Ädebi älem

Ğaşıqtar bizdiñ mekende

kerey.kz

 |  May 18, 2015

Bayahımet Jwmabaywlı

Söz ‹‹Qozı körpeş-Bayan swlu›› jayında bolmaq. ‹‹Qozı körpeş ـــ Bayan swlu›› jırı qazaq halıqnıñ ertedegi ömirin, twrmıs-tirşilgin, salt-dästwrın añğartatın körkemdigi biik, halıqtıq şığarma. Jırda Qozı men Bayannıñ ğaşıqtıq jayı jırlanadı.

‹‹Qozı körpeş-Bayan swlu›› jırın zertteuşi ğalımdar HⅦ– HⅥ ğasırda jarıqqa şıqqan yağni jwñğar şapqınşılarınıñ zobalañı äli de qazaq dalasınan arıla qoymağan kezde tuğan dese, jırdıñ tağı bir variyantına üñilsek, mwndağı adam attarı, twrmıs-salt ‹‹baltalı›› eliniñ auızğa alınuı noğaylı eline täueldeytin zerttermenderdiñ köz qarasına tura keledi. äl Älikey Marğulanğa ‹‹ejelgi jırañızdarı›› eñbegindegi ‹‹1812 jılğı küz kür kür›› atında tabılğan başqwrt nwsqasına qarağanda, bwl jırdı türkeşter däuirine de aparıp tireuge bolatın körinedi. Äytsede, bwl ret meniñ pikirim özgeşe, jastar baspasına ‹‹Qazaqtıñ ğaşıqtıq jırlarına›› segizinşi kitap engizilgen 1915 jılı dauıt aqınnıñ jazğan ‹‹ğaşıqtıq ğalamat›› attı dastanına üñiler bolsaq:

‹‹Al Däuit qalam wsta wşın teje,

Köñilge bir parıldı qoyma tejep,

Bwrınğı noğayılınıñ zamanında.

Söyleytin bir qisadan keli keñes,

On eki ru özbek degen el bar eken

Deytwğın Altay-jayıq jer bar eken›› degen joldarınanⅤH-HⅣ ğasırdağı noğaylı elinen ör bitip otırğanın ayqın bayqaymız. Mwnda Däuit dep otırğanı 1870 jıldarda qwljanıñ kök qamır öñirinde düniege kelgen ruı qızay Däuit otarbay wlı jandaralov aytadı. Däuit el işinde zäñgi bolğan, qwlja samğwnıñ aqılşsı, mäten änbığa erip, el-jer jayında talay jwmstar tındırğan. Aqın äri dindär adam eken. 1920 jıldardan keyin dünieden ötken. Aqın osı dastanda: .

‹‹Qwljağa bir saudager kelgen şette,

Jähängez el aralap jürgen köpten,

Qiır basıpäri jerden körgen ötken

Köne twrpan mekeni şala qazaq

Pısıq jigit mal tapqış dañqı ketken.

Sol jigit tarın-jwñğar aralaptı,

Saudamen är aymaqqa qolı jetken.

Sol jigit lopnorğa barğan eken,

Qotan deytin şahardan arman eken.

Wndıstan jerine tayauraq,

Soğanda sauda jolın salğan eken,

Eline Qarabaydıñ kirgen eken,

Sol eldiñ qaq jağdayın bilgen eken.

Sart pen qazaq arası qırğızğa wqsas,

Bötenirek söyleytin tilden eken,

Jüzdey-aq auğanda twtın eken.

Qazaqta estek degen elimiz deydi,

Äyteuir dinnen ketpey kütuli eken›› deydi.

Saydager äbdıl latıptıñ özine Qarabay eliniñ Bayandap bergenin özi sol boyınşa sol şığarmasın jazıp şıqqanın ayta keledi

‹‹Jwdın äbden sabındap,

Äñgime üşin jabındap.

Aytuğada köruge,

Osınday bolsa taza edi.

Şariğat emes, qisa emes,

Obal deytin azabı›› dep öz şığarmasında ğaşıqtardıñ oqiğasına süyine otırıp, janaşırlıqpen olardı mwratına jetkizip, mahabbat lazzatına keneltip öltirgeninde jasırmaydı.

Mine biz osı Däuit variyantınan jırdıñ noğaylı däuirinen ekenin, äri Qarabay eliniñ äli de Hotan öñirinde jasap otırğanın: ‹‹jiırma jıl şaması jaña bolıptı, odan bwrın eş swraq körgen joqtı. Hotannan şiänguän degen wlıq şığıp, sol qaratıp, qaratıp pekinge habar soqtı›› dep jirmanşı jıldardağan.

Mwnda 1820-1920 jıldardıñ qaysı ekeni aytılmağan. Hotan aymağınıñ qaramağına qarap el bolğanın anıqtaydı. mıne bwdan biz ‹‹Qozı körpeş ـــ Bayan swlu›› jırı köp variyant bolğanımen är variyantında är dauırdıñ belgisi añğarılatındığda añğaramız. Äytsede, oqiğa äuel basta ğaşıqtar üstinde bolsa da keri twr. Ärbir däuirdegi jır nwsqasın jaratuşı halıq onı özi jäsäğan. däuirdiñ sayasi ortasımen twrmıs jüyesine tüsiruge talpınsada tek jırdıñ tilin baytu, keyipkerdi tolıqtıru, nemese işnärä oqiğa jelsin baytu maqsatına jetkenmen jırdıñ bayırğı oqiğası twpnwsqasın mülde özgerte almaydı. Jırdıñ jiırma juıq nwsqası bar. Osınıñ bärinde eki ğaşıqtıñ mahabbatı jırlanadı. Eki jas armandarına jete almay qırşınan qiıladı. Jırdıñ qanşa nwsqası bolsa sonıñ köbinde osı oy jinaqtaladı. key nwsqalarda ğaşıqtar ölmey mwratına jetedi. ölip qalıp qayta tiriledi. nemese toy jasap mwratına jetken soñ öledi. tipti realdıqtıñ ayaq astınan añızğa aynalatını da bar. Nwsqalardıñ mwnday wqsamastıqtarı keybir oqırmandarğa ‹‹bwl jır añız boluı mümkin›› degen oy tuğızadı da, qoymaydı. Al oqiğalar säl özgerip añızğa aynalğan. Bölimderi qalay da eki jastıñ mahabbat keşirmelerindegi ömir arpalıstarına say süyegi sırqırap janaşırlıq etumenen özgeşe nwsqa jaratıp ğaşıqtardı maqsatına jetkizgen boluı mümkin. mine, bwğan ayğaq joğarıda Däuit nwsqasında jazuşınıñ özi aytqanday: ‹‹bwl özgertuge bolmaytın şariğat sözi, ne jazılıp qalğan dastan emes, halıqtıñ oquına beriletin oqiğa bolğan soñ, bwlardı mwratına jetkizip bäripöltirdi›› degen anıqtamasa bolsa: endi biri, şöjeniñ jırında jinaqtıñ jır oqiğasın barınşa özgertip, jañadan keyipkerler qosıp, key keyipkerlerdiñ eñbegin ayırıqşa körsete bilgendigimen; abay nwsqasındağı özgersiterdi bayqasaq bolğanı. Osğan qarağanda, ‹‹Qozı körpeş ـــ Bayan swlu›› jırı qanşa nwsqa bölğanmen, janaq pen şöjeniñ jañğırığı. endı bir jaqtan dauırın, ornın, mekenin, tegin aytıp otırğan Däuit nwsqasın körgenimzde Altay halqınıñ işindegi ‹‹Qozı körpeş ـــ Bayan swlu›› jayındağı äñgimelerge süyene otırıp neşe jıldardan beri özimniñ de jırdıñ orını, däuiri jayında qozğağan pikiriniñ şındıqqa aynalıp bara jatqanına alaqaylağım keledi.

Keyipkerler jayında biz pikirimizdi rastauşı äueli keyipkerler jayında toqtalayıq. mwnda jırdıñ bas keyipkeri qadır — bir nwsqada Qarabayğa jılqşı bolsa, endi birinde jalşı jäne tazşa bolsa, bireuinde bas arqılı Bayanğa keledi de sonda Bayannıñ şınayı ğaşığı bolıp körinedi. räs jwñğar öktemdigi isılam dınnıñ saltına qwrmet etken joq. olar türki taypalarınan qız aludı saltına aynaldırıp aldı desekte jansaq ketpeydi. keybir zetteuler ‹‹Qodar mwñğwl taypasınan›› dey kelip, ‹‹Qarabaydıñ aldında qwl bolıp, Bayandı alu maqsatında jwrdı›› deydi. Meniñşe bwl ağattıq twrğan däuirde mwñğwl azamatı bolğan aldına qwl bolıp jüre almaydı. Al, jwñğarlardıñ jeñiluimen islam dınnıñ soñğı kezderindegi oqiğa desekte, Qarabaydıñ öz dınnıñ azıp, bögde dinderge qız beruge riza boluda mümkin emes. Endeşe Qodar şöje aqınnıñ aytqanınday ‹‹şaqşaq baydıñ wlı›› etip Bayandauda negiz bar körinedi. Üytkeni qolımızdağı Däuit nwsqasındağı da: .

Mwnı estip abdıjappar qıldı talap,

Qarakök at erttep minep manap,

Ol özi noğaylı da bir bek edi.

Ämir men noğaylı jürgek tarap

Sonımen äbdıjappar qwl boladı,

Jılqışı bolıp mal bağıp jorğaladı

Äbdıjappar bek atı wmıt bolıp,

Qodar qwl bolıp attanıp

Qurağan Bayanğa qaytsem tauır körinem dep

‹‹Otın alıp bie sauıp zır qağadı›› degen joldarında-aq, Qodardıñ negizgi atı äbdıjappar ekenin, onıñ noğayılığın bir bek ekenin anıqtauına jüginsekte jeterlik siyaqtı.

Al Qarabay bolsa: ‹‹Qarabay QAltay degen elden eken, qarakök jeti atası keñinen eken›› degen Däuit nwsqasındağı söz Qarabayğa anıqtama bölğanmen, ‹‹QAltay ruınıñ qay jwzdıñ wsaq tabı ekenin anıqtay almadım. Qozike Sarıbaydıñ wlı, yağni jırdağı Qozı körpeş. Äsirese osı Däuit nwsqasında barlıq jerinen ‹‹Qozı-körpeş›› esimi eken, wş jerden kezigedi de negizinen Qozike atımen ataladı.

Närbike Sarıbaydıñ bäybişesi, qazıkennıñ şeşesi. Mayılbay – Sarıbaydıñ dosı bolğan adam. jandos-mayılbaydıñ wlı Qozınıñ jan dosı. Tausarı şeşen-Qozikenniñ aqılgoylıgı, janaşırı. Sarıbay: ‹‹Sarıbay Bağas degen rudan bolıp, ekeuide deuletti bolğan eken›› degen Däuit nwsqasında aytılıp anıqtalğanmen, şejireden qay jüzge qarastı ru ekenin bilmedim. Tek ‹‹bağas›› degen uaq taypasınan kezigedi eken.

Sağınbay-Qarabaydıñ bäybişesinen tuğan wl, meyirimdi Qozikenmen Bayanğa üylenedi.

Qoğan-qorabaydıñ ekinşi wlı, Qodardıñ dosı, Qozikege dwşpan Bayandı jaqtırmaydı.

Ayswlu-bayannıñ ağası soğınbaydıñ äyeli, Qozikenniñ janaşır qamqorı.

Bayan Qarabaydıñ toqalınan tuğan qız, Qozikenniñ ğaşığı yağni Qodardıñ da ğaşığı mesjän-Qodardıñ dosı, eñ soñında ‹‹ayğaqtıñ beti qara›› dep, Qodarmen birge el onı öltirip örtep berdi.

Mine bwl dauıt nwsqası boyınşa körsetilgen keyipkerler, jırdıñ är nwsqasındağı keyipkerlerge salstırar bolsaq nwsqa sayın özgerip otıradı. Mısalı: janaq jırında joq aybas. abay jırında kemeñger bolıp Bayandaladı. bir jırda, Şağatay mijendär kezikpese, endi bir jırda ayjan, ayswlu atımen kezigedi. Al keyipkerlerden sırt oqiğanıñ özi bir jırda Qozikeni Qodar atıp ketse, birinde Qodardı Qoziken öltiredi: endi birinde Qodar Qozikenniñ basın kesip alıp ketse, ol bas Qozikendik bolmay şığadı: endi bir bölimnde Qodardı Bayan öltirse, jäne birinde Qozikenmen Bayan mwratına jetedi. jirdiñ uaqiğasınan, keyipkerlerdiñ mwnday özgeriske bastapqıda aytqanday ärbir jırdı jaratuşı özi jazğan däuir şeñberimen ondağı halıqtıñ tilegine qaray jır şığarıp otırğanın añğaramız. Bwl sözimizge joğarıdağı Däuit aqınnıñ jırdı jazu barısı kuä bolsa, endi biri; şöje aqınnıñ şoqan ualiqannıñ äytuimen: .

‹‹Qwday berdi swltandı qamal qılıp,

Danşpan märtebeli adal qılıp.

Bwrın jazğan joq edim mwnday sözdi,

Adal swltan jazdırıp sanalı qılıp›› dep şoqannıñ talabımen öñdep qayta jazğanın eskertedi.

Qortıp aytqanda, ‹‹Qozı körpeş-Bayan swlu›› jırınıñ qanşa köp nwsqası bolğanimen, nwsqalardıñ keyipkerlerimen, uaqiğası qanşa köp özgertilgenmen, eki ğaşıqtıq keşirmesiniñ eş özgerissz jetui, ärbir nwsqadağı jer attarı, uaqiğanıñ şın sırın aşıp, jırdıñ ömirşeñdik quatın arta tüsude. Sondıqtan endigi jerde jırdıñ eşqaşan añız emes, riyal ömirde bolğandığına köz jetkizuimizge jırdağı jer attarımen qazirge deyin özgermegen jer attarın salıstırğanda barıp közimız jetetindigin añğaramız.

Jırdağı jer attarı jayında ‹‹Qozı körpeş-Bayan swlu›› jırınıñ ärbir nwsqasın aqtarıp otırsaq, kürdeli oqiğalarımen, köp keyipkerlerimen tanısa kelip, jırdıñ tuğan däuirine azda bolsa tireuişin talqanday bolsan, al jırdağı jer üñilseñiz, Qarabaydıñ köş jolınıñ sorabın, Sarıbaydıñ mekenin ğaşıqtardıñ mahabbat keşirmelerin ayqın körgendey bolamız. Key nwsqalarda keybir jer attarın tıñnan qosqanın, añğarsaqta, Qarabay auılnıñ twrağı şıraylanıp jwrıp noğay elin irgelep, ‹‹ayaköz›› ben ‹‹orAltay›› aralğında bölädi. Qoziken Bayandı ayaközben izdep tabuı, qaytadan ör Altayğa bet aluı, jır joldarına ayqın aytılğan. Jırdıñ alğaşqı nwsqaları bolğan segiz seri, odan keyingi şöje, Däuit nwsqalarına, Qarabay men Sarıbaydıñ twrağı, Sarıbaydıñ ölgen jeri, Qarabaydıñ köşu bet alsı, Qozınıñ Bayandı izdep şığuı bäri-bäri Öraltay arqılı bastalıp äyäközge bet aldı.

Biz jırdıñ nwsqalarına şoqşiyar bolsaq:

‹‹Mwnda twrsañ ärkimnen toyınasıñ,

Köşip barsañ bwl jerden jauılarsıñ.

Äyäközge noğaydıñ köp jwrtı bar,

Pwl qarqınmen jetimdi ne qılasıñ›› dep Bayandı jwrtınan ayıntsa,

‹‹Köresiñ qırıqbir künde ayaközdı,

Tılımdı almay barasıñ Bayandı izdep.

Ayaközdı bağıptı aqsaq kempir,

Sol kempirden bilesiñ nağız sözdi,›› dep Qozını Bayandı izdeuge äyäközge jolğa saladı.

‹‹Özim molla qojamın jäne özim bay,

Sauda qılıp kelemin barıp qıtay›› dep kezikken jolauşı Qozını äyäközge bastaydı. Al Däuit nwsqasında: .

‹‹On eki rulı özbek degen el bar eken,

Deytwğın Altay, qanqay jer bar eken.

Qanqayğa sansız mwñğwl mekendegen

Atautı mäuke, şeñgel jer bar eken›› dep 15ğasırdağı noğay eliniñ bir böligi orAltayğa kelip, qonıstanıp jatqanı, osı kezde mwñğwldardıñ qarsılğına tap bolıp, keyde añ paydanıñ üşimen, keyde aqıl äylämen, tartu-taralğımen qonıs alğan tariği jağdaylardı köremiz. jirdä jäne: .

‹‹Altaydıñ baurayında ‹‹sarı özen››

‹‹Sarı Ertis››, ‹‹Qara Ertis›› bar

Äyirkezeñ bal Ertis jäne ağıp qosıladı,

Üstinen ‹‹jaysañ››, köldiñ keter tömen,

Ol jerdiñ atın sonda ‹‹Qıran›› qoyğan,

Ürikken el ürey qumay jiıldıma wydı,

Oğan da bayız tappay köşip edi.

Zarığıp bir burası sondau eldi,

Ol jerdiñ etin qoyıp ‹‹Bura asau››,

Toqtamay tolğatqanday jöneledi,

Qonadı odan ötip ‹‹Baqın suğa››,

Örjärdiñ ‹‹manayınan›› jaqın suğa,

Teginde wyğwr twrğan meken etip,

Mwñğwldar ataydı onı ‹‹Qapınsuğa,››

‹‹Qaraertıske›› jetedibäri zulap,

Basınaqarapayım Qarabaydıñ kelip qondı,

Aruağına siındı aunap qunap-qunap.

‹‹Üliñgir›› köline jetti ekpindetip,

Qalmaqtar siqırmenen joldı bögep,

Talay künder ‹‹sauırğay›› tauğa keldi.

Körmegen jer, sarı batpaq tauğa keldi.

Silkinp tws-twsına jwtınadı.

At-köligin tıñqitıp mınıp aldı,

Asuğa ‹‹Şağanoba›› qoydı qalap.

Birqanşa mezgil jwrdı ‹‹emildi›› asıp,

Batısqa kele jatır qılday basıp,

‹‹borjar sol qalmaqtıñ mekeni eken.

Uañqanı seyirkurä keledi eken

Qanşa künder arada jatıp-twrıp

Wşıp kelgen sekildi ‹‹Öraltayğa›› .

Mine jırdağı jer attarına üñiler bolsañız köşetin Öraltay (Köktoğay, Şiñgil) öñirinen qwldap ketken sarabın, orAltayğa qayta kele jatqan ğaşıqtardıñ izin naq körgendey bolasız. Jırdıñ köp bölimnde uaqiğa ‹‹köp señgirge››, ‹‹teke tauğa›› är ekeui Köktoğaydağı tau, say attarı. Osı tauğa süyinşidey kelgen adamnıñ ‹‹äyelin wl taptı›› degenine quana şıqqan Sarıbay attan jığılıp öledi. Mine, bwl qazirgi Köktoğaydıñ ‹‹tauqarabwlğın›› ataştın jerleri bolıp, 1956 jılğa deyin sırtınan attıñ qılı jelkildep twratın törtbüriş qabırdı jergilkti halıq ‹‹Sarıbaydıñ qabırı›› deydi eken. 1935 jıldarı ğwlama aqın aqıt wlımjı wlı mwndağı qabır basına qwran oqıp osı bır oqiğanı bayandağanın 1994 jıldarı 85 jasqa kelip qaytıs bolğan zamza kariya kuä bolıp, ‹‹men sol kezde at wstap bergen edim›› dese, sonau18-ğasırda ejelgi mekenderine jwrt küreuge jänibek batır bastap, Ertis örlep, qonıs alıp jatqan kerey, nayman ruları ondağı jwñğarlıqtardıñ qaldıq küşterinen qattı da tätti kelip bayırğı mekenderin qaytarıp alu barısnda bwl öñir ata qonıstarı ekendigine ayğaq retinde osı ör Altaydağı ‹‹Qozı körpeş-Bayan swlu›› dıñ qamırı men oğan qatıstı oqiğalardı kuä etkendigi äsirese, 18-ğasırda jasağan ızğwttı batır Bayan swluqamırınıñ qoyılğan säukeleniñ saudırap tögilip jatqan alqa monşağınan ‹‹bir keregi bolar›› dep abdırasına saqtap qoyğanı, 1924 ـــ 1930 jıldarı aralğında mwñğwl, qazaq arasındağı tağı bir dauda manjuriya joyandarınıñ aldında qazaq wlıqtarı osı zattıq faktterdi köldeneñ tartıp, ızğwttı batırdıñ nemeresi aydardıñ sandığınan sol alqa monşaqtardı aldırtıp, qarsılasın jeñgendigin, osı dauda sol sol alqa monşaqtar birneşeuin alıp apasına äkelip bergeni, apası onı közi auırğan adamdardıñ nemese bosana almağan äyelderge şipa retinde osı alqa monşaqtardı stetip jürgeni, 1958 jılı Ürimji Bajaqu türmesinde qolda jatqan molqı ruınıñ bii momınbay aytqandığın şayaqımet jäñgir wlı kuä bolsa, 1960 jıldarı osı Köktoğay kölniñ boyında el otıra qalğanda 90jastağı malika degen apamız Qozı-lağı sol qabır jaqqa ketse balaların jiberesäp ‹‹säriekeñ jaqqa ketken Qozı-laqtı qayırıp keludi›› bwyıratın deydi dälbek marqwm.

Endigi jerde Qarabay uädesinen tayıp, auılın Ertisti qwlday batısqa jer äudartadi. äne osındağı köş izine nazar salsañız joğarıda (jırda atalğan) jer attarı Öraltay (Köktoğay) öñirinen bastaldıda jırdağı ‹‹bura asu›› halıqtıq añızdarda Qarabaydıñ qos buırşın degen atı bolğan, äzirgi ‹‹buırşın›› audanı qos buırşınnıñ bırınıñ arıqtap ölgen jeri eken›› dese: tağı bir añızda: ‹‹Qarabaydıñ malınıñ bası bolıp jürgen tesik ökpe Qarabay maldıñ batası jas buırşındı bura qoymaqşı bolıp jürgende, mwnda ölgen ‹‹ion›› delinedi. Sondıqtanjer atın ‹‹Buırşın›› qoyğan deydı. tağı bir añızda buırşın Sarıbaydıñ jüyirik atı eken, Qozı mınıp şığıp, osında ölgen eken›› deydi. Bwlayşa atalatın attarı mol. Mısalı: Qodar qazdırğan 40 qwdıq jemeney jerinde, ‹‹Alaayğır›› Bayan mingen ala ayğırdıñ ölgen jeri. (Köktoğayda) ‹‹Jauır›› Bayannıñ atınıñ jauır bolıp qalğan jeri (Köktoğayda) ‹‹Bel qayıñ›› Qozınıñ tayağı ösken qayıñ eken-bwl Köktoğaydıñ twrğın öñirindegi jer atı. Kezinde Qozı qayıñ atanıp, keyin qazirge deyin bal qayıñ atanğan. bwl qayıñ 1966 jılığa deyin twrğan (el aqtıq baylap kie twtadı eken) . ‹‹Alqa biik-biluik›› bwl Bayannıñ alqasımen bileuigi qalğan jer eken delinedi. (Qaba audanında) . ‹‹Qozike›› kezinde Qozikeniñ tuğan jeri delinedi. (Köktoğaydıñ twrğın auılına qarastı jer) bwl jöninde 1860 jılıdarda kelip jatqan qazaqtar ‹‹Şalğırdağı›› jerge mwñğwldarmen talasıp qalğanda, mwñğwldıñ el töresi qazaqtı sınap: ‹‹Mwnda äkemizdiñ bası bar deysıñğoy, onda mına zirattıñ basındağı soyğaq tastı tılñmen jalap şıq, degende talasqa tüsken qazaq: ‹‹Ey qwday, jalasam äkemniñ basındağı tastı jalaymın, Qozı men Bayannnıñ basındağı sıntastı jalaymın, bwnıñ künäsinän göri sauabı mol›› dep jalap şıqqan eken. Sonda älgi mwñğwl wlığı aytqanında twrıp jerdi bergen eken desedi››.

Al jırdıñ tağı bir variyanttarında Qarabay auılınıñ maldan, jannan ayırılıp, tuğan jeri orAltayğa kele almay qwlja arqılı Däuit aqın aytqanday Hotanda bet alğan köş jolına nazar audarsaq, boğda tauınıñ şığsındağı ‹‹Tansıq››, ‹‹Bäyängumän››, ‹‹Qaşqanaq››, ‹‹Aqkol››, ‹‹Qarasu››, ‹‹Wzınbwlaq›› qatarlı jer attarınıñ keziguinen parıqtaluğa boladı. Mine bwlardıñ bäri jırdağı jer attarımen mwndağı jergilkti el añızdarınıñ üylesim tauıp twrğanın köremizde, ğaşıqtardıñ mekeni jırdıñ tuındau öñiri osı Öraltay (Köktoğay, Şiñgil) öñirinde ekenine eriksiz möyindäymiz. endeşe biz pikirimizdi tipti de ayqındau üşin jer attarınan basqa, añızdardan basqa derek alıp şığuımızğa boladı. mısalı: 1780-1820 jıldar arasında orAltayğa kelgen qazaqtardıñ işinde jer talasına tüskende bolsın, rular öz ara qaqtığsp qalğanda bolsın ‹‹Qarabay men Sarıbayğa jetken jer bizge jeter››, ‹‹Qarabay, Sarıbay ot jaqqan meken›› deytin fakıtterge jüginuge boladı. joğarıdağı pikirimizdi tipti de rastau üşin 1985 jılı ‹‹şwğıla›› jornalınıñ segizinşi sanında jariyalanğan ‹‹Şalğırdağı qwlıp tas-Qozı körpeş-Bayan swludıñ basındağı qwlıp tas›› degen pikirimdi tağı bir qaytalap ketkim keledi.

Şalğırdağı qwlptas

‹‹Şalğır›› jer atı, Köktoğay audanımen Şiñgil audanınıñ aralğında, twrğın auılnıñ bir qıstağı, osı qıstaqtıñ tüstgindegi eski qabırstannıñ yağni ala twrğan qos qwlıp tastıñ töñiregi jer bolıp bara jatqan qabır ekeni bep-belgili. Biiktigi eki jarım metr keletin eki qwlıptastıñ aralığı 5metrdey, aralğında döneski terisken, köktigen öngen, är eki qwlptastıñ basına kün sureti, odan tomen bwlt odan tomen bes qwstıñ bötegesinen joğarı suret sızılğan, qwstardıñ aldında qazaqtıñ mwyız oyu örnegi, är tastıñ bir betine bes qwstan, bir tasta on, eki tasta jiırma qwstıñ sureti bar, mnie bwl qwstar ‹‹Qozı körpeş-Bayan swlu›› jırındağı qabırlarınıñ basında şırıldap twrğan torğay boluı ğajap emes. men ‹‹Qozı körpeş-Bayan swlu›› qabırı ‹‹äyäközde›› deuden köri ‹‹Öraltaydä›› deuime mine bir faktor dälel boladı.

1. Joğarıda aytılğan Qarabaymen Sarıbaydıñ ejelgi jwrtı äri jırdağı oqiğanıñ örbigen osı Öraltaydä ekendigi, .
2. 2. Jırdağı Qarabay auılnıñ Ertisti qwldap köşken köş jolındağı jer attarı äri Bayandı Qodardıñ qaytıp orAltayğa äketken bet alısı, Qozınıñ Bayandı izdep Ertisti qwlday ketui jırda ayqın.
3. 3. Jırdağı ‹‹Qara Ertiske jetedi barı zulap, .

Basına qara baydıñ kelip qondı.

Aruağına siındı aunap-qwnap›› deytin joldarı Qarabay qabırınıñ da qara Ertis boyına ekendigin añğartsa, mwndağı el añızında da qara Ertistiñ boyındağı döñbek qabırdı Qarabaydıñ qabırı desedi.

4. 4. Joğarıda aytılğanday Sarıbay qabırınıñ Köktoğaydıñ ‹‹tau qara bwlğın››, yağni äzirgi köl twrğan orında ekendigieindägi faktter.
5. 5. Pzo jırı osı ör Altayğa kelip jatqan eldiñ aldı bolıp kelgen juanğan men soñınan kelgen kenşen jayılmğa jilasqanda basqalardıñ: ‹‹Qarabay men Sarıbayğa jetken jer›› ğoy degen sözder men mwndağı mwñğwldar men jer talasqanda osı Qarabay, Sarıbaydı köldeneñ tartuı.
6. 6. Äzirgi el işinde kele jatqan añızdar. Mısalı: halıq ‹‹bwldır tau›› degen küy şertip, añızın bılay Bayandaydı: ‹‹ertede bir jigit öñtüstikten bir qız alıp qaşadı. Ol sonda soñınan quğınşı tüskenin añğarıp, elsiz dalamen tasalana jwrıp, äbden arıp aşıqan soñ amalsızdan el bar jaqqa bwrıladı eken. kün sayın sırqatı auırlağan qız (jeter jerimiz qanşa qaldı) dep amalsızswrağan soñ, jigit tör aldında twrğan dombıranı alıp bir küy şertedi. küydiñ sırında: ‹‹bwldır-bwldır bwldır tau, sağan qaşan jetem-au, şu-şu janım, şu-şu janım›› degen mwnda da zarlı sırın ağıtılğanda, wy tolı jan közderine jas alıp: (iä, qarağım, sol bwldır tauğa tez jetip armandarıña jetiñder! Dep auıl aqsaqaldarı bataların beredı. biraq jolğa şıqqan közeuli bwldır tauğa qaza boladı›› äne sol ğaşıqtıñ jetem dep armandağan armanına jete almay qalğan bwldır tau äzirgi Şiñgil, bäytik mañındağı ‹‹armantı›› tau eken. bülär armantığa tayap qalğanda soñınan quğınşılarda quıp jetedi›› dep añızdı tolıqtay tüsken bölimnde: ‹‹Osı qaşıp kele jatqandar Bayan men Qozı eken. Soñınan quıp kele jatqan Qodar eken, Qozı quğınşı kelip qalğan soñ, Bayandı aldına jiberip özi taumen alısadı. Biraq köp tauğa topıraq şaşa almay qaza boladı. bayan kelip Qozınıñ süyegin qwşaqtap zar eñireydi. Qodar oğan özine tyu talabın qoyadı. Bayan oğan Qozınıñ basına önerşilerge eki qwlptı taptırudı aytadı. Qwlptas tabılıp, Qozını jerlerde Bayan özin-özi öltirgen eken›› aqıldasadı. Mine osı añızğa wqsas tağı bir añız bılay: ‹‹Äueli bwl Altayğa uaq keldi, soñınan kerey, nayman şulap keldi›› deytin zaman 13-14 ğasırlar eken. OrAltayğa kelgen uaq eliniñ işinde bir-birine ğaşıq bolğan qızben jigit mahabbattaspaqşı bolğanda, eldiñ aqsaqaldarı: ‹‹Rulasımen nekelenu eldigimizge namıs, ata zañı ne qayısı›› dep eki ğaşıqtı künäsi üşin atqa süyiretip, oltıredı. biraq wzamay bwl öñir tabiğat apatqa wşırap şığın boladı. auıl qariyaları täñirge jalbarınıp, jastardıñ bergen men et tosu bolmağan soñ, bwlar: ‹‹Qızben jigit jazıqsız öltirgenimizge täñir qaharlanıpjatqan wqsaydı, endi bwl öñirden bizge baqıt joq, osı eki ğaşıqtıñ mürdesin twrğızayıqta, özimiz jer audarayıq, bwl jerge baqıt-baylıq ornağanda bwl eki mürdege jan kiredi. söndä bizde qaytıp kelemiz›› dep aqırı eki ğaşıqtıñ mwsınıñ tastan şauıp, ornatıp özderi jer audaradı. Al älgi şabılğan eki mwsın, bilep twrğan qızben qanjarına qolın aparıp twrğan mwsın tastıñ 1956 jıldarı twrğınnıñ şalğar öñirinde bolğanın, 1958 jılı el atqa süyiretip şağıp, fontamitqa istetip, joğaltıqandığın rastaydı. Mine bwl añızdar el işinde äli bar. al jäne bir añızda äzirgi Köktoğaydıñ qwstı degen orta jaylauında Bayan swlu qaza bolğan, Qozı Bayan swludı izdep kelip, onıñ dünieden ötkendigin estip, kündiz-twnı egilumen bolıp, qwsadan ölgen eken. Sodan osı jerdi qwstı qoyğan deytin añız osı eki ğaşıqtıñ qamırı bertinge deyin tüyeniñ eki örkeşindey qatar twratın deydi. Men osı birneşe fakıtter arqılı jırdıñ şığuı men ğaşıqtardıñ mekeni, sözsiz, Öraltaydä deymin. bir bayım adamdar ‹‹bwl dälelder añızdar›› deydi. Eger añızdıñ teginde şındıq jatatındığına ğalımdar moyındaydı eken. Onda bügingi halıqmızğa jetip otırğan añızdarmen jırdıñ jer attarı jäne ör Altaydağı jer attarınıñ bir-birimen öbisp jatuı-ğaşıqtıñ qabırı Öraltay-bizdiñ mekende ekenin däleldey tüsken de. !

Qortıp aytqanda, Qarabaydıñ köş izi, Sarıbaydıñ qabırı, eki ğaşıqtıñ mürdesi Köktoğay öñirinde şalğar sındı qwyqalı mekende jatır demekşimin.

Paydalanğan materialdar:

• ‹‹Qazaqtıñ ğaşıqtıq jırları›› 8-kitäbi, Şinjiyañ Jastar baspası.

② ‹‹Qozı körpeş-Bayan swlu variyanttarı›› Almatı baspası

③ ‹‹Ejelgi jır añızdarı›› Älikey Marğulan, Almatı baspası.

kerey.kz