– دۇنيەدە نە جامان؟ جوق جامان. حالقىمىزدىڭ “جوقتان بار جاقسى” دەيتiنi دە سودان. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويىن تويلاپ جاتۋىمىز – وتە ماڭىزدى. راس، قازاق مەملەكەتتiلiگiنiڭ تاريحىن ارiدەن دە باستاۋعا بولاتىن ەدi. بiراق “قازاق حاندىعى” دەپ جانiبەك حان مەن كەرەي حاننىڭ تۇسىندا اتالدى عوي. قازاق مەملەكەتتiلiگiنiڭ وسىنداي جاڭا ساتىعا، جاڭا ساپاعا كوتەرiلگەن كەزiنەن، ياعني “قازاق حاندىعى” دەپ اتالعان كەزiنەن باستاعانىمىزعا دا شۇكiر دەۋiمiز كەرەك شىعار.

– نەگە “شۇكiر” دەۋiمiز كەرەك؟

– ءدال قازiر جاعداي وتە كۇردەلi. “كوشپەلi حالىقتاردا ەشۋاقىتتا مەملەكەتتiلiك بولماعان…” دەپ سانايتىن عالىمداردى ەسەپتەمەگەننiڭ وزiندە، ۆ.پۋتيننiڭ ءوزi “قازاقتاردا مەملەكەتتiلiك بولعان ەمەس…” دەگەن جوق پا؟! مiنە، وسىنداي كەزەڭدە بiز ءوز مەملەكەتتiلiگiمiزدiڭ 550 جىلدىق تاريحىن تويلاپ جاتساق، بۇل – دۇشپانعا سەس، دوسقا مەرەي. سونان كەيiن تاعى بiر نازار اۋداراتىن ماسەلە مىناۋ. “تويلاۋ” دەگەنiمiز نە؟ ناسيحاتتاۋ، نازار اۋدارۋ، نازار اۋدارتۋ، دارiپتەۋ عوي. بiز ءوز مەملەكەتتiلiگiمiزدiڭ تاريحىن تويلاۋ ارقىلى قازاق مەملەكەتiنiڭ تاريحىن تۇگەلدەۋگە كiرiسەمiز.

– قالاي؟

– قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى استانادا تويلاندى. سولاي عوي؟ سولاي. بiراق رەسەيدiڭ وتارشىلدىعى تۋرالى بiر اۋىز ءسوز، نە بولماسا بiر كو­رiنiس كورسەتiلدi مە؟ ايتىلعان دا جوق، كورسەتiلگەن دە جوق. ەندi وسى قازاق حاندىعىنىڭ مەرەيتويىن تويلاۋ بارىسىندا جاستارىمىز “بiزدiڭ مەملەكەت­تiلiگiمiز بولعان ەكەن، بiراق ارتىنان ونىڭ جويىلىپ كەتكەنi نەسi? كiم ونى جويعان؟ نەگە جويعان؟” دەپ وزiنە-ءوزi سۇراق قويا باستايدى. ال ەندi, شىنىندا دا، بiزدiڭ مەملەكەتتiلiگiمiزدi جويعان، بiزدi وتارلاپ العان، قۇلدىققا تۇسiرگەن كiم؟ ارينە، رەسەي. قازاق حال­قىنىڭ تاريحىندا قات-قات بولىپ جاتقان، بiراق قات-قات بولىپ جاتسا دا ايتىلماي كەلە جاتقان نارسە – رەسەيدiڭ قازاقستاندى قالاي جاۋلاپ العاندىعى، قايتiپ وتارلاعانى، قالايشا بۇتارلاعانى. رەسەي قازاقستاندى وتارلاعاندا دا بۇرىن-سوڭدى بولماعان جاۋىزدىقپەن، اسقان قاتىگەز­دiكپەن، سۇرقيا ايلا-امالمەن، قازاقتاردى قىناداي قىرۋمەن وتارلادى عوي. جەرگiلiكتi حالىقپەن ەشۋاقىتتا، ەشقاشان، ەشبiر جاعدايدا ەسەپتەسكەن ەمەس. ەسەپتەسكەنiڭ نە، ەڭ سوراقىسى، بiزدi قۇلدىققا ءتۇسiرۋiن، وتارلاۋىن، ءالدiنiڭ السiزگە جاساعان زورلىق-قورلىعىن وزدەرiنشە بىلاي “اقتادى” عوي: “بiز قازاقتىڭ كوزiن اشتىق، وقىتتىق، پروگرەسكە جەتەلەدiك، عىلىمعا، بiلiمگە ۇيرەتتiك” دەپ.

– ءالi كۇنگە دەيiن وسىلاي ويلاي ما سوندا؟

– جالپى، بiز مىنا بiر جايتتى جادىمىزعا مىقتاپ تۇيگەنiمiز ءجون. كەزiندە ەكiنشi ەكاتەرينا “ۋكرايندار ورىسشا سويلەۋگە تيiستi!” دەگەن عوي. ۋكراين تiلi – ورىس تiلiنە ۇقساس. ەندەشە، ءوز تiلiندە بىلدىرلاۋدىڭ نە كەرەگi بار؟! داۆاي، ورىس تiلiنە كوش، ورىس تiلiندە سويلە! ەكiنشi ەكاتەرينانىڭ ويى وسى. وكiنiشكە قاراي، رەسەيدiڭ بيلiگi ءالi وسى ويدان ۇزاي قويعان جوق. ورىستار جاۋلاپ الۋدى، باسىپ الۋدى، وتارلاۋدى وسى كۇنگە دەيiن پاتريوتيزم دەپ تۇسiنەدi. رەسەيدiڭ قازiرگi كۇنi قىرىمدى جاۋلاپ الۋى، ۋكراينانىڭ باقانداي ەكi وبلىسىن باسىپ الۋى وسى سوزiمiزگە تولىق دالەل بولا الادى.

– ءسوزiڭiزدi بولەيiن. “سيريانى بومبىلاۋ كەرەك!” دەپ شەشكەن ۆ.پۋتين ءوزiنiڭ ۇسىنىسىن رەسەي دۋماسىنىڭ تالقىسىنا سالدى. مەن ءوز باسىم بىلاي ويلادىم، سيريانى بومبالاۋعا ەڭ كەم دەگەندە ەكi-ءۇش دەپۋتات قارسى شىعار دەپ. “ايدالادا جاتقان ەلدi بومبالاۋدىڭ نە كەرەگi بار؟ جالپى، وزگە ەلدiڭ iشكi iسiنە ارالاسۋدىڭ قاجەتi نە؟ بومبا تاستاعاننان كەيiن بەيبiت تۇرعىندار دا، بالا-شاعا، ايەل، كەمپiر-شال دا قۇربان بولادى…” دەپ ايتاتىن بولار دەگەن دامەمەن. ەكiنشiدەن، ءدال قازiر باشار اساد سيريا تەرريتورياسىنىڭ 17 پايىزىن عانا باقىلاپ وتىر. قالعان جاعى، 83 پايىزى كiمنiڭ قولىندا؟ حالىقتىڭ قولىندا. باشار اسادتىڭ قانقۇيلى رەجيمiنە قارسىلاردىڭ قولىندا. ۆ.پۋتين “بiز سيرياداعى لاڭكەستەردi بومبىلايمىز” دەگەندە تۋركي ءال-فەيسالدىڭ “№1 لاڭكەس 350 مىڭ سيريالىقتى جازىقسىز جەر جاستاندىرعان باشار اسادتىڭ ءوزi!” دەپ شىر ەتە قالعانى دا سودان. جوق! رەسەي دۋماسى 100 پايىز ۆ.پۋتيننiڭ ۇسىنىسىن قولداپ شىقتى.

– بۇل دا سول، ەسكi ناسيحاتتىڭ كۇشi. باياعى يمپەريالىق پيعىلدىڭ كورiنiسi. بiرەۋگە كۇش كورسەتۋدi پاتريوتيزم، ءوتانسۇي­گiشتiك دەپ ءتۇسiنۋ…

بiزگە وتە ساق بولعان ءجون. كسرو تاراعاننان كەيiن رەسەي يدەولوگتارى “تمد” دەگەندi ويلاپ تاپتى. بايقاۋسىزدا قولدان شىعارىپ العان نارسەنi قايتادان قالپىنا كەلتiرۋ ءۇشiن ولار قازiر تمد-نى ساياسي بەتپەردە ەتiپ ۇستاپ وتىر. ولار تمد-نى پايدالانىپ، ءالi ءتۇرلi ساياسي ايلا-شارعىلار جاساۋى ىقتيمال. بiر عانا مىسال. رەسەيدiڭ تاريحشى-عالىمدارى وسىدان بiر جىل بۇرىن “تمد – بارiمiزگە ورتاق. دەمەك، تمد-نىڭ تاريحى دا ورتاق. سوندىقتان دا تمد ەلدەرiنiڭ تاريحى بiرiزدi بولۋى كەرەك. ەگەر قولداۋشىلار تابىلسا، تمد ەلدەرiنە ورتاق تاريحتى بiز جازىپ بەرەر ەدiك…” دەگەن ۇسىنىس ايتتى. مۇنى كەيبiر قازاقستاندىقتار قولدادى دا.

جەتتi! بولدى! رەسەي عالىمدارى، رەسەيشiل، رەسەيپيعىلدى، ورىسقولدى تاريحشىلار جازعان تاريحقا مەلدەكتەپ تويدىق! بiزگە تاۋەلسiز ەلدiڭ، تاۋەلسiز قازاقستاننىڭ تاريحى كەرەك. جاڭاشا پايىمدالعان جاڭا تاريح وقۋلىعى كەرەك. ونى جانە ءوزiمiز جازۋىمىز كەرەك.

– قازاق حالقىمەن تۋىستاس، تاعدىرلاس ەلدەردiڭ بارلىعى دا وزدەرiنiڭ مەملەكەتتiلiگiن ارiدەن باستايدى. ماسەلەن، قىرعىز ەلi ءوزiنiڭ مەملەكەتتiلiگiن 3000 جىلدان ءارi اسىرىپ تاستادى. ال موڭعول ەلi بىلتىر 11-13 شiلدە كۇندەرi ءوز مەملەكەتتiلiگiنiڭ 2224 جىلدىعىن تويلادى. بۇل مەرەكەنi ولار ءار جىل سايىن 11-13 شiلدە كۇندەرi جۇيەلi تۇردە مەرەكەلەپ وتىرادى. وزدەرi ايتاتىنداي، “موڭعولدىڭ موڭعول بولىپ تۋعانىنا ماقتاناتىن كۇن” دە – وسى كۇن.

سوناۋ ەرتە عاسىرلاردا ءۇيسiن مەملەكەتi ءومiر ءسۇردi. ودان بەرگi داۋiردە كەرەي مەملەكەتi, نايمان مەملەكەتi دەپ اتالاتىن مەملەكەتتەردiڭ ءومiر سۇرگەنi تاريحتان ءمالiم. عۇن يمپەرياسى، ساقتار ءداۋiرi, كوك تۇرiكتەر زامانى، شىڭعىس حان، ءامiر تەمiر… وسىنىڭ قاي-قايسىسى دا قازاق مەملەكەتتiلiگiنiڭ باستاۋ كوزi بولا الاتىن ۇلكەن، iرi قۇرىلىمدار. بۇلاردى نەگە تارك ەتتiك؟ تارك ەتۋ ءۇشiن دە ۇلكەن تاريحي سەبەپ، iرi عىلمي سالدار بولۋى كەرەك. ءوز باسىم ونداي سەبەپ-سالداردى كورiپ تۇرعان جوقپىن. قازاق تاريحىنىڭ ناشارلىعىنان ەمەس، مەنiڭشە، قازاق تاريحشىلارىنىڭ دارمەنسiزدiگi مەن ناشارلىعىنان، اسiرەسە، ۇلتتىق تاريح عىلىمىنىڭ السiزدiگiنەن كەلiپ قازاق مەملەكەتتiلiگiنiڭ تاريحىن ارiدەن باستاي الماي وتىرعان سياقتىمىز.

“قازاقتا مەملەكەتتiلiك بولماعان…”. وسىنداي داۋاسىز پiكiردi اركiم-اركiم ايتا بەرگەننەن كەيiن “جوق، قازاقتا مەملە­كەتتiلiك بولعان!” دەگەندi دالەلدەۋ، كورسەتۋ ءۇشiن قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن تويلاپ جاتقاندايمىز. دەمەك، قازاق مەملە­كەتتiلiگiنiڭ 550 جىلدىعىن تويلاۋدىڭ تاريحي، عىلىمي سەبەپ­تەرiنەن گورi ساياسي سەبەبi باسىمداۋ تۇسكەن سەكiلدi.

– بiراق مۇنداي سەبەپ تويدىڭ اسىعىس-ۇسiگiس وتۋiنە سەبەپ بولۋعا تيiس ەمەس قوي، سولاي ەمەس پە؟

– ءدال سولاي! بiزدiڭ ۇكiمەت قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن تويلاۋ جونiندە ۇلكەن باعدارلاما جاسادى. ەگەر جاڭىلىسىپ قالماسام، 23 ميلليارد تەڭگە ءبولدi. 23 ميلليارد تەڭگە – از اقشا ەمەس. الايدا قولعا العان دۇنيەلەرiنiڭ كوبiسi اسىعىس-ۇسiگiس، شالا-شارپى ورىندالىپ جاتىر. “جانiبەك حان مەن كەرەي حان تۋرالى قىسقا مەرزiمدە كوركەم فيلم ءتۇسiرiلiپ بiتەدi” دەدi مادەنيەت مينيسترلiگiندەگi جاۋاپتى ادامدار. سۇراستىرىپ كورسەك، بiتكەنiڭ نە، بۇل فيلم ءالi تۇسiرiلمەپتi دە.

جارايدى، كينو ءتۇسiرۋدiڭ “اۋى مەن باۋى” كوپ بولا-اق قويسىن، ال ەندi مەملەكەتتiك تەلەارنالارىمىزدىڭ كورەي مەن تۇرiك سەريالدارىن، ارزان، جiلiگi تاتىمايتىن تەلەشوۋلاردى ۋاقىتشا توقتاتا تۇرىپ، وسىلاردىڭ ورنىنا قازاق مەملەكەتتiلiگiن ناسيحاتتايتىن، قازاق تاريحىن تۇگەندەي­تiن دۇنيەلەردi (دەرەكتi فيلم، كوركەم فيلم، سىر-سۇحبات، پiكiرسايىس، دوڭگەلەك ۇستەل جانە ت.ب.) جىل سوڭىنا دەيiن جۇيەلi, تۇراقتى تۇردە بەرiپ تۇرۋىنا بولادى عوي. نەگە وسىنى قولعا الماي وتىر بiزدiڭ تەلەارنالارىمىز؟

“قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى تارازدا 9-10 قازاق كۇن­دەرi وتەدi” دەگەن حابارلامانىڭ ءوزi ءۇش رەت وزگەردi…

– ء“ۇش رەت وزگەرگەنi” نەسi?

– شەتەلدەگi قازاقتارمەن مەن جيi حابارلاسىپ تۇرامىن. قازاق مەملەكەتتiلiگiنiڭ 550 جىلدىق مەرەيلi تويىنا گەرمانيادا، تۇركيادا، شۆەتسيادا تۇراتىن بiراز قازاق ازاماتتارى كەلمەك بولىپ شەشكەن-دi. ولار ۇشاققا بيلەت (بارۋى مەن كەلۋiنە بiردەي) الىپ قويعان دا بولاتىن. ولاردى قارسى الىپ جانە شىعارىپ سالاتىن بولعاندىقتان مەن دە تويدىڭ وتەتiن كۇنiن قاداعالاپ ءجۇردiم. وسىدان بiر اي بۇرىن مەملەكەتتiك گازەتتەرiمiز “تارازداعى توي     9-10 قازان كۇندەرi وتەدi” دەدi. بiر اپتا بولدى، بۇلاردىڭ ءبارi اياق استىنان وزگەرiپ قالدى: “تارازداعى توي 8-9 قازان كۇندەرi وتەدi”. جانە مۇنىڭ سەبەبiن ايتپايدى. كەشە تارازدان بiر تانىسىم تەلەفون سوقتى. “نەگiزiنەن توي 7-8 قازان كۇندەرi وتەتiن بولدى” دەپ. بۇ قالاي؟ جاۋاپكەرشiلiك قايدا؟ تويعا كەلۋشiلەردi سىيلاۋ، توي قوناقتارىن قۇرمەتتەۋ دەگەن بولماۋشى ما ەدi?..

“قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا وراي استانادا عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيا وتكiزiل­دi””، “…الماتىدا وتكiزiلدi”، “…شىمكەنتتە وتكiزiلدi”. بولدى، بiتتi, بار بولعانى وسى! بۇل كونفەرەنتسيادا قانداي عالىمدار بايانداما جاسادى؟ شەتەلدiك عالىمداردان كiمدەر بايانداما جاسادى؟ ولار نە ايتتى؟ قانداي جاڭا پiكiر ايتىلدى، نەندەي جاڭاشا پايىمداۋلار جاسالدى؟ پiكiرتالاس بولدى ما؟ بولسا، ول كiمدەردiڭ اراسىندا وتتi? قازاق مەملەكەتتiلiگiنە قاتىستى كiمنiڭ پiكiرi تەرەڭ، ءوتiمدi بولدى؟ كiمنiڭ كوزقاراسى وتكiر بولدى؟ قاي عالىمنىڭ قانداي تۇجىرىمىن عىلىمي اينالىمعا شۇعىل ەنگiزگەن ءجون؟ مiنە، وسى سەكiلدi ساۋالدار بiزدiڭ گازەت-جۋرنالدارىمىزدا كورiنiس تاۋىپ، تالدانىپ، تالقىلانىپ جاتۋعا تيiس. بiزدە ونىڭ بiرi دە جوق.

ماسەلەن، پولشانى الىڭىز. وزگەلەردەن گورi جاقسىراق بiل­گەندiكتەن مەن ادەيi وسى مەملە­كەتتi مىسالعا الىپ وتىرمىن، مەن وسىندا وقىدىم ءارi قىزمەت iستەدiم. پولياكتار – وتە تاعدىرلى حالىق. كورمەگەن قۇقايى جوق. كەزiندە رەسەي، پرۋسسيا، اۋستريا يمپەريالارى پولياكتاردى ءۇش جاقتان ەزiپ-جانشىپ، پولياكتىڭ ءسۇت بەتiنە شىعاتىن قايماقتارىن، ياكي زيالىلارىن اتىپ-اسىپ، اتۋ مەن اسۋدان قالعاندارىن دۇنيەنiڭ ءتورت بۇرىشىنا جەر اۋدارىپ، بەزدiرiپ قۋىپ جiبەرە­دi. پولياك زيالىلارى سىرتتا ءجۇرiپ، اسكەر جيناپ، اقىرى پولشانى ازات ەتەدi. پولياكتىڭ ەلۇرانى “مارش، مارش، دومبروۆسكي…” دەپ باستالادى. گەنەرال دومبروۆسكي يتاليادان، وزگە دە مەملەكەتتەردەن اسكەر الىپ كەلiپ پولشانى ازات ەتكەن عوي… پولشا ءار جىل سايىن ءوزiنiڭ مەملەكەتتiلiگiن تويلايدى. جانە بۇلاردىڭ بۇل مەرەكەنi تويلاپ كەلە جاتقانىنا بiرنەشە عاسىر بولسا دا، وسى مەرەكە كۇنi عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيا وتكiزەدi جانە بۇل كونفەرەنتسيادا پولشانىڭ مەملەكەتتiلiگiنە قاتىستى جاڭا پiكiر، تىڭ كوزقاراس مiندەتتi تۇردە ايتىلادى. بۇل نەنi بiلدiرەدi? پولياكتاردىڭ ءوز مەملەكەتiنiڭ تاريحى مەن تاعدىرىنا ەرەكشە سۇڭعىلالىقپەن ءارi iلتيپاتپەن قارايتىنىن بiلدiرەدi.

– سiز پولشادا وقىدىڭىز. جوعارى وقۋ ورنىن پولشادا بiتiرگەننەن كەيiن وسىندا جۇمىس iستەدiڭiز. سونان كەيiن تاعى دا بiرسىپىرا ەۋروپا ەلدەرiندە (ۆەنگريا، چەحيا جانە ت.ب.) قىزمەت iستەدiڭiز. وسى وركەنيەتتi ەلدەر وزدەرiنiڭ ۇلتتىق مەملەكەت­تiلiگiنە قالاي قارايدى، سونى سالىستىرۋ ارقىلى قىسقاشا ايتىپ بەرە الاسىز با؟

– بۇل ەلدەر وزدەرiنiڭ ۇلتتىق مەملەكەتتiلiگiنە كولەڭكە تۇسiرە­تiن، كولەڭكە تۇسiرگەندە دە ءسال عانا كولەڭكە تۇسiرەتiن ءمانiس-ماسەلەلەردەن بويىن اۋلاققا سالادى. شىن مانiندە، پولشا – كوپۇلتتى مەملەكەت. مۇندا نەمiستەر، ليتۆاندار، لاتىشتار، بەلورۋستار، سلوۆاكتار جانە وزگە دە حالىقتاردىڭ دياسپورالارى تۇرادى. بiراق سiز پولشامەن تانىسقاننان كەيiن “پولشادا تەك پولياك حالقى عانا تۇرادى ەكەن عوي” دەپ ويلاۋعا ءماجبۇر بولاسىز. ويتكەنi مۇنداعى نەمiس تە، سلوۆاك تا، لاتىش تا وزدەرiن “پولياكپىز” دەيدi. پولياك تiلiندە سويلەيدi, پولياك تiلiندە بiلiم الادى. بiزدەگi سەكiلدi ولار ءار حالىقتىڭ وكiلدەرiنە مادەني ورتالىق اشىپ بەرمەيدi. بۇل مادەني ورتالىقتىڭ ەرتەڭگi كۇنi پولياك حالقىنا، پولياك حالقىنىڭ مۇددەسiنە قارسى جۇمىس iستەيتiن ساياسي ورتالىققا، ساياسي ۇيىمعا اينالىپ كەتۋi ابدەن مۇمكiن. سوندىقتان دا كوپۇلتتىلىقتى اۋەزە-اۋەس كورۋ، كوپۇلتتىلىقتى ناسيحاتتاۋ دەگەنiمiز – ءوز كورiڭدi ءوزiڭ قازۋ دەگەن ءسوز. كوپۇلتتىلىقتى ناسيحاتتاۋعا دا، دارiپتەۋگە دە، ساياسي ويىنعا اينالدىرۋعا دا بولمايدى! ويىنىڭ وسىلىپ قالادى.

بiز مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىز؟ قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن كiم تويلاپ جاتىر؟ تەك قازاقتار. بۇل توي تەك قازاققا عانا كەرەك سياقتى. وزگە حالىق وكiلدەرiمەن، ياعني قازاقستاندىقتاردىڭ بiرازىمەن اڭگiمەلەسiپ تە كوردiم، بۇل قانداي توي، تويدىڭ ءمانi نەدە، مۇلدە ۇقپايدى دا، بiلمەيدi دە.

–             قازاق حاندىعى 1456 جىلى قۇرىلدى. بۇل – بۇگە-شiگەسiنە دەيiن ەجiكتەلگەن، دالەلدەنگەن، وقۋ-قۇرالدارىندا، عىلىمي ەڭبەكتەردە ايتىلىپ، جازىلىپ، ابدەن قالىپتاسقان دەرەك. ال ەندi وسىنى، ياعني 1456-نى 1465-كە وزگەرتiپ، قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن تويلاپ جاتۋىمىزعا جول بولسىن. بۇدان ۇتتىق پا، ۇتىلدىق پا؟

–             وسى سۇراقتى ءدال وزiڭiزگە قويايىن دەپ وتىر ەدiم.

–             ۇتساق، ۇتىپ جاتساق، ەشتەڭە دەمەس ەدiم-اۋ. ۇتىلعاننان كەيiن ايتىپ جاتىرمىز عوي…

ەسiڭiزدە شىعار، ەل پرەزيدەنتi ن.نازارباەۆتىڭ “بiزدە بۇرىن شەكارا دا بولماعان، مەملەكەتتiلiك تە بولماعان” دەگەنi. اڭداماي سويلەۋدiڭ اياعى نەگە الىپ كەلدi? رەسەي پرەزيدەنتi iلە-شالا “قازاقتاردا بۇرىن ەشۋاقىتتا مەملەكەتتiلiك بولماعان” دەدi ءبارiمiزدiڭ كوزiمiزدi باقىرايتىپ قويىپ. ۆ.پۋتين – قانشا ايتقانمەن، iرi مەملەكەت­تiڭ، ىقپالدى مەملەكەتتiڭ باسشىسى. رەسەيدiڭ بiر وزiندە قانشاما مەملەكەتتiك قۇرىلىمدار (تاتارستان، باشقۇرتستان، ياكۋتيا، بۋرياتيا، داعىستان جانە ت.ب.) بار. ونىڭ سىرتىندا رەسەيدiڭ دەگەنiمەن جۇرەتiن مەملەكەتتەر دە (بەلارۋسسيا جانە ت.ب.) جەتەرلiك. وسىلاردىڭ ءبارi بولماسا دا كەيبiرەۋلەرi ۆ.پۋتيننiڭ جوعارىداعى پiكi­رiن قايتالاۋى مۇمكiن عوي؟ ابدەن مۇمكiن. تەك قايتالاپ قانا قويماي، ونى وزدەرiنشە “دامىتۋى” دا مۇمكiن. كەلە-كەلە بۇل پiكiردiڭ بiزدiڭ مەملەكەتتiك قاۋiپسiزدiگiمiزگە قاتەر ءتوندiرۋi كادiك. وسىدان قاۋiپتەنiپ، “بiزدە مەملەكەت تە بولعان، مەملەكەتتiلiك تە بول­عان” دەگەندi وزگەلەرگە ەسكەرتۋ ءۇشiن قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن تويلاپ جاتىرمىز.

– توي قالاي ءوتiپ جاتىر؟

– تاۋەلسiزدiك العاننان كەيiن بiز وتارسىزداندىرۋدى (دەكولونيزاتسيا) قولعا الۋىمىز كەرەك ەدi. تاۋەلسiزدiك العان ءاربiر مەملەكەت وتارسىزداندىرۋ پرو­تسەسiن وتكiزۋi كەرەك. وتارسىزداندىرۋ – بۇل ءداستۇرلi ءۇردiس قانا ەمەس، سونىمەن بiرگە تاۋەلسiزدiكتi باياندى ەتۋدiڭ ەڭ باستى، ەڭ ماڭىزدى شارتى دا. بiز قايتتiك؟ ءوز بەتiمiزشە، بۇرىنعىشا تارتا بەردiك. سونىڭ ناتيجەسiندە “جاس الاشتىڭ” بەتiندە سەرiك ءجابي جازعانداي، مىنا اۋىل تاۋەلسiزدiك ءۇشiن، بوستاندىق ءۇشiن كۇرەسكەن ايگiلi اقتان باتىردىڭ 250 جىلدىعىن تويلاپ جاتسا، كورشi اۋىل وسى اقتان باتىردىڭ قول-اياعىن بايلاپ، ماتاپ، پاتشالىق رەسەيدiڭ وتارشىل يتارشىلارىنا ۇستاپ بەرگەن (قايتسiن-اي، جاعىمپازدانعانى عوي، قىزمەتiن وسiرگiسi كەلگەنi عوي) بەكارىستان بيدiڭ 250 جىلدىعىن تويلاپ جاتىپتى. بۇعان ۇقساس دەرەكتەر تولىپ جاتىر. بiر مەكتەپ بەلگiلi بiر جازۋشىنىڭ اتىندا بولسا، كورشi مەكتەپ وسى جازۋشىنى 1937 جىلى ۇستاتقىزىپ جiبەرگەن جارامساقتىڭ اتىندا. مۇنىڭ ءبارi نەدەن؟ رۋحاني سالا بويىنشا وتارسىزداندىرۋ پروتسەسiن جۇرگiزبەگەندiگiمiزدەن.

ە،ە، قايسىبiرiن ايتايىن… قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن قالاي تويلاپ جاتقانىمىز جونiندە ايتۋعا ەش زاۋقىم دا، قۇلقىم دا جوق…

zhasalash.kz