Ör Altay ejelden qazaq jeri
kerey.kz
Jwñğar Qazaq dalasın jüyeden Altay – Tarbağatay – İle öñirin basıp aldı degen künniñ özinde ol jerlerde Qazaqtıñ sarqınşağı Jwñğarlarmen birge ğwmır keşken, mısalı, qazirgi «qwbınıñ qwmındağı», «bura qwm» atalatın öñirde kezinde jürginşiler men kirelerdi tosıp, şömişbäy, sabanbay, twyaqbay degen bäukespe bes ağayındılar otırğan, sonıñ şömişbäyi tüye kiiktiñ burasın atıp tastap, kiesine qalğandıqtan, buranıñ qu basınıñ kündiz – tüni bozdağan dauısı şömişbäydi esäläñ etip, otbasındağı qatın – balasıı ölip, aqırı bwl öñirden köşuge mäjbür boladı, äne osı öñir küni büginge deyin «şömişbäy», «bura qwm» atalıp keledi.
Ekinşi: Moşqa äulie (Süyinbäy jäntekey samırat elinen) merkittiñ bes azamatın arnayı qonaqqa şaqırıp, «menen köp bwrın jasağan merkit eliniñ kariyası älim bir asu jasağan bolatın, ol adam özimdi şaqırıp alıp, ‹sender kün şığıs jaqqa jol alıñdar› dep arız – armanın aytıptı, ـــ deydi twrımtay.
ـــ bir jıldıñ aldında kerey işindegi jaraspastıqtan sämenbet atanıñ auılınan barqı, tükibäy elinen jiırmağa juıq tütin auğan, osı auıl işinde äkemniñ ağasınıñ balaları janbay balaları ketken.
Janbay üş jıldıñ aldında mañıraqta dünie saladı, auıp barğan el sauır, sayqan men qıtay jerindegi sauırdıñ aq mwzdığında eken. Bwl jer qazir torğauıt işinde az ğana auıl bolıp, jer keñ, ien jatır eken. Torğauıt eliniñ köbi sol aqmwzdaqtıñ ar jağında eken, özim bir jetiniñ aldında barıp qayttım. Onda torğauıttıñ soyan, orsaq, qarsaq ruları bar eken. Bwl jer aldıñğı barğan barqı ruına qarap twr eken. Bwlar jer mayına 80 bas jılqı beredi eken, sondıqtan, sol jaqqa bizde barsaq, orıs qaptap kele jatqan bwl jaqtıñ bizge qonıs boluı ekitäläy, ـــ deydi.
Besik osı sozben sauırğa jer şalıp kelse, onday Jänibek eli işindegi öteydiñ balası särseke bay, tinibek bidiñ auılı, sauır twmsığındağı bwlğın torğauıtımen tamır bolğan aq toğanaq siyaqtı baylar bar eken.
Osı jolı Besik atamız sauırğa kelip, Näkudi (Närkes Bürkitbäy wlı, Iteli ruınan) arğı betke jiberedi, ol torğauıttan tuğan jien bolatın, Närkes olarğa «Besik kökşe wlınıñ keletinin» habarlaydı. Aqtoğanaq baydan üş qısıraq jılqı, Särseke baydan üş qısıraq jılqı, barqı, tükibäy elinen bes jüz bas aqsarbas qoy aydap, Bayinküşik (Moñğwl) bir kiiz üy jasatıp, aq jambı, aq nardı qosa berip, osı qara sauırdı şıbar kereyge qwttı meken etken.
Osı jolı torğauıttar besikke elik müyizinen oyıp jasalğan mör berip, tüye tabanınday qatire wstatıp, «1754 ـــ 1755 – jıldarı sauır mwzdağınıñ şığıs sauır twmsığı, jazıq köldiñ jarımı (Üliñgir) batıs kişi lastı (Sartoğay özeni) Sartoğay darası, särseke darası, orta qapşağay, maylıbay wlınıñ tauı, ayağı şaşaqtı qwm, qwnan qoy qatarlı öñirlerge deyin besik atamızğa bölip bergen eken. «bererin berip, besik alğan qara sauır» degen söz osıdan qalğan…» .
Jemeney audanı tarihi materialdar kitäbi
ـــ Qasım çoñ esteliginen
Üşinşi: 1708 – jıldardan bastap, marqakol semey mañındağı Qazaqtar jwt jıldarı qazirgi Altay jerine mal otarlatıp kelip, barımta – sırımtamen de tiip – qaşıp jürgen, solardıñ biri toqbura, tabıldı degenderdiñ Moñğwldardan mal quıp jürip, aqırı tabıldınıñ Moñğwldar qolında jazım boluı sındı tarih osı hikayanıñ kuäsi boladı.
ـــ Öndırqara, 73 jasta qozıbay tınıbay wlı
1983 – jılı 1 – aydıñ 13 – küni.
Momınbay bi
Törtinşi: meniñ qolımda 1979 – jılı Burıltoğayda Şayahımet jäñgir wlınıñ jazğan hatı twr, onda öziniñ «1958 ــــ 1965 – jılı ürimji 1 – türmesinde köptegen köneköz kariyalarmen kameräläs bolğanın, sonda molqınıñ bii (Ospan batırdıñ tört aqılşısınıñ biri) Momınbaybi degen adamnıñ bir keñesinde: «mänjuriä ükimeti jergilikti halıqqa «egin egip, tıñ aşu» deytin jarlığın tüsirgen bir kezderde daba bi (qaraqas), Qwli täyji (molqı), köktoğaydıñ kürti, swptı öñirinen jer aşpaq bolsa, onda mekendenip otırğan sarjaysañ degen wrañqay qarsılıq bildirip, aqırı Särsümbedegi uäkil äkim aldına barıp jüginedi, sarjaysañ: «bwl bizdiñ ata mekenimiz» dese, qwli täyji: «senen bwrın bizdiñ ata mekenimiz» dep boy bermegen soñ, uäkil äkim «ayğaq alıp şığıñdar» degende sarjaysañ: «otırğanımızğa bes jüz jıl boldı, oğan qada tikken orındarımız kuä» dese, qwli tosırqap qalıp, arada biraz uaqıttan keyin: «bizdiñ ayğaqşı erteñ keledi, daudı keşiktire twrıñız» dep rwqsat aladı, ertesi burıltoğaydan qosar atpen jäñgirdi aldırıp, jäñgir: «Öraltaydä bwdan bes jüz jıldıñ aldında twrğan qwstıdağı ‹qozı körpeş – bayan swlu› jırındağı bayan swludıñ qabırı barın, ışqıntı degen jerde qodardıñ qabırı barın aytqan soñ, eki jaqtan da, ükimet adamınan da birigip, anıqtauğa şığadı, sonda qwstındağı tüye örkeşti qos qabırdıñ mañında bayan swludıñ säukelesindegi alqa – monşaqtardıñ qaldığın ayğaq etip äkeledi, osı alqa – monşaqtan kezinde İzğwttı batır alıp mwrağa saqtasa, İzğwttınıñ wrqı aydar, twmandardıñ üyinde äli saqtaulı ekenin, tipti momınbaydıñ öz şeşesiniñ qolında da osı monşaqtıñ birer danası barın äñgimelep berip, aqırı osı dauda Qazaqtar jeñip şeşkenin aytadı» .
1919 – jıldarı Şinjiyañ ölkesinen yañ generäl Altay betine kelgende Moñğwl – Qazaq arasındağı daudı şeşude mwndağı Qazaqtardıñ tağı osı «qozı körpeş – bayan swlu» jönindegi zattıq derekterine jüginse, endi birde tarihtan qalğan «äueli bwl Altayğa uaq keldi, soñınan kerey – nayman şwbap keldi» degen dastan jolın köldeneñ tartıp, ejelde bwl öñirde ämir degen uaq jigit pen sana degen merkit qızdıñ ğaşıqtıñ hikayasınıñ jülgesin köldeneñ tartıp, bwl öñirdiñ Qazaqtardıñ bayırğı mekeni ekendigine dälel bolğan.
ـــ 1983- jılı qauan orınbasar wlı 68 jas,
Ağıbay lausa wlı, 81 jas.
Besinşi: 1786 – jıldarı qalbada otırğan Bäymembet degen adam asqan köregen, swñğıla adam eken. «osı qıs mwnda jwt boladı» dep wzın siraqtı maldı tük qaldırmay sauır jerine ötkizudi bwyıradı. Bäymembet «aytsa beker aytpaydı» deytin el, äueli sauır jerine kelip, onda qonıstanıp otırğan Moñğwldarğa at berip, şapan jauıp, ağayındasıp jürip jayılıs aladı da, qalbadan maldarın mwnda äkeledi, aytqanday osı qıs qalbada «qayıñ sauğan» jwt jılı bolıp, mal ekeş adam qırıladı. Äyteuir sauırdağı wzın siraqtı maldan elge azamattar azıq tasıp otırıp qanşama halıqtıñ janın alıp qalğan eken, sodan bastap, el bäymembettiñ asqan parasattılığına moyındap, onıñ aytqanın eki etpey, jabal sauırğa örlep jılıstay köşe bastaydı. Bäymembetti el bolıp, «esti ağa» dep atap, uaqıt öte kele «esağası» atanğan eken deytin añız bolsa da şındıq.
Mine bwl añız boyınşa Jäntekeydiñ bir tabı esağasıdan beri on üş, on tört ata bolsa, bir atanı jiırma bes jastan desek, üş – tört jüz jıldıñ jüzı bolıptı, yağni şamamen 1714 – jıldıñ mölşeri boladı.
1981 – jılı 70 jastağı rapğat niğımet wlı kezinde salıq bidiñ äkeleri juanğan ükirdäydän estigenin ayta kelip: «tamam kereydiñ aqmırzanıñ ölimine bola ürke köşkeni ötirik, ol kezde kerey wlıqtarı, qalqa, ertis, Öraltay öñirlerindegi tuıstarmen üyir – ayqas bolıp, mal otarlatıp otırdı, äri «bayırğı qara jwrtımız» dep osılay twmsıqtarın kötere beretinin bilgen Abılay, jer añsağan maldıñ eşnärsege qaramay tosusız jüre beretinin eskerip, jüreginde tuıp – ösken ata mekenge degen sağınışı alıp wşıp twrğan kereyge: «ejelgi jwrttarıñdı sözsiz qaytarıp alıp, sonda qonıstanuğa tırısıñdar» dep dem berip kelgenin» bwyırğan eken, ـــ deydi.
1980 – jıldarı 73 jastağı qwniyaz degen aqsaqal öz zamanında twrpannan, Qazaqstan jerinen oqığan, 1962 – jılı dünieden köşken malgajdar degen adamnıñ dünie tarihın söylep otırıp, Qazaq tarihına toqtalğan bir orayda: «kezinde osı Öraltaydi Jwñğarlar basıp alıp jatqanda mwnda qıruar Qazaqtar bar eken de, mwndağı eldiñ hal – jayı ol jaqtağı qandastarına jetkizip, üyir – ayqastığı üzilmepti, al, Jwñğardan ığısqan qandastardağı esağası, ahımetalı, aytuğan siyaqtı eldiñ ağaları men batırları bwl jaqqa ünemi kelip, keyde mal otarlatıp ketip twrğan eken» degenin däleldeydi.
Kereydiñ Jänibek batırınan bwrınğı jabay batırdıñ «eldi Öraltayğa aparıp, ata jwrttı Jwñğardan qaytarıp alu» ösietin aytqanın tağı osı malgajdar marqwm esteliginde jaza kelip, «osınıñ bäri Abılay hannıñ ornalastıruı edi» degen.
Alayda, bwl kezde kerey jabal lap etip köşu nietinde bolğan joq, mısalı, Kereydiñ noqta ağası bolğan Iteli ruınıñ batırı öz elin Abılay han tobına belsene qosıp, Jwñğarmen soğısta talay ret közge tüskenimen, köşuge kelgende şeginşektep, öz elin qalba, sayqan öñirlerine şoğırlandıra qonsıtandırıp, eldiñ osı öñirde twruın, Öraltayğa tek salt batırlar attanudı bildiredi, biraqta, basım el aua bastağanda Bwqarbay eli 1860 – jılğa deyin sayqan, qutalda otırğandıqtan, kögedäydi Beyjiñge aparuğa adam şığarmay, Tört bi saylauda da, noqta ağası bolğan eldiñ şoğırı keyinde qalğanın däleldeydi.
1979 – jılı, Nasır, Mıqiya, Rapğat degen kariyalar auzınan.
Bayahmet Jwmabaywlı
kerey.kz
Pikir qaldıru