ەلباسىمىزدىڭ سوڭعى كەزدەرى تۋعان تاريح تاقىرىبىنا ورالا بەرۋى جايدان-جاي ەمەس ەكەنى بارىمىزگە بەلگىلى. ءبىز تاۋەلسىزدىكتىڭ شيرەك عاسىرعا جۋىق ۋاقىتىن ارتقا سالدىق. جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ ىرگەسى بەرىك قالاندى. وتاندىق ەكونوميكا ناقتى شىندىققا اينالدى. الەۋمەتتىك الەۋەتىمىز ايقىندالدى. ەندى دامۋدىڭ رۋحاني سالاسىنا كوبىرەك كوڭىل ءبولۋدىڭ قاجەتتىگى تۋىپ وتىر. بۇل باعىتتا تاريحي سانانى قالىپتاستىرۋ اسا ماڭىزدى دەگىمىز كەلەدى. ءبىز كىم ەدىك، كىمبىز، كىم بولامىز دەگەن ماسەلەلەر قوعام الدىندا تۇرعانى ايان. بۇل ارادا عاسىرلارعا جالعاسقان ءتول تاريحىمىزدى ءبىلۋ ەرەكشە ءماندى بولۋىمەن قاتار جاسامپازدىعى مەن قيىنشىلىعى جەتكىلىكتى وتكەنىمىزدەن ءتيىستى تاعىلىم الا ءبىلۋ الدەقايدا ماڭىزدى بولىپ وتىر.
پاتشالىق رەسەي دە، كەشەگى كەڭەستىك ناسيحات تا قازاق حالقىنىڭ تاريحىن بىلگىسى دە، بىلدىرگىسى دە كەلمەدى. وتاندىق زەرتتەۋشىلەر بەل شەشىپ ءتول تاريحىمىزعا بارا المادى، اياقتى باستىرمادى. اتاقتى تاريحشى ەرمۇحان بەكماحانوۆتىڭ اۋىر تاعدىرىنىڭ ءوزى بىزگە جەتىپ ارتىلادى. بۇگىنگى كۇنى دە ءبىزدىڭ تاريحىمىزدى، ءتىپتى بەس ءجۇز جىلدان اسقان مەملەكەتتىگىمىزدى مويىنداماۋشى كورشىلەر جوق ەمەس.
تاريحشىلاردىڭ جازعانىنا قاراعاندا، ب.ز.د. III مىڭجىلدىقتان حIV عاسىردىڭ اياعىنداعى الاشا حان، الىپ ەر توڭعا (افراسياب), وعىز حان، جوشى حان، ءاز-جانىبەك حان جانە ورىس (ورمامبەت) حان سياقتى قازاق تاريحىندا اتى اڭىزعا اينالعانداردى قوسپاعاندا حV-حVIII ع.ع.39 قازاق بيلەۋشىلەرى جانە ۇلتتىق تاۋەلسىزدىكتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كۇرەس داۋىرىندە 10 حان قازاق دالاسىن باسقارعان.
ەلۋگە جۋىق بيلەۋشىسى بولعان قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى جازبا تاريحىمىزدىڭ كەنجەلىگىنەن جانە ءتۇرلى سەبەپتەرمەن عاسىرلار قويناۋىندا قالعانىمەن اۋىزشا تاريحتىڭ بايلىعى كوپ نارسەنى ەل جادىندا ماڭگىلىك قالدىردى. الايدا اۋىزشا تاريحتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى دە بولادى، ول وتكەندى سارالاپ، تاڭداپ قانا جەتكىزەدى. سوندىقتان بىزدەرگە ساناۋلى عانا حانداردىڭ اتى، تىنىس-تىرلىگىنىڭ جەتۋىنىڭ ءجونى بار.
وسىنداي جاعدايدا ۇلتتىق تاريحتىڭ تاعدىر شەشتى كەزەڭىنىڭ باستاۋى بولعان قازاق حاندىعىنىڭ – 550 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ تۋرالى ەلباسى ۇسىنىسىنىڭ جەر-جەردە قولداۋ تاۋىپ جاتقانى جايدان-جاي ەمەس. بۇل ۇلتىمىزدىڭ شىنايى ماقتانىش ەتەر، ءتيىستى تاعىلىم الار ۇلى وقيعاسى ەكەنى داۋسىز.
قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى حIV-حV عاسىرلارداعى قازاقستان تەرريتورياسىنداعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ەتنوساياسي دامۋدىڭ ناقتى ناتيجەسى دەگەن پىكىرگە تولىق قوسىلامىز. بۇل حاندىق، ءبىر جاعىنان، قازاقستان اۋماعىندا بۇرىن بولعان مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ زاڭدى مۇراگەرى بولسا، ەكىنشى جاعىنان، قازاق حالقىنىڭ مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت بولىپ ۇيىسا العانىنىڭ تولىق دالەلى بولا الدى.
وسىدان بەس جارىم عاسىر بۇرىن قازاق وسى ايماقتا العاش حاندىق قۇرسا دا، رەسمي سوزدەر مەن قۇجاتتاردا قازىرگى قازاقستاندى «كوپ ۇلتتى مەملەكەت» دەگەن كەشەگى كەڭەستىك كەزدەگى تەرميننەن ارىلا الماي كەلەمىز. بۇل بەلگىلى جاعدايدا مەملەكەت قۇراۋشى بىردەن-ءبىر قازاق ۇلتىنىڭ ءتيىستى مارتەبەسىن تومەندەتەدى. عىلىمي تۇرعىدان العاندا، قازاقستاندا جالعىز عانا ۇلت بار، ول – قازاق ۇلتى. مۇنى تاريح دالەلدەگەن بولاتىن، ال قالعان حالىقتار ەتنوس وكىلدەرى.
تۇيىندەي ايتقاندا، وسىدان بەس جارىم عاسىرداي ۋاقىت بۇرىن ەجەلگى قازاق جەرىندە ورناعان قازاق حاندىعى زامانىنا ساي تۇڭعىش ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتىڭ ۇلگىسى بولۋىمەن، ءسويتىپ العاش رەت قازاق ەلى الەمدىك ادامزات قاۋىمداستىعىنىڭ ءبىر بولىگىنە اينالۋمەن قۇندى. مۇنداي باقىت كەز كەلگەن ەلدىڭ ەنشىسىنە بۇگىنگى زاماندا دا ءتيىپ جاتقان جوق. تاعدىرعا شۇكىرشىلىك، تاۋبە!
تاريحىمىز قازاق حالقىن ۇيىستىرا وتىرىپ، مەملەكەتىمىزدىڭ اتاق-ابىرويىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان حانداردان كەندە ەمەس. ولار تۋرالى، اسىرەسە سوڭعى كەزدە كوپ ايتىلىپ ءجۇر. دەگەنمەن، بۇگىنگى كۇندەرى قازاق حاندىعى دەسەك، اۋىزعا الدىمەن حVII عاسىردىڭ اياعى مەن حVIII عاسىردىڭ باسى – قازاق حالقىنىڭ گۇلدەنگەن ءارى الەۋمەتتىك مەرەيى ارتا تۇسكەن ايرىقشا بەتبۇرىس بولعان ءاز تاۋكە حان كەزەڭى تۇسەدى. بۇل جايدان-جاي بولعان جوق ەدى. بۇل ءداۋىر باس-اياعى 35 جىلداي ەل باسقارعان، قابىلەت-قارىمى جەتكىلىكتى، كورەگەن ساياساتكەر، دانا ديپلومات، وسى قاسيەتتەرى ءۇشىن حالقى شىنايى سەزىممەن اتىنا «ءاز» دەگەن اتاۋ قوسقان تاۋكە حانمەن تىكەلەي بايلانىستى بولاتىن. ونىڭ جەمىستى بيلىك جۇرگىزۋى حاندىق وكتەمدىكپەن نە اسكەري كۇشپەن ەمەس، اقىلدىلىقپەن، تاپقىرلىقپەن، حالىقتىق ءداستۇردى جاقسى بىلۋمەن ۇشتاسىپ جاتتى. سوندىقتان دا ونىڭ اتى ءۇش جۇزگە ءمالىم بولدى، عاسىرلار قويناۋىنان بىزگە ەركىن جەتتى.
بەلگىلى تاريحشى جامبىل ارتىقباەۆتىڭ «قازاق حاندىعى: تاريحى، تاعدىرى جانە تاعىلىمى» اتتى (استانا، 2015. – 181ب.) كىتابىندا بەرىلگەن ءاز تاۋكە زامانىنداعى مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ قۇرىلىمىنا سۇيەنە وتىرىپ، سول كەزدەگى قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ قانداي بولعانى جانە بىزدەر ودان قانداي تاعىلىم الۋىمىز كەرەك دەگەن ماسەلەلەردى وي سارابىنان وتكىزۋگە ءتيىسپىز.
ءاز تاۋكەنىڭ ساياسي كورەگەندىگى حاندىق جۇيەنى شەبەر ۇيىمداستىرۋىنان ايقىن بايقالادى. مەملەكەتتىك بيلىك ماڭايىنا ەڭ الدىمەن قارا حالىقتى جارىپ شىققان، وزدەرىنىڭ پاراساتتىلىعى جانە ادىلەتتىلىگىمەن ايقىندالعان، قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ سەنىمىنە يە بولعان ءۇش ءجۇز كوسەمدەرى مەن شەشەندەرىن، بيلەرى مەن باتىرلارىن توپتاستىرا وتىرىپ، ءاز تاۋكە بۇكىل حالىقتى ۇيىستىرۋ، قوعامدا ۇجىمدىق سانانى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن دالا دەموكراتياسىنىڭ مۇمكىندىگىن ءتيىمدى پايدالانا ءبىلدى. بۇل حاندىقتىڭ بىرلىك-بەرەكەسىن ارتتىرىپ، ءبىر ورتالىققا توپتاسا تۇسۋىنە يگى اسەر ەتتى.
سول كەزدەگى قازاقتىڭ ەڭ جوعارى بيلىك جۇيەسىندەگى لاۋازىم حان بولدى. ول ساياسي-ۇلىستىق بيلىك دەڭگەيىندە مۇراگەرلىك جانە سايلانبالى داستۇرمەن جۇزەگە استى. حان ورداسىنىڭ قىزمەتىن ارنايى اقىلشى اتالىقتار جۇرگىزگەن. بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا، بۇل اكىمشىلىك اپپاراتتى ساردارلار، ەلشىلەر، ءدىن باسى – قوجالار، جاساۋىلدار مەن كۇزەت قىزمەتىندەگىلەر، قالا شارۋاسىن باسقاراتىن اكىمدەر جانە كەڭسە قىزمەتكەرلەر قۇراعان.
ءاز تاۋكەنىڭ زامانى «جەتى جارعى كەڭەسى» اتالاتىن زاڭ شىعارۋشى ورگانمەن دە ەرەكشەلەنەدى. ونىڭ قۇرامى ءۇش جۇزگە اتتارى ايگىلى، سولاردىڭ اتىنان سويلەيتىن، بەدەلى حالىق الدىندا حاننان ارتىق بولماسا، كەم بولماعان تولە، قازىبەك، ايتەكەلەر بار وردالىق بيلەردى، قاراقالپاق، قىرعىز، قاتاعان، جايما ت.ب. قوڭسى ەلدەردىڭ وكىلدەرىن، ۇلىس سۇلتاندارى مەن كىشى (كەلتە) حانداردى جانە شاريعات زاڭدارىنىڭ بىلگىرى – حازىرەتتەر مەن قازيلاردى بىرىكتىرگەن. ەسكەرتە كەتەتىن ءبىر ماسەلە – بيلەر بەلگىلى جاعدايدا دەموكراتيالىق جولمەن سىناقتان ءوتىپ، وزدەرىنىڭ شىنايى بولمىسىمەن كەڭەستەن ورىن الىپ وتىرعان. مىنە، وسىنداي شىنايى دالا دەموكراتياسىنىڭ كورىنىسى بولعان «جەتى جارعى كەڭەسى» كەيىنگى تالاي ۇرپاققا «جەتى جارعى» اتاۋىمەن قۇقىقتىق مۇرا قالدىردى. ال كەشەگى كەڭەس كوسەمدەرى الەمدەگى ەڭ مىقتى دەموكراتيا – كەڭەستىك دەموكراتيا دەپ كەۋدە قاققان 70 جىلدىق تاريحتا قازاقستاندا قابىلدانعان 450-دەي زاڭداردان نەنى ۇستاپ، نەنى پايدالانعانىمىزدى ايتا المايمىز.
«حاندىقتىڭ ىرگەتاسى» اتتى قۇرىلىمدا مەملەكەت تۋرالى اقپاراتتىڭ نەگىزگى كوزى – شەجىرەشى قاريالار، اتا بالاسىنا باسشىلىق جاسايتىن بەلگىلى ادامدار، ەلدىڭ تالاپ-تىلەگىن حان الدىندا جاسقانباي ايتاتىن جىراۋلار جانە حالىق مۇددەسىن قورعايتىن اۋىل اقساقالدارى بولعان.
حان ورداسى مەن «جەتى جارعى كەڭەسىنىڭ» ءبىر ەرەكشەلىگى ولاردا حاندىق-مەملەكەتتىك ساياساتتى تارقاتىپ، حالىق اراسىنا جەتكىزىپ وتىراتىن قۇرىلىمدار بولعان. ولار – ءدىن باسى جانە شاريعات زاڭدارىن بىلەتىن ءدىن قىزمەتكەرلەرى. بۇل ول زاماندا ەل ىشىندە كەڭىنەن تاراپ، جۇرتشىلىقتى رۋحاني جاعىنان بىرىكتىرە تۇسەتىن، رۋ-رۋعا بولىنۋگە توسقاۋىل قوياتىن الەۋمەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ بىرىنە اينالعان يسلام ءدىنىنىڭ رولىمەن بايلانىستى بولدى. ءدىندى ۇتىمدى پايدالانۋ ماقساتىمەن تاۋكە حان مەملەكەتتىك بيلىككە ارنايى ءپىر (رۋحاني كوسەم) لاۋازىمىن ەنگىزدى. ءوزى سايلانعاننان كەيىن تاۋكە حان قازاق تاريحىندا العاش تاڭداۋ جولىمەن اتى ءماشھۇر، ءسوزى ءۋالى، اۋزى دۋالى ءمۇسىرالى جادىكۇلىنىڭ تۇران ەلىنىڭ حان ورداسىنداعى باس ءپىرى بولعاندىعى تۋرالى جارلىق بەرەدى. «قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ» 1-تومىنىڭ 644-بەتىندە: «ازان شاقىرىپ قويعان اتى ءمۇسىرالى، رۋى كەرەيت بولعانىمەن دىنگە شىن بەرىلگەن سوپىلىعى مەن تاقۋالىعىنا وراي اجىقوجا، ال ونىڭ ۇرپاقتارى كەرەيتقوجا اتالىپ كەتكەن. 1680 ج. كۇلتوبەدە تاۋكەنى حان سايلاعاننان كەيىن ارتىنشا ءپىر تاڭدالدى» دەپ جازىلعان.
ءمۇسىرالى جادىكۇلىنىڭ قازاق مەملەكەتىنىڭ العاشقى باس ءپىرى بولۋى سول كەزدەگى قازاق قوعامىنىڭ دامۋ باعىتتارىنا استە جات قۇبىلىس ەمەس-تۇعىن. ىقپالدى ءدىن وكىلدەرىن جانىنا جاقىنداتىپ، قازاق ەلىندە ءدىني مەكتەپتەردىڭ، مەدرەسەلەر مەن مەشىتتەردىڭ اشىلۋىنا تەرەڭ ءمان بەرىپ، مۇسىلمان ءدىنىن مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ وزەكتى تارماعى رەتىندە شەبەر پايدالانۋ ءاز تاۋكەنىڭ ەل بيلەۋ ساياساتىنداعى وزىندىك قولتاڭباسى ەدى. الايدا ءاز تاۋكە تۋرالى جازعان تاريحشىلار وسى شىندىق جايلاردى قاعا بەرىس قالدىرا بەرەدى. بالكىم، كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭنىڭ سالقىنى بولار.
ءبىز يسلام دىنىنە دە سۇيەنگەن ول ءداۋىردى يدەالداپ وتىرعانىمىز جوق. بولعان، وسى كەزگە دەيىن جازىلىپ كەلگەن مالىمەتتەردى عانا ايتىپ وتىرمىز. شىندىعىنا كەلگەندە ءدىنسىز مەملەكەت تە، مەملەكەتسىز ءدىن دە بولا قويمايدى. وعان كارى تاريح كۋا. اڭگىمە ءدىندى قالاي پايدالانا بىلۋدە جاتىر. سونىمەن قاتار قانداي مەملەكەت بولماسىن ول يدەالسىز، سوعان لايىقتى يدەولوگيالىق قۇرىلىمسىز ءومىر سۇرە المايدى. ول – حالىقتى بيلىك ماڭىنا ۇيىستىرا تۇسەتىن مەملەكەتتىلىكتىڭ ماڭىزدى كومپونەنتتەرىنىڭ ءبىرى دەمەكپىز.
تاۋكە حان ءداۋىرى مەن «جەتى جارعى كەڭەسىنىڭ» ۇلى مۇراسى – «جەتى جارعى». كەيىن «دالا كونستيتۋتسياسى» دەپ تە اتالعان بۇل ادەتتىك-قۇقىقتىق نورمالار جيىنتىعى سول كەزدەگى قازاق زامانى تالاپتارىنا سايكەس، مەملەكەتتىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىنان، حالىق مۇددەسىن قورعاۋ جانە قوعامدى باسقارۋدىڭ قاجەتتىگىنەن تۋىنداعان اسا ماڭىزدى قارىم-قاتىناستاردى رەتتەگەن بولاتىن. بۇل سونىمەن قاتار ەجەلدەن كەلە جاتقان ءداستۇرلى ادەپ-عۇرىپ تارتىپتەرى مەن «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» مەن «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىن» ودان ءارى جەتىلدىرگەن جاڭا زاڭدار جۇيەسى ەدى. وسىعان سۇيەنە وتىرىپ، قازاق بيلەرى ەل ىشىندەگى داۋ-جانجالدار مەن ساياسي ماڭىزى بار ماسەلەلەردى ءتيىمدى شەشە الدى. بۇدان كەيىنگى حاندار تۇسىندا ارنايى زاڭ جۇيەسى جاسالماعاندىقتان «جەتى جارعى» قازاق قوعامىندا 1867-1868 جىلدارى رەسەيدىڭ ۋاقىتشا ەرەجەلەرى ەنگىزىلگەنگە دەيىن نەگىزگى زاڭدىق قۇجات مىندەتىن اتقاردى. ال ونىڭ ءبىرسىپىرا قاعيدالارى حح عاسىردىڭ باسىنا دەيىن قولدانىلىپ كەلدى.
ءاز تاۋكەنىڭ تۇسىندا حاندىق قۇرىلىمدا تاعى ءبىر مەملەكەتتىك ورگان بولعان. ونداي جالپى حالىقتىق جيىن، ءماسليحات «قاز» دەپ اتالعان. ونىڭ قۇرامىنا وردا بيلەرى، ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز جانە كىشى ءجۇزدىڭ نوقتا اعالارى جالايىر، تاراقتى جانە تابىن، اتا بالاسىنىڭ اتىنان سويلەيتىن بيلەر، جاۋىنگەر جاساقتىڭ تاڭداۋلى وكىلدەرى، ءىرى ۇلىستاردىڭ جانە رۋ-تايپالاردىڭ، ولاردىڭ اسكەري جاساقتارىنىڭ باسشىلارى كىرگەن. حاندىقتىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن تالقىعا سالاتىن مۇنداي جيىنداردى جىل سايىن كۇز ايلارىندا قازاق دالاسى ورتالىعىنىڭ ءبىر جەرىندە وتكىزۋ داستۇرگە اينالعان.
وكىنىشكە قاراي، وسىنداي دالا دەموكراتياسىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىنىڭ عۇمىرى ۇزاق بولمادى، كەيىن جالعاسىن تاپپادى. ونىڭ بىرنەشە سەبەپتەرى بولدى. ەڭ ءبىرىنشى، ءاز تاۋكە مارقۇم بولعاننان كەيىن كوپ ۇزاماي مەملەكەتتىك بيلىك ماڭايىنداعى تالاس-تارتىس قايتا باستالادى. ەلدىڭ مۇددەسىنەن ءوز مۇددەلەرىن بيىك قويعان مانساپ قۇمار سۇلتاندار ۇيىپ وتىرعان تۇران ەلىنىڭ بەرەكەسىن كەتىرەدى. بۇكىل حالىقتىق كەڭەستەردى تاراتىپ، جەكە بيلىككە كوشەدى. ال جەكە بيلىك بار ۋاقىتتا ءتيىمدى دە ءتيىستى ناتيجە بەرە بەرمەيدى. ەكىنشىدەن، ەل ىشىندەگى الاۋىزدىق وزگەگە جەم ەتتى. جاۋگەرشىلىك زامان ەس جيناتپاعان كەزدەر از بولمادى. اسىرەسە، سولتۇستىگىمىز بەن شىعىسىمىزداعى ۇلى كورشىلەرىمىز كەيدە باقىتىمىز بولسا دا، كەيدە سورىمىز دا بولعانى بەلگىلى. ال قازاق دالاسىنىڭ بىرتە-بىرتە پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارىنا اينالۋى مەملەكەتتىلىكتى جويدى. ەركىن دامۋىمىز تەجەلدى. ءسويتىپ الەمدىك وركەنيەتتەن كەنجە قالدىق. ءتىپتى مەملەكەت، ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتۋ قاۋپى دە بولماي قالمادى. الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىكتى تۋ ەتىپ ۇستاۋدى مۇرات ەتكىسى كەلگەن كەڭەستىك كەزەڭ دە قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتتىلىگىنە ءتيىستى ۇلەس قوسا المادى.
تاريحىمىزدا ءتورت عاسىرداي ءومىر سۇرگەن قازاق حاندىعى مەن تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدى سالىستىرا وتىرىپ، كەيبىر قاعيداتتى ماسەلەلەردىڭ ورتاق ەكەنىنە كوز جەتكىزۋگە بولادى. كەشەگى حاندىق زاماندا دا حالىق بىرلىگى، ۇلت تۇتاستىعى اسا ماڭىزدى بولسا، شىنايى بەتبۇرىس، شىن تاعدىر شەشتى كەزەڭنىڭ ەڭ العاشقى قۇجاتىندا – 1990 جىلعى 25 قازاندا قابىلدانعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتiك ەگەمەندiگi تۋرالى دەكلاراتسيادا»: «رەسپۋبليكادا تۇراتىن حالىقتاردى توپتاستىرۋ مەن ولاردىڭ دوستىعىن نىعايتۋدى بiرiنشi دارەجەلi مiندەت» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلدى. بۇل قازىرگى مەملەكەتىمىزدىڭ، ەلباسىمىزدىڭ دا سارا ساياساتى بولىپ وتىر.
ال بيىل قابىلدانعانىنا 20 جىل تولاتىن كونستيتۋتسيامىز جاڭا زامان تالابىنا سايكەس جوعارى بيلىك جۇيەلەرىنە جاڭا تۇرپاتتى جاڭالىقتار الىپ كەلدى. اتا زاڭىمىزعا بۇرىن-سوندى قازاق تاريحىندا بولماعان مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ەڭ جوعارى لاۋازىمى – پرەزيدەنتتىك ينستيتۋت ەنگىزىلىپ، «پرەزيدەنت» اتتى III ءبولىمنىڭ 40-بابىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى – مەملەكەتتىڭ باسشىسى، مەملەكەتتىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىنىڭ نەگىزگى باعىتتارىن ايقىندايتىن، ەل ىشىندە جانە حالىقارالىق قاتىناستاردا قازاقستاننىڭ اتىنان وكىلدىك ەتەتىن ەڭ جوعارى لاۋازىمدى تۇلعا» دەپ جازىلدى. تاۋەلسىزدىك جىلدار پرەزيدەنتتىك ينستيتۋتتىڭ ومىرشەڭدىگىن تولىق دالەلدەدى. مەن 9 جىلداي ءماجىلىس دەپۋتاتى كەزىمدە 10 شاقتى شەت ەلدە بولدىم. سوندا بايقاعانىم، ءبىز قازاقستاننان كەلدىك دەسەك، ونداعىلار نازارباەۆ دەپ قوسىپ جاتادى. بۇگىنگى شىندىعىمىز ەلباسىمىزدىڭ اتىمەن تىعىز بايلانىستى بولىپ وتىر.
ءاۋ باستاعى ويىمىزعا قايتا ورالايىق. حاندىق جۇيەدەگى «جەتى جارعى كەڭەسىن» قازىرگى زاڭ شىعارۋشى ورگاننىڭ العاشقى نۇسقاسى دەۋگە بولادى. ساياسي ساحناعا كەلگەنىنە 20 جىلداي ۋاقىت بولىپ قالعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پارلامەنتى 2 مىڭداي زاڭ قابىلداپ، قوعامدىق قاتىناستىڭ بارلىق سالالارىن قۇقىقتىق جاعىنان ايقىندادى. كەشەگى كەڭەستىك جۇيە مويىنداماعان، ەلىمىزدە جاڭا قالىپتاسقان پارلامەنت الەمدىك پارلامەنتاريزمنىڭ نەگىزگى قاعيداتتارىن جۇزەگە اسىرىپ كەلەدى. الايدا بۇگىنگى زاڭ شىعارۋشى ورگانعا قاتىستى ەكى ماسەلە تۋرالى ءوز پىكىرىمدى بىلدىرە كەتسەم دەپ ەدىم. بىرىنشىدەن، قازىرگى قوعامىمىزدى ونان ارى دەموكراتيالاندىرۋ، ونىڭ ساياسي جۇيەسىن جەتىلدىرە ءتۇسۋ پارلامەنتتىڭ وكىلەتتىگىن، اسىرەسە ونىڭ باقىلاۋ فۋنكتسياسىن ارتتىرۋدى قاجەت ەتەدى. ەكىنشىدەن، پارلامەنتتىك سايلاۋ جۇيەسىن تەك پارتيالىق نەگىزدە قۇرۋ جەتىمسىز. مۇنى، ءبىر جاعىنان، قوعامىمىزدىڭ باعىت-باعدارىن ايقىنداپ، ونىڭ كەلەشەگىنە ۇلەس قوسا الاتىن، ساياسي سايىستارعا دايىن، وزىندىك تۇرپاتى ايقىندالعان پارتيالار جۇيەسىنىڭ ءالى قالىپتاسا قويماعاندىعىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. ەكىنشى جاعىنان، بۇل جۇيە تابيعاتىندا حالىقتىڭ تىكەلەي وكىلەتتى ورگانى بولىپ سانالاتىن پارلامەنتتى ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك نەگىزىنەن الشاقتاتىپ وتىر.
قازىرگى مەملەكەتتىلىكتى كۇشەيتە ءتۇسۋدىڭ ماڭىزدى جولدارىنىڭ ءبىرى مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتىڭ مارتەبەسىن ارتتىرا ءتۇسۋ بولىپ تابىلادى. ونسىز قازاق حالقى ەلدەگى باسقا ەتنوستاردىڭ باسىن بىرىكتىرۋشىلىك، توپتاستىرۋشىلىق سياقتى قوعامىمىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى ميسسيانى تولىققاندى اتقارا المايدى. بۇگىنگى كۇنى بۇكىل حالىقتىڭ 65 پايىزىنان استامىن قۇراپ وتىرعان قازاق ۇلتىن باسقا ەتنوستارمەن تەڭەستىرىپ، «كوپ ۇلتتى قازاقستان» دەۋ دە بەلگىلى جاعدايدا تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ ۇلتتىق سيپاتىن تومەندەتەدى. بۇل ۇلتتىق مۇددەلەردىڭ شەشىلۋىندە كەيبىر قيىنشىلىقتارعا اكەلىپ وتىر. ءبىر عانا مىسالمەن شەكتەلەيىك. باسقانى بىلاي قويعاندا، بۇگىنگى ءبىلىم جۇيەسىندە مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولعان قازاق تىلىنە باسقا ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىن تەڭەستىرۋ تولىققاندى ۇلتىمىزدىڭ قالىپتاسۋىنا كەدەرگى كەلتىرمەي تۇرمايدى. بۇل سونىمەن قاتار وقۋشىلاردىڭ پسيحولوگيالىق تاعدىرىن كۇردەلى جاعدايلارعا ۇشىراتۋى مۇمكىن. كانادادا اعىلشىن جانە فرانتسۋز تىلدەرىن قاتار وقىتقاننان بالالاردىڭ اراسىندا ءتۇرلى جاعدايلاردىڭ بولعانىنان ەپتەپ حاباردارمىن. ال ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ ءۇش ءتىلدى قاتار وقىتقان الەمدىك تاجىريبەنى ءازىر ەشكىم ەستي قويعان جوق. سولتۇستىك كورشىمىز رەسەي مەكتەپتەرىندە اعىلشىن ءتىلىن تەك ەكىنشى سىنىپتان باستاپ وقىتادى. مينيسترلىكتىڭ بۇل وكتەم ارەكەتى قوعامىمىزدى كۇردەلى جايلارعا اكەلۋى مۇمكىن.
بەس ءجۇز ەلۋ جىلدىق تاريحى بار قازاق حاندىعىنان الار تاعىلىم از ەمەس. بىرىنشىدەن، قانداي مەملەكەت بولماسىن ونىڭ تۇتاستىعى ەڭ باستى ماسەلە ەكەنى ءسوزسىز. بۇل باعىتتا، اسىرەسە مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتىڭ ۇيىسا ءتۇسۋى، ونىڭ بىرلىگى اسا ماڭىزدى. ەكىنشىدەن، كەيىنگى كەزدە قوعامدىق ءومىردىڭ كەز كەلگەن سالاسىندا باتىسقا جالاڭ ەلىكتەۋ كەڭ ەتەك الىپ بارادى. ارينە، بۇل الىس-جاقىندى بىلە بەرمەيتىن جاھاندانۋدىڭ اسەرى ەكەنى بەلگىلى. سول سەبەپتى شەتەلدىك نۇسقالاردى قوعامدىق ومىرگە ەندىرگەندە مىندەتتى تۇردە حالقىمىزدىڭ تاريحي، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن قاتاڭ ەسكەرۋ، ۇلتتىق يممۋنيتەتتى كۇشەيتە ءتۇسۋ وتە ءماندى. ۇشىنشىدەن، قازاق حاندىعى كەزىندەگى دالا دەموكراتياسىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىن جاڭا زاماننىڭ تالاپتارىنا سايكەس قوعامدىق ومىرگە باتىل ەندىرۋ دەموكراتيالىق قوعام قۇرۋدى مۇرات ەتىپ وتىرعان مەملەكەت ءۇشىن جات ەمەس.
ابدىجالەل باكىر، قازاق گۋمانيتارلىق
زاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى،
ساياسي عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
turkystan.kz
پىكىر قالدىرۋ