Mwhtar MAĞAUIN: BİR UIS BIDAY ( äñgime)
kerey.kz
Aspanda teñgedey bwlt körinbeydi. Kün biikke şığıp alğan, şaqırayıp twr. Bärin de kül-topıraqqa teñegisi kelgendey, jer-dünieni küydirip, quratıp baradı. Jel de tına qalıptı. Tınıştıq. Ayaq bassa şañı köterilip, wnşa ügiletin şöptiñ arasınan üzilip-üzilip şıqqan şegirtkeniñ şırılı ğana tınıştıqtı bwzğanday. Tınıştıq. Bükil dala ölip jatqan siyaqtı. Baqanasqa qwlaytın oypañ özektegi bes-altı qwrım kiiz üyden tirşilik belgisi bayqalmaydı, adam twrağınan göri qws wşıp, qarsaq jortpas elsizdegi top qorımğa wqsasıraq edi. Qıbır etken jan joq. Osınday ıstıqta tilin salaqtatıp, ırsıldap köleñkede jatatın töbetter de körinbeydi. Tek bwl mañayda tirşilik barlığına kuä bolğısı kelgendey, biigirekte bir-eki qaraqws jür. Olar da samarqau, jerge tesile qarap, bir orında twrıp qalmaydı. Qanattarın bayau siltep qana, auıl mañayın eki-üş aynalıp ötken soñ eşteñe tüspesine közderi jetip, qır jaqqa qaray oyıstı. Odan da eşteñe taba almay, endi birte-birte alıstap baradı. Aqırı, kişkentay sızıqşağa aynalıp barıp, mülde körinbey ketti. Endi osı mañayda qıbırlap jürgen jalğız-aq jan iesi qalıptı.
Auıldan jartı şaqırımday jerde eski qırman bar edi. Tabanın şöp basqan. Tek bir jaq şetindegi, ötken jılğı sabannıñ basılıp qalğan üyindileri ğana bwl jerdiñ bir kezde qırman bolğanın añğartqanday. Tizerley eñbektegen bireu osı üyinşekterdiñ arasınan birdeñe izdep jürgen siyaqtı. Bireuinen soñ bireuine köşedi. Tınımsız aqtarıp jatır. Sorayğan wzın sausaqtarı, terisi süyegine jabısıp, tamırları bileudey-bileudey bolıp kögerip şığıp twrğan taramıs qoldarımen sabandı uıstap suırıp, işinen masağı barların aladı da, alaqanına ügip, qauızın ürlep wşıradı. Köbine alaqanda eşteñe qalmaydı, keyde eki-üş dän qaladı. Mwndayda alaqanında däni bar qol özinen özi auızğa barıp qaladı da, jetpey säl twrıp, kenet keyin qaytadı. Kisi älsiz kürsinedi de, şarşısız jırtıq kimeşeginiñ bwrışındağı tüyinşekti şeşip, osınday azappen jinalğan dänderge mwnı da qosıp qoyadı.
Osı qimıl san ret qaytalandı. Tañerteñ kelgen edi, mine, kün töbeden asıp baradı. Älde osı jinağanım jeter dedi me, älde şarşadı ma, bir kezde tizesine süyenip barıp ornınan türegeldi. Bwl özi qausağan käri kempir edi. Erinderi qarayıp tobarsığan. Bükil ömirin azappen ötkizgendiginiñ kuäsindey ayqış-wyqış äjim basqan beti şañ topıraq pen qauızdıñ ügindilerinen körinbeydi. Biraq arıp eti qaşqan şığıñqı bet süyekteri men şüñireyip işine kirip ketken janarsız kezderi onıñ ömir boyı kergen beynetiniñ bärin de osı soñğı birneşe künniñ azabı basıp ketkenin paş etkendey edi. Kempir tamsanıp jwtınbaq bolıp edi, tükirik te şıqpadı. Tili öziniki emes, auzına tüsip ketken, jalqayaqtanğan, jabısqaq birdeñege wqsaydı. Kempir tağı da tamsanıp, qwrğaq jwtınıp qoydı. «Jarıqtıq qımız-ay!..» Esine özi ömir boyı biesin sauuşı bolğan juanqarın, sarı şegir Sığırbay men onıñ aşulı bäybişesi Ayğanşa tüsti. «Bayğws, bäybişesi de, özi de mazasız adamdar edi, qoyşı-qolañınıñ basınan tayaq ayırmaytın. Wrsıp-zekimey otıratın künderi joq edi. Meni de Almajan dep atımmen atamay, «Almajan degen at seniñ ne teñiñ, it jamanın Böribasar qoyadı dep, jaman küñ, sol!» – dep otıratın. Bäybişeniñ qalauımen Saltaq atanıp em. Saltaq bolmay qayteyin, üsti-basım sauıs-sauıs bolıp, erteñnen keşke deyin tınımsız eki jeli bieni sauatın jalğız özim. Bäri öz qolımnan şığıp jatsa da, qara jer habar bermesin, sarañ adam edi-au bäybişe, sonda osı jamandıqqa köringen ğoy, eki kese qımızdı qatar bergen küni joq edi. Sonıñ özinde aramtamaq Saltaq küñ dep otıratın. Biraq äyteuir jartı kese bolsa da qımızın ayamauşı edi, bayğws…» Qımız esine tüskende tili auzına bwrınğıdan da jabısa tüskendey boldı. «Şirkin, bir jwtımı bolsa!» Endi Almajannıñ köz aldına keñ dastarqandı jağalay otırısqan öñşeñ aqsaqal-qarasaqal igi jaqsılarğa ortadağı tegene tolı sarı qımızdı sırlı ojaumen sapırıp qwyıp, ırs-ırs etip otırğan Sığırbay keldi. «Minezi qatañ-aq adam edi, jarıqtıq. Qwbaqan ayğırdı jılqığa mindiñ dep Keñestiñ äkesin jaman sabap edi. Jaqan marqwm da eşbir qarsılıq körsetpey, basın qorğay berdi, sonda da qamşımen üsti-üstine töpeledi ğoy. Qatal-aq edi, ol aqırıp jibergende kim de bolsa jerge kirip kete jazdaytın. Biraq Jaqan marqwm kämönes bolıp auılın kämpeskeleuge kelgende läm-mim degen joq, tayağımen jer şwqıp otıra berdi… Qazir tiri me eken? Jorğada, abaqtıda jatır degen edi-au. Tiri şığar, türmedegilerge künine bir uaq tamaq beredi degen». Almajan tağı da qwrğaq jwtınıp qoydı. Qwday äu basta nesibesin artıq jaratqan ğoy. Abaqtıda, baylauda jatsa da aş emes. Sonda da bwrınğı zamanın oylaydı-au… Baqanastıñ eki öñirine endi mal tolu qayda, eşkimde tışqaq laq qalğan joq. Sonda osığan köringen ğoy, keyingi kezde jwrttıñ da peyili bwzılıp ketip edi. Atısıp, şabısıp, birin-biri aydatıp». Almajannıñ köz aldına sap-sarı ala kiingen, ömiri taqımına timegen Sığırbaydıñ qwlajorğasın qan-sorpa qılıp, aq üydiñ aldında ayqay salıp dikiñdep twrğan küyeui Jaqan marqwm keldi. Kämönes bolıp, qolına besatar alğannan beri bükil jwrt qorqadı, swp-swr bolıp qaraqwrım üyine kirip kelgende Almajannıñ özi de seskenip qaluşı edi. «Talaydıñ qanın moynına jüktedi ğoy, bayğws. Qwdaydan bayağı zamanıñdı swrap otırsıñ dep Hasen moldanı namaz üstinde atıp tastap edi…» Säl-päl oylanıp twrdı da: «Imanı joldas bolsın!.. – dedi – Allau äkbar!» Betin sipadı. Qayta sipadı. Kepken teri. Qu süyek. Üñireygen köz. «Köldeneñ bireu türimdi körse, meni qırıqta dep qalay aytar… Allau äkbar», – dedi tağı da betin sipap. Tiri öliktey bolıp, saban üyindileriniñ arasında qaltiıp twr. Kenet esine birdeñe tüskendey selt etip, auıl jaqqa qaradı. «Qwlındarım … Qazir!..» Almajan oqıs qarmalap, kimeşeginiñ etegindegi tüyinşekti dirildegen sausaqtarımen şeşip, qolına alıp edi, bidayı bir-aq uıs boldı. «Jarıqtıq, meruerttey bo¬lıp jatqandarın qaraşı, – dep oyladı, jartılay aşıq alaqandağı, twtas bir jıl boyı topıraq pen sabanğa aralasıp jatqan, büyirleri şığıñqı, sırtı qaraqoñır, az-maz şirigen dänderge meyirlene qarap – Keñesim men Säbetim qanday quanar eken, tez aparıp quırıp, talqan jasasam, jarım şöñke bılamıq köje bolmay ma…» Almajan qolındağı bir uıs bidayın kimeşeginiñ etegine qaytadan tüyip almaq bolıp ıñğaylana bergeni sol edi, Baqanastıñ basınan bir top kisi körindi. Öñşeñ säygülik mingen, jüristeri suıq. Japadan jalğız twrğan Almajandı körisimen, eski qırmanğa qaray at qoydı. Kepeu näşändigi Şupin eken. Qarqaralınıñ orısı. Özi qazaqşağa suday. Qasında belsendi Qağaztay, milisä Arqatbay jäne mıltığı şoşayğan tağı üş-tört orısı bar. «Mınau halıq jauınıñ qatını qırmannan astıq wrlap jür!» – dedi atınan sekirip tüsken Qağaztay. – Qabıñ qayda? Körset!»
Almajannıñ tili kürmelip qaldı. Qabım joq dep te ayta almadı. «Qara mınanı, – dedi Arqatbay – Sabandı qoparıp tastaptı». Besatarınıñ wşımen şaşılğan saban arasın aqtara bastadı. «Mınanıñ qolında birdeñe bar, – dedi Qağaztay. – Biday! Qoğam mülkin wrlağan qarabet! Äkel beri!» Zäresi wşqan Almajan bir uıs bidaydı tars qılıp wstağan jwmırığın artına jasırdı. «Alaqanın aş!» – dedi at üstinde twrğan Şupin Qağaztay men Arqatbayğa. Ekeui Almajannıñ qolın op-oñay qayırıp, alğa sozdı. Biraq alaqanın jazdıra almadı. Osı kezde at üstinde twrğan mıltıqtı soldattardıñ biri Almajandı jauırın ortasınan tepti. Almajan etpetinen tüsti. Iza bolğan Arqatbay men Qağaztay da qızıp ketip, temir näldi orıs etikpen qos qabırğadan jabıla tepkiledi. Biraq bir uıs biday jwmılğan alaqan aşılmadı. Taramıs sausaqtar tas bolıp qatıp qalıptı. Qalay jwlqılasa da bolmadı. Kenet Qağaztaydıñ közi qırmanda astıq bastıratın, ortasınan bölinip sınğan mala tasqa tüsti. At üstindegi Şupin bağanadan beri körip twr eken. «Sal anağan!..» – dedi. Eki belsendi swlıq qalğan kempirdi tastıñ qasına süyretip apardı, Arqatbay jwmırığı tüyilgen taramıs qoldı bwjır-bwjır mala tastıñ üstine salıp twrdı, al Qağaztay besatardıñ temir dümimen nıqtap wrıp qaldı. Jwmırıq sıqır ete tüsti. Qağaztay besatarınıñ qwndağın qos qoldap wstağan qalpı, bar küşimen ekinşi, üşinşi qaytara wrdı. Qu süyek sausaqtar aşılmağan, büktelmegen qalpında külparşa bolıp sındı. «Öy, mınau…» – dedi Arqatbay. «Socialdı qoğam mülkine qastandıq jasağan adamnıñ bäriniñ barar jeri osı! – dedi Qağaztay boyın jazıp – Joldas näşändik! Sizdiñ tapsırma…» «Orınday almadıñ, – dedi näşändik. – Jabayı kirgiz! Ekeuiñ jabılıp bir qatınnıñ alaqanın aşa almadındar. Ol bağana ölip qalğan! Kelesi kezek senderdiki boladı. Meniñ tapsırmamdı uaqıtında orınday almağan Jaqandı qalay atqanımdı wmıtqan ekensiñder! Ayda, kettik», – dedi artındağı tört soldatına qarap. Sürine-qabına attarına äreñ mingen Qağaztay men Arqatbay da bwlardıñ soñınan erip, iesiz auılğa qaray bettedi. Al bwl auıldağı eñ soñğı jan ieleri segiz jasar Säbet pen bes jasar Keñes bağana, Kepeudiñ kisileri qır basınan köringen kezde jan tapsırğan bolatın.
Aştan ölgen eki balanıñ şeşesi, atılıp ketken belsendi kämönestiñ äyeli Saltaq Almajan eski qırmanda şirigen saban arasınan bir-birlep terip, künwzaq jinağan bir uıs bidayın özimen birge o düniege ala ketti. Ol jaqta da tirşilik bolsa, balalarına bılamıq köje pisirip beredi.
«Beldeude bwzau qalmasın! Kögende laq qalmasın!» Jalındı wran artığımen jüzege astı. Kögen men beldeu qosa ketti. Ayağı bütin jwrt jan-jaqqa jabıla qaşıp jatır…
Köbi jolda qaldı. Birazı süyretilip qalağa jetti. Är üydiñ aldında, küneste aştıqtan bwratılıp jatatın. Bwlarğa bir üzim nan beruşi bolğan joq. Qayır körudiñ ornına estitinderi jay uaqıtta tis qayratıp, jwdırıq tüygizer qorlau, boqtıq sözder. Bir auız til bilmegendikten, onday sözderdi tüsingen de joq, tüsine qoyğanda ne istemek. Olardıñ eñ sıpayısı – «Tüyeleriñ jayılıp jürgen dalalarıña ketiñder!» Dünie-ay! Keter edi-au, sol dalağa, tipti, bwrın qwbıjıqtay köretin jat halıq jaylağan qalanıñ mañınan jürmes edi ğoy, keşegi küni bolsa! Qazan-qazan asılğan semiz bağlan qayda, sapırulı sarı qımız qayda? Dala! Sağan öñ ayağı, üsti-bası kül-topıraq, arıq qaraqayıs tüyeniñ özi de körik beredi eken ğoy! Sol dalada bügin jayılıp jürgen tüye tügili, in auzında keşkilikte şaqıldap otıratın sarşwnaqtı da körmeysiñ. İnine su qwyıp, twzaq qwrıp wstap alıp, olardı da jep tauısqan. Keter me edi sol daladan… Endi mınau, orındarınan twruğa därmenderi joq, qarındarı qampiıp, közderi şüñireyip jatqandarı.
… Erteñine tañerteñ köşeden ötkender keşegi şala jandı beynelerdiñ endi qol-ayaqtarı jazılıp, mülde qozğalıssız jatqanın kördi.
Aştan ölgenderdi jerleuge ökimet astıq bölipti. Tekşelep, qatar-qatar qalap, eñ üstine özderi otırğan ölik jinauşılar payda boldı. Keybir şala jansarların da qalay salatın. Küneste tınış jatıp, bes minut keş ölgeninen ne payda, qazir ölse, bir qadaq biday emes pe!
Sonda, «Bwlar neğıp ölip jatır?» – degender bolsa: «İş süzeginen. Jabayı, nadan halıq emes pe» – dep jauap beretin jayımen.
Auıl, Mausım, 1960 j.
31 mamır-sayasi quğın-sürgin qwrbandarın eske alu
Serik Äbikenniñ facebook paraqşasınan alındı
Pikir qaldıru