Qazaq handığına 550 jıl

“QAZAQ” SÖZİ TURALI 1245 JILĞI QIPŞAQ-ARAB SÖZDİGİNDE NE AYTILĞAN?

kerey.kz

 |  Jun 9, 2015

«Qazaq» söziniñ mağınasına qatıstı zertteu jwmıstarı eki jarım ğasırğa juıq uaqıt jürgizilip kele jatsa da, zertteu jwmıstarınıñ köpşiligi «qazaq» sözine qatıstı jazılğan maqalalarğa şolular boyınşa jasalğan közqarastar men payımdaulardan twradı. Közqarastardıñ keybiri köñilge qonımdı boljamdar bolsa, endi bireuleri añız-äñgimelerge süyenip jasalğan etimologiyalar bolıp keledi. Qazaq handığınıñ 550 jıldığına oray osı swraqtıñ şeşimin tabuğa öz ülesimizdi qossaq degen nietpen, «qazaq» sözine arab tilinde tüsindirme jasalğan 1245 jılı Mısırdağı mämlük qıpşaqtarı tarapınan jarıqqa şıqqan «Qıpşaq-arab sözdigi» qoljazbasınıñ tüpnwsqası negizinde zertteu jwmıstarın jasağan edik.
Jazbaşa derektemeler işinde «qazaq» sözi osı «Qıpşaq-arab sözdi­gin­­de» birinşi ret qoldanılıp, oğan alğaş ret tüsinikteme berilgeni aytılıp jür. Sözdiktiñ qoljazbasın 1894 jılı gollandiyalıq şığıstanuşı ğalım M.T.Houtsma eñ alğaş zerttep nemis tilindegi audarmasımen qosa baspağa äzirlegen bolatın. M.T.Houtsma qol­jazbanı hatqa tüsirgende «Adam sipattarı» attı on toğızınşı bölimdegi «qa­zaq» sözine berilgen arab tilindegi tüsiniktemesin «المجرّد» [äl-mujärrad] dep bergen. «Qazaq» sözine tüsinikteme retinde berilgen arab tilindegi «المجرّد» [äl-mujärrad] söziniñ mağınasın nemis tilinde «landstreicher», yağni «qañğıbas, kezbe» dep bergen. Atalğan sözdikke ötken ğasırdıñ 60-şı jıldarı zertteu jürgizgen otandıq ğalım Ä.Qwrışjanov ta «qazaq» sözine arab tilindegi «المجرّد» [äl-mujärrad] söziniñ mağınası boyın­şa «jalğız», «qarapayım, bir­demeden ayırılğan» degen mağınalar bergen.
M.T.Houtsma men Ä.Qwrışjanovtıñ «Qıpşaq-arab sözdigi» negizinde «qazaq» sözine bergen jağımsız mağınası köp­tegen ğalımdardıñ pikirlerine sal­qı­nın tigizip keldi. Nätijesinde zert­teu­şilerdiñ deni tarihi oqiğalarğa jügine otırıp «qazaq» söziniñ mağına­sı­na jağımdı sipat bergisi kelse de, M.T.Houtsma men Ä.Qwrışjanovtıñ söz­dik­te bergen mağınasınan attap kete almay «üysiz-küysiz kezbe, qañğıbas, qaş­qın, qaraqşı» degenderdiñ birin qosa berip jürdi.
Gollandiyadağı Leyden kitaphana­sın­da 517-şi nömirmen saqtaulı twrğan 1245 jılı jazılğan «Qıpşaq-arab sözdigi» tüpnwsqasınıñ elektrondı köşirmesin aldırıp, oğan komp'yuterdiñ kömegimen ülkeytip köru arqılı zertteu jwmıstarın jasağanımızda, qoljazbadağı «qazaq» sözine arab tilinde berilgen tüsinigi «المجرّد» [äl-mujärrad] emes «المحرّد» [äl-muhärrad] ekeni anıqtaldı. YAğni qoljazbanı zerttegen M.T.Houtsma men Ä.Qwrışjanov ح (hä) ärpiniñ astındağı bolmaşı ğana daqtı nükte eken dep, onı ج (jim) ärpi dep tüsingen. Qoljazba bolğandıqtan onday daqtar kitap betiniñ är jerinde kezdesip otıradı. Nätijesinde «المحرّد» [äl-muhärrad] sözin «المجرّد» [äl-mujärrad] dep oqığan. Osıdan «qazaq» sözi arab tilindegi astında nüktesi bar «المجرّد» [äl-mujärrad] söziniñ mağınası boyınşa «qañğıbas, kezbe, qarapayım, birdemeden ayırılğan» degen sekildi jağımsız mağınalarmen tüsindirilgen. Qoljazbadağı bolmaşı daq osılayşa bütindey bir wlttıñ atauına qara daq bolıp jabısıp keldi. Arab tilindegi ülken tüsindirme sözdikterde astında nüktesi joq «المحرّد» [äl-muhärrad] sözine «üyge kirgen, üyli bolğan, bölingen» degen mağınalar berilgen, üy degeni jay üy emes «pişini tüyeniñ örkeşi tärizdi üy» dep tüsindirilgen.
«Qıpşaq-arab sözdigi» – taqırıptıq sözdik. «Qazaq» sözi «Adam sipattarı» attı qoljazbanıñ on toğızınşı böliminde kelgen. Jazıluı qazirgi qazaq tilindegi dıbıstaluımen birdey dıbıstalatın arab äripterimen «قازاق» dep jazılğan. Mwnda «qazaq» söziniñ aldında «üylü» degen qıpşaq sözi kelgen. Bwl sözdi arab tilindegi «üylengen» degen sözben tüsindire otırıp, mağınasın arab tilindegi «üyli» sözimen qosımşa aşıp körsetken. YAğni eski qıpşaq tilindegi «üylü» sözi qazirgi qazaq tilindegi «üylengen, üyli» degen mağınanı beredi. Dıbıstaluı da qazirgi qazaq tilindegi «üyli» sözimen ündes deuge boladı. Qoljazbada «qazaq» sözinen keyin «baş daq» sözi kelgen. Onı arab tilindegi «otbasınsız, äyelsiz jäne basqalarsız» mağınasındağı sözben tüsindire otırıp, arab tilindegi «jeke bastı, boydaq» degen wğım beretin sözben mağınasın qosımşa aşa tüsken. YAğni «baş daq» sözi «boydaq» degendi bildiredi. Dıbıs­taluı da qazirgi qazaq tilindegi «boydaq» sözinen onşalıqtı alıs emes. «Baş daq» sözin Ä.Qwrışjanov ta orıs tilinde «holostoy, holostyak, odinokiy (ne imeyu­şiy detey i sem'i), svobodnıy» dep tüsindirgen. Sonımen sözdikte «qazaq» söziniñ aldında «üylengen, üyli» degen mağınanı beretin «üylü» sözi, «qazaq» sözinen keyin «jeke bastı, boydaq» degen mağınanı beretin «baş daq» sözi twr. Taqırıptıq sözdik bolğandıqtan bwl jerde otbasılıq jağdayğa qatıstı sözder qozğalıp jatqanın bayqaymız. «Üylengen, üyli» jäne «jeke bastı, boydaq» degen sözderdiñ arasında «qazaq» sözin tüsindiru üşin otbasılıq jağdayğa qatısı joq «qañğıbas, kezbe, qarapayım, birdemeden ayırılğan» degen mağınanı beretin arab tilindegi astında nüktesi bar «المجرّد» [äl-mujärrad] sözi twruı mümkin be?! Ärine, mümkin emes. Olay bolsa bwl jerde «qazaq» sözin «üyge kirgen, üyli bolğan, bölingen, bölinip enşisin alğan» dep tüsindiretin otbasılıq jağdayğa qatıstı, astında nüktesi joq «المُحَرَّدُ» [äl-muhärrad] sözi twruı zañdılıq.
Demek, 1245 jılı mämlüktik Mısır eliniñ qıpşaqtarı tarapınan jasalğan qıpşaq-arab sözdiginiñ qol­jaz­basındağı «qazaq» sözi otbasılıq jağdaydı bildiretin «üyge kirgen, üyli bolğan, bölingen, bölinip enşisin alğan» degen mağınalardı beredi. Oğan maqala şeñberinde mınaday dälelder men tw­jırımdar keltiremiz:
Birinşi, qoljazbadağı «qazaq» sözine tüsindirme retinde berilgen arab tilindegi «المحرّد» [äl-muhärrad] söziniñ «bölingen, üyli bolğan, üyge kirgen» degen mağınalar beretinin jäne üy bolğanda jay üy emes «pişini tüyeniñ örkeşi tärizdi üy» ekenin aytuğa boladı;
Ekinşi, «Qıpşaq-arab sözdigi» – taqırıptıq sözdik. Mwnday sözdikti qwras­tırğanda eşqanday avtor taqırıp­tan auıtqımaydı. Sözdikte «qazaq» sözi – «üylü» jäne «baş daq» sözderiniñ ara­sında berilgen. Otbasılıq jağdayğa qatıstı «üylengen, üyli» degen mağınanı bildiretin «üylü» sözi men «jeke bastı, boydaq» degen mağınanı bildiretin «baş daq» degen sözderdiñ arasında otbasılıq jağdaydı bildiretin «üyge kirgen, üyli bolğan, bölinip enşisin alğan» degen mağınanı bildiretin «qazaq» sözi twruı zañdılıq. Joğarıda däleldegenimizdey bwl mağınanı arab tilindegi astında nüktesi bar «المجرّد» [äl-mujärrad] sözi emes astında nüktesi joq «المحرّد» [äl-muhärrad] sözi bere aladı;
Üşinşi, qoljazba avtorı «qazaq» söziniñ aldınan kelgen «üylü» jäne keyin kelgen «baş daq» sözderin tüsindire kele, mağınasın arab tilindegi sinonim sözdermen qosımşa aşa tüsken. Al «qazaq» sözin bir ğana «المحرّد» [äl-muhärrad] sözimen tüsindirip, mağınasın qosımşa sözben tüsindirmegen. Negizinen, mağınası anıq sözder ğana qosımşa tüsindirudi qajet etpeydi. Osığan qarağanda qıpşaq tilindegi «qazaq» sözi de, onı tüsindirgen arab tilindegi «المحرّد» [äl-muhärrad] sözi de sol zamandarda Mısır elindegi barşa halıqqa tüsinikti sözder bolğan;
Törtinşi, «المحرّد» [äl-muhärrad] söziniñ «üyli bolğan» degen mağına berui jäne baspana etu maqsatında kirgen üyiniñ pişini tüyeniñ örkeşi tärizdi boluı biraz jaydı añğartadı. «Tüyeniñ örkeşi tärizdi üy» degende köz aldımızğa Deşti-Qıpşaq dalasın mekendegen halıqtardıñ, rasında da tüyeniñ örkeşine wqsaytın, qoñır jäne aq şañqan kiiz üyleri elesteydi. Mısır elindegi, jalpı arab elderindegi tüyeler bir örkeşti bolıp keletini mälim. Eki örkeşti tüyeniñ örkeşinen göri bir örkeşti tüyeniñ örkeşi kiiz üyge köbirek wqsaydı. Osını eskersek «qazaq» söziniñ mağınasın arabtarğa tüsindiru üşin qoljazba avtorı «المحرّد» [äl-muhärrad] sözin öte sätti qoldanğan. Osığan qarap Mısırdı bilegen mämlük qıpşaqtarı da kiiz üylerde twrğanın joramaldauğa boladı;
Besinşi, «qazaq» söziniñ «üyli bolu, bölinu, bölinip enşi alu» degen mağı­na­ları Kerey men Jänibektiñ Äbilqayır handığınan bölinip, jeke otau tikken tarihi oqiğanıñ mağınasına däl keluin aytuğa boladı. Osı tarihi oqiğa kezinde Kerey men Jänibek jäne ol ekeuiniñ soñınan ergen ru-taypalar Äbilqayır handığınan bölinip, jeke otau tikkeli bara jatqanda, sol zamandardağı barşa halıqqa tüsinikti «bölinemiz, bölek otau tigemiz, bölek el bolamız» degen mağınadağı «biz qazaqpız, qazaqtarmız» degen sözdi wran ete üdere köşken dep şamalaymız. Mağınası jağımdı bolğandıqtan jan-jaqtan kelip qosılğan özge rular da bwl sözdi jatırqamağan. Uaqıt ötip, wrpaqtar auısa kele «qazaq» sözi halıq atauına aynalğannan keyin, «bölinu, bölek otau qwru, üyli bolu» degen negizgi mağınası kömeskilenip, wmıtılğan;
Altınşı, öz küşine sengender ğana bölinip jeke otau tigedi. Osı tarihi oqiğadan-aq qazaq halqın qwrağan rulardıñ ıqılım zamannan beri er jürek, ör ruhtı, batır halıq ekenin köre alamız. Qazaq halqınan (qay soğısta bolmasın) batırlardıñ köptep şığuı da osınıñ däleli;
Jetinşi, «qazaq» söziniñ mağınası «qaşaq, qañğıbas, kezbe, birdemeden ayırılğan» bolsa, bwl söz bütin bir halıqtıñ atına aynalmas edi. Öytkeni bir jaqtan qaşıp kelgen adam eşqaşan da özin «qaşıp kelgenmin» qañğırıp kelgen adam özin «men qañğıbaspın», tügi joq adam özine-özi «men jalañaşpın» dep aytudı ar sanaydı;
Segizinşi, qazaq halqın qwrap otırğan rular qañğıbas bolatınday eş jaqtan jer auıp, tau asıp qaşıp kelgen joq. Öz­de­riniñ atamekenderinde twrıp kele jatqan bayırğı halıqtardıñ jalğası. Äytpese olar derbes handıq qwrıp, wlan-ğayır jerge ielik ete almas edi.
Maqalamızdı qorıtındılay kele aytarımız, qoljazbanıñ dwrıs oqılmauı saldarınan «qazaq» sözine tañılğan «qañğıbas, kezbe, qaşaq», «birdemeden ayırılğan», t.b. sekildi jağım­sız mağınalardı «qazaq» sözinen, yağni wlt atauınan arıltuımız kerek. Bolaşaq wrpaqtıñ sanasınan müldem öşiruimiz kerek. «Qazaq» sözi handıq qwrılğanğa deyingi äleumettik mände qoldanılğan kezde de, keyinirek handıq qwrılğannan keyingi etnonimge aynalar kezge deyin de «üyli bolğan, bölingen, bölinip enşisin alğan, jeke otau tikken» sekildi jağımdı mağınada qoldanılğan. Al öz aldına enşisin alıp, jeke otau tigu degenimiz – belgili bir jağdayda erkindikke, täuelsizdikke jetu degen söz ekeni anıq. Sol sebepti, qazaq tarihına qatıstı oqulıqtar şığarar kezde nemese qayta basılar kezde, kino tüsiru jwmıstarında jäne t.b. osını esten şı­ğarmauımız kerek. Şağın maqa­la­mızdı, «qazaq» sözinde qazaq halqı wya­la­tınday mağına bolğan emes dep tüyindegimiz keledi.

Qaldıbay QIDIRBAEV,
äl-Farabi atındağı
Qazaq wlttıq universiteti
şığıstanu fakul'teti
tayau jäne orta şığıs kafedrası
arabtanu böliminiñ docenti,
PhD doktorı

(“Ana tili” gazetinen)