اقىن سۇراعان راحمەتۇلى، اقىن، موڭعوليا مادەنيەتىنە ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر

اسپانداعى جۇلدىزدى كۇيسەپ قويىپ،

ءىڭىر جاتىر بۇزاۋدىڭ جەلىسىندە.

– سۇراعان اعا، تۋعان جەر، وسكەن ورتاڭىزدان باستاساڭىز اڭگىمەنى…

– موڭعوليادا ولگيدەن تۋرا شىعىسقا قاراي 150 شاقىرىم كوكسەركە دەگەن ۇلى كۇنگەي تاۋى بار. باسى تەكەلى، قوس جاماتى، اياعى – بۇركىت تاۋىنا دەيىن جالعاسقان جوتا. وسىنىڭ بوكتەرىندە تۋدىم. قاراسۋ دەگەن ءموپ-ءمولدىر جىڭىشكە وزەن اعادى. سول جەردە 1958 جىلى 22 قازاندا دۇنيەگە كەلىپپىن. قاراسۋ، قارا وتكەل – مەنىڭ جان ۇيىعىم.

– ءسىزدىڭ «قوبداعا اسقان قوڭىر ەل» كىتابىڭىزدى وقىدىق. جالپى موڭعوليا قازاقتارىنىڭ سول جاققا كوشىپ، قونىستانۋىن وسى كىتاپتان وقىپ تانىسۋعا بولاتىن سياقتى.

– ءيا، تاريحي ساراپ رەتىندە موڭعوليا قازاقتارىنىڭ باسىنان وتكەن-كەتكەندەرىن سارالاپ، عىلىمي تۇجىرىمدارمەن جازىلعان ەڭبەك. مارقۇم ديداحمەت ءاشىمحانۇلى اعامىزعا رازىمىن. جانى ءجانناتتا بولسىن. ديداحمەت اعانىڭ ايگىلى «جىندى جەل» اڭگىمەسىن موڭعول تىلىنە ءتارجىمالادىم. جازۋشىنىڭ كوزى تىرىسىندە وسى اڭگىمەنىڭ موڭعولشا نۇسقاسى جاريالانعان باسىلىمدى دا جەتكىزىپ ۇلگەرىپپىن-اۋ. كەيبىر عالىمداردىڭ پىكىرىنشە موڭعوليا جەرىنە قونىس اۋدارعان قازاقتار ءبىر كۇندە كوشىپ بارا سالعان جوق. قازاقتاردىڭ موڭعول جەرىنە قونىستانۋىن ءمانج چين ديناستياسى اكىمشىلىگى بەيجىڭ ارقىلى ورنالاستىرىپ وتىرعاندىعى بەلگىلى. بۇل تۋرالى كوپ جازىلدى. موڭعوليا قازاقتارى موڭعول جەرىنە قونىس اۋدارا باستاعان تۇس تىم ارىدەن باستالسا كەرەك. ياعني 1760-1860 جىلداردىڭ اراسىندا موڭعول جەرىنە قاراي ۇدەرە كوشكەن كوشتىڭ سۇلباسى انىق بايقالادى. اسىرەسە 1860 جىلدارى بارعان العاشقى اۋىلداردىڭ بىرقاتارىندا رۋى ارعىن ءدۇتتىڭ اۋىلى. سوڭىنان كەرەي حانكەلدى رۋىنىڭ دۇمجىك بايانتولەكتىڭ اۋىلى، كەيىنىرەك كوبەش باتىر ايتبايۇلىمەن قاتار ىزعۇتى، نايمان رۋىنىڭ قالدەكە ءبيى، شەرۋشىنىڭ جىلقىشى باستاعان اۋىلدارى ءوز كەزەگىندە قونىس تەپكەنى بەلگىلى. وسىنىڭ بارلىعىن تۇگەلىمەن ساراپتاپ، «قوبداعا اسقان قوڭىر ەل» تاريحي-ساراپتامالىق ەڭبەككە ەنگىزدىم.

– بالالىق شاعىڭىز اجەڭىزدىڭ ايالى الاقانىندا وتكەن كورىنەدى. بۇلاي دەيتىن سەبەبىم، اجەڭىز  تۋرالى ادەمى ولەڭىڭىز بار ەكەن.

– مەنىڭ اجەم ءور التاي وڭىرىنە تانىلعان ايتىسكەر ەدى. كەزىندە ءمامي بەيسىدەن ات-شاپان سىي العان دارابوز ايتىس اقىنى. رۋى – كەرەي ىشىندە قۇلتايبولات. ەسىمى – ءاشتاري سارىپقىزى (1880-1973). جاس كەزىمدە اجەمنىڭ اي كەكىلدى ۇلى بولدىم. اكەمدى اعا دەپ اسپەتتەدىم، شەشەمدى اپامنان قورقىپ، اتىمەن اتاۋشى ەدىم. شەشەمە كورنەۋ بەتىمنەن يىسكەتپەدىم. بىراق اجەم جوق جەردە ەپتەپ «اقىلى» تۇردە عانا سۇيگىزدىم. بىراق قالاي ىستەسەم دە اجەم ونى ءبىلىپ قوياتىن-دى. «مەن جوقتا مىنا قاتىنعا بەتىڭنەن يىسكەتىپ قويعانسىڭ-اۋ» دەپ كەڭكىلدەپ كۇلەتىن. مويىندايتىنمىن، بەتىم قىزارادى. سول كەزدە اجەم مەنى الدىنا وڭگەرىپ وتىرىپ، شاشىمنان سيپاپ، «كەشىرەتىندەي» ەمەرۋىن تانىتادى. قايران اجەمنىڭ سالالى جۇمساق ساۋساقتارى ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمدە. تۇسىمە كىرەدى.  ەڭ باقىتتى شاعىم اجەمنىڭ باۋىرىندا وسكەن كۇندەرىم. اكەم جالعىز ەدى.  سىرتتاي وتە قاتال كورىنەتىن. ماعان كەي ساتتە ۇرىسقان كەزدە اجەم كيىنىپ، قاراسۋدىڭ باسىنداعى كوپ بەيىتتە جاتقان اتاما قاراي تارتىپ كەتەتىن ەدىك. اعام سوڭىمىزدان كەلىپ «ايىبىن مويىنداپ»، اپامدى اتقا مىنگىزىپ، مەنى الدىنا الىپ قايتاتىن! ءبىر كەزدەرى اجەمدى قاتتى ساعىنام.

«…اجەم قوندى تۇسىمە كەپ،

ۇركىتپەشى كىرپىگىم…»، – دەپ جىر جازعانىم بار. اجەم «اقاڭ قاجى بىلاي دەۋشى ەدى» دەپ (اقىت قاجى ءۇلىمجىۇلى) اڭىراتا جونەلەتىن-ءدى. مەن جانتايىپ جاتىپ تىڭداي بەرەم، تىڭداي بەرەم. ۇشى-قيىرسىز قيالعا باتام. قيالشىل بولدىم.

– العاشقى وقىعان كىتاپتارىڭىز تۋرالى از-كەم توقتالا كەتەسىز بە؟

– موڭعوليانىڭ دەلۇۇن دەگەن جەرىندە مەكەندەدىك. التاي تاۋىنىڭ سىلەمدەرى، ايگىلى بەسسالا، بۇلعىن، ءتۇۆشين كول – ءبىزدىڭ جايلاۋ. 1966 جىلى وسى جەردە ءھام دەلۇۇندە 1-سىنىپقا باردىم. جايلاۋدان ەڭكەيىپ قاراسۋعا قاراي كوشىپ كەلە جاتىرمىز. قىركۇيەكتىڭ ءبىرى شاماسى بولۋ كەرەك. اعام مەنى، اپام، اپكەم – ۇشەۋمىزدى مەكتەپكە جاقىن ورنالاستىرۋعا «شەشىم قابىلداعان». ءبىزدىڭ كىشكەنتاي استرو كيىز ءۇيدى بەس تۇيەگە ارتىپ كوشەتىنبىز. جالعىزاعاش سۋىنان وتكەننەن كەيىن ءۇش تۇيەنى جەتەلەپ اعام، شەشەم، باۋىرلارىم – كۇزەۋگە قاراي، ەكى تۇيەنى ءبولىپ اپام، اپكەم ءسالىمجان – ۇشەۋمىز مەكتەپكە بەتتەدىك. مەنى اعام، /اكەم/ وسى كەزدە وتە ءبىر وشپەس مەيىرىممەن اتتاندىرعان سەكىلدى. جول جورعالاي باساتىن كوكتوبەل اتقا مىنگىزدى. قانجىعامدا كوك ماتادان تىگىلگەن سومكە، ىشىندە 3-4 ەسكى وقۋلىق بار. ايتسە دە  مەن 7 جاسقا كەلگەندە قارا تانىدىم. اپام ايتقان قيسسالاردى جاتتاپ وسكەندىكتەن بولار، كىتاپ وقۋدى وتە ەرتە باستاعان سەكىلدىمىن. قورجىندا  «ماناس باتىر»، «الپامىس»، «قوبىلاندى» جانە وقىپ بەرگەن سايىن قايتالاتىپ وتىراتىن، اجەمنىڭ جاقسى كورەتىن اقىت قاجىنىڭ «قوبدا كەڭەسى»، ءسابيتتىڭ «سۇلۋشاش» جىرلارى بار. سونىمەن مەكتەپكە كەلدىك. اپام مەنى سىنىپقا ەنگىزىپ، ءوزى ازداپ وتىردى دا ۇيگە قايتتى. ءبىرتۇرلى الاعىزدىم. اپامنىڭ ارتىنان كەتىپ تە قالعىم كەلدى. ءبىر ۋاقتا سىنىپقا ءداۋ قارا جىگىت اعاسى ەندى. قولىندا ۇستاراسى بار. ونىسىن الاقانىنا كەزەكتەپ جانىپ تۇر. كوزى ماعان ءتۇستى. شوشىپ كەتتىم. «بەرى شىق!» – دەدى ول، – كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟». «اپامنىڭ»، – دەدىم. «اھا، اپاڭ ءاشتاري ما؟». «ءيا». «ەندەشە، ءبىر ولەڭ ايتىپ جىبەر»، – دەمەسى بار ما؟! جاس مۇعالىم قىز ءبىر جاعىنان «ايتا عوي» دەپ بولماعاسىن، سارناتا جونەلدىم. سونداعى ولەڭىم مەنى ءومىر بويى ۇياتقا قالدىردى. ۇستازىم ىرىس شايزاداقىزى جاڭادان مەكتەپ ءبىتىرىپ كەلگەن جاس ۇستاز ەكەن. سول كىسىگە قاراپ تۇرىپ:

«اق كويلەكتىڭ ەتەگى

جەلبىر-جەلبىر ەتەدى.

جەل كوتەرگەن ەتەكتى

مەن كوتەرسەم نەتەدى…»، – دەپپىن. ءداۋ قارا كوزىنەن جاس اققانشا كۇلدى. ۇستازىم ۇيالىپ، ورنىنا وتىرىپ جاتتى. ءداۋ قارا ماعان «شەشىن!» دەدى دە، ۇستارامەن ايكەكىلىمدى سىپىرا باستادى. كوزىمنەن جاس شىقتى. باقىردىم. سوندا «وي، اكەڭنىڭ اۋزىن… اپاما ايتام…» دەگەن ايقايىمدى تانىس ۇستازدار دا ەستىگەن سەكىلدى. سوڭىنان ولاردىڭ بارلىعى وسى «داراقىلىعىمدى» ايتىپ جۇرتقا جايىپ  ەدى. ۇيگە كەلدىم. شاشىم توقىرايعان، كوزىم ىسكەن. اجەم شوشىپ كەتتى. ءيا، بۇل مەنىڭ ومىردەگى ءبىرىنشى رەت كورگەن قاعاجۋىم ەدى. قايران اجەم، جۇپ-جۇمساق الاقانىمەن باسىمدى سيپاپ وتىرىپ، جۇباتقان. قازىر سولاردىڭ بارلىعى ساعىنىش بوپ قالىپ جاتىر.

– العاشقى ولەڭدەرىڭىز قاي كەزدە جارىق كوردى؟

– ۇمىتپاسام، 1972 جىلى «بۇركىت تاۋى» دەگەن اتپەن شاعىن عانا بالاڭ ولەڭىم جارىق كورگەن. سوڭىنان ءبىراز ۋاقىت ولەڭ جازباي كەتتىم. 1974 جىلى ءبىر توپ ولەڭ جازدىم. مۇمكىن ونى اركىمگە وقىپ تا بەرگەن شىعارمىن. وقىعانداردىڭ كوبى اقىماقتىعىما مىسقىلمەن قارايتىن. سول كەزدەگى «جاڭا تالاپ» جۋرنالىندا ىستەيتىن ءبىر اعاي ماعان: «كەلەشەكتە اقىن بولام دەسەڭ، وكتيابر، لەنين كوسەم تۋرالى جازعانىڭ دۇرىس»، – دەپ كەڭەس بەرگەنى بار. مەنىمەن بىرگە وقىعان ولەڭ جازاتىن بالالاردىڭ ءدال وسىنداي ولەڭدەرى «قازاقستان پيونەرى» گازەتىندە دۇركىن-دۇركىن جاريالانىپ تۇراتىن. ال، مەن سول ولەڭىمنەن قاتتى ۇيالعانىم ەسىمدە.

«…اسپانداعى جۇلدىزدى كۇيسەپ قويىپ،

ءىڭىر جاتىر بۇزاۋدىڭ جەلىسىندە…»، – دەگەن جولدار تالاي ادامنىڭ كۇلكىسىن كەلتىرگەنى بەلگىلى. سوڭىنان جارىق كورگەن كىتاپتارىمدا وسى ولەڭنىڭ تولىق نۇسقاسى بار.

– كەزىندە ءسىزدىڭ «زاۋال» اتتى ولەڭىڭىز «قازاق ادەبيەتىنە» تۇڭعىش رەت جاريالانىپ، كوپشىلىكتى ەلەڭ ەتكىزىپتى…

– ول راس بولۋى مۇمكىن. مەن «زاۋالدى» جازعان كەزىمدە، ياعني 1990 جىلى 30 جاستا ەدىم. ءبىر كۇنى ۇيىقتاپ جاتىپ ءتۇس كورەم. ولەڭنىڭ ۇستىنى بىرتىندەپ قۇلاعىما ەستىلە باستاعانداي. ويانا سالىسىمەن زايىبىم راۋشان بازارحانقىزىنا اقىرىنداپ ايتىپ، قاعازعا تۇرتتىك. سوڭىنان ولەڭ بولدى. «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە ولەڭدى ومارعازى ايتانۇلىنىڭ ولەڭىمەن بىرگە جاريالاعان. سودان سوڭ ادامداردىڭ ورتاسىندا گۋ-گۋ اڭگىمە باستالسىن. «سولاي دا سولاي، سۇراعان راحمەتۇلى قازىر الپىستان اسقان جازۋشى بولسا كەرەك» دەسە، ەندى بىرەۋلەرى «بۇل كىسى ومارعازى ايتانۇلىمەن بىرگە تارىمنىڭ تۇرمەسىندە وتىرعان» دەپ جورامالدايدى. ەندى بىرەۋلەرى، مەنىڭ دوسىم نۇرلان ونەرباەۆتىڭ ورىنداۋىندا «زاۋالدى» تىڭداپ تۇرىپ، «سۇراعان مارقۇم قاي جىلدارى ءومىر سۇرگەن ادام؟» دەپ ساۋال قويعان كورىنەدى؟! وسى جاعدايدان كەيىن مەنىڭ ولەڭدەرىمدى العاش رەت فاريزا وڭعارسىنوۆا الدىرىپ، ءوزىنىڭ «اق جەلكەن» جۋرنالىنا جاريالاعانى بار. سوڭىنان «عۇمىر فورمۋلاسى» اتتى ولەڭىمدى «پاراسات» جۋرنالى سماعۇل ەلۋباەۆتىڭ تانىستىرۋىمەن جاريا ەتتى. «زاۋال» شىققاننان كەيىن مەن قازاق الەمىندە «اقىن» دەگەن انىقتامامەن تانىلدىم دەسەم دە بولادى.

…زىمىران جالعاننىڭ ءدىلسىز ۇلىقتارىنىڭ،

شاشباۋىن كوتەرىپ، استاۋىن جالاعان كىرىپتار ۇلىمىن،

سول ءۇشىن  ماعان دا – زاۋال! – دەپ اياقتالاتىن ولەڭنىڭ قىسقاشا تاريحى وسىلاي.

– جىر-جيناقتارىڭىزدان ماحاببات تۋرالى ولەڭدەر كوپ كەزدەسپەيدى. جەڭگەمىزگە جىر ارناماعانسىز با؟

– ماحاببات تۋرالى ولەڭدەرىم از. جەڭگەلەرىڭنىڭ ەسىمى – راۋشان بازارحانقىزى. جەرلەس ەدىك. وسى دۇنيەدەگى قازاق قىزدارىنىڭ ىشىندەگى، مەنىڭ كوزىممەن قاراساڭىز، ەڭ اجارلىسى دا، ءبىلىمدىسى دە وسى كىسى ەدى. 1982 جىلى ۇيلەندىك. التاي تاۋىنىڭ باۋىرىنداعى بۇلعىن وزەنىنىڭ جاعاسىندا دۇركىرەتىپ توي جاسادىق. راۋشاننىڭ اكەسى بازارحان دۇنيەدەن وتە ەرتە كەتكەن تۇلعا. رۋى – مولقى-ماشان-ايتۋعان-بەگالى. وسپان باتىر ىسلامۇلىمەن اتالاس. راۋشان ورتا مەكتەپتە وتە جاقسى وقىدى. زەرەك بولدى. سوڭىنان موڭعولياداعى شەت تىلدەر ينستيتۋتىن، ەكاتەرينبۋرگتەگى ۋرگۋ-دا وقىدى. جان دۇنيەسى تازا، اسا سەزىمتال، ءبىلىمدار. «تەرىس ساپتاعان تەسەگە» ۇقساعان مەنى بۇگىنگى دەڭگەيگە جەتكىزگەن دە سول كىسى. ەگەر جاقسىلاپ قارايتىن بولساڭىزدار مەنىڭ جىر-جيناقتارىمدا راۋشاننىڭ ساف بەينەسى كورىنەتىن ولەڭدەر از ەمەس. ماحاببات تۋرالى كوپتەگەن اۋرەشىلىكتى ءسوز ەتكەن كىتاپتاردى وقىدىم. سولاردىڭ ءبىرى فريدريح نيتسشەنىڭ (1844-1900) سۇيىكتىسى ءحىح عاسىرداعى ەڭ رۋحى بيىك ايەل زاتىنىڭ ءبىرى لۋيزا اندرەاس سالومەنىڭ (1861-1937) تاعدىرى. سۇيىسپەنشىلىكتىڭ قانداي ازاپ ەكەندىگىن وسىناۋ تۇلعالاردىڭ باسىنان وتكەندىگىنەن سەزىنۋگە بولادى. «كولەڭكەنىڭ سۇگىرەتى» اتتى جىر جيناعىمدى راۋشاننىڭ رۋحىنا ارناپ «فوليانت» باسپاسى نۇرلان يسابەك باۋىرىما ۇسىندىم. «جان عۇمىرىم – راۋشان» كىتابىم بەيجىڭدەگى «ۇلتتار» باسپاسىندا جاتىر. كىتاپتارىمنىڭ بولاشاق تاعدىرى مەنىڭ قولىمدا ەمەس. مەن ومىرىمدە سۇيىسپەنشىلىكتەرمەن «ويناعان» جوقپىن. راۋشان تاتەڭنەن تامعان جالعىز جاۋھار – ولجاس اتتى ۇل بار. ولجاس ەكاتەرينبۋرگتەگى ب.ن.ەلتسين اتىنداعى ۋرگفۋ (ۋرالسكي فەدەرالنىي ۋنيۆەرسيتەت يمەني پەرۆوگو پرەزيدەنتا روسسي ب.ن.ەلتسينا) بىتىردى. بۇعان دا ۇلكەن شۇكىرلىك. ارمانى ۇلكەن، جيناقى، كىدى ازامات بولىپ كەلەدى. ماحابباتىم تۋرالى كەيىن كەڭىرەك تولعانعىم كەلەدى. وتكەن جىلدان بەرى سارى مۇڭعا ورانعان جىرلار جازدىم.

قازاق پوەزياسى سەنىم مەن سەزىم اياسىندا گۇل جاراتىنىنا سەندىم

– ءسىز شىعىس تۇركىستان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى تاقىرىبى بويىنشا تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتىسىز. وسپان باتىر تاريحىن كوپ زەرتتەدىڭىز…

– ءيا، شىعىس تۇركىستان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باس قولباسشىسى وسپان باتىر ءىسلامۇلى 1944 جىلى ناۋرىزدىڭ 5-6 جاڭاسىندا موڭعوليانىڭ باتىس شەكاراسى كەڭەستەر وداعىنىڭ گەنەرالدارىمەن جانە دە موڭعوليانىڭ ۇكىمەتباسشىسى، سىندارلى مارشال حورلووگين چويبالسانمەن كەزدەسۋىنە تاريحي، عىلىمي تۇردە باعا بەرۋگە قۇلشىنىس جاساعانىمىز بار. وسپان ءىسلامۇلى – تەڭدەسسىز تۋعان ۇلى تۇلعا. بۇل تۋرالى امەريكاندىق ليندا بەنسون قاتارلى ءىرى-ءىرى تاريحشىلار كوپ جازدى. ءبىز جوعارىدا تىلگە تيەك ەتكەن قامقاش يساۇلى وسى كەزدەسۋدى ۇيىمداستىرۋعا تىكەلەي مۇرىندىق بولعان ادام. وسپاننىڭ ازاتتىق جولىنداعى عۇمىرى 1940-1951 جىلدار اراسى. باتىردىڭ 11 جىلعى ازاتتىق جولىنداعى قيان-كەسكى تاعدىرى 1951 جىلى كوكەك ايىنىڭ 29-ى كۇنى بىتكەن. قىتاي تاراپىنان وعان اسا اۋىر جازا كەسكەن. مەنىڭ كوز الدىما اقبوز اتقا مىنگەن، ەكى كوزى وتتاي جانعان قازاقتىڭ قاس باتىرى ەلەستەيدى. ءدال وسى تاقىرىپتا ءبىر كينو ستسەناري سۇلباسىن جازىپ بىتىرگەن ەدىم. قۇداي قالاسا، الداعى جىلداردىڭ ەنشىسىندە قالادى. تاريحشى بولۋ قيىن شارۋا سەكىلدى. ارنولد توينبي، وسۆالد شپەنگلەر، شوقان ءۋاليحانوۆ، الكەي مارعۇلان، مۇحتار ماعاۋين، اقسەلەۋ سەيدىمبەك قاتارلى گيگانتتاردى تولىق وقىماسا تاريحشى بولىپ ءجۇرۋدىڭ ءوزى كۇلكىلى.

– موڭعوليادا اسكەري سالادا قىزمەت اتقارعانىڭىزدى بىرەۋ بىلەدى، بىرەۋ بىلمەيدى. اڭگىمەنى سول جاققا بۇرساڭىز…

– ارميا قاتارىندا 10 جىل بولدىم. وفيتسەرلىك شەنىم – كاپيتان. ساردارلىق قىزمەت كوپ ۋاقىتىمدى الدى. ۇيرەنگەنىم دە از ەمەس. قازاق ەلىنە قاراي كوش باستالعان تۇستا بۇل قىزمەتپەن ءبىرجولا قوشتاسۋعا تۋرا كەلدى. قازىر جاقسى ەستەلىكتەر عانا ەسىمدە. ارميادا جۇرگەن كەزىمدە قازاق گازەت، جۋرنالدارىن وتە كوپ تاپسىرىپ وقيتىن ەدىم. الەم ادەبيەتىمەن ەرتەرەك «دەرتتەندىم». ىشتەي «نەگە وسى؟» دەگەن ساۋالدار استىندا عۇمىر كەشتىك.  سول كەزدەردە قولىما تۇسكەن سونى ولەڭدەردىڭ ءبىرى – اقىن مەيىرحان اقداۋلەتتىڭ «قوس ۇرەيلەر ءۇيى» اتتى ولەڭى. ولەڭ اسا ۇزىن بولۋى مۇمكىن. بىراق، تاڭعالارلىق ەدى. سول كەزدەن باستاپ قازاق پوەزياسى ۇلىقبەك، جاركەن، يرانعايىپ، مەيىرحان، تىنىشتىقبەكتەردىڭ تۇرەنىمەن قىزىقتى بولا تۇسكەن-ءدى. شالعايدان تالىپ ەستىلەتىن سارىنداي ومارعازى ايتانۇلىنىڭ ءۇزىندى-ءۇزىندى جىرلارى قولىمىزعا تيگەن-ءدى. قازاق پوەزياسى سەنىم مەن سەزىم اياسىندا گۇل جاراتىنىنا سەندىم.

– تالانت تۋرالى ءسىزدىڭ ويىڭىز دا بولەك شىعار؟ حاس تالانتتار نەگە ءولىم تۋرالى كوپ جازادى؟

– ارينە. تالانتتى ءبىر ۋاقىتتا بۇعالىقتاپ ۇستاۋعا بولادى، بىراق تۇبەگەيلى قۇلىپتاپ ۇستاۋعا كەلمەيدى. تالانتتار كوبىنەسە ءولىم تۋرالى جازادى. بۇل ەكىۇشتى ماسەلە، ءبىرىنشىسى – ولىمنەن قورىققاننان ەمەس، ەكىنشىسى – تىرلىكتەن جالىققاندىقتان دا، بۇلدانعاندىقتان دا ەمەس-ءتى. جالپى ءولىم دەگەنىمىز – كەرىسىنشە ۇعىم. اقىننىڭ بيولوگيالىق ولىمىنەن كەيىن، ونىڭ ناعىز ءومىرى باستالادى. ءسىز جۇبان مولداعاليەۆتى بىلەسىز بە؟ «مەن قازاقپىن! مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن…» دەپ جازدى. اقىن بۇل جەردە بيولوگيالىق ءولىم تۋرالى ايتىپ وتىرعان جوق. ادامزات، ونىڭ ىشىندە سانالى ادامزات عۇمىرىندا ءبىر-اق رەت ولمەيدى. اۋىردىڭ استىمەن، جەڭىلدىڭ ۇستىمەن ءجۇرىپ ءبىر-اق رەت ولەتىن پەندە بولسا، ول كۇدىكتى حايۋان. مىسال كوپ. اناۋ ءبىر ەرنەست حەمينگۋەيدىڭ (1899-1961) سەزىم سەلى تەڭدەسسىز. كىرپيازدىق، تالعام، توسەكتەگى جار قىلىعى، ەس-ءتۇسسىز ىنتىقتىق! پولياك ارۋى اگنەسسا فون كۋروۆسكي، ەليزاۆەت حەدلي، پولينا پرايفەر، مارتا گەلحورن، مەري ۋەلشتەرمەن ماحابباتى تراگەدياعا تولى. كوزىنە اجال ەلەستەگەن ۇلى جازۋشى حەمينگۋەي 1961 جىلى ءوزىن اتۋمەن تىنعان!

– سەنىم تۋرالى ويلارىڭىز قىزىقتى…

– سەنىمسىز وزىنە دە، وزگەگە دە كۇماندى جاندار كوپ. ەڭ باستىسى ساناسىز، پايىمسىز پەندەلەرگە رەنىشپەن قارايمىن. وكىنىشتىسى، مەنى تاعدىرىم وسىنداي پەندەلەرمەن ۇنەمى بەتپە-بەت ۇشتاستىرىپ تۇردى. كەيبىرەۋلەر وزىنە قانشا قۇرمەت كورسەتۋگە تىرىسساڭ دا ءبارىبىر سەنى ساتادى. كۇيىنەسىڭ. سول ءۇشىن باسقامەن اشتى اراز بولاسىڭ. سەنىڭ بيازى كۇيىڭدى ول وزىنە ءتيىمدى جاعىنان پايدالانۋدى كوزدەيدى. جىعىلساڭ – سۇيەمەيدى، سۇرىنسەڭ – كۇلەدى، تابالايدى. ەڭ قاتەرلى ءىس – قازاقتىڭ قازاققا كەدەرگى كەلتىرۋى. كوز الدىڭدا «بەتتىڭ ارىن بەلبەۋگە ءتۇيىپ»، «ءوز بەتىن اياماي باسقانىڭ بەتىن شيەدەي» ەتەدى. ادامنىڭ ىشكى پايىم، پاراساتىنىڭ وزىندە اسا ۇلكەن ءتارتىپ بولۋى كەرەك-ءتى. وزگە بىلاي تۇرسىن، ءوزىن دە قۇرمەتتەي المايتىندار كوپ. وسىنىڭ ءبارىن كورگەندە جۇرەگىڭ جىرتىلادى، كوڭىلىڭە سۋىق ىزعارلى جەل ەنەدى. اداميلىقتى بەت-جۇزىنەن، جۇرەگىنەن ادالاپ مانسۇقتاعان پەندەلەر اراسىندا جۇرگەنىڭ قانداي ايانىش؟! ىشكى ءوڭى، ولشەمى سىزىلىپ، بۇزىلعان الەۋمەتتىڭ عۇمىرى قالاي ۇزاق بولا الادى؟ قوعام توبىرعا اينالۋ ءۇشىن اسا كوپ ۋاقىت قاجەت ەمەس سەكىلدى. پايىمى – حايۋاندىققا، رايى – جابايى انايىلىققا، ءوزى بولىپ جاتسا، باسقانى تاپتاپ وتۋگە بار الكەۋدەلىك پەن جەلىكتىڭ ءبارى قاتەرلى. سوڭى قىسپاق، قىساستىق، جۇيكەنىڭ سىر بەرۋى، ساعىڭنىڭ سىنۋى بىرجاقتى دەرت ەمەس. بۇل – بىزگە جەتكەن ىندەت، سانا توزعىندىعىنىڭ بەلگىسى.

– ىشكى ۇرەي، ۋايىم، اتتەڭ-ايىڭىز بولا ما؟

– اڭساۋ مەن شولدەۋدى ءوز ورتاڭ عانا ساعان «سىي» ەتە الادى. كوز الدىڭدا بۇلىنگەن بولاشاق، جويىلا باستاعان رۋحانيات بۇلدىرى كورىنەتىن. توڭمويىن، جالقاۋ، وت پەن وشاق قاسىنداعى كۇيبەڭنەن قۇتىلۋ ءۇشىن باسقا ارەكەت كەرەك. ءبىزدىڭ عالام كۇن ساناپ وزىمىزگە جات بولىپ بارا جاتقانداي. جاقىنىڭ بەيتانىس، حاكىمىڭ بەيساۋات بولسا، اقىرزاماننىڭ تاياۋ كەلۋى. فەيسبۋك، تۆيتتەردەگى ادميندەر، الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى جەككورىنىشتى پىكىرلەر ءبىزدى ءبىرتۇرلى ۇرەيگە قاراي باسقارۋى مۇمكىن.

– كەۋدەسىمەن قورعاي الاتىن ادال دوستارىڭىز كوپ پە؟ دۇشپاندارىڭىز شە؟

– دۇشپانىڭنىڭ كۇشتىسى جاقسى عوي. جىلبىراق، جابىسقاق دۇشپاننان ساقتانىپ جۇرەمىن. دوس دەگەنىمىز – تەرەڭ ءارى كەرىسىنشە ۇعىم. ازداعان دوستارىم بارشىلىق. قىزىقتىسى، از بولا تۇرا، ولاردىڭ بىردە-ءبىرى مەنى ساتىپ كەتپەگەن. جولاي جوڭىشقا تەرىپ جۇرگەندە كەزدەسكەن، كەزدەسەر جولبيكەلەر كوپ. ولارعا دا اسا قۇرمەتپەن قارايتىن جانمىن. داۋىلعا قارسى جانىمدى توسەپ، جاعامنان العان سانسىز شەڭگەل تىرناقتاردان قۇتىلا الماي جۇرگەندە، اسپاننان تامعان جالعىز ءنار سەكىلدى دوستىڭ ءبىر ءتۇيىر جاقسى سوزىنە سەمىرگەن كەزدەرىم از ەمەس. التىنتوعىس قايسارۇلى دەگەن بالالىق شاعىمنىڭ كۋاسى ەڭ جاقىن دوسىم بار. كەيىننەن كوز جازىپ قالعام. مىقتى اقىن. ەكىنشى سىنىپتى بىتىرەر جىلى ءبىر قىزعا عاشىق بولعان! ناعىز ەسسىز سۇيىسپەنشىلىكتىڭ ءماجنۇنى ەدى! ونىڭ قانشا قىزدىڭ باسىن اينالدىرعانىن بىلمەيمىن، بىراق تا «سارىمساق سان» اتتى ەروتيكالىق ولەڭى بار. ومىرىمدە بۇنداي كەرەمەت جازىلعان ولەڭدى وقىماعان دا شىعارمىن.

ىشكى جالبارىنىشىم قۇدايدان قورقۋدى ۇيرەتتى

– كىمنەن قورقاسىز، قانداي باعاداعى ادامسىز؟

– ىشكى جالبارىنىشىم قۇدايدان قورقۋدى ۇيرەتتى. سىرتقى ارپالىسىم وزىمنەن قورقۋدى ەسكەرتتى. وقىس مىنەزىم بار. سول ءۇشىن وزىمە كوپ جاعدايدا «ەكى» دەگەن باعا قويۋعا قۇمارمىن. نامىس پا، كەكشىلدىك پە، بىلمەيمىن، ايتەۋىر ءبىر بالە بار ىشىمدە. ايتەۋىر جاقسى قاسيەت ەمەس دەپ شامالايمى

– ءبىزدىڭ ادەبي دارالىعىمىز قاي ماڭدا ءجۇر؟ وسىعان قىسقاشا جاۋاپ بەرەسىز بە؟

– بۇل سۇراقتى ماعان كەزىندە سادىق نۇريددين باۋىرىم قويعان ەدى. ەندەشە بۇگىن اينا قاتەسىز سول پىكىرلەرىمدى قايتالاسام، ابەستىك بولماس. ءيا، الەم ادەبيەتىنە وزگەشە قۇبىلىس بولاتىن اسا قۇندى شىعارمالار ومىرگە كەلدى. تەك ءبىر عانا مىسال ءۇشىن، مۇحتار ماعاۋيننىڭ «قۇمىرسقا قىرعىنىنىڭ» ءوزى ءبىر الەم. ۋيليام كاتبەرت فولكنەردە مىناداي ءبىر كەرەمەت سويلەمدەر كەزدەسەدى. «…مەندە سۇيىكتى جازۋشى جوق، ال ءسۇيىپ وقيتىن كىتاپتار كوپ…». مەنىڭشە، م.ماعاۋين بيىگىن باعىندىرۋ – كەيىنگىلەرگە ارمان بولىپ قالا بەرەر. ال، قىسقا عۇمىرىندا اسا قۇندى ەڭبەكتەر قالدىرعان شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ «قۇلجاعا ساياحات كۇندەلىگىن» كۇرسىنە وتىرىپ پاراقتاپ شىعۋعا جالىقپايسىڭ. وكىنىشتى، وكىنىشتى ءومىر! كەلتە عۇمىر! ال، ۇلتتى كۇيرەتكەن نەمەسە باسقانىڭ وگەي يدەولوگياسىنا تابىنعان جارامساق «تۋىندىلار» جونىندە نە دەۋگە بولادى؟ اننا احماتوۆا ءبىر سۇحباتىندا: «…مەندەلشتام – اسا سەزىمتال تالانت. ول – ستالينگە ارناپ ءۇش ولەڭ جازىپ، ونى بىرنەشە ادامعا وقىپ بەرە الماي ءجۇرىپ-اق قازاعا ۇشىراعان بەيباق…» دەيتىنى ەسىڭىزدە مە؟ وسيپ ەميلەۆيچ مەندەلشتام بولسا ورىستىڭ ۇلى ويشىلى لەۆ نيكولاەۆيچ تولستويشا ايتساق، «…مەملەكەت – ادامزاتتى توناۋ جانە ەزىپ-جانشۋ ءۇشىن زورلىقشىلداردىڭ ويلاپ شىعارعان، ولتىرۋگە ارنالعان ماشيناسىنىڭ تابانىنا جانشىلعان قۇربان». قازاق پروزاسى دا، پوەزياسى دا دەرت-دەربەزدىڭ شەڭگەلىندە قالعان تۇستارى بولعان. بىراق، ول – وتكەن، كەتكەن شاقتىڭ «سىيى»، ال قازىر «وتكەن داۋىرمەن» ءومىر سۇرۋگە بولمايدى. قىزىلدىڭ قۇربانى، ايگىلى كوسەمسوزشى، ادەبيەتتانۋدىڭ نەگىزىن قالاۋشى – اقاڭ (احمەت بايتۇرسىنوۆ) «…دەرتتىڭ ءىرىڭىن، شىرىگىن سۇرتكەنمەن، تۇقىمى جوعالماي، اۋرۋ كەتپەيدى…» دەپ نەنى مەڭزەدى؟ مىنەكي، پروزا مەن پوەزيانىڭ الەمدىك ولشەمى بويىنشا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قىر اڭگىمەلەرى»، س.مۇقانوۆتىڭ «سۇلۋشاشى»، م.جۇماباەۆتىڭ «قورقىتى»، س.سەيفۋلليننىڭ «ايشاسى»، ب.ءمايليننىڭ «شۇعاسىن» ءوزارا سالعاستىرىپ قاراۋعا بولاتىنداي. الايدا ءى.ەسەنبەرليننىڭ 1969-1973 جىلدار  اراسىنداعى ءبىر شوعىر «جارىلىس جاساعان شىعارمالارىنىڭ» ورنى بولەكشە. اسىرەسە «التىن وردا» باسقا تىلگە سيرەك اۋدارىلدى، باتىسقا جەتپەدى.. وسىدان كەيىن نەمەسە وسى ارالىقتا ءانۋار ءالىمجانوۆ  «جاۋشى»، «ماحامبەتتىڭ جەبەسىمەن» كەلەدى. وسى تاقىلەتتەس الەمدىك قۇندىلىقتاردىڭ كوشباسىندا تاعى دا مۇحتار ماعاۋيننىڭ 1981-1983 جىلدارى باسىلعان «الاساپىرانى» تۇر. سوڭعى جىلدار شيرەگىندە بەيىمبەت مايلين، تولەن ابدىك، تۇرسىن جۇرتباي، تۇرىسبەك ساۋكەتاي، ايگۇل كەمەلباي تۇرەندەرى كۇشتى ەستىلە باستادى. مەن ءتىزىم جاسايىن دەپ وتىرعانىم جوق. الەمدىك ساناتقا قانداي ءبىر تۋىندى جەكە جاناشىر كوزقاراستىڭ ىقپالىمەن ەنگىزىلمەيدى. الەمدىك ساناتتاعى تۋىندى ىرىكتەلەدى، ولشەنەدى، سوڭىنان الەمدىك قۇندىلىقتار قاتارىندا قالدىرىلادى.

– ءبىزدىڭ دراماتۋرگيامىز الەمدىك دەڭگەيدە كوتەرىلە الا ما؟

– يتاليانىڭ ءبىر رەجيسسەرى لۋيجي پيراندەللو 1934 جىلى نوبەل سىيلىعىن العان دارىندى ادام بولعان. ول ولەرىنەن ەكى جىل بۇرىن ءومىردى قۇرمەت تۇتۋ كەرەك، الايدا قاسىرەت پەن اۋىر سىناق، كىشكەنتاي عانا قاتەلىكتەردەن ورىن الاتىن ۋلى جاراقاتتاردى جان دۇنيە كوتەرە الار ما ەكەن دەيدى عوي. سول ءبىر دارىن يەسى 1917 جىلى «ول بىلاي»، 1921 جىلى «اۆتورىن ىزدەگەن التى كەيىپ» اتتى پەساسىن ۇسىنعان. ءوز ونەرىن وتكىزۋ ءۇشىن فاشيستىك پارتياعا ىلەسىپ، سوڭىنان تۋعان جەرىن تاستاپ، ەۋروپانى كەزىپ تەنتىرەپ كەتكەن ونى ايگىلى ب.ءمۋسسولينيدىڭ ءوزى ىزدەپ تاپقان. بىزدە يران-عايىپتىڭ «قورقىتتىڭ كورى»، راحىمجان وتارباەۆتىڭ «بەيبارىس سۇلتانى» – الەمدىك قۇندىلىق. كۇللى قۇندىلىقتىڭ تۋىنا ءبىر سەبەپ. ول – ءبىزدىڭ وتكەن قاسىرەتىمىز. قاراپ وتىرساق، قازاق اندىگەرلەرىنىڭ باسىنان وتكەن قاسىرەتتەرىنىڭ ءوزى قايران.

–ەندەشە كۇماندى ماسەلەلەر جوق دەگەن ءسوز بە؟

– ءتۇر مەن مازمۇن ارالاسىپ كەتتى. جولبارىستى قىسىپ، كىشىرەيتىپ مىسىق ەتۋگە بولا ما؟! ال، مىسىقتى ءوسىرىپ سوزىپ، كەڭەيتىپ جولبارىس ەتۋ مۇمكىن بە؟ پافوس – بيىكتىكتى كورسەتەتىن ىشكى قيمىل. بىراق مەتافيزيكالىق شەكسىزدىكتىڭ ءولىاراسىندا قىستىرىلىپ تۇرعان ءتۇر مەن مازمۇندى دۇرىس جولعا يتەرۋ كەرەك. اكەمتەاترىنىڭ ارتىستەرى تۇگەلدەي ساحنادان كينو الەمىنە كوشتى. ساحنا ساربازدارىنىڭ كوبى وسى باعىتتا ءجۇر. جۋىقتا «قۇنانباي» كينوفيلمى جارىق كوردى.  دۇرىس، ارينە. باعاسىن جالپىلاي جۇرت، كەمەڭگەر كورەرمەندەر بەرەدى. الەمدىك بيىككە دە جەتۋى مۇمكىن. دەمەك، «زاكون» سولاي دەپ زاڭدىلىقتى بۇزۋعا بولمايدى. جازۋشىلار ۇلى قۇنانبايدى ءار قىرىنان جازدى. سۋرەتشىلەر ءار بوياۋمەن سىزدى. ق.قۋانىشباەۆ ەرتەرەكتە، د.جولجاقسىنوۆ جۋىقتا ونىڭ ءرولىن سومداعاندار. حوش. وسىنىڭ بارىندە دالدىكتەن اۋىتقىعان ءبىر عانا كىلتيپان بار. كەيدە ويلايسىڭ، وسىلاردىڭ ءبارىن كورىپ وتىرىپ. قۇنانبايدىڭ قاي كوزى اقاۋلى ەدى دەپ؟! ايتەۋىر ءبىر كوزى سولاي ەدى دەپ دولبارلاي سالۋعا بولمايتىن تۇلعا عوي. بۇنى وسىمەن دوعارايىق. قازاق تەاترىن ولىارالىق داعدارىستان الىپ شىققان قۇدىرەت مادەنيەتتى باسقارىپ كەلگەن شەنەۋنىكتەر ەمەس، ۇلى قۇتقارۋشى تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە كەلگەن تۋىندىلار، ونى تىرىلتكەن ونەر مايتالماندارى. مىسالى، تەك راحىمجاننىڭ «بەيبارىس سۇلتانى» مەن يران-عايىپ جازعان «قورقىتتىڭ كورى». وسىلاردى جانداندىراتىن الەمدىك ۇلى گيگانتتار بىزدە بارىنا شۇكىرشىلىك. سوناۋ ازەكەڭ ء(ازىربايجان مامبەتوۆ), اسەكەڭدەر ء(اسانالى ءاشىموۆ) بولماسا، ولار وسى زامانعا لايىقتالىپ، وتە جىلدام وزگەرمەسە نە بولار ەدى؟ كەزىندە امەريكانىڭ دراماتۋرگى يۋجين و’نيل دەگەن يرلانديالىق وتباسىنان تۋعان بەيتاراپ بىرەۋدى ەشكىم بىلمەيتىن. تالانتتى سوتقاردىڭ 20-دان استام دراماسى بار. ول سونىڭ ەكەۋىمەن عانا تەك «پروۆينستاۋن پلەيەرز» ەمەس-اۋ، كۇللى امەريكا تەاترىن داعدارىستان الىپ شىعىپ، ەۋروپا تەاترلارىن دامىتۋعا دەيىن باردى. جۋىقتا عانا اتىراۋلىقتار راحىمجان وتارباەۆتىڭ پەسالارىنان حالىقارالىق فەستيۆال ۇيىمداستىردى. ءبىز سول جەردە «ماحامبەت» پەن «باستى» كوردىك. اتىراۋلىق ەل-جۇرتتان اينالايىن! مەن ومىرىمدە تۇڭعىش رەت «اكىم» دەگەن «شەنەۋنىككە» رازى بولعانىم سونشالىق، ونىڭ مىس شەگە سەكىلدى ءبىلىمدار ورىنباسارى شىڭعىس جۇمابەكۇلى دەگەن جاس مىرزانى قۇشاقتاپ تۇرىپ ءسۇيدىم؟! (كۇلدى). سوتسياليستىك رەاليزم نەمەسە لەنينشىل ىلىمنەن ىلكىدەگى الەمدىك ساناداعى دەڭگەيگە دەيىن سەكىرىس جاساي العان قازاقتىڭ حالىق ءارتىسى، پروفەسسور ەسمۇحان وباەۆ، راحىمجان وتارباەۆ، يران-عايىپ سىندى اعالارعا براۆو!

– اۋدارمامەن اينالىساسىز، اراسىندا ساياسي-ساراپتامالىق ماقالالار جازاسىز. ولەڭدەرىڭىز ءوز الدىنا ءبىر توبە. ۋاقىتتى قالاي تاباسىز؟

– ۋاقىت توقتاپ تۇر، ءبىز كەتىپ بارامىز. اۋدارمامەن اينالىسايىن دەمەيمىن، الايدا قازاق وقىرماندارىنا ەڭ قات، ساف ولەڭدەردى جەتكىزۋ مىندەتى تۇر. سول ءۇشىن الەمگە اتى ءماشھۇر اقىنداردى قازاقشا سويلەتۋ دۇرىس سەكىلدى. وسىعان قاتىستى «قالامۇش الەم» كىتابىم ءازىر بولعالى قاي زامان. باعى جانباي ءجۇر. ۋاقىت قۇپتاپ، قۇداي جاراستىرسا، ءوز كەزەگىندە ءساتى تۇسسە، جارىق كورەر.

                                                          سۇحباتتاسقان  جاقسىلىق ىرىسباي

«جۇلدىزدار وتباسى» جۋرانلى № 3. 2016 جىل