– Düniede ne jaman? Joq jaman. Halqımızdıñ “joqtan bar jaqsı” deytini de sodan. Osı twrğıdan kelgende, Qazaq handığınıñ 550 jıldıq mereytoyın toylap jatuımız – öte mañızdı. Ras, Qazaq memlekettiliginiñ tarihın äriden de bastauğa bolatın edi. Biraq “Qazaq handığı” dep Jänibek han men Kerey hannıñ twsında ataldı ğoy. Qazaq memlekettiliginiñ osınday jaña satığa, jaña sapağa köterilgen kezinen, yağni “Qazaq handığı” dep atalğan kezinen bastağanımızğa da şükir deuimiz kerek şığar.

– Nege “şükir” deuimiz kerek?

– Däl qazir jağday öte kürdeli. “Köşpeli halıqtarda eşuaqıtta memlekettilik bolmağan…” dep sanaytın ğalımdardı eseptemegenniñ özinde, V.Putinniñ özi “Qazaqtarda memlekettilik bolğan emes…” degen joq pa?! Mine, osınday kezeñde biz öz memlekettiligimizdiñ 550 jıldıq tarihın toylap jatsaq, bwl – dwşpanğa ses, dosqa merey. Sonan keyin tağı bir nazar audaratın mäsele mınau. “Toylau” degenimiz ne? Nasihattau, nazar audaru, nazar audartu, däripteu ğoy. Biz öz memlekettiligimizdiñ tarihın toylau arqılı Qazaq memleketiniñ tarihın tügeldeuge kirisemiz.

– Qalay?

– Qazaq handığınıñ 550 jıldığı Astanada toylandı. Solay ğoy? Solay. Biraq Reseydiñ otarşıldığı turalı bir auız söz, ne bolmasa bir kö­rinis körsetildi me? Aytılğan da joq, körsetilgen de joq. Endi osı Qazaq handığınıñ mereytoyın toylau barısında jastarımız “Bizdiñ memleket­tiligimiz bolğan eken, biraq artınan onıñ joyılıp ketkeni nesi? Kim onı joyğan? Nege joyğan?” dep özine-özi swraq qoya bastaydı. Al endi, şınında da, bizdiñ memlekettiligimizdi joyğan, bizdi otarlap alğan, qwldıqqa tüsirgen kim? Ärine, Resey. Qazaq hal­qınıñ tarihında qat-qat bolıp jatqan, biraq qat-qat bolıp jatsa da aytılmay kele jatqan närse – Reseydiñ Qazaqstandı qalay jaulap alğandığı, qaytip otarlağanı, qalayşa bwtarlağanı. Resey Qazaqstandı otarlağanda da bwrın-soñdı bolmağan jauızdıqpen, asqan qatıgez­dikpen, swrqiya ayla-amalmen, qazaqtardı qınaday qırumen otarladı ğoy. Jergilikti halıqpen eşuaqıtta, eşqaşan, eşbir jağdayda eseptesken emes. Esepteskeniñ ne, eñ soraqısı, bizdi qwldıqqa tüsiruin, otarlauın, äldiniñ älsizge jasağan zorlıq-qorlığın özderinşe bılay “aqtadı” ğoy: “biz qazaqtıñ közin aştıq, oqıttıq, progreske jeteledik, ğılımğa, bilimge üyrettik” dep.

– Äli künge deyin osılay oylay ma sonda?

– Jalpı, biz mına bir jayttı jadımızğa mıqtap tüygenimiz jön. Kezinde Ekinşi Ekaterina “ukraindar orısşa söyleuge tiisti!” degen ğoy. Ukrain tili – orıs tiline wqsas. Endeşe, öz tilinde bıldırlaudıñ ne keregi bar?! Davay, orıs tiline köş, orıs tilinde söyle! Ekinşi Ekaterinanıñ oyı osı. Ökinişke qaray, Reseydiñ biligi äli osı oydan wzay qoyğan joq. Orıstar jaulap aludı, basıp aludı, otarlaudı osı künge deyin patriotizm dep tüsinedi. Reseydiñ qazirgi küni Qırımdı jaulap aluı, Ukrainanıñ baqanday eki oblısın basıp aluı osı sözimizge tolıq dälel bola aladı.

– Söziñizdi böleyin. “Siriyanı bombılau kerek!” dep şeşken V.Putin öziniñ wsınısın Resey dumasınıñ talqısına saldı. Men öz basım bılay oyladım, Siriyanı bombalauğa eñ kem degende eki-üş deputat qarsı şığar dep. “Aydalada jatqan eldi bombalaudıñ ne keregi bar? Jalpı, özge eldiñ işki isine aralasudıñ qajeti ne? Bomba tastağannan keyin beybit twrğındar da, bala-şağa, äyel, kempir-şal da qwrban boladı…” dep aytatın bolar degen dämemen. Ekinşiden, däl qazir Başar Asad Siriya territoriyasınıñ 17 payızın ğana baqılap otır. Qalğan jağı, 83 payızı kimniñ qolında? Halıqtıñ qolında. Başar Asadtıñ qanqwylı rejimine qarsılardıñ qolında. V.Putin “biz Siriyadağı lañkesterdi bombılaymız” degende Turki äl-Feysaldıñ “№1 lañkes 350 mıñ siriyalıqtı jazıqsız jer jastandırğan Başar Asadtıñ özi!” dep şır ete qalğanı da sodan. Joq! Resey duması 100 payız V.Putinniñ wsınısın qoldap şıqtı.

– Bwl da sol, eski nasihattıñ küşi. Bayağı imperiyalıq piğıldıñ körinisi. Bireuge küş körsetudi patriotizm, otansüy­giştik dep tüsinu…

Bizge öte saq bolğan jön. KSRO tarağannan keyin Resey ideologtarı “TMD” degendi oylap taptı. Bayqausızda qoldan şığarıp alğan närseni qaytadan qalpına keltiru üşin olar qazir TMD-nı sayasi betperde etip wstap otır. Olar TMD-nı paydalanıp, äli türli sayasi ayla-şarğılar jasauı ıqtimal. Bir ğana mısal. Reseydiñ tarihşı-ğalımdarı osıdan bir jıl bwrın “TMD – bärimizge ortaq. Demek, TMD-nıñ tarihı da ortaq. Sondıqtan da TMD elderiniñ tarihı birizdi boluı kerek. Eger qoldauşılar tabılsa, TMD elderine ortaq tarihtı biz jazıp berer edik…” degen wsınıs ayttı. Mwnı keybir qazaqstandıqtar qoldadı da.

Jetti! Boldı! Resey ğalımdarı, reseyşil, reseypiğıldı, orısqoldı tarihşılar jazğan tarihqa meldektep toydıq! Bizge Täuelsiz eldiñ, Täuelsiz Qazaqstannıñ tarihı kerek. Jañaşa payımdalğan jaña tarih oqulığı kerek. Onı jäne özimiz jazuımız kerek.

– Qazaq halqımen tuıstas, tağdırlas elderdiñ barlığı da özderiniñ memlekettiligin äriden bastaydı. Mäselen, Qırğız eli öziniñ memlekettiligin 3000 jıldan äri asırıp tastadı. Al Moñğol eli bıltır 11-13 şilde künderi öz memlekettiliginiñ 2224 jıldığın toyladı. Bwl merekeni olar är jıl sayın 11-13 şilde künderi jüyeli türde merekelep otıradı. Özderi aytatınday, “moñğoldıñ moñğol bolıp tuğanına maqtanatın kün” de – osı kün.

Sonau erte ğasırlarda Üysin memleketi ömir sürdi. Odan bergi däuirde Kerey memleketi, Nayman memleketi dep atalatın memleketterdiñ ömir sürgeni tarihtan mälim. Ğwn imperiyası, Saqtar däuiri, Kök türikter zamanı, Şıñğıs han, Ämir Temir… Osınıñ qay-qaysısı da Qazaq memlekettiliginiñ bastau közi bola alatın ülken, iri qwrılımdar. Bwlardı nege tärk ettik? Tärk etu üşin de ülken tarihi sebep, iri ğılmi saldar boluı kerek. Öz basım onday sebep-saldardı körip twrğan joqpın. Qazaq tarihınıñ naşarlığınan emes, meniñşe, qazaq tarihşılarınıñ därmensizdigi men naşarlığınan, äsirese, wlttıq tarih ğılımınıñ älsizdiginen kelip Qazaq memlekettiliginiñ tarihın äriden bastay almay otırğan siyaqtımız.

“Qazaqta memlekettilik bolmağan…”. Osınday dauasız pikirdi ärkim-ärkim ayta bergennen keyin “Joq, qazaqta memle­kettilik bolğan!” degendi däleldeu, körsetu üşin Qazaq handığınıñ 550 jıldığın toylap jatqandaymız. Demek, Qazaq memle­kettiliginiñ 550 jıldığın toylaudıñ tarihi, ğılımi sebep­terinen göri sayasi sebebi basımdau tüsken sekildi.

– Biraq mwnday sebep toydıñ asığıs-üsigis ötuine sebep boluğa tiis emes qoy, solay emes pe?

– Däl solay! Bizdiñ ükimet Qazaq handığınıñ 550 jıldığın toylau jöninde ülken bağdarlama jasadı. Eger jañılısıp qalmasam, 23 milliard teñge böldi. 23 milliard teñge – az aqşa emes. Alayda qolğa alğan dünieleriniñ köbisi asığıs-üsigis, şala-şarpı orındalıp jatır. “Jänibek han men Kerey han turalı qısqa merzimde körkem fil'm tüsirilip bitedi” dedi Mädeniet ministrligindegi jauaptı adamdar. Swrastırıp körsek, bitkeniñ ne, bwl fil'm äli tüsirilmepti de.

Jaraydı, kino tüsirudiñ “auı men bauı” köp bola-aq qoysın, al endi memlekettik telearnalarımızdıñ korey men türik serialdarın, arzan, jiligi tatımaytın teleşoulardı uaqıtşa toqtata twrıp, osılardıñ ornına Qazaq memlekettiligin nasihattaytın, qazaq tarihın tügendey­tin dünielerdi (derekti fil'm, körkem fil'm, sır-swhbat, pikirsayıs, döñgelek üstel jäne t.b.) jıl soñına deyin jüyeli, twraqtı türde berip twruına boladı ğoy. Nege osını qolğa almay otır bizdiñ telearnalarımız?

“Qazaq handığınıñ 550 jıldığı Tarazda 9-10 qazaq kün­deri ötedi” degen habarlamanıñ özi üş ret özgerdi…

– “Üş ret özgergeni” nesi?

– Şeteldegi qazaqtarmen men jii habarlasıp twramın. Qazaq memlekettiliginiñ 550 jıldıq mereyli toyına Germaniyada, Türkiyada, Şveciyada twratın biraz qazaq azamattarı kelmek bolıp şeşken-di. Olar wşaqqa bilet (baruı men keluine birdey) alıp qoyğan da bolatın. Olardı qarsı alıp jäne şığarıp salatın bolğandıqtan men de toydıñ ötetin künin qadağalap jürdim. Osıdan bir ay bwrın memlekettik gazetterimiz “Tarazdağı toy     9-10 qazan künderi ötedi” dedi. Bir apta boldı, bwlardıñ bäri ayaq astınan özgerip qaldı: “Tarazdağı toy 8-9 qazan künderi ötedi”. Jäne mwnıñ sebebin aytpaydı. Keşe Tarazdan bir tanısım telefon soqtı. “Negizinen toy 7-8 qazan künderi ötetin boldı” dep. Bw qalay? Jauapkerşilik qayda? Toyğa keluşilerdi sıylau, toy qonaqtarın qwrmetteu degen bolmauşı ma edi?..

“Qazaq handığınıñ 550 jıldığına oray Astanada ğılımi-teoriyalıq konferenciya ötkizil­di””, “…Almatıda ötkizildi”, “…Şımkentte ötkizildi”. Boldı, bitti, bar bolğanı osı! Bwl konferenciyada qanday ğalımdar bayandama jasadı? Şeteldik ğalımdardan kimder bayandama jasadı? Olar ne ayttı? Qanday jaña pikir aytıldı, nendey jañaşa payımdaular jasaldı? Pikirtalas boldı ma? Bolsa, ol kimderdiñ arasında ötti? Qazaq memlekettiligine qatıstı kimniñ pikiri tereñ, ötimdi boldı? Kimniñ közqarası ötkir boldı? Qay ğalımnıñ qanday twjırımın ğılımi aynalımğa şwğıl engizgen jön? Mine, osı sekildi saualdar bizdiñ gazet-jurnaldarımızda körinis tauıp, taldanıp, talqılanıp jatuğa tiis. Bizde onıñ biri de joq.

Mäselen, Pol'şanı alıñız. Özgelerden göri jaqsıraq bil­gendikten men ädeyi osı memle­ketti mısalğa alıp otırmın, men osında oqıdım äri qızmet istedim. Polyaktar – öte tağdırlı halıq. Körmegen qwqayı joq. Kezinde Resey, Prussiya, Austriya imperiyaları polyaktardı üş jaqtan ezip-janşıp, polyaktıñ süt betine şığatın qaymaqtarın, yaki ziyalıların atıp-asıp, atu men asudan qalğandarın dünieniñ tört bwrışına jer audarıp, bezdirip quıp jibere­di. Polyak ziyalıları sırtta jürip, äsker jinap, aqırı Pol'şanı azat etedi. Polyaktıñ elwranı “Marş, marş, Dombrovskiy…” dep bastaladı. General Dombrovskiy Italiyadan, özge de memleketterden äsker alıp kelip Pol'şanı azat etken ğoy… Pol'şa är jıl sayın öziniñ memlekettiligin toylaydı. Jäne bwlardıñ bwl merekeni toylap kele jatqanına birneşe ğasır bolsa da, osı mereke küni ğılımi-teoriyalıq konferenciya ötkizedi jäne bwl konferenciyada Pol'şanıñ memlekettiligine qatıstı jaña pikir, tıñ közqaras mindetti türde aytıladı. Bwl neni bildiredi? Polyaktardıñ öz memleketiniñ tarihı men tağdırına erekşe swñğılalıqpen äri iltipatpen qaraytının bildiredi.

– Siz Pol'şada oqıdıñız. Joğarı oqu ornın Pol'şada bitirgennen keyin osında jwmıs istediñiz. Sonan keyin tağı da birsıpıra Europa elderinde (Vengriya, Çehiya jäne t.b.) qızmet istediñiz. Osı örkenietti elder özderiniñ wlttıq memleket­tiligine qalay qaraydı, sonı salıstıru arqılı qısqaşa aytıp bere alasız ba?

– Bwl elder özderiniñ wlttıq memlekettiligine köleñke tüsire­tin, köleñke tüsirgende de säl ğana köleñke tüsiretin mänis-mäselelerden boyın aulaqqa saladı. Şın mäninde, Pol'şa – köpwlttı memleket. Mwnda nemister, litvandar, latıştar, belorus'tar, slovaktar jäne özge de halıqtardıñ diasporaları twradı. Biraq siz Pol'şamen tanısqannan keyin “Pol'şada tek polyak halqı ğana twradı eken ğoy” dep oylauğa mäjbür bolasız. Öytkeni mwndağı nemis te, slovak ta, latış ta özderin “polyakpız” deydi. Polyak tilinde söyleydi, polyak tilinde bilim aladı. Bizdegi sekildi olar är halıqtıñ ökilderine mädeni ortalıq aşıp bermeydi. Bwl mädeni ortalıqtıñ erteñgi küni polyak halqına, polyak halqınıñ müddesine qarsı jwmıs isteytin sayasi ortalıqqa, sayasi wyımğa aynalıp ketui äbden mümkin. Sondıqtan da köpwlttılıqtı äueze-äues köru, köpwlttılıqtı nasihattau degenimiz – öz köriñdi öziñ qazu degen söz. Köpwlttılıqtı nasihattauğa da, däripteuge de, sayasi oyınğa aynaldıruğa da bolmaydı! Oyınıñ osılıp qaladı.

Biz mwnı nege aytıp otırmız? Qazaq handığınıñ 550 jıldığın kim toylap jatır? Tek qazaqtar. Bwl toy tek qazaqqa ğana kerek siyaqtı. Özge halıq ökilderimen, yağni qazaqstandıqtardıñ birazımen äñgimelesip te kördim, bwl qanday toy, toydıñ mäni nede, mülde wqpaydı da, bilmeydi de.

–             Qazaq handığı 1456 jılı qwrıldı. Bwl – büge-şigesine deyin ejiktelgen, däleldengen, oqu-qwraldarında, ğılımi eñbekterde aytılıp, jazılıp, äbden qalıptasqan derek. Al endi osını, yağni 1456-nı 1465-ke özgertip, Qazaq handığınıñ 550 jıldığın toylap jatuımızğa jol bolsın. Bwdan wttıq pa, wtıldıq pa?

–             Osı swraqtı däl öziñizge qoyayın dep otır edim.

–             Wtsaq, wtıp jatsaq, eşteñe demes edim-au. Wtılğannan keyin aytıp jatırmız ğoy…

Esiñizde şığar, el prezidenti N.Nazarbaevtıñ “bizde bwrın şekara da bolmağan, memlekettilik te bolmağan” degeni. Añdamay söyleudiñ ayağı nege alıp keldi? Resey prezidenti ile-şala “Qazaqtarda bwrın eşuaqıtta memlekettilik bolmağan” dedi bärimizdiñ közimizdi baqıraytıp qoyıp. V.Putin – qanşa aytqanmen, iri memleket­tiñ, ıqpaldı memlekettiñ basşısı. Reseydiñ bir özinde qanşama memlekettik qwrılımdar (Tatarstan, Başqwrtstan, YAkutiya, Buryatiya, Dağıstan jäne t.b.) bar. Onıñ sırtında Reseydiñ degenimen jüretin memleketter de (Belarussiya jäne t.b.) jeterlik. Osılardıñ bäri bolmasa da keybireuleri V.Putinniñ joğarıdağı piki­rin qaytalauı mümkin ğoy? Äbden mümkin. Tek qaytalap qana qoymay, onı özderinşe “damıtuı” da mümkin. Kele-kele bwl pikirdiñ bizdiñ memlekettik qauipsizdigimizge qater töndirui kädik. Osıdan qauiptenip, “bizde memleket te bolğan, memlekettilik te bol­ğan” degendi özgelerge eskertu üşin Qazaq handığınıñ 550 jıldığın toylap jatırmız.

– Toy qalay ötip jatır?

– Täuelsizdik alğannan keyin biz otarsızdandırudı (dekolonizaciya) qolğa aluımız kerek edi. Täuelsizdik alğan ärbir memleket otarsızdandıru pro­cesin ötkizui kerek. Otarsızdandıru – bwl dästürli ürdis qana emes, sonımen birge täuelsizdikti bayandı etudiñ eñ bastı, eñ mañızdı şartı da. Biz qayttik? Öz betimizşe, bwrınğışa tarta berdik. Sonıñ nätijesinde “Jas Alaştıñ” betinde Serik Jäbi jazğanday, mına auıl täuelsizdik üşin, bostandıq üşin küresken äygili Aqtan batırdıñ 250 jıldığın toylap jatsa, körşi auıl osı Aqtan batırdıñ qol-ayağın baylap, matap, patşalıq Reseydiñ otarşıl itarşılarına wstap bergen (qaytsin-ay, jağımpazdanğanı ğoy, qızmetin ösirgisi kelgeni ğoy) Bekarıstan bidiñ 250 jıldığın toylap jatıptı. Bwğan wqsas derekter tolıp jatır. Bir mektep belgili bir jazuşınıñ atında bolsa, körşi mektep osı jazuşını 1937 jılı wstatqızıp jibergen jaramsaqtıñ atında. Mwnıñ bäri neden? Ruhani sala boyınşa otarsızdandıru procesin jürgizbegendigimizden.

E,e, qaysıbirin aytayın… Qazaq handığınıñ 550 jıldığın qalay toylap jatqanımız jöninde aytuğa eş zauqım da, qwlqım da joq…

zhasalash.kz