1914 جىلى باستالعان ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس پاتشالىق رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق جاعىنان دا، تەحنيكالىق جاعىنان دا السىزدىگىن ايقىنداپ بەردى. 1915-1916 جىلدارى باتىستاعى ءبىراز جەرلەرىنەن ايىرىلعان رەسەي ارمياسىنا ادام كۇشتەرى اۋاداي قاجەت بولدى. بىراق بۇراتانا حالىققا سەنىمسىزدىك بىلدىرگەن رەسەي قازاقتى سولداتتىققا ەمەس، مايدانداعى وكوپ جۇمىستارىنا عانا جاراتتى. نەگە؟

قازاقتان سولدات الۋ ءالى ەرتە

جالپى، قازاقتان سولدات الۋ ماسەلەسىن العاش رەت 1883 جىلى ءىىى الەكساندر پاتشانىڭ ءتاج كيگەن تويىنا بارعان قازاق وكىلدەرىنىڭ وزدەرى كوتەرىپ، ءوتىنىش جاساعان ەكەن. الايدا، ول جولى «قازاقتان سولدات الۋ ءالى ەرتە» دەگەن جاۋاپ الىنىپتى. كەيىنىرەك تاعى كوتەرىلگەن بۇل ماسەلەنى سوعىس ءمينيسترى سۋحوملينوۆ ۇناتپاعان ەكەن. مۇسىلمان دەپۋتاتتار سۋحوملينوۆتىڭ مۇنىسىن قازاق حالقىن، ءھام وزدەرىن كەمسىتۋ دەپ وكپەلەسكەن كورىنەدى. 1914 جىلعى شىلدەدە، ناق سوعىس باستالار الدىندا وتكىزىلگەن مينيسترلەر كەڭەسىندە دە قازاقتان سولدات الماۋ كەرەك دەگەن توقتام جاسالىپتى. ويتكەنى، «ەركىن وسكەن قازاق كازارما تۇرمىسىنا شىدامايدى; ءبىراۋىز ورىسشا بىلمەيتىن قازاقتى سوعىس عىلىمىنا ۇيرەتۋ وڭاي جۇمىس ەمەس; قازاقتىڭ مەتىركەسى بولماۋى سەبەپتى ونىڭ جاسىن ءبىلۋ جولىندا تولىپ جاتقان جۇمىس بار; اسكەر جاسىنداعى قازاقتار سانى از، بارلىعى جيىرما مىڭنان اسپايدى – بۇل كوپ اسكەر ەمەس، ەتكەن ەڭبەككە تۇرمايدى». ءسويتىپ، «قازاقتان الىنعان اسكەردىڭ بەرەكەسى از، بەينەتى كوپ» دەگەن تۇجىرىم جاسالعان كورىنەدى («قازاق» گازەتى، 29.02.1916 ج.).
سوندىقتان دا ءىى نيكولاي پاتشا 1916 جىلعى 25 ماۋسىمدا «سوعىس ءجۇرىپ جاتقان اۋدانداردا بەكىنىستەر سالۋعا، سونداي-اق، مەملەكەت قورعانىسىنا قاجەتتى باسقا دا كەز كەلگەن جۇمىستاردى اتقارۋ ءۇشىن يمپەريانىڭ بۇراتانا حالىقتارىنىڭ 19-43 جاس ارالىعىنداعى ەر ادامدارىن تىل جۇمىستارىنا شاقىرۋ تۋرالى» جارلىعىن شىعارادى.
شۇرايلى جەرلەرىنىڭ بارلىعىنان ايىرىلعان، ونىڭ ۇستىنە سوعىس قاجەتىنە دەپ مالىن، ەتى مەن مايىن، كيىز ۇيلەرىنە دەيىن بەرىپ، ونداعان ەسە سالىعىن تولەپ، قانالىپ، كۇيزەلىپ وتىرعان قازاق حالقىنا بۇل جارلىق اشىق كۇنگى نايزاعايداي اسەر ەتىپ، تارس ەتىپ جارىلارداي سىزداپ تۇرعان بىتەۋ جارانىڭ اۋزىن اشىپ جىبەرەدى. شارۋا باعىپ وتىرعان ەركەك كىندىكتىنىڭ بارلىعىن قوتارىپ، ءبىر مەزگىلدە الىپ كەتۋ دەگەنىڭىز – الداعى قىستا جاپپاي جۇتقا ۇرىندىرىپ، ەلدى اشتان قىرۋ ەدى. سوندىقتان دا بۇل جارلىق قازاقتار مەن ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ رەسەي وتارشىلدىعىنا قارسى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باستالۋىنا سەبەپ بولدى.
تىل جۇمىستارىنا شاقىرۋعا قارسىلىق جەر-جەردەگى قازاقتار اراسىندا بولىس كەڭسەلەرىن شابۋىلداپ، ەڭ الدىمەن وتباسىلىق تىزىمدەردى قۇرتۋعا باعىتتالدى. ويتكەنى، مەتىركەلىك كۋالىكتەرى بولماعان قازاقتاردىڭ جاسىن انىقتايتىن جالعىز رەسمي قۇجات وسى وتباسىلىق ءتىزىم بولاتىن ول كەزدە. ونىڭ ۇستىنە سول الاساپىران كەزىندە شىعارىلعان دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى ن.سۋحوملينوۆتىڭ «اق سۇيەك توبىنا جاتاتىن، ءارى بۇل تۋرالى قولىندا كۋالىگى بار اق سۇيەك قازاقتار تىل جۇمىستارىنا الىنبايدى» دەگەن بۇيرىعى دا حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىردى. تىزىمگە يەلىك ەتەتىن بولىستار مەن حاتشىلار، اۋىل ستارشىندارى ونى قالاي وزگەرتسە دە وزدەرى ءبىلدى. پارا بەرگەن مالدىلار مەن الدىلەردىڭ جيىرماداعى بالالارى ون التىدا، وتىزعا كەلگەندەرى ەلۋدە دەلىنىپ تىل جۇمىستارىنان الىپ قالىنىپ جاتسا، قولىندا تۇگى جوق كەدەي-كەپشىكتىڭ ەلۋدەگى شالى قىرىقتا، ون بەستەگى بالاسى جيىرمادا دەلىنىپ وكوپ جۇمىسىنا كەتە بەرەتىن. سوندىقتان دا قاراڭعى حالىق پالەنىڭ ەڭ ۇلكەنى بولىس پەن تىزىمدە دەپ ەسەپتەدى.
جەتىسۋ، تورعاي وڭىرلەرىندەگى العاش بۇرق ەتكەن قوزعالىستار قارۋلى كوتەرىلىسكە ۇلاستى. كولىك ايداۋشى جامشىكتەر، كوپتەگەن ءوندىرىس ورىندارىنداعى قازاق جۇمىسكەرلەرى دە جۇمىس ورىندارىن تاستاپ، ەل ىشىنە كەتىپ، كوتەرىلىسشىلەر قاتارىنا قوسىلدى. پاتشانىڭ قارۋلى جازالاۋشى وتريادتارىنىڭ قىسىمىنا توتەپ بەرە الماعان قازاقتىڭ قانشاما بوزداعى قىر اسىپ، باتىس قىتايعا اۋىپ كەتتى.
«وكوپ» جىلعى كوتەرىلىسكە قازاق وقىعاندارىنىڭ كوزقاراستارى دا تۇرلىشە بولدى. ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ «قازاق» گازەتىندە (11.08.1916 ج.) «الاشتىڭ ازاماتىنا» اشىق حات جاريالادى. «…بۇل سوعىستىڭ ىلاڭىن ەشكىم تىلەپ الماعان شىعار، ءبىزدىڭ دە كورەيىك دەگەن كۇنىمىز بۇل ەمەس ەدى، – دەپ جازادى ولار. – بىراق ەلدەن الابوتەن امان قالامىز دەۋگە بولا ما؟ وتانداستارىمىز ورىس حالقى، دىندەس-قانداستارىمىز نوعاي حالقى، ءھام سونداي سىبايلاس جۇرتتار وتىنا كۇيىپ جاتقاندا، جالىنىنا ءبىزدىڭ شارپىلماي قالۋىمىز قيىن كورىنەدى. ءبىزدىڭ جۇرتقا ايتاتىنىمىز: بۇعان كونبەسكە بولمايدى، مۇنى بۇرىن دا سان رەت ايتتىق… كونبەگەندە كورەتىن اۋىرلىق: باعىنىپ تۇرعان ۇكىمەتتىڭ جارلىعىنان باس تارتساق، جاۋ جاعادان العاندا، باس قورعاپ، ۇيدە قالامىز دەپ مەملەكەتكە قامشىمىزدىڭ ۇشىن بەرمەسەك، ۇكىمەت بىزگە قۇر وكپەلەپ قويماس، كۇش جۇمسار. ول كۇشتى زاكونعا سۇيەنىپ ىستەر… ۆوەننوە پولوجەنيە يعلان ەتىلگەن جەردە تۇيمەدەي جازىققا تۇيەدەي جازا بولادى»…
الايدا، حالىقتىڭ تولقۋى ەل كولەمىنە ورتتەي جايىلىپ، كوپ جەرلەردە قارۋلى كوتەرىلىستەرگە ۇلاستى. سونداي قاقتىعىستىڭ ءبىرى 1916 جىلى جازدا وسكەمەن ۋەزىنە قاراستى، نەگىزىنەن التى ستارشىن وتەمىس رۋى مەكەن ەتكەن تايىنتى بولىسىندا ورىن العان. ول جەرگىلىكتى حالىقتىڭ جادىندا «وراي شاپ» وقيعاسى دەگەن اتاۋمەن ساقتالىپ قالعان. بۇل وقيعا تۋرالى ءار كەزدەرى جازۋشى قاسىم قايسەنوۆ («لەنينشىل جاس»، 1967 ج.), تاريحشى زەينوللا قايسەنوۆ («ديدار»، 1996 ج.), پەداگوگ قاپاش قايىرجانۇلى («ديدار»، 1996 ج.), جۇسىپبەك ءۋاليتوۆ («مادەنيەت جانە تۇرمىس»، 1968 ج.), جۋرناليست زابەر بايانوۆ ەرتەرەكتە «كوممۋنيزم تۋىندا» ماقالالار جاريالاعان بولاتىن. ءبىز رەسمي مۇراعاتتىق دەرەكتەرگە كوبىرەك كوڭىل بولە وتىرىپ، كوتەرىلىستىڭ ءبىر عاسىرلىق ايتۋلى داتاسىنا وراي، وقىرمان نازارىن وڭىرىمىزدەگى «وراي شاپ» وقيعاسىنا تاعى ءبىر اۋدارۋدى ءجون كوردىك.

كوتەرىلىستىڭ جەتەكشىسى كىم؟

تايىنتى كوتەرىلىسىنىڭ جەتەكشىسى بولعان ساعىمباي جەتپىسۇلى 1911-12 جىلدارى اۋىلعا تۇگەلباەۆ مۇسا بولىس جالداپ اكەلگەن ورىس مۇعالىمىنەن ەكى جىل ورىسشا وقىعان، ودان سوڭ كوكپەكتى جاقتاعى ناعاشىلارى ج.بولعانباەۆ الىپ كەتىپ، تاعى دا ەكى جىل ورىسشا وقىعان كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ازامات بولعان. ول 1916 جىلى تايىنتىعا قايتىپ كەلەدى. ونىڭ پاتشا وكىمەتىنە دەگەن كوزقاراسىنا، جالپى كوتەرىلىسكە سول كەزدە «پراۆدا» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى بولىپ جۇرگەن ناعاشىسى جۇباندىق بولعانباەۆتىڭ ءبىراز اسەرى تيگەن سياقتى. جۇسىپبەك ءۋاليتوۆتىڭ جازۋى بويىنشا، بۇل كوتەرىلىسكە دەم بەرگەندەردىڭ تاعى ءبىرى – ون جاسىندا جەتىم قالىپ، شەشەكتەن ەكى كوزىنەن بىردەي ايىرىلعان، تۇرعىسىن جاقتاعى رەۆوليۋتسيالىق پيعىلداعى قاشقىن ورىستارمەن تىعىز بايلانىستا بولعان جەرگىلىكتى اقىن ەلامان باۋلىقۇلى بولعان. «وراي شاپ» كوتەرىلىسىنىڭ الدىندا تايىنتىلىق جىگىتتەر ەلامانمەن اقىلداسىپ كەلۋگە الاباق رۋىنان دۋلاتتىڭ امانبەگى مەن بوسمويىن رۋىنان بايىمبەتتىڭ قاناپياسىن تۇندەلەتىپ جىبەرەدى. كوڭىل كوزى اشىق، سوقىر اقىن ولارعا: «بۇل سوعىس رەسەيگە ىرىس وندىرەتىن سوعىس ەمەس. اعىلشىن مەن فرانتسۋز كاپيتاليستەرىنە ىرىس بولار سوعىس. وسىنى تۇسىنگەن ورىس سولداتتارى مايداننان قاشىپ، ۇيلەرىنە كەلىپ جاتىر. ەندى بۇرىن سولدات الماعان ۇلتتاردان ازاماتتاردى جيناپ، وق استىنا اپارىپ سالعالى وتىر. پاتشانى تاقتان تايدىرماي بۇل سوعىس باسىلمايدى. شىندىق، مىنە، وسى! كوتەرىل، يا باعىن دەپ مەن كەسىپ كەڭەس بەرمەيمىن. جەڭىلىپ، قىرعىنعا ۇشىراساڭدار، وبالدارىڭدى ماعان ارتاسىڭدار. ال ەندى قارسى شايقاسپاي، قان توگىسپەي، ول ءىستىڭ تىنبايتىنىن مەن دە بىلەم، سەندەر دە بىلەسىڭدەر. مەنىڭ بار ايتارىم وسى» دەيدى ەلامان.
- مايداندا ءولىپ، دەنەمىزدى يت پەن قۇسقا ازىق ەتكەنشە، وسى تۋعان جەردەن-اق توپىراق بۇيىرسىن! – دەپ بەلدەرىن بەكەم بۋعان ەكى جىگىت اقىنعا العىستارىن ايتىپ، شۇعىل ءجۇرىپ كەتەدى…
تاريحي وقيعا ويدان شىعارۋعا نەمەسە بۇرمالاۋعا كەلمەيدى. سوندىقتان ءوڭىر تاريحىن زەرتتەۋ ىسىنە كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن، كوپتەگەن ماقالا، بىرنەشە كىتاپتار جازعان تاريحشى زەينوللا قايسەنوۆتىڭ «وراي شاپ» كوتەرىلىسىنە قاتىسقان تايىنتىلىق وتىنشى ەرىنبەسوۆ اقساقالدان 1972 جىلى جازىپ العان ماقالاسىنان ءۇزىندى كەلتىرۋدى ءجون كوردىك.
… ماۋسىم ايىنىڭ سوڭىندا تايىنتى بولىسىن مەكەندەگەن قالىڭ ەل قارابالاپان، ۇيگەنتاس جايلاۋىنا كوشىپ، قوندىق. كوپشىلىك ىعى-جىعى كيىز ءۇي تىگىپ، مال سويىپ، قونىس مايلار رەتىندە ءبىرىن-ءبىرى قوناققا شاقىرىسىپ، مارە-سارە بولىپ جاتتى…
تىل جۇمىستارىنا شاقىرۋدىڭ داقپىرتى ەل ىشىندە دۇربەلەڭ تۋعىزىپ، اۋىلدىڭ ءبىر توپ جاستارى ءشوپ شاي دايىندايمىز دەپ، قاراعاي اراسىندا ءجيى-ءجيى جينالىس وتكىزەتىن بولدى. ال مۇسا بولىس ءوزىنىڭ ستارشىندارىمەن وتكىزگەن جينالىستا دا جىگەرلى قارسىلىققا تاپ بولىپ، حالىقتىڭ قاھارىنان قورقىپ، «ەل وكوپقا كىسى بەرمەيمىز دەپ جاتىر» دەپ بۇقتىرماعا، جاندارالعا كىسى شاپتىرادى. وسىنداي شيەلەنىستىڭ بارلىعىن ەستىپ، كورىپ وتىرعان ءبىر توپ جىگىت اتتانىپ بارىپ، مۇسا بولىستىڭ شىبىندى وزەنى بويىنداعى التى بولمەلى كەڭسەسىنىڭ تەرەزەسىن قيراتىپ، ىشىندەگى شكافتىڭ اۋزىن بۇزىپ، ساقتاۋلى تۇرعان قۇجاتتاردىڭ جىرتقانىن جىرتىپ، جىرتىلماعانىن دالاعا شاشتىق. كەڭسەنىڭ ىشىنە كىرگەن جاساق باسشىلارى بولىستى ۇستاپ الىپ، تەرەزەدەن سىرتقا لاقتىردى. دايىن تۇرعان جىگىتتەر بولىستى كوكپارعا تارتقان لاقتاي قاعىپ الىپ، قارابالاپان جاقتاعى قالىڭ قاراعاي ىشىنە الىپ كەتكەن بولاتىن…
بولىستان حابار جەتىسىمەن، 31-شىلدە كۇنى قارابالاپانعا اسكەر دە جەتەدى. قارۋلى سولداتتاردىڭ كوپشىلىگىن كيىز ۇيگە جاسىرىپ قويىپ، تۇسكە تامان ەلدى جيناپ، وسكەمەن ۋەزى باستىعىنىڭ كومەكشىسى بريۋحانوۆ دەگەن وفيتسەر جيىن وتكىزەدى: «مۇسا بولىستى تەز تاۋىپ اكەلىپ، سول جاساعان ءتىزىم بويىنشا الىناتىن ادامداردى تەزىرەك اتتاندىرىڭدار» دەپ سەس كورسەتەدى. جينالعانداردىڭ ىشىنەن امانباي اتىپ تۇرىپ، «ءبىز وكوپقا كىسى بەرمەيمىز، سولداتقا تاعى بارمايمىز. نە كورسەك تە وسى جەردە كورەمىز. ىستەرىڭدى ىستەي بەر. وسى وتىرعان بارشامىزدىڭ ءسوزىمىز بىرەۋ-اق» دەپ، توپتان شىعىپ، بوركىن شەشىپ، قالىڭ قاراعاي جاققا بۇلعاپ، ورنىنا قايتا كەلىپ وتىردى. سول-اق ەكەن، قاراعاي ىشىندە توسىپ تۇرعان سالت اتتى، قولدارىندا سويىلدارى بار جىگىتتەر قۇيىلدى-اۋ كەلىپ…
اعىپ كەلە جاتقان توپ ىشىنەن بىرەۋلەردىڭ «وراي شاپ!.. ورا!.. ورا!..» دەگەن ايقايلارى ەستىلدى. ونىسى – سولداتتاردى قورشاپ الىپ، قولعا تۇسىرىڭدەر دەگەندەرى. بۇل ايقاي سولداتتاردى كوتەرىلىسشىلەر «ۋرا!» لاپ كەلە جاتقانداي ساستىرعان بولۋى كەرەك. وفيتسەر جاندارمەن ايقاي سالعاندا جانىمىزداعى كيىز ۇيدەن دايىن تۇرعان قارۋلى سولداتتار اتىپ-اتىپ شىقتى دا، كومانديرلەرىنىڭ بۇيرىعىنان سوڭ، جاقىنداپ قالعان اتتىلارعا وق جاۋدىردى. جينالعان حالىق بىت-شىت بەزىپ، جىلاپ-سىقتاپ، بەرەكەسى ۇشتى. ازعانا ۋاقىتتا وننان اسا جىگىت، قىرىق-ەلۋ ات وققا ۇشتى. جاقىنداپ كەلگەن جاساقشىلار سويىلمەن بىرنەشە سولداتتى جارالادى دا، جاۋعان وققا قالاي توتەپ بەرسىن، قاراعاي ىشىنە قايتا قاشۋعا ءماجبۇر بولدى…

رەسمي دەرەكتەر نە دەيدى؟

ال ەندى وسى قاقتىعىس تۋرالى رەسمي دەرەكتەر نە دەيدى، سولاردى قاراپ كورەلىك. جازالاۋشى وترياد كومانديرى س.ۆوروبەۆتىڭ ءسىبىر كازاك اسكەرلەرى اتامانىنىڭ كومەكشىسى پ.ياگودكينگە جولداعان راپورتىندا بىلاي دەپ جازادى:
31-شىلدە كۇنى جينالعان تايىنتى بولىسىنىڭ قىرعىزدارى تىل جۇمىستارىنا موبيليزاتسيالاۋ جونىندەگى حاباردى تىڭداعان سوڭ، كوتەرىلدى. جيىنى ەكى-ءۇش مىڭ ادام اتتارىنا ءمىنىپ، ايعايلاپ، كوپتىگىمەن تاپتاپ كەتپەك بولىپ، ءبىزدىڭ ەلۋلىككە (پولۋسوتنيا) لاپ قويدى. جاعدايدىڭ ۋشىققانىن كورگەن ەلۋلىكتىڭ كومانديرى ۋەزد باستىعىنىڭ كومەكشىسىنەن رۇقسات الىپ، ءبىر ۆزۆود كازاكتاردى جاعالاتا تۇرعىزىپ، قىرعىزدار جاقىنداعاندا اتۋعا بۇيرىق بەردى. شابۋىلشىلاردىڭ بەتپە-بەت كەلگەندەرى تەز سيرەپ، كەيىنگىلەرى ەكى بولىنە شاۋىپ، سولداتتاردى قورشاپ الماق بولدى. پراپورششيك بالاكيننىڭ قول استىنداعى كەلەسى ءبىر اتتى ۆزۆود قورشاماق بولعان قىرعىزداردىڭ الدىن وراي وق جاۋدىردى. شىعىنعا باتقان قىرعىزداردىڭ بەتى تەز قايتىپ، تاۋ جاققا بەزىپ كەتتى.
قىرعىزدار سويىلمەن جانە وتكىر تەمىردەن ۇش ورناتقان ۇزىن تاياقتارمەن قارۋلانعان. قاقتىعىس جارتى ساعاتتان اسقان جوق. كوتەرىلىسشىلەردىڭ ءوز سوزدەرىنە قاراعاندا، قىرعىزدار جاعىنان ولگەنى مەن جارالانعاندارى بار الپىستاي ادام مەن سونشاما ات شىعىن بولدى («ۆوسستانيە 1916 گودا ۆ سرەدنەي ازي ي كازاحستانە»، موسكۆا، 1960 گ.).
قارابالاپاندى سول كۇنى قانعا بوكتىرگەن قانىشەرلەردىڭ وزدەرى دە قونالقىعا قالۋدان قورقىپ، سۋىت اتتانىپ، وتىز شاقىرىم جەردەگى پانتەلەيمونوۆكا دەرەۆنياسىنا كەتەدى. ول جەردەن قازاقتار اراسىنداعى باس كوتەرۋلەردى جويۋ ءۇشىن ارنايى قۇرىلعان كاپيتان گۋريننىڭ 712-روتاسىن كومەككە الىپ، ەرتەڭىندە تايىنتى بولىسىنا قايتادان اتتانادى. بۇل جولى كوتەرىلىسشىلەردىڭ بارلىعىن قىرىپ سالۋدان تايىنباي، قانىنا قارايىپ كەلگەن بريۋحانوۆ قارابالاپاننان ەكى-ءۇش قاريادان باسقا ادام تاپپايدى. بارلىعى، ءتىپتى، ايەلدەر مەن بالالارعا دەيىن قاراعاي ىشىنە، ودان ارعى تارعىن بولىسىنا بوسىپ كەتكەن. ولار جاندارمەن بولىستىڭ بىرەر وكىلىن تاۋىپ، ولارعا ەلدى جيناۋ جونىندە قاتاڭ بۇيرىق بەرەدى.
ونىڭ ەرتەڭىندە، 2-تامىز كۇنى بوسىپ، جان-جاققا شاشىلعان حالىق جينالا باستايدى. مۇزداي قارۋلانىپ، ءتىپتى پۋلەمەتتەرىنە دەيىن سۇيرەپ اكەلگەن بريۋحانوۆ «ەندى بولىستارىڭدى اكەلىپ بەرمەسەڭدەر، بارلىعىڭدى قىرىپ سالامىز» دەپ ءتىپتى كۇشەيەدى.
اقىرى، قارۋسىز كوتەرىلىسشىلەر قاراعاي ىشىندەگى قول-اياعى بايلاۋلى مۇسا بولىس تۇگەلباەۆتى الىپ كەلىپ، بريۋحانوۆتىڭ قولىنا تاپسىرادى. ەندى بولىس قاھارىنا ءمىنىپ، تۋعان ءىنىسى رۇستەمدى قوسىپ، ون سەگىز ادامدى بۇقتىرماعا جاياۋ ايداتىپ، پاروحودپەن اپارتىپ، وسكەمەننىڭ تۇرمەسىنە جاپتىرادى.
بۇل جونىندە بەلگىلى عالىم-تاريحشى گ.ساپارعاليەۆ ءوزىنىڭ «كاراتەلنايا پوليتيكا تساريزما» دەگەن كىتابىندا بىلاي جازادى: «…سەگىز ادام سوتقا تارتىلادى. 17-قاراشادا وسكەمەننىڭ ۋاقىتشا اسكەري سوتى ساعىمباي جەتپىسوۆتى، امانباي كەشتىباەۆتى، ورالباي تىلەمىسوۆتى، قايىرجان مايماقوۆتى، قۇسىمان ولجاباەۆتى، امانبەك دۋلاتوۆتى، قاناپيا بايىمبەتوۆتى جانە دۇيسەمباي قاليەۆتى جازالاۋ ەرەجەلەرىنىڭ 13-بابى جانە 266-بابىنىڭ 3-تارماعىنا (مەملەكەت جارلىعىنا قارسىلىق كورسەتۋ) سايكەس قىلمىسكەر دەپ تاۋىپ، ارقايسىسىن ءتورت اي مەرزىمگە تۇرمەگە قاماۋ جونىندە ۇكىم شىعارادى» (ومبى مەم. مۇراعاتى، ق-190, 1; ءىس-358).
قازاق جەرىندە پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى كەڭىنەن قانات جايعان قارۋلى كوتەرىلىستىڭ – ون التى بولىس قارايتىن وسكەمەن ۋەزىنىڭ تايىنتى بولىسىنداعى بۇرق ەتە قالعان ءبىر ۇشقىنى وسىلاي بولعان ەكەن. قارابالاپانداعى قاندى قاقتىعىستا ورىستىڭ وعىنان شەيىت بولعان ون ءۇش بوزداقتىڭ باسىنا كەلىپ، قۇران باعىشتاعان ەلامان اقىن ولارعا ارناپ ولەڭ شىعارىپتى:
مەن رازى ەلىمە،
سەندەردى ەر عىپ وسىرگەن.
كومسە ريزا ەم مەنى دە،
شايقاس دەپ ءتىلى شەشىلگەن!

شاھيت بولعان ەرلەرىم،
بولسىن جايلى بەسىگىڭ.
توگىلگەن قان مەن تەرلەرىڭ،
جوعالتپاس ماڭگى ەسىمىڭ!

قايعى شەگىپ قان جۇتقان،
ۇيلەرىڭە بارارمىن.
اتا، انا، جارىڭ قامىققان،
كوڭىلىن اۋلاپ باعارمىن!

بوستاندىق پەن ەركىندىك،
قۇربانسىز كەلمەك ەمەس قوي.
بۇركىتشە جاستار جەلپىنىپ،
بۇلت بەرگىش جاۋعا بەرمەس بوي!..

قازىر دە سوناۋ 1916 جىلدىڭ 31-شىلدەسىندەگى قاندى وقيعانىڭ قۇرباندارى، ادىلدىك پەن ازاتتىق جولىندا قىرشىنىنان قيىلعان ون ءۇش باتىر بابالارىمىزدىڭ زيراتتارى – ماڭگىلىك مەكەندەرى سول قارابالاپاندا. ولار: دايىرباەۆ تولىقباي، تولىقباەۆ تۇربالا، تومىشكەنوۆ قىلجىباي، قادىروۆ كالەن، بايىمبەتوۆ قاسەن، جىلقايداروۆ ناعىمبەت، قامشىباەۆ كەمباي، تەمىرباەۆ مىلتىقباي، تىلەمىسوۆ ورالباي، مالباعاروۆ وڭعارباي، بەكتاسوۆ احمەتجان، ناۋرىزوۆ حاميت، تاپەنوۆ قايىربەك.
ديىرمەننىڭ تاسىنداي شىر اينالعان دۇنيە-تاريح سودان بەرى دە ءبىر عاسىردى ارتقا تاستاپتى. الايدا سول ءبىر قاندى قىرعىننىڭ سۇراپىلى نەعۇرلىم الىستاعان سايىن ماڭگىلىكتىڭ بەكەتىندە قالعان سول ارىستاردىڭ بەينەسى، ولاردىڭ كيەلى رۋحى سولعۇرلىم زورايىپ، ءوزىنىڭ حالقىنا، ارتىنداعى ۇرپاعىنا جاقىنداي تۇسەتىندەي.
مۇنداي ەلەۋلى تاريحي داتا رەسپۋبليكا كولەمىندە اتاۋسىز قالمايتىن بولار دەگەن سەنىمدەمىز. 1916 جىلعى مۇنداي تولقۋلار، كوتەرىلىستەر شىعىس قازاقستاننىڭ زايسان، بوكەن بولىستارىندا دا، سەمەي وڭىرىندە دە بولعان. سوندىقتان وسى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ 100 جىلدىعى، تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعى اياسىندا وتكىزىلەتىن شارالار تىزىمىنە ەنگىزىلىپ، وبلىسىمىزدا دا، ۇلان اۋدانىندا دا لايىقتى تۇردە اتاپ ءوتىلىپ، سول وقيعاعا ارنالىپ ءبىر ەڭسەلى ەسكەرتكىش ورناتىلسا، ۇلتتىڭ ازاتتىعى جولىندا قازا بولعان بابالارىمىزعا دا، سول ماڭىزدى تاريحي كەزەڭگە دە كورسەتىلگەن قۇرمەت پەن ساۋابى مول ۇلكەن ءبىر شارا بولعان بولار ەدى.

ايتمۇحامبەت قاسىموۆ،
قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى

وسكەمەن.