ابىلاي حاننىڭ ورنالاستىرۋى ەدى» دەگەن.
الايدا، بۇل كەزدە كەرەي جابال لاپ ەتىپ كوشۋ نيەتىندە بولعان جوق، مىسالى، كەرەيدىڭ نوقتا اعاسى بولعان يتەلى رۋىنىڭ باتىرى ءوز ەلىن ابىلاي حان توبىنا بەلسەنە قوسىپ، جۇڭعارمەن سوعىستا تالاي رەت كوزگە تۇسكەنىمەن، كوشۋگە كەلگەندە شەگىنشەكتەپ، ءوز ەلىن قالبا، سايقان وڭىرلەرىنە شوعىرلاندىرا قونسىتاندىرىپ، ەلدىڭ وسى وڭىردە تۇرۋىن، ورالتايعا تەك سالت باتىرلار اتتانۋدى بىلدىرەدى، بىراقتا، باسىم ەل اۋا باستاعاندا بۇقارباي ەلى 1860 – جىلعا دەيىن سايقان، قۋتالدا وتىرعاندىقتان، كوگەدايدى بەيجيڭگە اپارۋعا ادام شىعارماي، ءتورت بي سايلاۋدا دا، نوقتا اعاسى بولعان ەلدىڭ شوعىرى كەيىندە قالعانىن دالەلدەيدى.
1979 – جىلى، ناسىر، مىقيا، راپعات دەگەن كاريالار اۋزىنان.
باياحمەت جۇمابايۇلى
kerey.kz
پىكىر قالدىرۋ