مۇحتار ماعاۋين: ءبىر ۋىس بيداي ( اڭگىمە)
kerey.kz
اسپاندا تەڭگەدەي بۇلت كورىنبەيدى. كۇن بيىككە شىعىپ العان، شاقىرايىپ تۇر. ءبارىن دە كۇل-توپىراققا تەڭەگىسى كەلگەندەي، جەر-دۇنيەنى كۇيدىرىپ، قۋراتىپ بارادى. جەل دە تىنا قالىپتى. تىنىشتىق. اياق باسسا شاڭى كوتەرىلىپ، ۇنشا ۇگىلەتىن ءشوپتىڭ اراسىنان ءۇزىلىپ-ءۇزىلىپ شىققان شەگىرتكەنىڭ شىرىلى عانا تىنىشتىقتى بۇزعانداي. تىنىشتىق. بۇكىل دالا ءولىپ جاتقان سياقتى. باقاناسقا قۇلايتىن ويپاڭ وزەكتەگى بەس-التى قۇرىم كيىز ۇيدەن تىرشىلىك بەلگىسى بايقالمايدى، ادام تۇراعىنان گورى قۇس ۇشىپ، قارساق جورتپاس ەلسىزدەگى توپ قورىمعا ۇقساسىراق ەدى. قىبىر ەتكەن جان جوق. وسىنداي ىستىقتا ءتىلىن سالاقتاتىپ، ىرسىلداپ كولەڭكەدە جاتاتىن توبەتتەر دە كورىنبەيدى. تەك بۇل ماڭايدا تىرشىلىك بارلىعىنا كۋا بولعىسى كەلگەندەي، بيىگىرەكتە ءبىر-ەكى قاراقۇس ءجۇر. ولار دا سامارقاۋ، جەرگە تەسىلە قاراپ، ءبىر ورىندا تۇرىپ قالمايدى. قاناتتارىن باياۋ سىلتەپ قانا، اۋىل ماڭايىن ەكى-ءۇش اينالىپ وتكەن سوڭ ەشتەڭە تۇسپەسىنە كوزدەرى جەتىپ، قىر جاققا قاراي ويىستى. ودان دا ەشتەڭە تابا الماي، ەندى بىرتە-بىرتە الىستاپ بارادى. اقىرى، كىشكەنتاي سىزىقشاعا اينالىپ بارىپ، مۇلدە كورىنبەي كەتتى. ەندى وسى ماڭايدا قىبىرلاپ جۇرگەن جالعىز-اق جان يەسى قالىپتى.
اۋىلدان جارتى شاقىرىمداي جەردە ەسكى قىرمان بار ەدى. تابانىن ءشوپ باسقان. تەك ءبىر جاق شەتىندەگى، وتكەن جىلعى ساباننىڭ باسىلىپ قالعان ۇيىندىلەرى عانا بۇل جەردىڭ ءبىر كەزدە قىرمان بولعانىن اڭعارتقانداي. تىزەرلەي ەڭبەكتەگەن بىرەۋ وسى ۇيىنشەكتەردىڭ اراسىنان بىردەڭە ىزدەپ جۇرگەن سياقتى. بىرەۋىنەن سوڭ بىرەۋىنە كوشەدى. تىنىمسىز اقتارىپ جاتىر. سورايعان ۇزىن ساۋساقتارى، تەرىسى سۇيەگىنە جابىسىپ، تامىرلارى بىلەۋدەي-بىلەۋدەي بولىپ كوگەرىپ شىعىپ تۇرعان تارامىس قولدارىمەن ساباندى ۋىستاپ سۋىرىپ، ىشىنەن ماساعى بارلارىن الادى دا، الاقانىنا ۇگىپ، قاۋىزىن ۇرلەپ ۇشىرادى. كوبىنە الاقاندا ەشتەڭە قالمايدى، كەيدە ەكى-ءۇش ءدان قالادى. مۇندايدا الاقانىندا ءدانى بار قول وزىنەن ءوزى اۋىزعا بارىپ قالادى دا، جەتپەي ءسال تۇرىپ، كەنەت كەيىن قايتادى. كىسى ءالسىز كۇرسىنەدى دە، شارشىسىز جىرتىق كيمەشەگىنىڭ بۇرىشىنداعى تۇيىنشەكتى شەشىپ، وسىنداي ازاپپەن جينالعان داندەرگە مۇنى دا قوسىپ قويادى.
وسى قيمىل سان رەت قايتالاندى. تاڭەرتەڭ كەلگەن ەدى، مىنە، كۇن توبەدەن اسىپ بارادى. الدە وسى جيناعانىم جەتەر دەدى مە، الدە شارشادى ما، ءبىر كەزدە تىزەسىنە سۇيەنىپ بارىپ ورنىنان تۇرەگەلدى. بۇل ءوزى قاۋساعان كارى كەمپىر ەدى. ەرىندەرى قارايىپ توبارسىعان. بۇكىل ءومىرىن ازاپپەن وتكىزگەندىگىنىڭ كۋاسىندەي ايقىش-ۇيقىش ءاجىم باسقان بەتى شاڭ توپىراق پەن قاۋىزدىڭ ۇگىندىلەرىنەن كورىنبەيدى. بىراق ارىپ ەتى قاشقان شىعىڭقى بەت سۇيەكتەرى مەن شۇڭىرەيىپ ىشىنە كىرىپ كەتكەن جانارسىز كەزدەرى ونىڭ ءومىر بويى كەرگەن بەينەتىنىڭ ءبارىن دە وسى سوڭعى بىرنەشە كۇننىڭ ازابى باسىپ كەتكەنىن پاش ەتكەندەي ەدى. كەمپىر تامسانىپ جۇتىنباق بولىپ ەدى، تۇكىرىك تە شىقپادى. ءتىلى وزىنىكى ەمەس، اۋزىنا ءتۇسىپ كەتكەن، جالقاياقتانعان، جابىسقاق بىردەڭەگە ۇقسايدى. كەمپىر تاعى دا تامسانىپ، قۇرعاق جۇتىنىپ قويدى. «جارىقتىق قىمىز-اي!..» ەسىنە ءوزى ءومىر بويى بيەسىن ساۋشى بولعان جۋانقارىن، سارى شەگىر سىعىرباي مەن ونىڭ اشۋلى بايبىشەسى ايعانشا ءتۇستى. «بايعۇس، بايبىشەسى دە، ءوزى دە مازاسىز ادامدار ەدى، قويشى-قولاڭىنىڭ باسىنان تاياق ايىرمايتىن. ۇرسىپ-زەكىمەي وتىراتىن كۇندەرى جوق ەدى. مەنى دە الماجان دەپ اتىممەن اتاماي، «الماجان دەگەن ات سەنىڭ نە تەڭىڭ، يت جامانىن ءبورىباسار قويادى دەپ، جامان كۇڭ، سول!» – دەپ وتىراتىن. بايبىشەنىڭ قالاۋىمەن سالتاق اتانىپ ەم. سالتاق بولماي قايتەيىن، ءۇستى-باسىم ساۋىس-ساۋىس بولىپ، ەرتەڭنەن كەشكە دەيىن تىنىمسىز ەكى جەلى بيەنى ساۋاتىن جالعىز ءوزىم. ءبارى ءوز قولىمنان شىعىپ جاتسا دا، قارا جەر حابار بەرمەسىن، ساراڭ ادام ەدى-اۋ بايبىشە، سوندا وسى جاماندىققا كورىنگەن عوي، ەكى كەسە قىمىزدى قاتار بەرگەن كۇنى جوق ەدى. سونىڭ وزىندە ارامتاماق سالتاق كۇڭ دەپ وتىراتىن. بىراق ايتەۋىر جارتى كەسە بولسا دا قىمىزىن اياماۋشى ەدى، بايعۇس…» قىمىز ەسىنە تۇسكەندە ءتىلى اۋزىنا بۇرىنعىدان دا جابىسا تۇسكەندەي بولدى. «شىركىن، ءبىر جۇتىمى بولسا!» ەندى الماجاننىڭ كوز الدىنا كەڭ داستارقاندى جاعالاي وتىرىسقان وڭشەڭ اقساقال-قاراساقال يگى جاقسىلارعا ورتاداعى تەگەنە تولى سارى قىمىزدى سىرلى وجاۋمەن ساپىرىپ قۇيىپ، ىرس-ىرس ەتىپ وتىرعان سىعىرباي كەلدى. «مىنەزى قاتاڭ-اق ادام ەدى، جارىقتىق. قۇباقان ايعىردى جىلقىعا ءمىندىڭ دەپ كەڭەستىڭ اكەسىن جامان ساباپ ەدى. جاقان مارقۇم دا ەشبىر قارسىلىق كورسەتپەي، باسىن قورعاي بەردى، سوندا دا قامشىمەن ءۇستى-ۇستىنە توپەلەدى عوي. قاتال-اق ەدى، ول اقىرىپ جىبەرگەندە كىم دە بولسا جەرگە كىرىپ كەتە جازدايتىن. بىراق جاقان مارقۇم كامونەس بولىپ اۋىلىن كامپەسكەلەۋگە كەلگەندە ءلام-ميم دەگەن جوق، تاياعىمەن جەر شۇقىپ وتىرا بەردى… قازىر ءتىرى مە ەكەن؟ جورعادا، اباقتىدا جاتىر دەگەن ەدى-اۋ. ءتىرى شىعار، تۇرمەدەگىلەرگە كۇنىنە ءبىر ۋاق تاماق بەرەدى دەگەن». الماجان تاعى دا قۇرعاق جۇتىنىپ قويدى. قۇداي ءاۋ باستا نەسىبەسىن ارتىق جاراتقان عوي. اباقتىدا، بايلاۋدا جاتسا دا اش ەمەس. سوندا دا بۇرىنعى زامانىن ويلايدى-اۋ… باقاناستىڭ ەكى وڭىرىنە ەندى مال تولۋ قايدا، ەشكىمدە تىشقاق لاق قالعان جوق. سوندا وسىعان كورىنگەن عوي، كەيىنگى كەزدە جۇرتتىڭ دا پەيىلى بۇزىلىپ كەتىپ ەدى. اتىسىپ، شابىسىپ، ءبىرىن-ءبىرى ايداتىپ». الماجاننىڭ كوز الدىنا ساپ-سارى الا كيىنگەن، ءومىرى تاقىمىنا تيمەگەن سىعىربايدىڭ قۇلاجورعاسىن قان-سورپا قىلىپ، اق ءۇيدىڭ الدىندا ايقاي سالىپ دىكىڭدەپ تۇرعان كۇيەۋى جاقان مارقۇم كەلدى. كامونەس بولىپ، قولىنا بەساتار العاننان بەرى بۇكىل جۇرت قورقادى، سۇپ-سۇر بولىپ قاراقۇرىم ۇيىنە كىرىپ كەلگەندە الماجاننىڭ ءوزى دە سەسكەنىپ قالۋشى ەدى. «تالايدىڭ قانىن موينىنا جۇكتەدى عوي، بايعۇس. قۇدايدان باياعى زامانىڭدى سۇراپ وتىرسىڭ دەپ حاسەن مولدانى ناماز ۇستىندە اتىپ تاستاپ ەدى…» ءسال-ءپال ويلانىپ تۇردى دا: «يمانى جولداس بولسىن!.. – دەدى – اللاۋ اكبار!» بەتىن سيپادى. قايتا سيپادى. كەپكەن تەرى. قۋ سۇيەك. ۇڭىرەيگەن كوز. «كولدەنەڭ بىرەۋ ءتۇرىمدى كورسە، مەنى قىرىقتا دەپ قالاي ايتار… اللاۋ اكبار»، – دەدى تاعى دا بەتىن سيپاپ. ءتىرى ولىكتەي بولىپ، سابان ۇيىندىلەرىنىڭ اراسىندا قالتيىپ تۇر. كەنەت ەسىنە بىردەڭە تۇسكەندەي سەلت ەتىپ، اۋىل جاققا قارادى. «قۇلىندارىم … قازىر!..» الماجان وقىس قارمالاپ، كيمەشەگىنىڭ ەتەگىندەگى تۇيىنشەكتى دىرىلدەگەن ساۋساقتارىمەن شەشىپ، قولىنا الىپ ەدى، بيدايى ءبىر-اق ۋىس بولدى. «جارىقتىق، مەرۋەرتتەي بو¬لىپ جاتقاندارىن قاراشى، – دەپ ويلادى، جارتىلاي اشىق الاقانداعى، تۇتاس ءبىر جىل بويى توپىراق پەن سابانعا ارالاسىپ جاتقان، بۇيىرلەرى شىعىڭقى، سىرتى قاراقوڭىر، از-ماز شىرىگەن داندەرگە مەيىرلەنە قاراپ – كەڭەسىم مەن سابەتىم قانداي قۋانار ەكەن، تەز اپارىپ قۋىرىپ، تالقان جاساسام، جارىم شوڭكە بىلامىق كوجە بولماي ما…» الماجان قولىنداعى ءبىر ۋىس بيدايىن كيمەشەگىنىڭ ەتەگىنە قايتادان ءتۇيىپ الماق بولىپ ىڭعايلانا بەرگەنى سول ەدى، باقاناستىڭ باسىنان ءبىر توپ كىسى كورىندى. وڭشەڭ سايگۇلىك مىنگەن، جۇرىستەرى سۋىق. جاپادان جالعىز تۇرعان الماجاندى كورىسىمەن، ەسكى قىرمانعا قاراي ات قويدى. كەپەۋ ناشاندىگى شۋپين ەكەن. قارقارالىنىڭ ورىسى. ءوزى قازاقشاعا سۋداي. قاسىندا بەلسەندى قاعازتاي، ءمىليسا ارقاتباي جانە مىلتىعى شوشايعان تاعى ءۇش-ءتورت ورىسى بار. «مىناۋ حالىق جاۋىنىڭ قاتىنى قىرماننان استىق ۇرلاپ ءجۇر!» – دەدى اتىنان سەكىرىپ تۇسكەن قاعازتاي. – قابىڭ قايدا؟ كورسەت!»
الماجاننىڭ ءتىلى كۇرمەلىپ قالدى. قابىم جوق دەپ تە ايتا المادى. «قارا مىنانى، – دەدى ارقاتباي – ساباندى قوپارىپ تاستاپتى». بەساتارىنىڭ ۇشىمەن شاشىلعان سابان اراسىن اقتارا باستادى. «مىنانىڭ قولىندا بىردەڭە بار، – دەدى قاعازتاي. – بيداي! قوعام مۇلكىن ۇرلاعان قارابەت! اكەل بەرى!» زارەسى ۇشقان الماجان ءبىر ۋىس بيدايدى تارس قىلىپ ۇستاعان جۇمىرىعىن ارتىنا جاسىردى. «الاقانىن اش!» – دەدى ات ۇستىندە تۇرعان شۋپين قاعازتاي مەن ارقاتبايعا. ەكەۋى الماجاننىڭ قولىن وپ-وڭاي قايىرىپ، العا سوزدى. بىراق الاقانىن جازدىرا المادى. وسى كەزدە ات ۇستىندە تۇرعان مىلتىقتى سولداتتاردىڭ ءبىرى الماجاندى جاۋىرىن ورتاسىنان تەپتى. الماجان ەتپەتىنەن ءتۇستى. ىزا بولعان ارقاتباي مەن قاعازتاي دا قىزىپ كەتىپ، تەمىر ءنالدى ورىس ەتىكپەن قوس قابىرعادان جابىلا تەپكىلەدى. بىراق ءبىر ۋىس بيداي جۇمىلعان الاقان اشىلمادى. تارامىس ساۋساقتار تاس بولىپ قاتىپ قالىپتى. قالاي جۇلقىلاسا دا بولمادى. كەنەت قاعازتايدىڭ كوزى قىرماندا استىق باستىراتىن، ورتاسىنان ءبولىنىپ سىنعان مالا تاسقا ءتۇستى. ات ۇستىندەگى شۋپين باعانادان بەرى كورىپ تۇر ەكەن. «سال اناعان!..» – دەدى. ەكى بەلسەندى سۇلىق قالعان كەمپىردى تاستىڭ قاسىنا سۇيرەتىپ اپاردى، ارقاتباي جۇمىرىعى تۇيىلگەن تارامىس قولدى بۇجىر-بۇجىر مالا تاستىڭ ۇستىنە سالىپ تۇردى، ال قاعازتاي بەساتاردىڭ تەمىر دۇمىمەن نىقتاپ ۇرىپ قالدى. جۇمىرىق سىقىر ەتە ءتۇستى. قاعازتاي بەساتارىنىڭ قۇنداعىن قوس قولداپ ۇستاعان قالپى، بار كۇشىمەن ەكىنشى، ءۇشىنشى قايتارا ۇردى. قۋ سۇيەك ساۋساقتار اشىلماعان، بۇكتەلمەگەن قالپىندا كۇلپارشا بولىپ سىندى. «ءوي، مىناۋ…» – دەدى ارقاتباي. «سوتسيالدى قوعام مۇلكىنە قاستاندىق جاساعان ادامنىڭ ءبارىنىڭ بارار جەرى وسى! – دەدى قاعازتاي بويىن جازىپ – جولداس ناشاندىك! ءسىزدىڭ تاپسىرما…» «ورىنداي المادىڭ، – دەدى ناشاندىك. – جابايى كيرگيز! ەكەۋىڭ جابىلىپ ءبىر قاتىننىڭ الاقانىن اشا المادىندار. ول باعانا ءولىپ قالعان! كەلەسى كەزەك سەندەردىكى بولادى. مەنىڭ تاپسىرمامدى ۋاقىتىندا ورىنداي الماعان جاقاندى قالاي اتقانىمدى ۇمىتقان ەكەنسىڭدەر! ايدا، كەتتىك»، – دەدى ارتىنداعى ءتورت سولداتىنا قاراپ. سۇرىنە-قابىنا اتتارىنا ارەڭ مىنگەن قاعازتاي مەن ارقاتباي دا بۇلاردىڭ سوڭىنان ەرىپ، يەسىز اۋىلعا قاراي بەتتەدى. ال بۇل اۋىلداعى ەڭ سوڭعى جان يەلەرى سەگىز جاسار سابەت پەن بەس جاسار كەڭەس باعانا، كەپەۋدىڭ كىسىلەرى قىر باسىنان كورىنگەن كەزدە جان تاپسىرعان بولاتىن.
اشتان ولگەن ەكى بالانىڭ شەشەسى، اتىلىپ كەتكەن بەلسەندى كامونەستىڭ ايەلى سالتاق الماجان ەسكى قىرماندا شىرىگەن سابان اراسىنان ءبىر-بىرلەپ تەرىپ، كۇنۇزاق جيناعان ءبىر ۋىس بيدايىن وزىمەن بىرگە و دۇنيەگە الا كەتتى. ول جاقتا دا تىرشىلىك بولسا، بالالارىنا بىلامىق كوجە ءپىسىرىپ بەرەدى.
«بەلدەۋدە بۇزاۋ قالماسىن! كوگەندە لاق قالماسىن!» جالىندى ۇران ارتىعىمەن جۇزەگە استى. كوگەن مەن بەلدەۋ قوسا كەتتى. اياعى ءبۇتىن جۇرت جان-جاققا جابىلا قاشىپ جاتىر…
كوبى جولدا قالدى. ءبىرازى سۇيرەتىلىپ قالاعا جەتتى. ءار ءۇيدىڭ الدىندا، كۇنەستە اشتىقتان بۇراتىلىپ جاتاتىن. بۇلارعا ءبىر ءۇزىم نان بەرۋشى بولعان جوق. قايىر كورۋدىڭ ورنىنا ەستيتىندەرى جاي ۋاقىتتا ءتىس قايراتىپ، جۇدىرىق تۇيگىزەر قورلاۋ، بوقتىق سوزدەر. ءبىر اۋىز ءتىل بىلمەگەندىكتەن، ونداي سوزدەردى تۇسىنگەن دە جوق، تۇسىنە قويعاندا نە ىستەمەك. ولاردىڭ ەڭ سىپايىسى – «تۇيەلەرىڭ جايىلىپ جۇرگەن دالالارىڭا كەتىڭدەر!» دۇنيە-اي! كەتەر ەدى-اۋ، سول دالاعا، ءتىپتى، بۇرىن قۇبىجىقتاي كورەتىن جات حالىق جايلاعان قالانىڭ ماڭىنان جۇرمەس ەدى عوي، كەشەگى كۇنى بولسا! قازان-قازان اسىلعان سەمىز باعلان قايدا، ساپىرۋلى سارى قىمىز قايدا؟ دالا! ساعان ءوڭ اياعى، ءۇستى-باسى كۇل-توپىراق، ارىق قاراقايىس تۇيەنىڭ ءوزى دە كورىك بەرەدى ەكەن عوي! سول دالادا بۇگىن جايىلىپ جۇرگەن تۇيە تۇگىلى، ءىن اۋزىندا كەشكىلىكتە شاقىلداپ وتىراتىن سارشۇناقتى دا كورمەيسىڭ. ىنىنە سۋ قۇيىپ، تۇزاق قۇرىپ ۇستاپ الىپ، ولاردى دا جەپ تاۋىسقان. كەتەر مە ەدى سول دالادان… ەندى مىناۋ، ورىندارىنان تۇرۋعا دارمەندەرى جوق، قارىندارى قامپيىپ، كوزدەرى شۇڭىرەيىپ جاتقاندارى.
… ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ كوشەدەن وتكەندەر كەشەگى شالا جاندى بەينەلەردىڭ ەندى قول-اياقتارى جازىلىپ، مۇلدە قوزعالىسسىز جاتقانىن كوردى.
اشتان ولگەندەردى جەرلەۋگە وكىمەت استىق ءبولىپتى. تەكشەلەپ، قاتار-قاتار قالاپ، ەڭ ۇستىنە وزدەرى وتىرعان ولىك جيناۋشىلار پايدا بولدى. كەيبىر شالا جانسارلارىن دا قالاي سالاتىن. كۇنەستە تىنىش جاتىپ، بەس مينۋت كەش ولگەنىنەن نە پايدا، قازىر ولسە، ءبىر قاداق بيداي ەمەس پە!
سوندا، «بۇلار نەعىپ ءولىپ جاتىر؟» – دەگەندەر بولسا: «ءىش سۇزەگىنەن. جابايى، نادان حالىق ەمەس پە» – دەپ جاۋاپ بەرەتىن جايىمەن.
اۋىل، ماۋسىم، 1960 ج.
31 مامىر-ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ
سەرىك ابىكەننىڭ facebook پاراقشاسىنان الىندى
پىكىر قالدىرۋ