قازاق حاندىعىنا 550 جىل

“قازاق” ءسوزى تۋرالى 1245 جىلعى قىپشاق-اراب سوزدىگىندە نە ايتىلعان؟

kerey.kz

 |  Jun 9, 2015

«قازاق» ءسوزىنىڭ ماعىناسىنا قاتىستى زەرتتەۋ جۇمىستارى ەكى جارىم عاسىرعا جۋىق ۋاقىت جۇرگىزىلىپ كەلە جاتسا دا، زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ كوپشىلىگى «قازاق» سوزىنە قاتىستى جازىلعان ماقالالارعا شولۋلار بويىنشا جاسالعان كوزقاراستار مەن پايىمداۋلاردان تۇرادى. كوزقاراستاردىڭ كەيبىرى كوڭىلگە قونىمدى بولجامدار بولسا، ەندى بىرەۋلەرى اڭىز-اڭگىمەلەرگە سۇيەنىپ جاسالعان ەتيمولوگيالار بولىپ كەلەدى. قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا وراي وسى سۇراقتىڭ شەشىمىن تابۋعا ءوز ۇلەسىمىزدى قوسساق دەگەن نيەتپەن، «قازاق» سوزىنە اراب تىلىندە تۇسىندىرمە جاسالعان 1245 جىلى مىسىرداعى ماملۇك قىپشاقتارى تاراپىنان جارىققا شىققان «قىپشاق-اراب سوزدىگى» قولجازباسىنىڭ تۇپنۇسقاسى نەگىزىندە زەرتتەۋ جۇمىستارىن جاساعان ەدىك.
جازباشا دەرەكتەمەلەر ىشىندە «قازاق» ءسوزى وسى «قىپشاق-اراب ءسوزدى­گىن­­دە» ءبىرىنشى رەت قولدانىلىپ، وعان العاش رەت تۇسىنىكتەمە بەرىلگەنى ايتىلىپ ءجۇر. سوزدىكتىڭ قولجازباسىن 1894 جىلى گوللانديالىق شىعىستانۋشى عالىم م.ت.حوۋتسما ەڭ العاش زەرتتەپ نەمىس تىلىندەگى اۋدارماسىمەن قوسا باسپاعا ازىرلەگەن بولاتىن. م.ت.حوۋتسما قول­جازبانى حاتقا تۇسىرگەندە «ادام سيپاتتارى» اتتى ون توعىزىنشى بولىمدەگى «قا­زاق» سوزىنە بەرىلگەن اراب تىلىندەگى تۇسىنىكتەمەسىن «المجرّد» ء[ال-ءمۋجارراد] دەپ بەرگەن. «قازاق» سوزىنە تۇسىنىكتەمە رەتىندە بەرىلگەن اراب تىلىندەگى «المجرّد» ء[ال-ءمۋجارراد] ءسوزىنىڭ ماعىناسىن نەمىس تىلىندە «landstreicher»، ياعني «قاڭعىباس، كەزبە» دەپ بەرگەن. اتالعان سوزدىككە وتكەن عاسىردىڭ 60-شى جىلدارى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن وتاندىق عالىم ءا.قۇرىشجانوۆ تا «قازاق» سوزىنە اراب تىلىندەگى «المجرّد» ء[ال-ءمۋجارراد] ءسوزىنىڭ ماعىناسى بويىن­شا «جالعىز»، «قاراپايىم، ءبىر­دەمەدەن ايىرىلعان» دەگەن ماعىنالار بەرگەن.
م.ت.حوۋتسما مەن ءا.قۇرىشجانوۆتىڭ «قىپشاق-اراب سوزدىگى» نەگىزىندە «قازاق» سوزىنە بەرگەن جاعىمسىز ماعىناسى كوپ­تەگەن عالىمداردىڭ پىكىرلەرىنە سال­قى­نىن تيگىزىپ كەلدى. ناتيجەسىندە زەرت­تەۋ­شىلەردىڭ دەنى تاريحي وقيعالارعا جۇگىنە وتىرىپ «قازاق» ءسوزىنىڭ ماعىنا­سى­نا جاعىمدى سيپات بەرگىسى كەلسە دە، م.ت.حوۋتسما مەن ءا.قۇرىشجانوۆتىڭ ءسوز­دىك­تە بەرگەن ماعىناسىنان اتتاپ كەتە الماي «ءۇيسىز-كۇيسىز كەزبە، قاڭعىباس، قاش­قىن، قاراقشى» دەگەندەردىڭ ءبىرىن قوسا بەرىپ ءجۇردى.
گوللاندياداعى لەيدەن كىتاپحانا­سىن­دا 517-ءشى نومىرمەن ساقتاۋلى تۇرعان 1245 جىلى جازىلعان «قىپشاق-اراب سوزدىگى» تۇپنۇسقاسىنىڭ ەلەكتروندى كوشىرمەسىن الدىرىپ، وعان كومپيۋتەردىڭ كومەگىمەن ۇلكەيتىپ كورۋ ارقىلى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جاساعانىمىزدا، قولجازباداعى «قازاق» سوزىنە اراب تىلىندە بەرىلگەن تۇسىنىگى «المجرّد» ء[ال-ءمۋجارراد] ەمەس «المحرّد» ء[ال-ءمۋحارراد] ەكەنى انىقتالدى. ياعني قولجازبانى زەرتتەگەن م.ت.حوۋتسما مەن ءا.قۇرىشجانوۆ ح ء(حا) ءارپىنىڭ استىنداعى بولماشى عانا داقتى نۇكتە ەكەن دەپ، ونى ج (جيم) ءارپى دەپ تۇسىنگەن. قولجازبا بولعاندىقتان ونداي داقتار كىتاپ بەتىنىڭ ءار جەرىندە كەزدەسىپ وتىرادى. ناتيجەسىندە «المحرّد» ء[ال-ءمۋحارراد] ءسوزىن «المجرّد» ء[ال-ءمۋجارراد] دەپ وقىعان. وسىدان «قازاق» ءسوزى اراب تىلىندەگى استىندا نۇكتەسى بار «المجرّد» ء[ال-ءمۋجارراد] ءسوزىنىڭ ماعىناسى بويىنشا «قاڭعىباس، كەزبە، قاراپايىم، بىردەمەدەن ايىرىلعان» دەگەن سەكىلدى جاعىمسىز ماعىنالارمەن تۇسىندىرىلگەن. قولجازباداعى بولماشى داق وسىلايشا بۇتىندەي ءبىر ۇلتتىڭ اتاۋىنا قارا داق بولىپ جابىسىپ كەلدى. اراب تىلىندەگى ۇلكەن تۇسىندىرمە سوزدىكتەردە استىندا نۇكتەسى جوق «المحرّد» ء[ال-ءمۋحارراد] سوزىنە «ۇيگە كىرگەن، ءۇيلى بولعان، بولىنگەن» دەگەن ماعىنالار بەرىلگەن، ءۇي دەگەنى جاي ءۇي ەمەس «ءپىشىنى تۇيەنىڭ وركەشى ءتارىزدى ءۇي» دەپ تۇسىندىرىلگەن.
«قىپشاق-اراب سوزدىگى» – تاقىرىپتىق سوزدىك. «قازاق» ءسوزى «ادام سيپاتتارى» اتتى قولجازبانىڭ ون توعىزىنشى بولىمىندە كەلگەن. جازىلۋى قازىرگى قازاق تىلىندەگى دىبىستالۋىمەن بىردەي دىبىستالاتىن اراب ارىپتەرىمەن «قازاق» دەپ جازىلعان. مۇندا «قازاق» ءسوزىنىڭ الدىندا «ءۇيلۇ» دەگەن قىپشاق ءسوزى كەلگەن. بۇل ءسوزدى اراب تىلىندەگى «ۇيلەنگەن» دەگەن سوزبەن تۇسىندىرە وتىرىپ، ماعىناسىن اراب تىلىندەگى «ءۇيلى» سوزىمەن قوسىمشا اشىپ كورسەتكەن. ياعني ەسكى قىپشاق تىلىندەگى «ءۇيلۇ» ءسوزى قازىرگى قازاق تىلىندەگى «ۇيلەنگەن، ءۇيلى» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. دىبىستالۋى دا قازىرگى قازاق تىلىندەگى «ءۇيلى» سوزىمەن ۇندەس دەۋگە بولادى. قولجازبادا «قازاق» سوزىنەن كەيىن «باش داق» ءسوزى كەلگەن. ونى اراب تىلىندەگى «وتباسىنسىز، ايەلسىز جانە باسقالارسىز» ماعىناسىنداعى سوزبەن تۇسىندىرە وتىرىپ، اراب تىلىندەگى «جەكە باستى، بويداق» دەگەن ۇعىم بەرەتىن سوزبەن ماعىناسىن قوسىمشا اشا تۇسكەن. ياعني «باش داق» ءسوزى «بويداق» دەگەندى بىلدىرەدى. دىبىس­تالۋى دا قازىرگى قازاق تىلىندەگى «بويداق» سوزىنەن ونشالىقتى الىس ەمەس. «باش داق» ءسوزىن ءا.قۇرىشجانوۆ تا ورىس تىلىندە «حولوستوي، حولوستياك، ودينوكي (نە يمەيۋ­ششي دەتەي ي سەمي), سۆوبودنىي» دەپ تۇسىندىرگەن. سونىمەن سوزدىكتە «قازاق» ءسوزىنىڭ الدىندا «ۇيلەنگەن، ءۇيلى» دەگەن ماعىنانى بەرەتىن «ءۇيلۇ» ءسوزى، «قازاق» سوزىنەن كەيىن «جەكە باستى، بويداق» دەگەن ماعىنانى بەرەتىن «باش داق» ءسوزى تۇر. تاقىرىپتىق سوزدىك بولعاندىقتان بۇل جەردە وتباسىلىق جاعدايعا قاتىستى سوزدەر قوزعالىپ جاتقانىن بايقايمىز. «ۇيلەنگەن، ءۇيلى» جانە «جەكە باستى، بويداق» دەگەن سوزدەردىڭ اراسىندا «قازاق» ءسوزىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن وتباسىلىق جاعدايعا قاتىسى جوق «قاڭعىباس، كەزبە، قاراپايىم، بىردەمەدەن ايىرىلعان» دەگەن ماعىنانى بەرەتىن اراب تىلىندەگى استىندا نۇكتەسى بار «المجرّد» ء[ال-ءمۋجارراد] ءسوزى تۇرۋى مۇمكىن بە؟! ارينە، مۇمكىن ەمەس. ولاي بولسا بۇل جەردە «قازاق» ءسوزىن «ۇيگە كىرگەن، ءۇيلى بولعان، بولىنگەن، ءبولىنىپ ەنشىسىن العان» دەپ تۇسىندىرەتىن وتباسىلىق جاعدايعا قاتىستى، استىندا نۇكتەسى جوق «المُحَرَّدُ» ء[ال-ءمۋحارراد] ءسوزى تۇرۋى زاڭدىلىق.
دەمەك، 1245 جىلى ماملۇكتىك مىسىر ەلىنىڭ قىپشاقتارى تاراپىنان جاسالعان قىپشاق-اراب سوزدىگىنىڭ قول­جاز­باسىنداعى «قازاق» ءسوزى وتباسىلىق جاعدايدى بىلدىرەتىن «ۇيگە كىرگەن، ءۇيلى بولعان، بولىنگەن، ءبولىنىپ ەنشىسىن العان» دەگەن ماعىنالاردى بەرەدى. وعان ماقالا شەڭبەرىندە مىناداي دالەلدەر مەن تۇ­جىرىمدار كەلتىرەمىز:
ءبىرىنشى، قولجازباداعى «قازاق» سوزىنە تۇسىندىرمە رەتىندە بەرىلگەن اراب تىلىندەگى «المحرّد» ء[ال-ءمۋحارراد] ءسوزىنىڭ «بولىنگەن، ءۇيلى بولعان، ۇيگە كىرگەن» دەگەن ماعىنالار بەرەتىنىن جانە ءۇي بولعاندا جاي ءۇي ەمەس «ءپىشىنى تۇيەنىڭ وركەشى ءتارىزدى ءۇي» ەكەنىن ايتۋعا بولادى;
ەكىنشى، «قىپشاق-اراب سوزدىگى» – تاقىرىپتىق سوزدىك. مۇنداي سوزدىكتى قۇراس­تىرعاندا ەشقانداي اۆتور تاقىرىپ­تان اۋىتقىمايدى. سوزدىكتە «قازاق» ءسوزى – «ءۇيلۇ» جانە «باش داق» سوزدەرىنىڭ ارا­سىندا بەرىلگەن. وتباسىلىق جاعدايعا قاتىستى «ۇيلەنگەن، ءۇيلى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن «ءۇيلۇ» ءسوزى مەن «جەكە باستى، بويداق» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن «باش داق» دەگەن سوزدەردىڭ اراسىندا وتباسىلىق جاعدايدى بىلدىرەتىن «ۇيگە كىرگەن، ءۇيلى بولعان، ءبولىنىپ ەنشىسىن العان» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن «قازاق» ءسوزى تۇرۋى زاڭدىلىق. جوعارىدا دالەلدەگەنىمىزدەي بۇل ماعىنانى اراب تىلىندەگى استىندا نۇكتەسى بار «المجرّد» ء[ال-ءمۋجارراد] ءسوزى ەمەس استىندا نۇكتەسى جوق «المحرّد» ء[ال-ءمۋحارراد] ءسوزى بەرە الادى;
ءۇشىنشى، قولجازبا اۆتورى «قازاق» ءسوزىنىڭ الدىنان كەلگەن «ءۇيلۇ» جانە كەيىن كەلگەن «باش داق» سوزدەرىن تۇسىندىرە كەلە، ماعىناسىن اراب تىلىندەگى سينونيم سوزدەرمەن قوسىمشا اشا تۇسكەن. ال «قازاق» ءسوزىن ءبىر عانا «المحرّد» ء[ال-ءمۋحارراد] سوزىمەن ءتۇسىندىرىپ، ماعىناسىن قوسىمشا سوزبەن تۇسىندىرمەگەن. نەگىزىنەن، ماعىناسى انىق سوزدەر عانا قوسىمشا ءتۇسىندىرۋدى قاجەت ەتپەيدى. وسىعان قاراعاندا قىپشاق تىلىندەگى «قازاق» ءسوزى دە، ونى تۇسىندىرگەن اراب تىلىندەگى «المحرّد» ء[ال-ءمۋحارراد] ءسوزى دە سول زامانداردا مىسىر ەلىندەگى بارشا حالىققا تۇسىنىكتى سوزدەر بولعان;
ءتورتىنشى، «المحرّد» ء[ال-ءمۋحارراد] ءسوزىنىڭ «ءۇيلى بولعان» دەگەن ماعىنا بەرۋى جانە باسپانا ەتۋ ماقساتىندا كىرگەن ءۇيىنىڭ ءپىشىنى تۇيەنىڭ وركەشى ءتارىزدى بولۋى ءبىراز جايدى اڭعارتادى. «تۇيەنىڭ وركەشى ءتارىزدى ءۇي» دەگەندە كوز الدىمىزعا دەشتى-قىپشاق دالاسىن مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ، راسىندا دا تۇيەنىڭ وركەشىنە ۇقسايتىن، قوڭىر جانە اق شاڭقان كيىز ۇيلەرى ەلەستەيدى. مىسىر ەلىندەگى، جالپى اراب ەلدەرىندەگى تۇيەلەر ءبىر وركەشتى بولىپ كەلەتىنى ءمالىم. ەكى وركەشتى تۇيەنىڭ وركەشىنەن گورى ءبىر وركەشتى تۇيەنىڭ وركەشى كيىز ۇيگە كوبىرەك ۇقسايدى. وسىنى ەسكەرسەك «قازاق» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن ارابتارعا ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن قولجازبا اۆتورى «المحرّد» ء[ال-ءمۋحارراد] ءسوزىن وتە ءساتتى قولدانعان. وسىعان قاراپ مىسىردى بيلەگەن ماملۇك قىپشاقتارى دا كيىز ۇيلەردە تۇرعانىن جورامالداۋعا بولادى;
بەسىنشى، «قازاق» ءسوزىنىڭ «ءۇيلى بولۋ، ءبولىنۋ، ءبولىنىپ ەنشى الۋ» دەگەن ماعى­نا­لارى كەرەي مەن جانىبەكتىڭ ابىلقايىر حاندىعىنان ءبولىنىپ، جەكە وتاۋ تىككەن تاريحي وقيعانىڭ ماعىناسىنا ءدال كەلۋىن ايتۋعا بولادى. وسى تاريحي وقيعا كەزىندە كەرەي مەن جانىبەك جانە ول ەكەۋىنىڭ سوڭىنان ەرگەن رۋ-تايپالار ابىلقايىر حاندىعىنان ءبولىنىپ، جەكە وتاۋ تىككەلى بارا جاتقاندا، سول زاماندارداعى بارشا حالىققا تۇسىنىكتى «بولىنەمىز، بولەك وتاۋ تىگەمىز، بولەك ەل بولامىز» دەگەن ماعىناداعى «ءبىز قازاقپىز، قازاقتارمىز» دەگەن ءسوزدى ۇران ەتە ۇدەرە كوشكەن دەپ شامالايمىز. ماعىناسى جاعىمدى بولعاندىقتان جان-جاقتان كەلىپ قوسىلعان وزگە رۋلار دا بۇل ءسوزدى جاتىرقاماعان. ۋاقىت ءوتىپ، ۇرپاقتار اۋىسا كەلە «قازاق» ءسوزى حالىق اتاۋىنا اينالعاننان كەيىن، «ءبولىنۋ، بولەك وتاۋ قۇرۋ، ءۇيلى بولۋ» دەگەن نەگىزگى ماعىناسى كومەسكىلەنىپ، ۇمىتىلعان;
التىنشى، ءوز كۇشىنە سەنگەندەر عانا ءبولىنىپ جەكە وتاۋ تىگەدى. وسى تاريحي وقيعادان-اق قازاق حالقىن قۇراعان رۋلاردىڭ ىقىلىم زاماننان بەرى ەر جۇرەك، ءور رۋحتى، باتىر حالىق ەكەنىن كورە الامىز. قازاق حالقىنان (قاي سوعىستا بولماسىن) باتىرلاردىڭ كوپتەپ شىعۋى دا وسىنىڭ دالەلى;
جەتىنشى، «قازاق» ءسوزىنىڭ ماعىناسى «قاشاق، قاڭعىباس، كەزبە، بىردەمەدەن ايىرىلعان» بولسا، بۇل ءسوز ءبۇتىن ءبىر حالىقتىڭ اتىنا اينالماس ەدى. ويتكەنى ءبىر جاقتان قاشىپ كەلگەن ادام ەشقاشان دا ءوزىن «قاشىپ كەلگەنمىن» قاڭعىرىپ كەلگەن ادام ءوزىن «مەن قاڭعىباسپىن»، تۇگى جوق ادام وزىنە-ءوزى «مەن جالاڭاشپىن» دەپ ايتۋدى ار سانايدى;
سەگىزىنشى، قازاق حالقىن قۇراپ وتىرعان رۋلار قاڭعىباس بولاتىنداي ەش جاقتان جەر اۋىپ، تاۋ اسىپ قاشىپ كەلگەن جوق. ءوز­دە­رىنىڭ اتامەكەندەرىندە تۇرىپ كەلە جاتقان بايىرعى حالىقتاردىڭ جالعاسى. ايتپەسە ولار دەربەس حاندىق قۇرىپ، ۇلان-عايىر جەرگە يەلىك ەتە الماس ەدى.
ماقالامىزدى قورىتىندىلاي كەلە ايتارىمىز، قولجازبانىڭ دۇرىس وقىلماۋى سالدارىنان «قازاق» سوزىنە تاڭىلعان «قاڭعىباس، كەزبە، قاشاق»، «بىردەمەدەن ايىرىلعان»، ت.ب. سەكىلدى جاعىم­سىز ماعىنالاردى «قازاق» سوزىنەن، ياعني ۇلت اتاۋىنان ارىلتۋىمىز كەرەك. بولاشاق ۇرپاقتىڭ ساناسىنان مۇلدەم ءوشىرۋىمىز كەرەك. «قازاق» ءسوزى حاندىق قۇرىلعانعا دەيىنگى الەۋمەتتىك ماندە قولدانىلعان كەزدە دە، كەيىنىرەك حاندىق قۇرىلعاننان كەيىنگى ەتنونيمگە اينالار كەزگە دەيىن دە «ءۇيلى بولعان، بولىنگەن، ءبولىنىپ ەنشىسىن العان، جەكە وتاۋ تىككەن» سەكىلدى جاعىمدى ماعىنادا قولدانىلعان. ال ءوز الدىنا ەنشىسىن الىپ، جەكە وتاۋ تىگۋ دەگەنىمىز – بەلگىلى ءبىر جاعدايدا ەركىندىككە، تاۋەلسىزدىككە جەتۋ دەگەن ءسوز ەكەنى انىق. سول سەبەپتى، قازاق تاريحىنا قاتىستى وقۋلىقتار شىعارار كەزدە نەمەسە قايتا باسىلار كەزدە، كينو ءتۇسىرۋ جۇمىستارىندا جانە ت.ب. وسىنى ەستەن شى­عارماۋىمىز كەرەك. شاعىن ماقا­لا­مىزدى، «قازاق» سوزىندە قازاق حالقى ۇيا­لا­تىنداي ماعىنا بولعان ەمەس دەپ تۇيىندەگىمىز كەلەدى.

قالدىباي قىدىرباەۆ،
ءال-فارابي اتىنداعى
قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى
شىعىستانۋ فاكۋلتەتى
تاياۋ جانە ورتا شىعىس كافەدراسى
ارابتانۋ ءبولىمىنىڭ دوتسەنتى،
PhD دوكتورى

(“انا ءتىلى” گازەتىنەن)