Elbasımızdıñ soñğı kezderi tuğan tarih taqırıbına orala berui jaydan-jay emes ekeni bärimizge belgili. Biz täuelsizdiktiñ şirek ğasırğa juıq  uaqıtın artqa saldıq. Jaña täuelsiz memlekettiñ irgesi berik qalandı. Otandıq ekonomika naqtı şındıqqa aynaldı. Äleumettik äleuetimiz ayqındaldı. Endi damudıñ ruhani salasına köbirek köñil böludiñ qajettigi tuıp otır. Bwl bağıtta tarihi sananı qalıptastıru asa mañızdı degimiz keledi. Biz kim edik, kimbiz, kim bolamız degen mäseleler qoğam aldında twrğanı ayan.  Bwl arada ğasırlarğa jalğasqan töl tarihımızdı bilu erekşe mändi boluımen qatar  jasampazdığı men qiınşılığı jetkilikti ötkenimizden tiisti tağılım ala bilu äldeqayda mañızdı bolıp otır.

Patşalıq Resey de, keşegi keñestik nasihat ta qazaq halqınıñ tarihın bilgisi de, bildirgisi de kelmedi. Otandıq zertteuşiler bel şeşip töl tarihımızğa bara almadı, ayaqtı bastırmadı. Ataqtı tarihşı Ermwhan Bekmahanovtıñ auır tağdırınıñ özi bizge jetip artıladı. Bügingi küni de bizdiñ tarihımızdı, tipti bes jüz jıldan asqan memlekettigimizdi moyındamauşı körşiler joq emes.

Tarihşılardıñ jazğanına qarağanda, b.z.d. III mıñjıldıqtan HIV ğasırdıñ ayağındağı Alaşa han, Alıp Er Toñğa (Afrasiyab), Oğız han, Joşı han, Äz-Jänibek han jäne Orıs (Ormambet) han siyaqtı qazaq tarihında atı añızğa aynalğandardı qospağanda HV-HVIII ğ.ğ.39 qazaq bileuşileri jäne wlttıq täuelsizdikti saqtap qalu üşin küres däuirinde 10 han qazaq dalasın basqarğan.

Eluge juıq bileuşisi bolğan qazaq halqınıñ tağdırı jazba tarihımızdıñ kenjeliginen jäne türli sebeptermen ğasırlar qoynauında qalğanımen auızşa tarihtıñ baylığı köp närseni el jadında mäñgilik qaldırdı. Alayda auızşa tarihtıñ özindik erekşeligi de boladı, ol ötkendi saralap, tañdap qana jetkizedi. Sondıqtan bizderge sanaulı ğana handardıñ atı, tınıs-tirliginiñ jetuiniñ jöni bar.

Osınday jağdayda wlttıq tarihtıñ tağdır şeşti kezeñiniñ bastauı bolğan Qazaq handığınıñ – 550 jıldığın atap ötu turalı Elbası wsınısınıñ jer-jerde qoldau tauıp jatqanı jaydan-jay emes. Bwl wltımızdıñ şınayı maqtanış eter, tiisti tağılım alar wlı oqiğası ekeni dausız.

Qazaq handığınıñ qwrıluı HIV-HV ğasırlardağı Qazaqstan territoriyasındağı äleumettik-ekonomikalıq jäne etnosayasi damudıñ naqtı nätijesi degen pikirge tolıq qosılamız. Bwl handıq, bir jağınan, Qazaqstan aumağında bwrın bolğan memlekettik qwrılımdardıñ zañdı mwrageri bolsa, ekinşi jağınan, qazaq halqınıñ memleket qwrauşı wlt bolıp wyısa alğanınıñ tolıq däleli bola aldı.

Osıdan bes jarım ğasır bwrın qazaq osı aymaqta alğaş handıq qwrsa da, resmi sözder men qwjattarda qazirgi Qazaqstandı «köp wlttı memleket» degen keşegi keñestik kezdegi terminnen arıla almay kelemiz. Bwl belgili jağdayda memleket qwrauşı birden-bir qazaq wltınıñ tiisti märtebesin tömendetedi. Ğılımi twrğıdan alğanda, Qazaqstanda jalğız ğana wlt bar, ol – qazaq wltı. Mwnı tarih däleldegen bolatın, al qalğan halıqtar etnos ökilderi.

Tüyindey aytqanda, osıdan bes jarım ğasırday uaqıt bwrın ejelgi qazaq jerinde ornağan qazaq handığı zamanına say twñğış wlttıq memlekettiliktiñ ülgisi boluımen, söytip alğaş ret qazaq eli älemdik adamzat qauımdastığınıñ bir böligine aynalumen qwndı. Mwnday baqıt kez kelgen eldiñ enşisine bügingi zamanda da tiip jatqan joq. Tağdırğa şükirşilik, täube!

Tarihımız qazaq halqın wyıstıra otırıp, memleketimizdiñ ataq-abıroyına ölşeusiz üles qosqan handardan kende emes. Olar turalı, äsirese soñğı kezde köp aytılıp jür. Degenmen, bügingi künderi qazaq handığı desek, auızğa aldımen HVII ğasırdıñ ayağı men HVIII ğasırdıñ bası – qazaq halqınıñ güldengen äri äleumettik mereyi arta tüsken ayrıqşa betbwrıs bolğan Äz Täuke han kezeñi tüsedi. Bwl jaydan-jay bolğan joq edi. Bwl däuir bas-ayağı 35 jılday el basqarğan, qabilet-qarımı jetkilikti, köregen sayasatker, dana diplomat, osı qasietteri üşin halqı şınayı sezimmen atına «Äz» degen atau qosqan Täuke hanmen tikeley baylanıstı bolatın. Onıñ jemisti bilik jürgizui handıq öktemdikpen ne äskeri küşpen emes, aqıldılıqpen, tapqırlıqpen, halıqtıq dästürdi jaqsı bilumen wştasıp jattı. Sondıqtan da onıñ atı üş jüzge mälim boldı, ğasırlar qoynauınan bizge erkin jetti.

Belgili tarihşı Jambıl Artıqbaevtıñ «Qazaq handığı: tarihı, tağdırı jäne tağılımı» attı (Astana, 2015. – 181b.) kitabında berilgen Äz Täuke zamanındağı memlekettik biliktiñ qwrılımına süyene otırıp, sol kezdegi qazaq memlekettiginiñ qanday bolğanı jäne bizder odan qanday tağılım aluımız kerek degen mäselelerdi oy sarabınan ötkizuge tiispiz.

Äz Täukeniñ sayasi köregendigi handıq jüyeni şeber wyımdastıruınan ayqın bayqaladı. Memlekettik bilik mañayına eñ aldımen qara halıqtı jarıp şıqqan, özderiniñ parasattılığı jäne ädilettiligimen ayqındalğan, qalıñ jwrtşılıqtıñ senimine ie bolğan üş jüz kösemderi men şeşenderin, bileri men batırların toptastıra otırıp, Äz Täuke bükil halıqtı wyıstıru, qoğamda wjımdıq sananı qalıptastıru üşin dala demokratiyasınıñ mümkindigin tiimdi paydalana bildi. Bwl handıqtıñ birlik-berekesin arttırıp, bir ortalıqqa toptasa tüsuine igi äser etti.

Sol kezdegi qazaqtıñ eñ joğarı bilik jüyesindegi lauazım Han boldı. Ol sayasi-wlıstıq bilik deñgeyinde mwragerlik jäne saylanbalı dästürmen jüzege astı. Han Ordasınıñ qızmetin arnayı aqılşı atalıqtar jürgizgen. Bügingi tilmen aytqanda, bwl äkimşilik apparattı sardarlar, elşiler, din bası – qojalar, jasauıldar men küzet qızmetindegiler, qala şaruasın basqaratın äkimder jäne keñse qızmetkerler qwrağan.

Äz Täukeniñ zamanı «Jeti jarğı keñesi» atalatın zañ şığaruşı organmen de erekşelenedi. Onıñ qwramı üş jüzge attarı äygili, solardıñ atınan söyleytin, bedeli halıq aldında hannan artıq bolmasa, kem bolmağan Töle, Qazıbek, Äytekeler bar Ordalıq bilerdi, qaraqalpaq, qırğız, qatağan, jayma t.b. qoñsı elderdiñ ökilderin, wlıs swltandarı men kişi (kelte) handardı jäne şariğat zañdarınıñ bilgiri – haziretter men qazilardı biriktirgen. Eskerte ketetin bir mäsele – biler belgili jağdayda demokratiyalıq jolmen sınaqtan ötip, özderiniñ şınayı bolmısımen keñesten orın alıp otırğan. Mine, osınday şınayı dala demokratiyasınıñ körinisi bolğan «Jeti jarğı keñesi» keyingi talay wrpaqqa «Jeti jarğı» atauımen qwqıqtıq mwra qaldırdı. Al keşegi keñes kösemderi älemdegi eñ mıqtı demokratiya – keñestik demokratiya dep keude qaqqan 70 jıldıq tarihta Qazaqstanda qabıldanğan 450-dey zañdardan neni wstap, neni paydalanğanımızdı ayta almaymız.

«Handıqtıñ irgetası» attı qwrılımda memleket turalı aqparattıñ negizgi közi – şejireşi qariyalar, ata balasına basşılıq jasaytın belgili adamdar, eldiñ talap-tilegin han aldında jasqanbay aytatın jıraular jäne halıq müddesin qorğaytın auıl aqsaqaldarı bolğan.

Han Ordası men «Jeti jarğı keñesiniñ» bir erekşeligi olarda handıq-memlekettik sayasattı tarqatıp, halıq arasına jetkizip otıratın qwrılımdar bolğan. Olar – din bası jäne şariğat zañdarın biletin din qızmetkerleri. Bwl ol zamanda el işinde keñinen tarap, jwrtşılıqtı ruhani jağınan biriktire tüsetin, ru-ruğa bölinuge tosqauıl qoyatın äleumettik instituttardıñ birine aynalğan Islam dininiñ rölimen baylanıstı boldı. Dindi wtımdı paydalanu maqsatımen Täuke han memlekettik bilikke arnayı Pir (ruhani kösem) lauazımın engizdi. Özi saylanğannan keyin Täuke han qazaq tarihında alğaş tañdau jolımen atı mäşhür, sözi uäli, auzı dualı Müsiräli Jädikwlınıñ Twran eliniñ han ordasındağı Bas piri bolğandığı turalı jarlıq beredi. «Qazaqstan. Wlttıq enciklopediyasınıñ» 1-tomınıñ 644-betinde: «Azan şaqırıp qoyğan atı Müsiräli, ruı kereyt bolğanımen dinge şın berilgen sopılığı men taqualığına oray Äjiqoja, al onıñ wrpaqtarı kereytqoja atalıp ketken. 1680 j. Kültöbede Täukeni han saylağannan keyin artınşa pir tañdaldı» dep jazılğan.

Müsiräli Jädikwlınıñ Qazaq memleketiniñ alğaşqı Bas piri boluı sol kezdegi qazaq qoğamınıñ damu bağıttarına äste jat qwbılıs emes-twğın. Iqpaldı din ökilderin janına jaqındatıp, qazaq elinde dini mektepterdiñ, medreseler men meşitterdiñ aşıluına tereñ män berip, mwsılman dinin memlekettik ideologiyanıñ özekti tarmağı retinde şeber paydalanu Äz Täukeniñ el bileu sayasatındağı özindik qoltañbası edi. Alayda Äz Täuke turalı jazğan tarihşılar osı şındıq jaylardı qağa beris qaldıra beredi. Bälkim, keşegi keñestik kezeñniñ salqını bolar.

Biz Islam dinine de süyengen ol däuirdi idealdap otırğanımız joq. Bolğan, osı kezge deyin jazılıp kelgen mälimetterdi ğana aytıp otırmız. Şındığına kelgende dinsiz memleket te, memleketsiz din de bola qoymaydı. Oğan käri tarih kuä. Äñgime dindi qalay paydalana bilude jatır. Sonımen qatar qanday memleket bolmasın ol idealsız, soğan layıqtı ideologiyalıq qwrılımsız ömir süre almaydı. Ol – halıqtı bilik mañına wyıstıra tüsetin memlekettiliktiñ mañızdı komponentteriniñ biri demekpiz.

Täuke han däuiri men «Jeti jarğı keñesiniñ» wlı mwrası – «Jeti jarğı». Keyin «Dala konstituciyası» dep te atalğan bwl ädettik-qwqıqtıq normalar jiıntığı sol kezdegi qazaq zamanı talaptarına säykes, memlekettiñ işki jäne sırtqı sayasatınan, halıq müddesin qorğau jäne qoğamdı basqarudıñ qajettiginen tuındağan asa mañızdı qarım-qatınastardı rettegen bolatın. Bwl sonımen qatar ejelden kele jatqan dästürli ädep-ğwrıp tärtipteri men «Qasım hannıñ qasqa jolı» men «Esim hannıñ eski jolın» odan äri jetildirgen jaña zañdar jüyesi edi. Osığan süyene otırıp, qazaq bileri el işindegi dau-janjaldar men sayasi mañızı bar mäselelerdi tiimdi şeşe aldı. Bwdan keyingi handar twsında arnayı zañ jüyesi jasalmağandıqtan «Jeti jarğı» qazaq qoğamında 1867-1868 jıldarı Reseydiñ Uaqıtşa Erejeleri engizilgenge deyin negizgi zañdıq qwjat mindetin atqardı. Al onıñ birsıpıra qağidaları HH ğasırdıñ basına deyin qoldanılıp keldi.

Äz Täukeniñ twsında handıq qwrılımda tağı bir memlekettik organ bolğan. Onday jalpı halıqtıq jiın, mäslihat «Qaz» dep atalğan. Onıñ qwramına Orda bileri, Wlı jüz, Orta jüz jäne Kişi jüzdiñ noqta ağaları jalayır, taraqtı jäne tabın, ata balasınıñ atınan söyleytin biler, jauınger jasaqtıñ tañdaulı ökilderi, iri wlıstardıñ jäne ru-taypalardıñ, olardıñ äskeri jasaqtarınıñ basşıları kirgen. Handıqtıñ özekti mäselelerin talqığa salatın mwnday jiındardı jıl sayın küz aylarında qazaq dalası ortalığınıñ bir jerinde ötkizu dästürge aynalğan.

Ökinişke qaray, osınday dala demokratiyasınıñ ozıq ülgileriniñ ğwmırı wzaq bolmadı, keyin jalğasın tappadı. Onıñ birneşe sebepteri boldı. Eñ birinşi, Äz Täuke marqwm bolğannan keyin köp wzamay memlekettik bilik mañayındağı talas-tartıs qayta bastaladı. Eldiñ müddesinen öz müddelerin biik qoyğan mansap qwmar swltandar wyıp otırğan Twran eliniñ berekesin ketiredi. Bükil halıqtıq keñesterdi taratıp, jeke bilikke köşedi. Al jeke bilik bar uaqıtta tiimdi de tiisti nätije bere bermeydi. Ekinşiden, el işindegi alauızdıq özgege jem etti. Jaugerşilik zaman es jinatpağan kezder az bolmadı. Äsirese, soltüstigimiz ben şığısımızdağı wlı körşilerimiz keyde baqıtımız bolsa da, keyde sorımız da bolğanı belgili. Al qazaq dalasınıñ birte-birte patşalıq Reseydiñ otarına aynaluı memlekettilikti joydı. Erkin damuımız tejeldi. Söytip älemdik örkenietten kenje qaldıq. Tipti memleket, wlt retinde joyılıp ketu qaupi de bolmay qalmadı. Äleumettik ädilettilikti tu etip wstaudı mwrat etkisi kelgen keñestik kezeñ de qazaq halqınıñ memlekettiligine tiisti üles qosa almadı.

Tarihımızda tört ğasırday ömir sürgen qazaq handığı men täuelsiz memleketimizdi salıstıra otırıp, keybir qağidattı mäselelerdiñ ortaq ekenine köz jetkizuge boladı. Keşegi handıq zamanda da halıq birligi, wlt twtastığı asa mañızdı bolsa, şınayı betbwrıs, şın tağdır şeşti kezeñniñ eñ alğaşqı qwjatında – 1990 jılğı 25 qazanda qabıldanğan «Qazaqstan Respublikasınıñ Memlekettik egemendigi turalı deklaraciyada»: «Respublikada twratın halıqtardı toptastıru men olardıñ dostığın nığaytudı birinşi därejeli mindet» dep tayğa tañba basqanday jazıldı. Bwl qazirgi memleketimizdiñ, Elbasımızdıñ da sara sayasatı bolıp otır.

Al biıl qabıldanğanına 20 jıl tolatın Konstituciyamız jaña zaman talabına säykes joğarı bilik jüyelerine jaña twrpattı jañalıqtar alıp keldi. Ata zañımızğa bwrın-sondı qazaq tarihında bolmağan memlekettik biliktiñ eñ joğarı lauazımı – Prezidenttik institut engizilip, «Prezident» attı III bölimniñ 40-babında «Qazaqstan Respublikasınıñ Prezidenti – memlekettiñ basşısı, memlekettiñ işki jäne sırtqı sayasatınıñ negizgi bağıttarın ayqındaytın, el işinde jäne halıqaralıq qatınastarda Qazaqstannıñ atınan ökildik etetin eñ joğarı lauazımdı twlğa» dep jazıldı. Täuelsizdik jıldar prezidenttik instituttıñ ömirşeñdigin tolıq däleldedi. Men 9 jılday Mäjilis deputatı kezimde 10 şaqtı şet elde boldım. Sonda bayqağanım, biz Qazaqstannan keldik desek, ondağılar Nazarbaev dep qosıp jatadı. Bügingi şındığımız Elbasımızdıñ atımen tığız baylanıstı bolıp otır.

Äu bastağı oyımızğa qayta oralayıq. Handıq jüyedegi «Jeti jarğı keñesin» qazirgi zañ şığaruşı organnıñ alğaşqı nwsqası deuge boladı. Sayasi sahnağa kelgenine 20 jılday uaqıt bolıp qalğan Qazaqstan Respublikasınıñ Parlamenti 2 mıñday zañ qabıldap, qoğamdıq qatınastıñ barlıq salaların qwqıqtıq jağınan ayqındadı. Keşegi keñestik jüye moyındamağan, elimizde jaña qalıptasqan Parlament älemdik parlamentarizmniñ negizgi qağidattarın jüzege asırıp keledi. Alayda bügingi zañ şığaruşı organğa qatıstı eki mäsele turalı öz pikirimdi bildire ketsem dep edim. Birinşiden, qazirgi qoğamımızdı onan arı demokratiyalandıru, onıñ sayasi jüyesin jetildire tüsu Parlamenttiñ ökilettigin, äsirese onıñ baqılau funkciyasın arttırudı qajet etedi. Ekinşiden, parlamenttik saylau jüyesin tek partiyalıq negizde qwru jetimsiz. Mwnı, bir jağınan, qoğamımızdıñ bağıt-bağdarın ayqındap, onıñ keleşegine üles qosa alatın, sayasi sayıstarğa dayın, özindik twrpatı ayqındalğan partiyalar jüyesiniñ äli qalıptasa qoymağandığımen tüsindiruge boladı. Ekinşi jağınan, bwl jüye tabiğatında halıqtıñ tikeley ökiletti organı bolıp sanalatın Parlamentti öziniñ äleumettik negizinen alşaqtatıp otır.

Qazirgi memlekettilikti küşeyte tüsudiñ mañızdı joldarınıñ biri memleket qwrauşı wlttıñ märtebesin arttıra tüsu bolıp tabıladı. Onsız qazaq halqı eldegi basqa etnostardıñ basın biriktiruşilik, toptastıruşılıq siyaqtı qoğamımız üşin asa mañızdı missiyanı tolıqqandı atqara almaydı. Bügingi küni bükil halıqtıñ 65 payızınan astamın qwrap otırğan qazaq wltın basqa etnostarmen teñestirip, «Köp wlttı Qazaqstan» deu de belgili jağdayda täuelsiz memleketimizdiñ wlttıq sipatın tömendetedi. Bwl wlttıq müddelerdiñ şeşiluinde keybir qiınşılıqtarğa äkelip otır. Bir ğana mısalmen şekteleyik. Basqanı bılay qoyğanda, bügingi bilim jüyesinde memlekettik märtebege ie bolğan qazaq tiline basqa orıs jäne ağılşın tilderin teñestiru tolıqqandı wltımızdıñ qalıptasuına kedergi keltirmey twrmaydı. Bwl sonımen qatar oquşılardıñ psihologiyalıq tağdırın kürdeli jağdaylarğa wşıratuı mümkin. Kanadada ağılşın jäne francuz tilderin qatar oqıtqannan balalardıñ arasında türli jağdaylardıñ bolğanınan eptep habardarmın. Al birinşi sınıptan bastap üş tildi qatar oqıtqan älemdik täjiribeni äzir eşkim esti qoyğan joq. Soltüstik körşimiz Resey mektepterinde ağılşın tilin tek ekinşi sınıptan bastap oqıtadı. Ministrliktiñ bwl öktem äreketi qoğamımızdı kürdeli jaylarğa äkelui mümkin.

Bes jüz elu jıldıq tarihı bar qazaq handığınan alar tağılım az emes. Birinşiden, qanday memleket bolmasın onıñ twtastığı eñ bastı mäsele ekeni sözsiz. Bwl bağıtta, äsirese memleket qwrauşı wlttıñ wyısa tüsui, onıñ birligi asa mañızdı. Ekinşiden, keyingi kezde qoğamdıq ömirdiñ kez kelgen salasında Batısqa jalañ elikteu keñ etek alıp baradı. Ärine, bwl alıs-jaqındı bile bermeytin jahandanudıñ äseri ekeni belgili. Sol sebepti şeteldik nwsqalardı qoğamdıq ömirge endirgende mindetti türde halqımızdıñ tarihi, wlttıq erekşelikterin qatañ eskeru, wlttıq immunitetti küşeyte tüsu öte mändi. Üşinşiden, qazaq handığı kezindegi dala demokratiyasınıñ ozıq ülgilerin jaña zamannıñ talaptarına säykes qoğamdıq ömirge batıl endiru demokratiyalıq qoğam qwrudı mwrat etip otırğan memleket üşin jat emes.

Äbdijälel Bäkir, Qazaq gumanitarlıq

zañ universitetiniñ professorı,

sayasi ğılımdarınıñ doktorı

turkystan.kz