ادەبي الەم

عاشىقتار ءبىزدىڭ مەكەندە

kerey.kz

 |  May 18, 2015

باياحىمەت جۇمابايۇلى

ءسوز ‹‹قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ›› جايىندا بولماق. ‹‹قوزى كورپەش ـــ بايان سۇلۋ›› جىرى قازاق حالىقنىڭ ەرتەدەگى ءومىرىن، تۇرمىس-تىرشىلگىن، سالت-ءداستۇرىن اڭعارتاتىن كوركەمدىگى بيىك، حالىقتىق شىعارما. جىردا قوزى مەن باياننىڭ عاشىقتىق جايى جىرلانادى.

‹‹قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ›› جىرىن زەرتتەۋشى عالىمدار حⅦ– حⅥ عاسىردا جارىققا شىققان ياعني جۇڭعار شاپقىنشىلارىنىڭ زوبالاڭى ءالى دە قازاق دالاسىنان ارىلا قويماعان كەزدە تۋعان دەسە، جىردىڭ تاعى ءبىر ۆاريانتىنا ۇڭىلسەك، مۇنداعى ادام اتتارى، تۇرمىس-سالت ‹‹بالتالى›› ەلىنىڭ اۋىزعا الىنۋى نوعايلى ەلىنە تاۋەلدەيتىن زەرتتەرمەندەردىڭ كوز قاراسىنا تۋرا كەلەدى. ءال الىكەي مارعۋلانعا ‹‹ەجەلگى جىراڭىزدارى›› ەڭبەگىندەگى ‹‹1812 جىلعى كۇز كۇر كۇر›› اتىندا تابىلعان باشقۇرت نۇسقاسىنا قاراعاندا، بۇل جىردى تۇركەشتەر داۋىرىنە دە اپارىپ تىرەۋگە بولاتىن كورىنەدى. ايتسەدە، بۇل رەت مەنىڭ پىكىرىم وزگەشە، جاستار باسپاسىنا ‹‹قازاقتىڭ عاشىقتىق جىرلارىنا›› سەگىزىنشى كىتاپ ەنگىزىلگەن 1915 جىلى داۋىت اقىننىڭ جازعان ‹‹عاشىقتىق عالامات›› اتتى داستانىنا ۇڭىلەر بولساق:

‹‹ال ءداۋىت قالام ۇستا ۇشىن تەجە،

كوڭىلگە ءبىر پارىلدى قويما تەجەپ،

بۇرىنعى نوعايىلىنىڭ زامانىندا.

سويلەيتىن ءبىر قيسادان كەلى كەڭەس،

ون ەكى رۋ وزبەك دەگەن ەل بار ەكەن

دەيتۇعىن التاي-جايىق جەر بار ەكەن›› دەگەن جولدارىنانⅤح-حⅣ عاسىرداعى نوعايلى ەلىنەن ءور ءبىتىپ وتىرعانىن ايقىن بايقايمىز. مۇندا ءداۋىت دەپ وتىرعانى 1870 جىلداردا قۇلجانىڭ كوك قامىر وڭىرىندە دۇنيەگە كەلگەن رۋى قىزاي ءداۋىت وتارباي ۇلى جاندارالوۆ ايتادى. ءداۋىت ەل ىشىندە زاڭگى بولعان، قۇلجا سامعۇنىڭ اقىلشسى، ماتەن انبىعا ەرىپ، ەل-جەر جايىندا تالاي جۇمستار تىندىرعان. اقىن ءارى ءدىندار ادام ەكەن. 1920 جىلداردان كەيىن دۇنيەدەن وتكەن. اقىن وسى داستاندا: .

‹‹قۇلجاعا ءبىر ساۋداگەر كەلگەن شەتتە،

جاھانگەز ەل ارالاپ جۇرگەن كوپتەن،

قيىر ءباسىپارى جەردەن كورگەن وتكەن

كونە تۇرپان مەكەنى شالا قازاق

پىسىق جىگىت مال تاپقىش داڭقى كەتكەن.

سول جىگىت تارىن-جۇڭعار ارالاپتى،

ساۋدامەن ءار ايماققا قولى جەتكەن.

سول جىگىت لوپنورعا بارعان ەكەن،

قوتان دەيتىن شاھاردان ارمان ەكەن.

ۇندىستان جەرىنە تاياۋراق،

سوعاندا ساۋدا جولىن سالعان ەكەن،

ەلىنە قارابايدىڭ كىرگەن ەكەن،

سول ەلدىڭ قاق جاعدايىن بىلگەن ەكەن.

سارت پەن قازاق اراسى قىرعىزعا ۇقساس،

بوتەنىرەك سويلەيتىن تىلدەن ەكەن،

جۇزدەي-اق اۋعاندا تۇتىن ەكەن.

قازاقتا ەستەك دەگەن ەلىمىز دەيدى،

ايتەۋىر دىننەن كەتپەي كۇتۋلى ەكەن›› دەيدى.

سايداگەر ءابدىل لاتىپتىڭ وزىنە قاراباي ەلىنىڭ بايانداپ بەرگەنىن ءوزى سول بويىنشا سول شىعارماسىن جازىپ شىققانىن ايتا كەلەدى

‹‹جۇدىن ابدەن سابىنداپ،

اڭگىمە ءۇشىن جابىنداپ.

ايتۋعادا كورۋگە،

وسىنداي بولسا تازا ەدى.

شاريعات ەمەس، قيسا ەمەس،

وبال دەيتىن ازابى›› دەپ ءوز شىعارماسىندا عاشىقتاردىڭ وقيعاسىنا سۇيىنە وتىرىپ، جاناشىرلىقپەن ولاردى مۇراتىنا جەتكىزىپ، ماحاببات لاززاتىنا كەنەلتىپ ولتىرگەنىندە جاسىرمايدى.

مىنە ءبىز وسى ءداۋىت ۆاريانتىنان جىردىڭ نوعايلى داۋىرىنەن ەكەنىن، ءارى قاراباي ەلىنىڭ ءالى دە حوتان وڭىرىندە جاساپ وتىرعانىن: ‹‹جيىرما جىل شاماسى جاڭا بولىپتى، ودان بۇرىن ەش سۇراق كورگەن جوقتى. حوتاننان شيانگۋان دەگەن ۇلىق شىعىپ، سول قاراتىپ، قاراتىپ پەكينگە حابار سوقتى›› دەپ جيرمانشى جىلدارداعان.

مۇندا 1820-1920 جىلداردىڭ قايسى ەكەنى ايتىلماعان. حوتان ايماعىنىڭ قاراماعىنا قاراپ ەل بولعانىن انىقتايدى. مىنە بۇدان ءبىز ‹‹قوزى كورپەش ـــ بايان سۇلۋ›› جىرى كوپ ۆاريانت بولعانىمەن ءار ۆاريانتىندا ءار داۋىردىڭ بەلگىسى اڭعارىلاتىندىعدا اڭعارامىز. ايتسەدە، وقيعا اۋەل باستا عاشىقتار ۇستىندە بولسا دا كەرى تۇر. ءاربىر داۋىردەگى جىر نۇسقاسىن جاراتۋشى حالىق ونى ءوزى جاساعان. ءداۋىردىڭ ساياسي ورتاسىمەن تۇرمىس جۇيەسىنە تۇسىرۋگە تالپىنسادا تەك جىردىڭ ءتىلىن بايتۋ، كەيىپكەردى تولىقتىرۋ، نەمەسە ءىشنارا وقيعا جەلسىن بايتۋ ماقساتىنا جەتكەنمەن جىردىڭ بايىرعى وقيعاسى تۇپنۇسقاسىن مۇلدە وزگەرتە المايدى. جىردىڭ جيىرما جۋىق نۇسقاسى بار. وسىنىڭ بارىندە ەكى عاشىقتىڭ ماحابباتى جىرلانادى. ەكى جاس ارماندارىنا جەتە الماي قىرشىنان قيىلادى. جىردىڭ قانشا نۇسقاسى بولسا سونىڭ كوبىندە وسى وي جيناقتالادى. كەي نۇسقالاردا عاشىقتار ولمەي مۇراتىنا جەتەدى. ءولىپ قالىپ قايتا تىرىلەدى. نەمەسە توي جاساپ مۇراتىنا جەتكەن سوڭ ولەدى. ءتىپتى رەالدىقتىڭ اياق استىنان اڭىزعا اينالاتىنى دا بار. نۇسقالاردىڭ مۇنداي ۇقساماستىقتارى كەيبىر وقىرماندارعا ‹‹بۇل جىر اڭىز بولۋى مۇمكىن›› دەگەن وي تۋعىزادى دا، قويمايدى. ال وقيعالار ءسال وزگەرىپ اڭىزعا اينالعان. بولىمدەرى قالاي دا ەكى جاستىڭ ماحاببات كەشىرمەلەرىندەگى ءومىر ارپالىستارىنا ساي سۇيەگى سىرقىراپ جاناشىرلىق ەتۋمەنەن وزگەشە نۇسقا جاراتىپ عاشىقتاردى ماقساتىنا جەتكىزگەن بولۋى مۇمكىن. مىنە، بۇعان ايعاق جوعارىدا ءداۋىت نۇسقاسىندا جازۋشىنىڭ ءوزى ايتقانداي: ‹‹بۇل وزگەرتۋگە بولمايتىن شاريعات ءسوزى، نە جازىلىپ قالعان داستان ەمەس، حالىقتىڭ وقۋىنا بەرىلەتىن وقيعا بولعان سوڭ، بۇلاردى مۇراتىنا جەتكىزىپ ءبارىپولتىردى›› دەگەن انىقتاماسا بولسا: ەندى ءبىرى، شوجەنىڭ جىرىندا جيناقتىڭ جىر وقيعاسىن بارىنشا وزگەرتىپ، جاڭادان كەيىپكەرلەر قوسىپ، كەي كەيىپكەرلەردىڭ ەڭبەگىن ايىرىقشا كورسەتە بىلگەندىگىمەن; اباي نۇسقاسىنداعى وزگەرسىتەردى بايقاساق بولعانى. وسعان قاراعاندا، ‹‹قوزى كورپەش ـــ بايان سۇلۋ›› جىرى قانشا نۇسقا بولعانمەن، جاناق پەن شوجەنىڭ جاڭعىرىعى. ەندى ءبىر جاقتان داۋىرىن، ورنىن، مەكەنىن، تەگىن ايتىپ وتىرعان ءداۋىت نۇسقاسىن كورگەنىمزدە التاي حالقىنىڭ ىشىندەگى ‹‹قوزى كورپەش ـــ بايان سۇلۋ›› جايىنداعى اڭگىمەلەرگە سۇيەنە وتىرىپ نەشە جىلداردان بەرى ءوزىمنىڭ دە جىردىڭ ورىنى، ءداۋىرى جايىندا قوزعاعان پىكىرىنىڭ شىندىققا اينالىپ بارا جاتقانىنا الاقايلاعىم كەلەدى.

كەيىپكەرلەر جايىندا ءبىز پىكىرىمىزدى راستاۋشى اۋەلى كەيىپكەرلەر جايىندا توقتالايىق. مۇندا جىردىڭ باس كەيىپكەرى قادىر — ءبىر نۇسقادا قارابايعا جىلقشى بولسا، ەندى بىرىندە جالشى جانە تازشا بولسا، بىرەۋىندە باس ارقىلى بايانعا كەلەدى دە سوندا باياننىڭ شىنايى عاشىعى بولىپ كورىنەدى. ءراس جۇڭعار وكتەمدىگى يسىلام دىننىڭ سالتىنا قۇرمەت ەتكەن جوق. ولار تۇركى تايپالارىنان قىز الۋدى سالتىنا اينالدىرىپ الدى دەسەكتە جانساق كەتپەيدى. كەيبىر زەتتەۋلەر ‹‹قودار مۇڭعۇل تايپاسىنان›› دەي كەلىپ، ‹‹قارابايدىڭ الدىندا قۇل بولىپ، باياندى الۋ ماقساتىندا جۇردى›› دەيدى. مەنىڭشە بۇل اعاتتىق تۇرعان داۋىردە مۇڭعۇل ازاماتى بولعان الدىنا قۇل بولىپ جۇرە المايدى. ال، جۇڭعارلاردىڭ جەڭىلۋىمەن يسلام دىننىڭ سوڭعى كەزدەرىندەگى وقيعا دەسەكتە، قارابايدىڭ ءوز دىننىڭ ازىپ، بوگدە دىندەرگە قىز بەرۋگە ريزا بولۋدا مۇمكىن ەمەس. ەندەشە قودار شوجە اقىننىڭ ايتقانىنداي ‹‹شاقشاق بايدىڭ ۇلى›› ەتىپ بايانداۋدا نەگىز بار كورىنەدى. ۇيتكەنى قولىمىزداعى ءداۋىت نۇسقاسىنداعى دا: .

مۇنى ەستىپ ابدىجاپپار قىلدى تالاپ،

قاراكوك ات ەرتتەپ مىنەپ ماناپ،

ول ءوزى نوعايلى دا ءبىر بەك ەدى.

ءامىر مەن نوعايلى جۇرگەك تاراپ

سونىمەن ءابدىجاپپار قۇل بولادى،

جىلقىشى بولىپ مال باعىپ جورعالادى

ءابدىجاپپار بەك اتى ۇمىت بولىپ،

قودار قۇل بولىپ اتتانىپ

قۋراعان بايانعا قايتسەم تاۋىر كورىنەم دەپ

‹‹وتىن الىپ بيە ساۋىپ زىر قاعادى›› دەگەن جولدارىندا-اق، قوداردىڭ نەگىزگى اتى ءابدىجاپپار ەكەنىن، ونىڭ نوعايىلىعىن ءبىر بەك ەكەنىن انىقتاۋىنا جۇگىنسەكتە جەتەرلىك سياقتى.

ال قاراباي بولسا: ‹‹قاراباي قالتاي دەگەن ەلدەن ەكەن، قاراكوك جەتى اتاسى كەڭىنەن ەكەن›› دەگەن ءداۋىت نۇسقاسىنداعى ءسوز قارابايعا انىقتاما بولعانمەن، ‹‹قالتاي رۋىنىڭ قاي جۇزدىڭ ۇساق تابى ەكەنىن انىقتاي المادىم. قوزىكە سارىبايدىڭ ۇلى، ياعني جىرداعى قوزى كورپەش. اسىرەسە وسى ءداۋىت نۇسقاسىندا بارلىق جەرىنەن ‹‹قوزى-كورپەش›› ەسىمى ەكەن، ۇش جەردەن كەزىگەدى دە نەگىزىنەن قوزىكە اتىمەن اتالادى.

ناربيكە سارىبايدىڭ بايبىشەسى، قازىكەننىڭ شەشەسى. مايىلباي – سارىبايدىڭ دوسى بولعان ادام. جاندوس-مايىلبايدىڭ ۇلى قوزىنىڭ جان دوسى. تاۋسارى شەشەن-قوزىكەننىڭ اقىلگويلىگى، جاناشىرى. سارىباي: ‹‹سارىباي باعاس دەگەن رۋدان بولىپ، ەكەۋىدە دەۋلەتتى بولعان ەكەن›› دەگەن ءداۋىت نۇسقاسىندا ايتىلىپ انىقتالعانمەن، شەجىرەدەن قاي جۇزگە قاراستى رۋ ەكەنىن بىلمەدىم. تەك ‹‹باعاس›› دەگەن ۋاق تايپاسىنان كەزىگەدى ەكەن.

ساعىنباي-قارابايدىڭ بايبىشەسىنەن تۋعان ۇل، مەيىرىمدى قوزىكەنمەن بايانعا ۇيلەنەدى.

قوعان-قورابايدىڭ ەكىنشى ۇلى، قوداردىڭ دوسى، قوزىكەگە دۇشپان باياندى جاقتىرمايدى.

ايسۇلۋ-باياننىڭ اعاسى سوعىنبايدىڭ ايەلى، قوزىكەننىڭ جاناشىر قامقورى.

بايان قارابايدىڭ توقالىنان تۋعان قىز، قوزىكەننىڭ عاشىعى ياعني قوداردىڭ دا عاشىعى مەسجان-قوداردىڭ دوسى، ەڭ سوڭىندا ‹‹ايعاقتىڭ بەتى قارا›› دەپ، قودارمەن بىرگە ەل ونى ءولتىرىپ ورتەپ بەردى.

مىنە بۇل داۋىت نۇسقاسى بويىنشا كورسەتىلگەن كەيىپكەرلەر، جىردىڭ ءار نۇسقاسىنداعى كەيىپكەرلەرگە سالستىرار بولساق نۇسقا سايىن وزگەرىپ وتىرادى. مىسالى: جاناق جىرىندا جوق ايباس. اباي جىرىندا كەمەڭگەر بولىپ باياندالادى. ءبىر جىردا، شاعاتاي ميجەندار كەزىكپەسە، ەندى ءبىر جىردا ايجان، ايسۇلۋ اتىمەن كەزىگەدى. ال كەيىپكەرلەردەن سىرت وقيعانىڭ ءوزى ءبىر جىردا قوزىكەنى قودار اتىپ كەتسە، بىرىندە قوداردى قوزىكەن ولتىرەدى: ەندى بىرىندە قودار قوزىكەننىڭ باسىن كەسىپ الىپ كەتسە، ول باس قوزىكەندىك بولماي شىعادى: ەندى ءبىر بولىمندە قوداردى بايان ولتىرسە، جانە بىرىندە قوزىكەنمەن بايان مۇراتىنا جەتەدى. ءجىردىڭ ۋاقيعاسىنان، كەيىپكەرلەردىڭ مۇنداي وزگەرىسكە باستاپقىدا ايتقانداي ءاربىر جىردى جاراتۋشى ءوزى جازعان ءداۋىر شەڭبەرىمەن ونداعى حالىقتىڭ تىلەگىنە قاراي جىر شىعارىپ وتىرعانىن اڭعارامىز. بۇل سوزىمىزگە جوعارىداعى ءداۋىت اقىننىڭ جىردى جازۋ بارىسى كۋا بولسا، ەندى ءبىرى; شوجە اقىننىڭ شوقان ۋاليقاننىڭ ايتۋىمەن: .

‹‹قۇداي بەردى سۇلتاندى قامال قىلىپ،

دانشپان مارتەبەلى ادال قىلىپ.

بۇرىن جازعان جوق ەدىم مۇنداي ءسوزدى،

ادال سۇلتان جازدىرىپ سانالى قىلىپ›› دەپ شوقاننىڭ تالابىمەن وڭدەپ قايتا جازعانىن ەسكەرتەدى.

قورتىپ ايتقاندا، ‹‹قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ›› جىرىنىڭ قانشا كوپ نۇسقاسى بولعانىمەن، نۇسقالاردىڭ كەيىپكەرلەرىمەن، ۋاقيعاسى قانشا كوپ وزگەرتىلگەنمەن، ەكى عاشىقتىق كەشىرمەسىنىڭ ەش وزگەرىسسز جەتۋى، ءاربىر نۇسقاداعى جەر اتتارى، ۋاقيعانىڭ شىن سىرىن اشىپ، جىردىڭ ومىرشەڭدىك قۋاتىن ارتا تۇسۋدە. سوندىقتان ەندىگى جەردە جىردىڭ ەشقاشان اڭىز ەمەس، ريال ومىردە بولعاندىعىنا كوز جەتكىزۋىمىزگە جىرداعى جەر اتتارىمەن قازىرگە دەيىن وزگەرمەگەن جەر اتتارىن سالىستىرعاندا بارىپ كوزىمىز جەتەتىندىگىن اڭعارامىز.

جىرداعى جەر اتتارى جايىندا ‹‹قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ›› جىرىنىڭ ءاربىر نۇسقاسىن اقتارىپ وتىرساق، كۇردەلى وقيعالارىمەن، كوپ كەيىپكەرلەرىمەن تانىسا كەلىپ، جىردىڭ تۋعان داۋىرىنە ازدا بولسا تىرەۋىشىن تالقانداي بولسان، ال جىرداعى جەر ۇڭىلسەڭىز، قارابايدىڭ كوش جولىنىڭ سورابىن، سارىبايدىڭ مەكەنىن عاشىقتاردىڭ ماحاببات كەشىرمەلەرىن ايقىن كورگەندەي بولامىز. كەي نۇسقالاردا كەيبىر جەر اتتارىن تىڭنان قوسقانىن، اڭعارساقتا، قاراباي اۋىلنىڭ تۇراعى شىرايلانىپ جۇرىپ نوعاي ەلىن ىرگەلەپ، ‹‹اياكوز›› بەن ‹‹ورالتاي›› ارالعىندا ءبولادى. قوزىكەن باياندى اياكوزبەن ىزدەپ تابۋى، قايتادان ءور التايعا بەت الۋى، جىر جولدارىنا ايقىن ايتىلعان. جىردىڭ العاشقى نۇسقالارى بولعان سەگىز سەرى، ودان كەيىنگى شوجە، ءداۋىت نۇسقالارىنا، قاراباي مەن سارىبايدىڭ تۇراعى، سارىبايدىڭ ولگەن جەرى، قارابايدىڭ كوشۋ بەت السى، قوزىنىڭ باياندى ىزدەپ شىعۋى ءبارى-ءبارى ءورالتاي ارقىلى باستالىپ اياكوزگە بەت الدى.

ءبىز جىردىڭ نۇسقالارىنا شوقشيار بولساق:

‹‹مۇندا تۇرساڭ اركىمنەن تويىناسىڭ،

كوشىپ بارساڭ بۇل جەردەن جاۋىلارسىڭ.

اياكوزگە نوعايدىڭ كوپ جۇرتى بار،

پۇل قارقىنمەن جەتىمدى نە قىلاسىڭ›› دەپ باياندى جۇرتىنان ايىنتسا،

‹‹كورەسىڭ قىرىقبىر كۇندە اياكوزدى،

تىلىمدى الماي باراسىڭ باياندى ىزدەپ.

اياكوزدى باعىپتى اقساق كەمپىر،

سول كەمپىردەن بىلەسىڭ ناعىز ءسوزدى،›› دەپ قوزىنى باياندى ىزدەۋگە اياكوزگە جولعا سالادى.

ء‹‹وزىم موللا قوجامىن جانە ءوزىم باي،

ساۋدا قىلىپ كەلەمىن بارىپ قىتاي›› دەپ كەزىككەن جولاۋشى قوزىنى اياكوزگە باستايدى. ال ءداۋىت نۇسقاسىندا: .

‹‹ون ەكى رۋلى وزبەك دەگەن ەل بار ەكەن،

دەيتۇعىن التاي، قانقاي جەر بار ەكەن.

قانقايعا سانسىز مۇڭعۇل مەكەندەگەن

اتاۋتى ماۋكە، شەڭگەل جەر بار ەكەن›› دەپ 15عاسىرداعى نوعاي ەلىنىڭ ءبىر بولىگى ورالتايعا كەلىپ، قونىستانىپ جاتقانى، وسى كەزدە مۇڭعۇلداردىڭ قارسىلعىنا تاپ بولىپ، كەيدە اڭ پايدانىڭ ۇشىمەن، كەيدە اقىل ايلامەن، تارتۋ-تارالعىمەن قونىس العان تاريعي جاعدايلاردى كورەمىز. ءجىردا جانە: .

‹‹التايدىڭ باۋرايىندا ‹‹سارى وزەن››

‹‹سارى ەرتىس››، ‹‹قارا ەرتىس›› بار

ايىركەزەڭ بال ەرتىس جانە اعىپ قوسىلادى،

ۇستىنەن ‹‹جايساڭ››، كولدىڭ كەتەر تومەن،

ول جەردىڭ اتىن سوندا ‹‹قىران›› قويعان،

ۇرىككەن ەل ۇرەي قۋماي جيىلدىما ۇيدى،

وعان دا بايىز تاپپاي كوشىپ ەدى.

زارىعىپ ءبىر بۋراسى سونداۋ ەلدى،

ول جەردىڭ ەتىن قويىپ ‹‹بۋرا اساۋ››،

توقتاماي تولعاتقانداي جونەلەدى،

قونادى ودان ءوتىپ ‹‹باقىن سۋعا››،

ءورجاردىڭ ‹‹مانايىنان›› جاقىن سۋعا،

تەگىندە ۇيعۇر تۇرعان مەكەن ەتىپ،

مۇڭعۇلدار اتايدى ونى ‹‹قاپىنسۋعا،››

‹‹قاراەرتىسكە›› جەتەدىبارى زۋلاپ،

باسىناقاراپايىم قارابايدىڭ كەلىپ قوندى،

ارۋاعىنا سيىندى اۋناپ قۋناپ-قۋناپ.

‹‹ۇلىڭگىر›› كولىنە جەتتى ەكپىندەتىپ،

قالماقتار سيقىرمەنەن جولدى بوگەپ،

تالاي كۇندەر ‹‹ساۋىرعاي›› تاۋعا كەلدى.

كورمەگەن جەر، سارى باتپاق تاۋعا كەلدى.

سىلكىنپ تۇس-تۇسىنا جۇتىنادى.

ات-كولىگىن تىڭقيتىپ مىنىپ الدى،

اسۋعا ‹‹شاعانوبا›› قويدى قالاپ.

بىرقانشا مەزگىل جۇردى ‹‹ەمىلدى›› اسىپ،

باتىسقا كەلە جاتىر قىلداي باسىپ،

‹‹بورجار سول قالماقتىڭ مەكەنى ەكەن.

ۋاڭقانى سەيىركۋرا كەلەدى ەكەن

قانشا كۇندەر ارادا جاتىپ-تۇرىپ

ۇشىپ كەلگەن سەكىلدى ‹‹ورالتايعا›› .

مىنە جىرداعى جەر اتتارىنا ۇڭىلەر بولساڭىز كوشەتىن ءورالتاي (كوكتوعاي، شىڭگىل) وڭىرىنەن قۇلداپ كەتكەن سارابىن، ورالتايعا قايتا كەلە جاتقان عاشىقتاردىڭ ءىزىن ناق كورگەندەي بولاسىز. جىردىڭ كوپ بولىمندە ۋاقيعا ‹‹كوپ سەڭگىرگە››، ‹‹تەكە تاۋعا›› ءار ەكەۋى كوكتوعايداعى تاۋ، ساي اتتارى. وسى تاۋعا سۇيىنشىدەي كەلگەن ادامنىڭ ‹‹ايەلىن ۇل تاپتى›› دەگەنىنە قۋانا شىققان سارىباي اتتان جىعىلىپ ولەدى. مىنە، بۇل قازىرگى كوكتوعايدىڭ ‹‹تاۋقارابۇلعىن›› اتاشتىن جەرلەرى بولىپ، 1956 جىلعا دەيىن سىرتىنان اتتىڭ قىلى جەلكىلدەپ تۇراتىن ءتورتبۇرىش قابىردى جەرگىلكتى حالىق ‹‹سارىبايدىڭ قابىرى›› دەيدى ەكەن. 1935 جىلدارى عۇلاما اقىن اقىت ۇلىمجى ۇلى مۇنداعى قابىر باسىنا قۇران وقىپ وسى بىر وقيعانى بايانداعانىن 1994 جىلدارى 85 جاسقا كەلىپ قايتىس بولعان زامزا كاريا كۋا بولىپ، ‹‹مەن سول كەزدە ات ۇستاپ بەرگەن ەدىم›› دەسە، سوناۋ18-عاسىردا ەجەلگى مەكەندەرىنە جۇرت كۇرەۋگە جانىبەك باتىر باستاپ، ەرتىس ورلەپ، قونىس الىپ جاتقان كەرەي، نايمان رۋلارى ونداعى جۇڭعارلىقتاردىڭ قالدىق كۇشتەرىنەن قاتتى دا ءتاتتى كەلىپ بايىرعى مەكەندەرىن قايتارىپ الۋ بارىسندا بۇل ءوڭىر اتا قونىستارى ەكەندىگىنە ايعاق رەتىندە وسى ءور التايداعى ‹‹قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ›› دىڭ قامىرى مەن وعان قاتىستى وقيعالاردى كۋا ەتكەندىگى اسىرەسە، 18-عاسىردا جاساعان ىزعۇتتى باتىر بايان سۇلۋقامىرىنىڭ قويىلعان ساۋكەلەنىڭ ساۋدىراپ توگىلىپ جاتقان القا مونشاعىنان ء‹‹بىر كەرەگى بولار›› دەپ ابدىراسىنا ساقتاپ قويعانى، 1924 ـــ 1930 جىلدارى ارالعىندا مۇڭعۇل، قازاق اراسىنداعى تاعى ءبىر داۋدا مانجۋريا جوياندارىنىڭ الدىندا قازاق ۇلىقتارى وسى زاتتىق فاكتتەردى كولدەنەڭ تارتىپ، ىزعۇتتى باتىردىڭ نەمەرەسى ايداردىڭ ساندىعىنان سول القا مونشاقتاردى الدىرتىپ، قارسىلاسىن جەڭگەندىگىن، وسى داۋدا سول سول القا مونشاقتار بىرنەشەۋىن الىپ اپاسىنا اكەلىپ بەرگەنى، اپاسى ونى كوزى اۋىرعان ادامداردىڭ نەمەسە بوسانا الماعان ايەلدەرگە شيپا رەتىندە وسى القا مونشاقتاردى ستەتىپ جۇرگەنى، 1958 جىلى ءۇرىمجى باجاقۋ تۇرمەسىندە قولدا جاتقان مولقى رۋىنىڭ ءبيى مومىنباي ايتقاندىعىن شاياقىمەت جاڭگىر ۇلى كۋا بولسا، 1960 جىلدارى وسى كوكتوعاي كولنىڭ بويىندا ەل وتىرا قالعاندا 90جاستاعى ماليكا دەگەن اپامىز قوزى-لاعى سول قابىر جاققا كەتسە بالالارىن جىبەرەساپ ‹‹سارىەكەڭ جاققا كەتكەن قوزى-لاقتى قايىرىپ كەلۋدى›› بۇيىراتىن دەيدى دالبەك مارقۇم.

ەندىگى جەردە قاراباي ۋادەسىنەن تايىپ، اۋىلىن ەرتىستى قۇلداي باتىسقا جەر ءاۋدارتادى. انە وسىنداعى كوش ىزىنە نازار سالساڭىز جوعارىدا (جىردا اتالعان) جەر اتتارى ءورالتاي (كوكتوعاي) وڭىرىنەن باستالدىدا جىرداعى ‹‹بۋرا اسۋ›› حالىقتىق اڭىزداردا قارابايدىڭ قوس بۋىرشىن دەگەن اتى بولعان، ازىرگى ‹‹بۋىرشىن›› اۋدانى قوس بۋىرشىننىڭ بىرىنىڭ ارىقتاپ ولگەن جەرى ەكەن›› دەسە: تاعى ءبىر اڭىزدا: ‹‹قارابايدىڭ مالىنىڭ باسى بولىپ جۇرگەن تەسىك وكپە قاراباي مالدىڭ باتاسى جاس بۋىرشىندى بۋرا قويماقشى بولىپ جۇرگەندە، مۇندا ولگەن ‹‹يون›› دەلىنەدى. سوندىقتانجەر اتىن ‹‹بۋىرشىن›› قويعان دەيدى. تاعى ءبىر اڭىزدا بۋىرشىن سارىبايدىڭ جۇيىرىك اتى ەكەن، قوزى مىنىپ شىعىپ، وسىندا ولگەن ەكەن›› دەيدى. بۇلايشا اتالاتىن اتتارى مول. مىسالى: قودار قازدىرعان 40 قۇدىق جەمەنەي جەرىندە، ‹‹الاايعىر›› بايان مىنگەن الا ايعىردىڭ ولگەن جەرى. (كوكتوعايدا) ‹‹جاۋىر›› باياننىڭ اتىنىڭ جاۋىر بولىپ قالعان جەرى (كوكتوعايدا) ‹‹بەل قايىڭ›› قوزىنىڭ تاياعى وسكەن قايىڭ ەكەن-بۇل كوكتوعايدىڭ تۇرعىن وڭىرىندەگى جەر اتى. كەزىندە قوزى قايىڭ اتانىپ، كەيىن قازىرگە دەيىن بال قايىڭ اتانعان. بۇل قايىڭ 1966 جىلىعا دەيىن تۇرعان (ەل اقتىق بايلاپ كيە تۇتادى ەكەن) . ‹‹القا بيىك-بىلۋىك›› بۇل باياننىڭ القاسىمەن بىلەۋىگى قالعان جەر ەكەن دەلىنەدى. (قابا اۋدانىندا) . ‹‹قوزىكە›› كەزىندە قوزىكەنىڭ تۋعان جەرى دەلىنەدى. (كوكتوعايدىڭ تۇرعىن اۋىلىنا قاراستى جەر) بۇل جونىندە 1860 جىلىداردا كەلىپ جاتقان قازاقتار ‹‹شالعىرداعى›› جەرگە مۇڭعۇلدارمەن تالاسىپ قالعاندا، مۇڭعۇلدىڭ ەل تورەسى قازاقتى سىناپ: ‹‹مۇندا اكەمىزدىڭ باسى بار دەيسىڭعوي، وندا مىنا زيراتتىڭ باسىنداعى سويعاق تاستى تىلڭمەن جالاپ شىق، دەگەندە تالاسقا تۇسكەن قازاق: ‹‹ەي قۇداي، جالاسام اكەمنىڭ باسىنداعى تاستى جالايمىن، قوزى مەن بايانننىڭ باسىنداعى سىنتاستى جالايمىن، بۇنىڭ كۇناسىنان گورى ساۋابى مول›› دەپ جالاپ شىققان ەكەن. سوندا الگى مۇڭعۇل ۇلىعى ايتقانىندا تۇرىپ جەردى بەرگەن ەكەن دەسەدى››.

ال جىردىڭ تاعى ءبىر ۆاريانتتارىندا قاراباي اۋىلىنىڭ مالدان، جاننان ايىرىلىپ، تۋعان جەرى ورالتايعا كەلە الماي قۇلجا ارقىلى ءداۋىت اقىن ايتقانداي حوتاندا بەت العان كوش جولىنا نازار اۋدارساق، بوعدا تاۋىنىڭ شىعسىنداعى ‹‹تانسىق››، ‹‹بايانگۋمان››، ‹‹قاشقاناق››، ‹‹اقكول››، ‹‹قاراسۋ››، ‹‹ۇزىنبۇلاق›› قاتارلى جەر اتتارىنىڭ كەزىگۋىنەن پارىقتالۋعا بولادى. مىنە بۇلاردىڭ ءبارى جىرداعى جەر اتتارىمەن مۇنداعى جەرگىلكتى ەل اڭىزدارىنىڭ ۇيلەسىم تاۋىپ تۇرعانىن كورەمىزدە، عاشىقتاردىڭ مەكەنى جىردىڭ تۋىنداۋ ءوڭىرى وسى ءورالتاي (كوكتوعاي، شىڭگىل) وڭىرىندە ەكەنىنە ەرىكسىز ءمويىندايمىز. ەندەشە ءبىز پىكىرىمىزدى ءتىپتى دە ايقىنداۋ ءۇشىن جەر اتتارىنان باسقا، اڭىزداردان باسقا دەرەك الىپ شىعۋىمىزعا بولادى. مىسالى: 1780-1820 جىلدار اراسىندا ورالتايعا كەلگەن قازاقتاردىڭ ىشىندە جەر تالاسىنا تۇسكەندە بولسىن، رۋلار ءوز ارا قاقتىعسپ قالعاندا بولسىن ‹‹قاراباي مەن سارىبايعا جەتكەن جەر بىزگە جەتەر››، ‹‹قاراباي، سارىباي وت جاققان مەكەن›› دەيتىن فاكىتتەرگە جۇگىنۋگە بولادى. جوعارىداعى پىكىرىمىزدى ءتىپتى دە راستاۋ ءۇشىن 1985 جىلى ‹‹شۇعىلا›› جورنالىنىڭ سەگىزىنشى سانىندا جاريالانعان ‹‹شالعىرداعى قۇلىپ تاس-قوزى كورپەش-بايان سۇلۋدىڭ باسىنداعى قۇلىپ تاس›› دەگەن پىكىرىمدى تاعى ءبىر قايتالاپ كەتكىم كەلەدى.

شالعىرداعى قۇلپتاس

‹‹شالعىر›› جەر اتى، كوكتوعاي اۋدانىمەن شىڭگىل اۋدانىنىڭ ارالعىندا، تۇرعىن اۋىلنىڭ ءبىر قىستاعى، وسى قىستاقتىڭ تۇستگىندەگى ەسكى قابىرستاننىڭ ياعني الا تۇرعان قوس قۇلىپ تاستىڭ توڭىرەگى جەر بولىپ بارا جاتقان قابىر ەكەنى بەپ-بەلگىلى. بيىكتىگى ەكى جارىم مەتر كەلەتىن ەكى قۇلىپتاستىڭ ارالىعى 5مەتردەي، ارالعىندا دونەسكى تەرىسكەن، كوكتىگەن ونگەن، ءار ەكى قۇلپتاستىڭ باسىنا كۇن سۋرەتى، ودان تومەن بۇلت ودان تومەن بەس قۇستىڭ بوتەگەسىنەن جوعارى سۋرەت سىزىلعان، قۇستاردىڭ الدىندا قازاقتىڭ مۇيىز ويۋ ورنەگى، ءار تاستىڭ ءبىر بەتىنە بەس قۇستان، ءبىر تاستا ون، ەكى تاستا جيىرما قۇستىڭ سۋرەتى بار، منىە بۇل قۇستار ‹‹قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ›› جىرىنداعى قابىرلارىنىڭ باسىندا شىرىلداپ تۇرعان تورعاي بولۋى عاجاپ ەمەس. مەن ‹‹قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ›› قابىرى ‹‹اياكوزدە›› دەۋدەن كورى ء‹‹ورالتايدا›› دەۋىمە مىنە ءبىر فاكتور دالەل بولادى.

1. جوعارىدا ايتىلعان قارابايمەن سارىبايدىڭ ەجەلگى جۇرتى ءارى جىرداعى وقيعانىڭ وربىگەن وسى ءورالتايدا ەكەندىگى، .
2. 2. جىرداعى قاراباي اۋىلنىڭ ەرتىستى قۇلداپ كوشكەن كوش جولىنداعى جەر اتتارى ءارى باياندى قوداردىڭ قايتىپ ورالتايعا اكەتكەن بەت الىسى، قوزىنىڭ باياندى ىزدەپ ەرتىستى قۇلداي كەتۋى جىردا ايقىن.
3. 3. جىرداعى ‹‹قارا ەرتىسكە جەتەدى بارى زۋلاپ، .

باسىنا قارا بايدىڭ كەلىپ قوندى.

ارۋاعىنا سيىندى اۋناپ-قۇناپ›› دەيتىن جولدارى قاراباي قابىرىنىڭ دا قارا ەرتىس بويىنا ەكەندىگىن اڭعارتسا، مۇنداعى ەل اڭىزىندا دا قارا ەرتىستىڭ بويىنداعى دوڭبەك قابىردى قارابايدىڭ قابىرى دەسەدى.

4. 4. جوعارىدا ايتىلعانداي سارىباي قابىرىنىڭ كوكتوعايدىڭ ‹‹تاۋ قارا بۇلعىن››، ياعني ازىرگى كول تۇرعان ورىندا ەكەندىگىەىنداگى فاكتتەر.
5. 5. پزو جىرى وسى ءور التايعا كەلىپ جاتقان ەلدىڭ الدى بولىپ كەلگەن جۋانعان مەن سوڭىنان كەلگەن كەنشەن جايىلمعا جيلاسقاندا باسقالاردىڭ: ‹‹قاراباي مەن سارىبايعا جەتكەن جەر›› عوي دەگەن سوزدەر مەن مۇنداعى مۇڭعۇلدار مەن جەر تالاسقاندا وسى قاراباي، سارىبايدى كولدەنەڭ تارتۋى.
6. 6. ازىرگى ەل ىشىندە كەلە جاتقان اڭىزدار. مىسالى: حالىق ‹‹بۇلدىر تاۋ›› دەگەن كۇي شەرتىپ، اڭىزىن بىلاي باياندايدى: ‹‹ەرتەدە ءبىر جىگىت وڭتۇستىكتەن ءبىر قىز الىپ قاشادى. ول سوندا سوڭىنان قۋعىنشى تۇسكەنىن اڭعارىپ، ەلسىز دالامەن تاسالانا جۇرىپ، ابدەن ارىپ اشىقان سوڭ امالسىزدان ەل بار جاققا بۇرىلادى ەكەن. كۇن سايىن سىرقاتى اۋىرلاعان قىز (جەتەر جەرىمىز قانشا قالدى) دەپ امالسىزسۇراعان سوڭ، جىگىت ءتور الدىندا تۇرعان دومبىرانى الىپ ءبىر كۇي شەرتەدى. كۇيدىڭ سىرىندا: ‹‹بۇلدىر-بۇلدىر بۇلدىر تاۋ، ساعان قاشان جەتەم-اۋ، شۋ-شۋ جانىم، شۋ-شۋ جانىم›› دەگەن مۇندا دا زارلى سىرىن اعىتىلعاندا، ۇي تولى جان كوزدەرىنە جاس الىپ: ء(يا، قاراعىم، سول بۇلدىر تاۋعا تەز جەتىپ ارماندارىڭا جەتىڭدەر! دەپ اۋىل اقساقالدارى باتالارىن بەرەدى. بىراق جولعا شىققان كوزەۋلى بۇلدىر تاۋعا قازا بولادى›› انە سول عاشىقتىڭ جەتەم دەپ ارمانداعان ارمانىنا جەتە الماي قالعان بۇلدىر تاۋ ازىرگى شىڭگىل، بايتىك ماڭىنداعى ‹‹ارمانتى›› تاۋ ەكەن. ءبۇلار ارمانتىعا تاياپ قالعاندا سوڭىنان قۋعىنشىلاردا قۋىپ جەتەدى›› دەپ اڭىزدى تولىقتاي تۇسكەن بولىمندە: ‹‹وسى قاشىپ كەلە جاتقاندار بايان مەن قوزى ەكەن. سوڭىنان قۋىپ كەلە جاتقان قودار ەكەن، قوزى قۋعىنشى كەلىپ قالعان سوڭ، باياندى الدىنا جىبەرىپ ءوزى تاۋمەن الىسادى. بىراق كوپ تاۋعا توپىراق شاشا الماي قازا بولادى. بايان كەلىپ قوزىنىڭ سۇيەگىن قۇشاقتاپ زار ەڭىرەيدى. قودار وعان وزىنە تيۋ تالابىن قويادى. بايان وعان قوزىنىڭ باسىنا ونەرشىلەرگە ەكى قۇلپتى تاپتىرۋدى ايتادى. قۇلپتاس تابىلىپ، قوزىنى جەرلەردە بايان ءوزىن-ءوزى ولتىرگەن ەكەن›› اقىلداسادى. مىنە وسى اڭىزعا ۇقساس تاعى ءبىر اڭىز بىلاي: ‹‹اۋەلى بۇل التايعا ۋاق كەلدى، سوڭىنان كەرەي، نايمان شۋلاپ كەلدى›› دەيتىن زامان 13-14 عاسىرلار ەكەن. ورالتايعا كەلگەن ۋاق ەلىنىڭ ىشىندە ءبىر-بىرىنە عاشىق بولعان قىزبەن جىگىت ماحابباتتاسپاقشى بولعاندا، ەلدىڭ اقساقالدارى: ‹‹رۋلاسىمەن نەكەلەنۋ ەلدىگىمىزگە نامىس، اتا زاڭى نە قايىسى›› دەپ ەكى عاشىقتى كۇناسى ءۇشىن اتقا سۇيىرەتىپ، ولتىرەدى. بىراق ۇزاماي بۇل ءوڭىر تابيعات اپاتقا ۇشىراپ شىعىن بولادى. اۋىل قاريالارى تاڭىرگە جالبارىنىپ، جاستاردىڭ بەرگەن مەن ەت توسۋ بولماعان سوڭ، بۇلار: ‹‹قىزبەن جىگىت جازىقسىز ولتىرگەنىمىزگە ءتاڭىر قاھارلانىپجاتقان ۇقسايدى، ەندى بۇل وڭىردەن بىزگە باقىت جوق، وسى ەكى عاشىقتىڭ مۇردەسىن تۇرعىزايىقتا، ءوزىمىز جەر اۋدارايىق، بۇل جەرگە باقىت-بايلىق ورناعاندا بۇل ەكى مۇردەگە جان كىرەدى. ءسوندا بىزدە قايتىپ كەلەمىز›› دەپ اقىرى ەكى عاشىقتىڭ مۇسىنىڭ تاستان شاۋىپ، ورناتىپ وزدەرى جەر اۋدارادى. ال الگى شابىلعان ەكى مۇسىن، بيلەپ تۇرعان قىزبەن قانجارىنا قولىن اپارىپ تۇرعان مۇسىن تاستىڭ 1956 جىلدارى تۇرعىننىڭ شالعار وڭىرىندە بولعانىن، 1958 جىلى ەل اتقا سۇيىرەتىپ شاعىپ، فونتاميتقا ىستەتىپ، جوعالتىقاندىعىن راستايدى. مىنە بۇل اڭىزدار ەل ىشىندە ءالى بار. ال جانە ءبىر اڭىزدا ازىرگى كوكتوعايدىڭ قۇستى دەگەن ورتا جايلاۋىندا بايان سۇلۋ قازا بولعان، قوزى بايان سۇلۋدى ىزدەپ كەلىپ، ونىڭ دۇنيەدەن وتكەندىگىن ەستىپ، كۇندىز-تۇنى ەگىلۋمەن بولىپ، قۇسادان ولگەن ەكەن. سودان وسى جەردى قۇستى قويعان دەيتىن اڭىز وسى ەكى عاشىقتىڭ قامىرى بەرتىنگە دەيىن تۇيەنىڭ ەكى وركەشىندەي قاتار تۇراتىن دەيدى. مەن وسى بىرنەشە فاكىتتەر ارقىلى جىردىڭ شىعۋى مەن عاشىقتاردىڭ مەكەنى، ءسوزسىز، ءورالتايدا دەيمىن. ءبىر بايىم ادامدار ‹‹بۇل دالەلدەر اڭىزدار›› دەيدى. ەگەر اڭىزدىڭ تەگىندە شىندىق جاتاتىندىعىنا عالىمدار مويىندايدى ەكەن. وندا بۇگىنگى حالىقمىزعا جەتىپ وتىرعان اڭىزدارمەن جىردىڭ جەر اتتارى جانە ءور التايداعى جەر اتتارىنىڭ ءبىر-بىرىمەن ءوبىسپ جاتۋى-عاشىقتىڭ قابىرى ءورالتاي-ءبىزدىڭ مەكەندە ەكەنىن دالەلدەي تۇسكەن دە. !

قورتىپ ايتقاندا، قارابايدىڭ كوش ءىزى، سارىبايدىڭ قابىرى، ەكى عاشىقتىڭ مۇردەسى كوكتوعاي وڭىرىندە شالعار سىندى قۇيقالى مەكەندە جاتىر دەمەكشىمىن.

پايدالانعان ماتەريالدار:

• ‹‹قازاقتىڭ عاشىقتىق جىرلارى›› 8-كىتابى، شينجياڭ جاستار باسپاسى.

② ‹‹قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ ۆاريانتتارى›› الماتى باسپاسى

③ ‹‹ەجەلگى جىر اڭىزدارى›› الىكەي مارعۋلان، الماتى باسپاسى.

kerey.kz