دوسقان جولجاقسىنوۆ: «قازاق اباي ءۇشىن قۇنانبايعا قارىزدار»
kerey.kz
بىلتىر ءبىر كىسىدەن «قۇنانباي» كينوسى ءتۇسىرىلىپ جاتقانىن ەستىپ قالدىم. رەجيسسەرى دوسقان جولجاقسىنوۆ دەگەندە، ەرتەرەكتە ونىڭ «ءبىرجان سالىن» كورگەن مەن بىردەن قىزىعىپ، اعامىزدان سۇحبات العىم كەلدى. ينتەرنەتكە كىرسەم، كينو جايلى اقپارات جوقتىڭ قاسى. ەلدەن سۇراستىرىپ، تەلەفونىن ىزدەپ، ارى-بەرى جۇرگەنشە بىرنەشە اي دا زۋىلداپ ءوتىپ كەتتى. ءسويتىپ جۇرگەندە، سۇحبات الۋدى قاتتى تىلەگەنىم بار شىعار، ءبىر كۇنى ۇيىمنەن شىعىپ، دوسقان اعانى ەسىگىمنىڭ الدىندا كەزدەستىرىپ قالدىم. وسىنىڭ بارلىعىن ايتىپ، سۇحبات جايىندا كەلىستىك. مىنە، بۇگىن كينو، ونەر جانە تۇلعانىڭ تاريحتاعى ءرولى جايلى اڭگىمەمىزدى نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىن.
- دوسقان اعا، بىلتىر «قۇنانباي» كينوسىن ءتۇسىرىپ جاتىر دەگەندى ەستىپ، وزىڭىزدەن سۇحبات الۋدى جوسپارلادىم. ءبىرىنشى سۇراعىم قۇنانباي قاجى تۋرالى كينو تۇسىرۋگە نە تۇرتكى بولدى؟
- ونەردە ءانشى ءۇشىن ونىڭ رەپەرتۋارى، تەاتر ءۇشىن بولسا دا ونىڭ رەپەرتۋارلىق جوسپارى قانشالىقتى ماڭىزدى بولسا، كينودا دا تاقىرىپ دەگەن وزەكتى ماسەلە بولىپ كەلەدى. ەرتەڭگى كۇنى جاقسى دۇنيە شىعىپ جاتسا، جەتپىس پايىزى تاقىرىپتىڭ ارقاسىندا. كينونىڭ حالىققا ۇناۋى دا، ۇناماۋى دا تاقىرىپتى تاڭداۋعا بايلانىستى.
قازىر ەندى كوپ نارسە بولىپ جاتىر عوي. كەيدە حالىققا نە كەرەك ەكەنىن تۇسىنبەي دە قالاسىڭ، ويتكەنى تالعام تارازىنىڭ ءبارى بۇزىلدى. بىراق دەي تۇرعانمەن، بۇگىنگى كۇن تالابىندا ءبىزدىڭ ءالى ەس جيىپ، ەتەك جاۋىپ جاتقان كەزەڭىمىزدە تاريحي دۇنيەلەرىمىزدى، ۇلتتىق قاسيەتتەرگە، ۇلتتىق ساناعا ءدام بەرەتىن نارسەلەردى ىزدەيسىڭ. قۇنانباي – بۇل تىڭ تاقىرىپ، جالپى كينودا تىڭ تاقىرىپ. ارينە، ادەبيەتتە ءبىزدىڭ الدىمىزدا ۇلى مۇقاڭ تۇر. كينوعا كەلگەندە، قۇنانباي تەك «اباي» كينوسىندا عانا ءبىرلى-جارىم كورىنىپ قالماسا، باسقا كورىنگەن جەرى جوق. جالپى قازاق اباي ءۇشىن قۇنانبايعا قارىزدار. اباي قۇنانبايدىڭ قىرىق جاسىندا دۇنيەگە كەلگەن پەرزەنتى. اباي تۋىلعانعا دەيىن قۇنانباي يگى ىستەردىڭ بارلىعىن تىندىرىپ ۇلگەرگەن ادام. سوندىقتان اباي ءۇشىن تەك قانا قۇنانباي ۇلگى، مىسال، ونەگە بولعان. ونىڭ ەس بىلگەننەن كەيىن قورىتا باستاعان ويلارىنىڭ عۇمىرىنىڭ ەكىنشى جارتىسىندا كەرەمەت شىرايلى دۇنيەلەردى الىپ كەلۋى دە سول بولار. اباي بالالىق شاعىندا جيناعانىنىڭ بارلىعىن قورىتىپ شىعارىپ وتىر.
سوندىقتان قۇنانباي تاقىرىبىنا بىردەن ءبىر ەسىمىزگە كەلگەندە توقتاعانىمىز لازىم. ارينە، سەسكەنەسىڭ. مۇقاڭداعى قۇنانباي انانداي، ءبىز قايتەمىز؟ ءبىز قۇنانبايدى ومىرگە جاقىنداتتىق. پەندە، بي، ويلاي بىلەتىن قىلىپ كورسەتتىك. مۇقاڭدا ويلامايدى دەگەن ءسوز ەمەس. كەيدە قايمىققاننان كوزىنە جاس ۇيىرىلەتىن قۇنانبايدى، كەيدە توقىراپ، شاشىراپ قالاتىن قۇنانبايدى، كەيدە وزبىردان گورى، سانالى ۇلكەن اعا سۇلتاندىق بيلىكتەگى قۇنانبايدى كورسەتكىمىز كەلدى.
كينودا قودار مەن قامقانى جازالايىن دەپ جاتقان كەزدە ءبىر شاباندوز كەلەدى. ول: «قۇنەكە، انا قوداردىڭ اۋىلى تۇگەل اتقا ءمىنىپ كەلە جاتىر»، – دەيدى. سوندا قۇنانباي: «ماعان دەسە اتام ىرعىزباي ءتىرىلىپ كەلسىن!» – دەپ ايتادى. بۇنىڭ استارىندا ۇلكەن وي جاتىر عوي. مىنە، سوندىقتان ءبىز قۇنانبايدى تاڭدادىق. سودان كەيىن، شىنىن ايتۋ كەرەك، تاريحقا، قازاقتىڭ جالپاق تىلىنە كەلگەندە، مارقۇم تالاسبەك باۋىرىم (اسەمقۇلوۆ – رەد. ەسكەرتپەسى) ۇلكەن ەڭبەگىن ءسىڭىردى، نەگىزگى ۇلەس سونىكى. استارلاپ ايتقاندا، ول قۇنانبايعا ءمۇسىن قويدى. ەكەۋمىزدى توعىستىرعان تاريحقا شىنايى كوڭىلىمىز، قازاققا دەگەن ۇلكەن سۇيىسپەنشىلىگىمىز بولدى. سوندىقتان، مىنە، وسى تاقىرىپتى تاڭدادىق تا، ونى تالداپ، اياعىنا دەيىن جەتكىزدىك.
- مەن مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە، 2000-جىلداردىڭ باسى بولاتىن، قازاق ادەبيەتىن وقىتاتىن ۇستازىمىز «اباي جولىندا» زامان تالابىنا ساي قۇنانبايدىڭ وبرازى بۇرمالانىپ بەرىلگەنىن ايتاتىن. سودان كەيىن ۇلكەن ىزدەنىس بارىسىندا ءبىراز كىتاپ وقىلىپ، ءسوزىنىڭ راستىعىنا كوزىم جەتتى. ماسەلەن، قۇنانبايدىڭ كوزىن كورگەن يانۋشكەۆيچ ونىڭ دانالىعىن باسىپ ايتىپ، قاجىنىڭ دالا زاڭدارىن، شاريات پەن پاتشالىق تارتىپتەردى تەرەڭ بىلەتىنى سونشالىق، شالعايداعى اۋىلداردان ۇزاق جول ءجۇرىپ، اقىل-كەڭەس سۇراۋشىلاردىڭ لەگى تاۋسىلمايتىن ەدى دەيدى.
كەڭەس داۋىرىندە قۇنانبايدى زۇلىم قىلىپ كورسەتۋگە ءماجبۇر بولساق تا، تاۋەلسىزدىگىمىزدى العانىمىزعا، مىنە، جيىرما جىلدان استى. شىنىن ايتقاندا، كوپشىلىككە ناعىز قۇنانبايدى ءسىز ءبىرىنشى بولىپ تانىستىرىپ وتىرسىز. نەلىكتەن ەشكىم وسىنى ەرتەرەك جاساۋعا تالپىنبادى؟ قۇنانبايدىڭ كورەرمەنگە ەندى عانا جول تارتىپ وتىرعانى نەنى اڭداتادى؟
- ارينە، سۇراعىڭ وتە ورىندى. قازىر، بىرىنشىدەن، بىزدە تاريحىمىزدىڭ قويناۋىندا جاتقان دۇنيەلەردىڭ بارلىعى ەركىن زەرتتەلىپ، ىزدەلىنىپ، بۇگىن شىنايى شىعىپ جاتىر. وعان مۇرىندىق – ءبىزدىڭ ەگەمەندىگىمىز. بۇگىن ەگەمەندىگىمىز ەتەك-جەڭىمىزدى جيناپ، تىزگىندى ءوز قولىمىزعا العانىمىزدىڭ ارقاسى. ەلباسىمىزدىڭ ارقاسى دەپ تە ايتۋىمىز كەرەك. بۇگىن وشكەنىمىز جانىپ، ولگەنىمىز تىرىلگەن زامان. سوندىقتان ءبىز بۇگىن قورىقپاي، ءار نارسەنى ءوز ورنىنا قويۋ – ول بىزگە سەرت. كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن بۇل قانشالىقتى قاجەت، مەن سونى ويلانامىن، ويتكەنى ۋاقىتى ءوتىپ كەتۋى مۇمكىن. «ءبىرجان سالدى» وسىدان ون جىل ەرتەرەك تۇسىرگەن كەزدە ونىڭ باعاسى باسقاشا بولار ما ەدى دەيمىن كەيدە. قۇنانبايعا قاتىستى ايتسام، ول كەزەڭدە ءبىز ءالى ارحيۆتەرگە بارا المادىق. ءالى سول باياعى شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس قۇنانبايمەن كەلدىك. وعان قالام تارتۋ، كىم بىلەدى… ءبىز ەندى ابدەن جالتاقتاپ قالدىق قوي. ءبىز كورمەگەن تەپەرىش جوق. اناۋ قالاي قارايدى، باسقا نە ويلايدى دەپ كەلدىك. ەڭ قورقاتىنىمىز ءوزىمىز عوي. ويتكەنى جاۋ سىرتتا ەمەس، ىشىمىزدە. سوندىقتان، جالتاق بولعانىمىز راس.
قازىر جاعداي وزگەرىپ كەلەدى. تۇرسىن جۇرتباي اعامىزدىڭ «قۇنانباي» دەگەن كىتابى قالاي كەرەمەت زەرتتەلدى، ونىڭ ءار قادامىڭا دەيىن جازىلدى دەسەك بولادى. نەگىزى قۇنانباي تۋراسىندا دەرەك جازىلعان دۇنيەلەر وتە از، جوقتىڭ قاسى. بىراق كونە كوزدەردەن الىپ قالعان، يانۋشكەۆيچ سىندى جيھانكەز بار، باسقا ادامداردان قالعان دۇنيەلەر بار. ءتىپتى مەن كينو ءتۇسىرىپ جاتقانىمدا ەلدەر تالاي ماعلۇمات بەرىپ، قۇنەكەڭ تۋراسىندا قاعازدار جازىپ جىبەرىپ جاتتى. قۇنەكەڭنىڭ ىستەگەن مىناداي يگى ىستەرى بار ەدى دەپ جاتتى. كەيىن سولار كينوعا كىردى مە دەپ سۇراپ جاتىر. ارينە، ءبىر ساعات قىرىق مينۋتتىڭ ىشىنە ءبارىن كىرگىزۋى قيىن. دەي تۇرعانمەن، بۇعان مۇرىندىق بولعان وسىنداي جاعدايلار. قۇنەكەڭ حالىق جاۋى ەمەس، بىراق مۇحاڭنىڭ «اباي جولىنداعى» ساياساتتىڭ ىقپالىندا كەتكەن اتتەگەن-اي دۇنيەلەر، وكىنىشكە وراي، تۇقىم قۋىپ كەتتى، ۇرپاق قۋىپ كەتتى. قازىر مەكتەپتىڭ وقۋشىلارىنان، وقىعانداردان «قۇنانباي كىم؟» دەپ سۇراسا، «ويباي ماسقارا، ارتىنداعىسىن تەۋىپ، الدىنداعىسىن تىستەيدى ەكەن» دەيدى عوي، سونداي پىكىر قالىپتاسىپ قالدى. سوندىقتان ونى قايتارۋ شارت بولار، ويتكەنى ول ابايدىڭ اكەسى. ول اناداي بولاتىن بولسا، اباي نەگە مىناداي؟ ارينە، جاماننان جاقسى تۋار، جاقسىدان جامان تۋار، بىراق ءبىز ابايعا كەلگەندە، قۇنانبايعا كەلگەندە مۇنداي قارابايىر سوزدەردى وتكىزە المايمىز. وندا ءبىزدىڭ ەلدىگىمىز قايدا؟
- بۇل ءسىزدىڭ رەجيسسەر رەتىندە قويىپ وتىرعان ەكىنشى ءفيلمىڭىز. ءبىرىنشىسى «ءبىرجان سال» بولسا، ەكىنشىسى «قۇنانباي». ەكەۋىندە دە باستى ءرولدى ءوزىڭىز سومداپ شىقتىڭىز. بۇل ءوزىڭىزدىڭ تاۋبە ەتكەنىڭىزدىڭ كورىنىسى مە، الدە ءبىرجان مەن قۇنانبايدىڭ وبرازىن سان جىلدار بويى وزىڭىزدە ۇستاپ، جان دۇنيەڭىزبەن ۇعىنىپ، باسقاعا قيا المادىڭىز با؟
- مەن ءالى ءوزىمدى رەجيسسەرمىن دەپ ايتۋدان سەسكەنەمىن. مەن الدىمەن اكتەرمىن. مەن اكتەرلىكتىڭ قىر-سىرىن 62 تامىرىمنان وتكىزگەن اداممىن. نە تىندىردىم، ونى كورەرمەن ايتا جاتار. بىراق مەن ءوز باعامدى ءوزىم تۇسىرگىم كەلمەيدى، ويتكەنى ەڭبەگىمە، كاسىبىمە ادالمىن. جورگەگىمنەن ونەردىڭ ەتەگىنەن ۇستادىم دەسەم، وتىرىك ەمەس. اكەمنەن تارتىپ العانداي، ءتورت جاسىمدا دومبىرانى ۇيرەندىم. سودان ەس بىلە قۇلاعىمدا اكەمنىڭ ءانى، اكەمنىڭ ءسوزى، اكەمنىڭ ورتاسى. انام دا قاراجاياۋ بولعان جوق. سول ونەردى تۋ قىلدىم، جۇرەگىمدە قوزعاۋشى كۇشىم قىلدىم، مەنى وسى ۋاقىتقا دەيىن جەتەكتەپ اكەلە جاتقان سول ونەر. ەگەر ماعان بىرەۋ كىنا تاعاتىن بولسا، ءوز رەجيسسەر بولىپ، ءوزى نەگە تۇسىرمەيدى؟ ءبىر جاعىنان اقساپ جاتسام، جارايدى. ال بىرەۋدى رەجيسسەر قىلايىن دەسەم، ول مەنىڭ تولىققاندى ويلاعان ويىمدى قانشالىقتى بەرە الادى؟ ول دا قيىن شارۋا.
ءبىرجان سال مەنىڭ ومىرلىك ۇستانىمىم سياقتى. مەن وسى ۋاقىتقا دەيىن مىنا ويدى ايتپاپ ەدىم. ءبىرجان ارقىلى مەنىڭ اكەم سەرى بولعان ادام. اكەمنىڭ قاسىنداعى ورتاسى سەرىلىكپەن جۇرگەن ادامدار. اكەم سۋىرىپ سالما اقىن بولدى. وبلىس ورتالىعىنا دەيىن كەلگەن ادامداردىڭ ءبىرى. بۇل كىسىنىڭ ءانىن ۇلى جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ تىڭداپ، الماتىعا الىپ كەتەيىن دەگەندە اكەم «پارتيا قالاي تۇسىنەدى» دەپ كەلمەگەن ادام. اكەمنىڭ داۋسىن ەستىگەندەر كەيىن «ويپىرماي، اكەڭنىڭ داۋسى الىستان ەستىلىپ جاتۋشى ەدى. سونداي ءبىر اششى داۋىس ەدى» دەيتىن. سوعان قاراعاندا اكەم جاقسى ءانشى بولعانعا ۇقسايدى. مىنە، وسىنىڭ بارلىعى مەنىڭ جۇرەگىمدە، مەن وسىمەن قالپىتاستىم. وسى ەكى ورتادا ءوزىم سىڭىرگەن دۇنيەلەردىڭ بارلىعىن باسقا بىرەۋگە بەرۋ ول تاعى دا جۇمىس. ءوزىمنىڭ قولىمنان كەلمەي تۇرسا، «ءاي اتتەگەن-اي، بەكەر باردى-اۋ!» دەسە اڭگىمە باسقا. ءبىرجان سال مەنىڭ ومىرلىك ۇستانىمىم بولسا، قۇنانباي مەنىڭ وسى ەكى ورتاداعى بەس-التى جىلدا ءسىڭىرىپ كەلگەن ەڭبەگىم. بۇگىن ءبىز جىگىت اعا جاسىنان اسىپ، كارىلىككە قادام باستىق. بيىل، قۇداي قالاسا، الپىستىڭ تورتەۋىنە كەلەمىن. سوندىقتان بىزدە دە بۇگىن وسىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى مەن سالماعى قانشالىقتى ەكەنىن بەزبەنگە سالاتىنداي كەزەڭ. ۇيالمايتىنداي، قىزارمايتىنداي قىلىپ، ەڭبەگىمدى سىڭىرۋگە تىرىستىم. ارينە، ونەر شەكسىز. ويلانا كەلە، ارينە، كوپ نارسەنى باسقاشا وزگەرتۋگە بولاتىن ەدى دەپ ويلايسىڭ، بىراق فاكتورلار بار، بىرىنشىدەن، ۋاقىت، ەكىنشىدەن، قارجى. ايتا بەرسە كوپ.
- دوسقان اعا، «ءبىرجان سالدى» كوردىم، «قۇنانباي» كينوسىنا، قۇداي قالاسا، ەندى بارامىن. ونەر دەپ جاتىرسىز، راس، ءبىرىنشى كينوڭىزدى ونەر جولىن قۋعان ادامدار جۇمىلىپ تۇسىرگەنى ديالوگتاردان، اۋەندەرىنەن، سارىنىنان بايقالادى. كينو تۇسىرگەسىن، ونى بارىنشا كوپ كورەرمەن قاراعانىن قالايسىز. قازىر ونەرى از دا، بىراق پوست-پروداكشن، ءتىپتى پرە-پروداكشن كەزەڭدەرىندە مىقتى جارنامالاناتىن كينولاردىڭ ءداۋىرى بولىپ تۇر. ماسەلەن، جاقىندا «رەكەتير 2» كينوسى شىققالى جاتىر، ال ول تۋرالى اڭگىمەنىڭ باستالىپ كەتكەنىنە بىرنەشە جىل بولدى، باق-تا دا ءبىراز ماتەريال شىعىپ قويدى. كينو تۇسىرۋشىلەر كورەرمەننىڭ كوبىرەك كەلگەنىنە مۇددەلى بولعاندىقتان، الدىن الا پيارىن جۇرگىزىپ جاتادى. زامان تالابى سونداي بولىپ كەتتى عوي. «قۇنانبايعا» قاتىستى ايتاتىن بولسام، ونەر قۋالاپ، پيار جاعىن، كورەرمەندى الدىن الا قىزىقتىرىپ دايىن وتىرعىزۋ ماسەلەسىن اقساڭداتىپ الدىڭىزدار ما دەپ ويلايمىن. ماركەتينگ جاعى نەلىكتەن ءالسىز بولدى؟ «قۇنانباي» جاستارعا، جاستاردىڭ دۇرىس ساناسىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن كەرەك، بىراق جارناماسى دۇرىس جۇرمەسە، تىزگىندى «رەكەتيرلەر» الىپ كەتەتىن بولدى عوي.
- دۇرىس ايتاسىڭ. مەنىڭ وسى ەكى كينودان بايقاعانىم، ءبىر ۇپايىمىز كەم ءجۇر. مەن ەندى ايتۋىنداي-اق ايتامىن. بىراق ارى قاراي ءىس قيىن. ءار كۇن سايىن بۇلارعا ءبىر نۇسقاۋ بەرۋ كەرەك سىقىلدى. ءاي نەگە ويتپەي جاتىرسڭدار؟ ءاي نەگە بۇيتپەي جاتىرسىڭدار؟ انا سۋرەتتى جاسامايسىڭدار ما؟ مىنا ىلىنەتىن افيشالارىڭ نە بولدى؟ وسىنىڭ بارلىعىن تۇرتپەلەۋمەن كەلە جاتىرمىن. بۇلار بۇرىن-سوڭدى قالاي جۇمىس ىستەدى؟ باسقالار قالاي جۇمىس ىستەيدى؟ مەن ول جاعىن بىلمەدىم. سوندىقتان مەن «اپام دا اڭ-تاڭ، مەن دە اڭ-تاڭ» دەپ كەلە جاتىرمىن.
ال جاستارعا كەلەتىن بولساق. جالپى بۇل كينونى سول كەزدەگى ورتا، سول كەزدەگى ءتىل، سول كەزدەگى قۇنانباي دەپ الايىق. بۇل جاستارعا تىكەلەي نە بەرەدى دەگەندە، قۇنانباي دەگەن اتىنىڭ ءوزى قىزىقتىرادى ما دەپ ويلايمىن. «اباي جولىن» وقىعان، قۇنانباي تۋرالى ەڭ بولماعاندا ءبىر ەستىگەنى بار جاستار كەلىپ كورەدى مە دەيمىن. بولماسا بۇل قۇنانباي ەشقايسىسىنىڭ جۇدىرىعىن دا جالاڭاشتامايدى. انا مەن بالا اراسىنداعى بايلانىس، قۇنەكەڭنىڭ ۇلتتىڭ بارىن ساقتاۋدا بارعان ارەكەتتەرى، قۇنەكەڭنىڭ ەل باسقارعان اعا سۇلتان رەتىندە قينالىسى، سول كەزەڭدە قانداي كەدەرگىلەردىڭ بولعانى، وسىنداي دۇنيەلەر قىزىقتىرار دەپ ويلايمىن. مەن كينونىڭ ۇلكەن ءپالساپانى كوتەرىپ، ۇلتتىق نامىستى وياتادى دەگەنگە بارعىم كەلمەيدى.
قۇنانبايدىڭ كىم ەكەنىن كورسەتۋىمىز كەرەك. ابايعا دەگەن اكەسىنىڭ ۇلى سەزىمى – كينوداعى فيلوسووفيالىق شەشىم. قاراۋىلدا دا، كەشە سەمەيدە دە ۇستازدارىمەن بىرگە مويىندارىنا گاستۋگىن تاعىپ جاقسى وقىعان وتىزعا تارتا وقۋشىلار كەلگەن ەكەن. جانە بىرەۋلەر پاۆلوداردان، ەكىباستۇزدان كەلىپ، «اپىرماي، مىناۋ قانداي دۇنيە، مىناۋ، مىنە، ۇلتتىق دۇنيە عوي، وسى كەرەك قوي بىزگە!» – دەپ، مىنبەگە شىعىپ، سويلەپ جاتىر. انا بالالار تىڭداپ تۇرىپ، ەڭ سوڭىندا بارلىعى جينالىپ، «اعا سىزگە راحمەت ايتايىق دەپ تۇرمىز، مىناۋ كەرەمەت كينو، سۇمدىق اسەر الدىق!» – دەپ جاتىر. جاڭاعى بالالار ءتورت-بەس-التىنشى سىنىپتىڭ قىز-ۇلدارى. مەن وسىعان ريزا بولدىم. نەگىزگى اسەرى نەدە دەپ سۇراي المادىم. ءدال وسىنداي سۇراق قويسام، ولاردىڭ جاۋاپ بەرۋلەرى قيىنداۋ بولار، ويتكەنى، ونىڭ بارلىعىن ويلاۋ كەرەك، اسەرلەنۋ كەرەك. سوندىقتان كينونىڭ بەرەرى بولۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.
- قۇنانباي قاجى بولعان، ەل باسقارعان، دانالىعىمەن تانىلعان، بي بولعان ادام. قالاي ويلايسىز، مۇمكىن، وسىنداي كوپ قاسيەت ءبىر ادامنىڭ بويىنا دارىعان وبراز قازىرگى زامانعى ادامدارىمىزدىڭ اراسىندا جەتىسپەي جاتىر ما؟ قازىرگى زامان ادامى مەن سول زامانعى قۇنانباي اراسىندا قانداي ۇندەستىك بار؟
- بۇل جەردە وزەكتى ءبىر ماسەلە بار. بىرىنشىدەن، ۇلتقا دەگەن ادالدىق. قىزمەتى بىلاي تۇرسىن. قۇنانبايدىڭ اشىناتىن جەرى بار: «بۇل حالىقتى قالاي بيلەۋ كەرەك، اتالارىمنىڭ ءبىرازى بي بولدى. ءوزىم دە تىزگىن ۇستاپ وتىرمىن. بىراق وسى قازاقتىڭ ويىن تۇسىنبەي-اق قويدىم». «ساجدەگە باسى تيمەگەن اساۋ ەل. بوس ۇستاساڭ، قامىستىڭ ساباعانداي قولىڭدى كەسەدى، بەتىمەن كەتەدى، قاتتى ۇستاساڭ، باسىڭدى جۇلىپ تىناسىڭ»، – دەيدى. سوندا زەرە شەشەسى: «بۇل ۇلت – ۇزەڭگى تارتقانعا قاراپ وسكەن ۇلت. ەگەر سەنىڭ ىستەگەن تىرلىگىڭ، ايتقان ءسوزىڭ ۇلگى بولارلىقتاي بولىپ، قاتەلىگىڭ بولماسا، ۇلتىڭ دا سونداي بولادى. قولاستىڭداعى بارىڭ دا سولاي بولادى. سوندىقتان وسىنى قارا»، – دەيدى. سوندا، قۇنانباي ەڭكەيىپ وتىرعان باسىن اناسىنا كوتەرىپ، ويلانىپ قالادى. سودان كەيىن «بالام بىرەۋدىڭ قانىن بەكەرگە توكپە» دەپ قۇنانبايدىڭ موينىنا دۇعالىقتى ىلەدى. وسى جەردەگى وي: ەل باسقارعان ادام ءوزى تازا بولىپ، ءادىل بولىپ، شەشىلەتىن شارۋانىڭ بارلىعىن ەرتەڭگە قالدىرماي، تياناقتى شەشىپ، ۇلتىنا قىزمەت ەتسە، ۇندەستىك وسىندا. قۇنانبايدىڭ تاريحتا تالاي قاتەلىگى، وزبىرلىعى بولعان بولار، بىراق كينونىڭ ماقساتى ول ەمەس. ءبىز كوركەم دۇنيە شىعارىپ وتىرمىز. ءبىز ۇلگىلى دۇنيەنى شىعارۋىمىز كەرەك. «ۇلتقا، ورتاعا، باسشىلارعا، جاسقا نە بەرەدى؟» دەگەن كەزدە وسىنداي ناقتى-ناقتى ۇلكەن دالەلدەرمەن جاۋاپ بەرەمىز. دالەلىمىز – كەيىپكەر. كەيىپكەرىمىز – قۇنانباي. ەل باسقارعان قۇنانباي، حورۋنجي اتاعىن العان قۇنانباي. تالاي مىرزا قاماققا ءتۇسىپ، سونىڭ وزىندە مويىماي، تەكتىلىگىن جوعالتپاي كەلگەن قۇنانباي. ايتا بەرسەك ۇندەستىك كوپ. ءبىزدىڭ بۇگىنگى ساياساتقا قاتىستى ايتىلاتىن دۇنيە كوپ. كەيدە ءتىلىم بايلانادى، كوپ نارسەنى ايتا المايمىن. ەرتەڭ كىم بىلەدى، مەنىڭ دە سوڭىما بىرەۋ مايشاممەن تۇسە مە دەيمىن، بالا-شاعام بار، جۇمىس ىستەپ جاتقان تۋعان-تۋىسقانىم بار. ايتپەسە قازىر ەزۋىن ءتىلىپ قانداي ۇلگى الۋ كەرەكتىگىن ايتاتىن ەدىم. بىراق وسىمەن توقتاسام با دەيمىن.
- «بىتكەن ىسكە سىنشى كوپ» دەپ جاتامىز عوي. ءوزىڭىز سىن شىققان جاعدايعا دايىنسىز با؟
- وي، ءتايىرى! سىن دەگەندە بىلاي عوي. بۇگىنگىنى، سول اناۋ قۇنانبايدىڭ زامانىن، بولماسا باياعى شىڭعىسحاننىڭ كەزەڭىن الاسىڭ با، نەگىزگى ءبىر نەگاتيۆتى دۇنيەلەرىن جوعالتپاي كەلە جاتقان قازاق. شاپانىن عانا اۋىستىرعان، قالعانى سول قازاق. بۇل قازاق ءادىل سىن ايتاتىن بولسا ءبىر ءجون، بىراق قۇنانبايمەن نە بىرجانمەن بىرگە ءشاي ءىشىپ وتىرعانداي ايتادى عوي. كەشە عانا سولاردىڭ قاسىندا بولىپ، ءشاي ءىشىپ، ءبىر كورپەنى جامىلىپ جاتقانداي ايتادى. ءوزىنىڭ تۇسىنىگى جوق بولىپ تۇرسا دا، سىنعا اسىق. اباي ازاق نەلىكتەن جامان ويعا، جامان سوزگە بارادى دەپ تولعانا كەلە، ءىسى جوقتىقتان دەپ سەبەبىن تۇسىندىرەدى. ەرىككەن قازاق وسىندايعا بارادى دا. ينتەرنەتتەگى سىقىلدى. ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرى جەپ، نەشە ءتۇرلى جارىسىپ جاتادى. بۇنىڭ ءبارى قولدىڭ بوستىعىنان، جۇمىستىڭ جوقتىعىنان. قازاقتى شىن مانىندە جابايى قىلاتىنى دا وسى، ونىڭ ار جاعىندا قازاقتىڭ كورەالماۋشىلىعى بار، قازاقتىڭ ەتەكتەن تارتقاندى جاقسى كورەتىنى بار. اينالىپ كەلگەندە سىننىڭ ءتۇرى وسىنداي بولادى. مەن «ءبىرجان سالدان» ءادىل سىن كورمەدىم، مىنادان دا ءۇمىت كۇتپەيمىن. جازعاننىڭ بارلىعى تاقىرىپتى بىلمەيتىندەر بولدى. جالپىلاما ايتەۋىر كينو دەيدى دە، كورگەنىن جازعىسى كەلەدى. سىننىڭ ءوزى قيىن شارۋا عوي، بۇعان ۇلكەن بىلىمدارلىق كەرەك، تەوريالىق تۇرعىدان تىرەۋ قاجەت. ولار كينونى، سەنىڭ فيلوسوفياڭدى تۇسىنبەيدى. سودان كەيىن بۇلار كينوڭدى ەكىنشى سورتتى قىلادى. كينودا قالام تارتىپ جۇرگەن ءبىر سەمىز كەلىنشەك بار. بۇلار بەتىڭە كۇلىمسىرەپ قارايدى، بىراق «ءبىرجان سال»، «قۇنانبايدى» ەكىنشى سورتتى دۇنيە دەپ سانايدى. ولار وسىنىڭ قازىر كەرەگى نە، زامانعا ساي كينو تۇسىرمەي مە دەپ ويلايدى. باياعىدا ەرمەك تۇرسىنوۆ تا وسىنى ايتىپ قالىپ ەدى. ءبىزدىڭ وسىنداي ءبىر جامان قاسيەتىمىز بار. بۇنىڭ بارلىعى مارگينالداردىڭ اۋزىنان شىعاتىن دۇنيە. ءبىز كەيدە سونى تۋ قىلىپ كوتەرەمىز. كورەرمەنمەن ساناسىپ، وعان سانالى تۇردە ۇلتتىق سانا توڭىرەگىندە كەلىپ جاتقان ەشكىم جوق. سوندىقتان قانداي سىن ايتىلسا دا، ونىڭ بارىنە ۇيرەنىپ الدىق قوي. تەاترعا 1971 جىلى ستۋدەنت بولىپ ءجۇرىپ جۇمىسقا الىندىم. قوسالقى ترۋپپاسىنا. سودان بەرى سىندى دا كورىپ كەلە جاتىرمىز. نە كورمەدىك، ءتايىرى! مەن وسىنىڭ بارىنە دۇرىس قارايمىن.
«ءبىرجان سال» شىققاندا مارقۇم اقسەلەۋ اعامىز (سەيدىمبەك – رەد. ەسكەرتپەسى) «قازاق شەجىرەسى» دەگەن كىتابىن الىپ كەلىپ، «اينالايىن دوسقان، ماڭدايىڭنان سۇيەتىن-اق كينو كەلىپتى دۇنيەگە!» دەپ، ەلدىڭ كوزىنشە ماعان تاپسىردى. ءسويتىپ جۇرگەندە بەكبولات تىلەۋحان بىقسىعان اڭگىمە جىبەرەدى. «احاڭ بۇل كينو كينو ەمەس دەپ ايتقان». احاڭ دۇنيەدەن وزعاننان كەيىن وسىنداي بىقسىق اڭگىمەنى جىبەرگەن. مەن وعان ءمان بەرمەدىم. ءبىر ورايى كەلگەندە بەكبولات وسىنداي دەپ ايتتى دەپ ەدى، مەن ونىڭ كينودان ءوزىن كورگەن بولۋ كەرەكتىگىن ايتتىم. ءبىرجان سالدىڭ زيرات باسىندا تۇرىپ ايتاتىن ءسوزى بار عوي: «ساراي اقىن، ساراي ءانشى، ەتىگىمەن تورگە وزادى ما دەپ قورقامىن. شىن ونەردىڭ باعلان باسى تابالدىرىقتا قالادى ما دەپ قورقامىن». سۇمدىق ويلار عوي. سول ەندى وزىنە ايتىلعانداي بولىپ تۇر عوي، كەزىندە ول ساراي اقىنى بولىپ كەتپەدى مە. وسىنداي بىقسىق اڭگىمە، بوس دۇنيەلەر ماعان ۇنامايدى. ءتىلى جەتىپ، اقىلى جەتىپ مىقتى جازاتىن بولسا، تەگەۋرىندى قىلىپ جازسىن. ەرتەڭگى كۇنى اقپارات قۇرالدارىنىڭ بەتىنە شىعادى، ونى باسقارىپ وتىرعاننىڭ بارلىعى قايبىر مىقتى ازاماتتار دەيسىڭ. بىرەۋ كۇنى ءۇشىن، بىرەۋ ءتۇنى ءۇشىن جازا سالادى عوي. سوندىقتان وعان رەنجۋگە بولمايدى، ەگەر اركىمنىڭ جەتىستىگى سول بولاتىن بولسا، مەن وعان رەنجىمەيمىن. يت ۇرەدى، كەرۋەن كوشەدى.
- كينو ءتۇسىرۋ بارىسىندا بيلىك تاراپىنان بولسىن، باسقا تاراپتان بولسىن، بىرەۋ سىزگە تسەنزۋرا قويدى ما؟
- وسى «قۇنانبايعا» بايلانىستى ما؟
- ءيا.
- ءتۇسىرۋ بارىسىندا جوق، تسەنزۋرانى كورمەدىم.
- ويىڭىزدى تولىق جۇزەگە اسىرا الدىڭىز با؟
- نەگىزگى قاداۋ-قاداۋ ويلارىمنىڭ بارلىعى ىسكە استى. قاراۋىل مەن سەمەيگە كەلگەندە، قايمانا قازاقتى كورگەندە ءتىپتى عاجاپ بولدى. ىرعىزبايدىڭ ۇرپاعى ءبىر ۇلكەن اقساقال بار. ءومىر بويى جازىپ، گازەت-جۋرنالداردا قىزمەت ەتكەن. بۇگىندە ول كىسى جەتپىس سەگىزدە مە، الدە جەتپىس توعىزدا ما، سول كىسى مىنبەگە شىعىپ، «بۇگىن قۇنەكەڭ دۇنيەگە كەلدى، تەبىرەنىپ، سويلەي الماي تۇرمىن» دەدى. وسى كىسىلەردىڭ سوزىنە، تەبىرەنىسىنە سەنگىم كەلەدى. قانشالىقتى قاراپايىم ادام بولعانمەن، ار جاعىندا ۇلكەن جاسى بار، ۇلكەن دانا، ۇلتقا دەگەن ۇلكەن پايىم-پاراساتى بار كىسىلەر عوي.
«قۇنانبايدى» بىر اي، ون سەگىز كۇندە ءتۇسىرىپ تاستادىم، ال ەكى ساعات ون مينۋتتىق «ءبىرجان سالدى» ۇش ايدا ءتۇسىردىم. بۇل رەكوردتىق مەرزىم. بۇكىل قاراۋىل جۇرتى كوپشىلىك ساحناسىنا قاتىستى. سول جەردىڭ اباي اۋدانىنىڭ اكىمى تۇرسىنعازى ءىنىمىز (مۇساپىربەكوۆ – رەد. ەسكەرتپەسى) ۇلكەن كومەك كورسەتىپ، بەردىبەك باۋىرىمىزدىڭ (ساپارباەۆ – رەد. ەسكەرتپەسى) ايتۋىمەن سول جەردەگى ۇزەڭگى تارتىپ جۇرگەن ازاماتتار داستارحانىمىزدى جايىپ، تاماعىمىزدى بەرىپ وتىردى. وسىنىڭ بارلىعى كومەك بولدى دەپ ويلايمىن. تىگىلگەن كيىز ءۇي، مىنگەن ات، بارلىعىمەن كومەك كورسەتىپ، مىنە، سول جاقسى ۇيىمداستىرۋمەن ءبىر اي ون سەگىز كۇندە كينونى ءبىتىرىپ قويدىق.
- كينونىڭ تۇساۋكەسەرىن سەمەيدىڭ تورىندە وتكىزۋىڭىزدىڭ سەبەبى نە بولدى؟
- قاراۋىلدا ءتۇسىرۋدى ادەيى تاڭداعانىمىز جوق. بۇل وتە قاسيەتتى جەر. ابايدىڭ كىندىك قانى تامعان، قۇنانبايدىڭ ەل باسقارعان جەرى. بىرىنشىدەن، سول تابيعات. تابيعاتتى ءدال الماساق بولمايدى. بۇنى كوكشەتاۋعا بارىپ تۇسىرە المايسىڭ. باسقا ءبىر قۇمدى اۋىلعا بارىپ تۇسىرە المايسىڭ. سودان كەيىن سول اۋىلداعى حالىقتىڭ نيەت-پەيىلى. قايتالانباس اۋراسى. كۇندە تاڭەرتەڭ اق جاۋلىقتى انالارىمىز، ۇلكەن اقساقالدارىمىز «اينالايىن دوسقان، قۇنەكەڭنىڭ ارۋاعى ءۇشىن كەلدىك» دەپ كەلەتىن. وسىنىڭ ءوزى ماعان ۇلكەن قوزعاۋشى كۇش. قانداي عاجاپ، كۇندەلىكتى مەنىڭ بويىما ءنار بەرىپ وتىردى. قۇداي قالاپ كينو شىعاتىن بولسا، تۋرا وسى جەرگە الىپ كەلىپ، وسى جەردەگى اپا-اتالارىمىزدىڭ الدىندا تۇساۋىن كەسەمىن دەن نيەت ەتتىم. قۇداي سول تىلەگىمدى قابىل ەتىپ، اباي اۋدانىندا، قالىڭ ەلدە، سەمەيگە الىپ كەلىپ تۇساۋىن كەستىك.
سەمەي ءبىزدىڭ رۋحانياتىمىزدىڭ ءبىر ورتاسىنداي جەر عوي. اباي بولعاندىقتان، قۇنانباي بولعاندىقتان، شاكارىم بولعاندىقتان، ۇلى مۇحاڭ اۋەزوۆ بولعاندىقتان رۋحاني بەسىگىمىزدەي. «قۇنانبايدى» تۇسىرمەس بۇرىن قۇنەكەڭنىڭ اقشوقىداعى زيراتىنا بارىپ، سول جەردە مال سويىپ، ءۇش-ءتورت كيىز ءۇي تىگىپ، كوزى ءتىرى اعالارىمىزدى، اقساقالدارىمىزدى شاقىرىپ، اس بەردىم. اباي بەرمەگەن استى قۇنانبايعا مەن بەردىم. ونى ەندى قالاي ماقتانىپ ايتسام دا بولادى. سودان كەيىن قۇنەكەڭە ارناپ اۋدان ورتالىعىندا بايگە بەردىم. اقساقالدار بىرىنەن كەيىن ءبىرى سويلەپ، بىلەتىندەرىنىڭ ءبارىن ايتىپ، باتاسىن بەرىپ، ماعان قۇنەكەڭدى امانات ەتىپ، «اينالايىن، جولىڭ بولسىن، وزىڭە امانات، ءبىر جىلدان كەيىن كەلىپ قاۋىشايىق. جاقسى كينوڭمەن كەل»، – دەپ، شىعارىپ سالدى. سودان كەيىن كەلىپ كورسەتىپ جاتقانىم سول عوي.
- سوڭعى سۇراعىم قالدى. ءسىز ءبىرجان سالدىڭ وبرازىن ەلگە سىيلادىڭىز. قۇنانبايدىڭ وبرازى جول تارتىپ وتىر. ەندى تاعى قانداي ۇلى تۇلعامىزدىڭ وبرازى ىشىڭىزدە ءجۇر؟ الداعى جوسپارلارىڭىز قانداي؟
- قازاقتىڭ ءبىرتۋار اتپال ازاماتى، قازاق رۋحانياتىنىڭ جاناشىرى، ۇلى قازاقتىڭ ءبىرى تالاسبەك اسەمقۇلوۆ باۋىرىمنان ايرىلىپ قالعاننان كەيىن مەن دە جەر سيپالاپ قالعاندايمىن. ءبىر تۋىسقانىمنان ايرىلعانداي بولدىم. ەلباسى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن جاريالاپ، وسى بيىلدىققا مۇرىندىق قىلىپ جاتىر. ءبىز ەكەۋمىز وسى دۇنيەنىڭ بارلىعىن الدىن الا پالەنباي جىل بۇرىن ويلاپ كەلە جاتتىق. ول ءبىزدىڭ ۇستانىمىمىز. ەندىگى جوسپارىمىزدى «اڭىراقاي» دەپ اتاپ ەدىك، شىركىن-اي! ەكەۋمىز وي قوسىپ، تالاسبەك مارقۇم كەيبىر قاداۋ-قاداۋ ويلاردى داپتەرگە تىزە باستاپ ەدى. وكىنىشكە وراي، تالاسبەگىمنەن ايرىلىپ قالدىم. ەندى مەن بۇگىنەشنارسە ايتا المايمىن، سەبەبى جوسپارىمدا دا، ويىمدا دا ەشتەڭە جوق. مەن كادىمگى تۇل بولىپ وتىرمىن. قازىر كەسىپ ايتۋ قيىن. ارى قاراي ءومىر كورسەتەدى.
- دوسقان اعا، سۇحباتتاسقانىڭىزعا راحمەت!
- راحمەت، باقىتجان، اينالايىن.
gonzo.kz
پىكىر قالدىرۋ