Aqın Swrağan Rahmetwlı, aqın, Moñğoliya mädenietine eñbek siñirgen qayratker

Aspandağı jwldızdı küysep qoyıp,

İñir jatır bwzaudıñ jelisinde.

– Swrağan ağa, tuğan jer, ösken ortañızdan bastasañız äñgimeni…

– Moñğoliyada Ölgiyden tura Şığısqa qaray 150 şaqırım Kökserke degen wlı Küngey tauı bar. Bası Tekeli, Qos Jamatı, ayağı – Bürkit tauına deyin jalğasqan jota. Osınıñ bökterinde tudım. Qarasu degen möp-möldir jiñişke özen ağadı. Sol jerde 1958 jılı 22 qazanda düniege kelippin. Qarasu, Qara ötkel – meniñ jan wyığım.

– Sizdiñ «Qobdağa asqan qoñır el» kitabıñızdı oqıdıq. Jalpı Moñğoliya qazaqtarınıñ sol jaqqa köşip, qonıstanuın osı kitaptan oqıp tanısuğa bolatın siyaqtı.

– Iä, tarihi sarap retinde Moñğoliya qazaqtarınıñ basınan ötken-ketkenderin saralap, ğılımi twjırımdarmen jazılğan eñbek. Marqwm Didahmet Äşimhanwlı ağamızğa razımın. Janı jännatta bolsın. Didahmet ağanıñ äygili «Jındı jel» äñgimesin moñğol tiline tärjimaladım. Jazuşınıñ közi tirisinde osı äñgimeniñ moñğolşa nwsqası jariyalanğan basılımdı da jetkizip ülgerippin-au. Keybir ğalımdardıñ pikirinşe Moñğoliya jerine qonıs audarğan qazaqtar bir künde köşip bara salğan joq. Qazaqtardıñ Moñğol jerine qonıstanuın Mänj Çin dinastiyası äkimşiligi Beyjiñ arqılı ornalastırıp otırğandığı belgili. Bwl turalı köp jazıldı. Moñğoliya qazaqtarı Moñğol jerine qonıs audara bastağan tws tım äriden bastalsa kerek. YAğni 1760-1860 jıldardıñ arasında Moñğol jerine qaray üdere köşken köştiñ swlbası anıq bayqaladı. Äsirese 1860 jıldarı barğan alğaşqı auıldardıñ birqatarında ruı Arğın Düttiñ auılı. Soñınan Kerey Hankeldi ruınıñ Dümjik Bayantölektiñ auılı, keyinirek Köbeş batır Aytbaywlımen qatar İzğwtı, Nayman ruınıñ Qaldeke bii, Şeruşiniñ Jılqışı bastağan auıldarı öz kezeginde qonıs tepkeni belgili. Osınıñ barlığın tügelimen saraptap, «Qobdağa asqan qoñır el» tarihi-saraptamalıq eñbekke engizdim.

– Balalıq şağıñız äjeñizdiñ ayalı alaqanında ötken körinedi. Bwlay deytin sebebim, äjeñiz  turalı ädemi öleñiñiz bar eken.

– Meniñ äjem Ör Altay öñirine tanılğan aytısker edi. Kezinde Mämi beysiden at-şapan sıy alğan daraboz aytıs aqını. Ruı – Kerey işinde Qwltaybolat. Esimi – Äştäri Säripqızı (1880-1973). Jas kezimde äjemniñ ay kekildi wlı boldım. Äkemdi ağa dep äspettedim, şeşemdi apamnan qorqıp, atımen atauşı edim. Şeşeme körneu betimnen iisketpedim. Biraq äjem joq jerde eptep «aqılı» türde ğana süygizdim. Biraq qalay istesem de äjem onı bilip qoyatın-dı. «Men joqta mına qatınğa betiñnen iisketip qoyğansıñ-au» dep keñkildep kületin. Moyındaytınmın, betim qızaradı. Sol kezde äjem meni aldına öñgerip otırıp, şaşımnan sipap, «keşiretindey» emeruin tanıtadı. Qayran äjemniñ salalı jwmsaq sausaqtarı äli künge deyin esimde. Tüsime kiredi.  Eñ baqıttı şağım äjemniñ bauırında ösken künderim. Äkem jalğız edi.  Sırttay öte qatal körinetin. Mağan key sätte wrısqan kezde äjem kiinip, Qarasudıñ basındağı köp beyitte jatqan atama qaray tartıp ketetin edik. Ağam soñımızdan kelip «ayıbın moyındap», apamdı atqa mingizip, meni aldına alıp qaytatın! Bir kezderi äjemdi qattı sağınam.

«…Äjem qondı tüsime kep,

Ürkitpeşi kirpigim…», – dep jır jazğanım bar. Äjem «Aqañ qajı bılay deuşi edi» dep (Aqıt qajı Ülimjiwlı) añırata jöneletin-di. Men jantayıp jatıp tıñday berem, tıñday berem. Wşı-qiırsız qiyalğa batam. Qiyalşıl boldım.

– Alğaşqı oqığan kitaptarıñız turalı az-kem toqtala ketesiz be?

– Moñğoliyanıñ Delüün degen jerinde mekendedik. Altay tauınıñ silemderi, äygili Bessala, Bwlğın, Tüvşin köl – bizdiñ jaylau. 1966 jılı osı jerde häm Delüünde 1-sınıpqa bardım. Jaylaudan eñkeyip Qarasuğa qaray köşip kele jatırmız. Qırküyektiñ biri şaması bolu kerek. Ağam meni, apam, äpkem – üşeumizdi mektepke jaqın ornalastıruğa «şeşim qabıldağan». Bizdiñ kişkentay astro kiiz üydi bes tüyege artıp köşetinbiz. Jalğızağaş suınan ötkennen keyin üş tüyeni jetelep ağam, şeşem, bauırlarım – küzeuge qaray, eki tüyeni bölip apam, äpkem Sälimjan – üşeumiz mektepke bettedik. Meni ağam, /äkem/ osı kezde öte bir öşpes meyirimmen attandırğan sekildi. Jol jorğalay basatın köktöbel atqa mingizdi. Qanjığamda kök matadan tigilgen sömke, işinde 3-4 eski oqulıq bar. Äytse de  men 7 jasqa kelgende qara tanıdım. Apam aytqan qissalardı jattap öskendikten bolar, kitap oqudı öte erte bastağan sekildimin. Qorjında  «Manas batır», «Alpamıs», «Qobılandı» jäne oqıp bergen sayın qaytalatıp otıratın, äjemniñ jaqsı köretin Aqıt qajınıñ «Qobda keñesi», Säbittiñ «Swluşaş» jırları bar. Sonımen mektepke keldik. Apam meni sınıpqa engizip, özi azdap otırdı da üyge qayttı. Birtürli alağızdım. Apamnıñ artınan ketip te qalğım keldi. Bir uaqta sınıpqa däu qara jigit ağası endi. Qolında wstarası bar. Onısın alaqanına kezektep janıp twr. Közi mağan tüsti. Şoşıp kettim. «Beri şıq!» – dedi ol, – kimniñ balasısıñ?». «Apamnıñ», – dedim. «Aha, apañ Äştäri ma?». «Iä». «Endeşe, bir öleñ aytıp jiber», – demesi bar ma?! Jas mwğalim qız bir jağınan «ayta ğoy» dep bolmağasın, sarnata jöneldim. Sondağı öleñim meni ömir boyı wyatqa qaldırdı. Wstazım Irıs Şayzadaqızı jañadan mektep bitirip kelgen jas wstaz eken. Sol kisige qarap twrıp:

«Aq köylektiñ etegi

Jelbir-jelbir etedi.

Jel kötergen etekti

Men kötersem netedi…», – deppin. Däu qara közinen jas aqqanşa küldi. Wstazım wyalıp, ornına otırıp jattı. Däu qara mağan «şeşin!» dedi de, wstaramen aykekilimdi sıpıra bastadı. Közimnen jas şıqtı. Baqırdım. Sonda «oy, äkeñniñ auzın… apama aytam…» degen ayqayımdı tanıs wstazdar da estigen sekildi. Soñınan olardıñ barlığı osı «daraqılığımdı» aytıp jwrtqa jayıp  edi. Üyge keldim. Şaşım toqırayğan, közim isken. Äjem şoşıp ketti. Iä, bwl meniñ ömirdegi birinşi ret körgen qağajuım edi. Qayran äjem, jwp-jwmsaq alaqanımen basımdı sipap otırıp, jwbatqan. Qazir solardıñ barlığı sağınış bop qalıp jatır.

– Alğaşqı öleñderiñiz qay kezde jarıq kördi?

– Wmıtpasam, 1972 jılı «Bürkit tauı» degen atpen şağın ğana balañ öleñim jarıq körgen. Soñınan biraz uaqıt öleñ jazbay kettim. 1974 jılı bir top öleñ jazdım. Mümkin onı ärkimge oqıp ta bergen şığarmın. Oqığandardıñ köbi aqımaqtığıma mısqılmen qaraytın. Sol kezdegi «Jaña talap» jurnalında isteytin bir ağay mağan: «Keleşekte aqın bolam deseñ, Oktyabr', Lenin kösem turalı jazğanıñ dwrıs», – dep keñes bergeni bar. Menimen birge oqığan öleñ jazatın balalardıñ däl osınday öleñderi «Qazaqstan pioneri» gazetinde dürkin-dürkin jariyalanıp twratın. Al, men sol öleñimnen qattı wyalğanım esimde.

«…Aspandağı jwldızdı küysep qoyıp,

İñir jatır bwzaudıñ jelisinde…», – degen joldar talay adamnıñ külkisin keltirgeni belgili. Soñınan jarıq körgen kitaptarımda osı öleñniñ tolıq nwsqası bar.

– Kezinde sizdiñ «Zaual» attı öleñiñiz «Qazaq ädebietine» twñğış ret jariyalanıp, köpşilikti eleñ etkizipti…

– Ol ras boluı mümkin. Men «Zaualdı» jazğan kezimde, yağni 1990 jılı 30 jasta edim. Bir küni wyıqtap jatıp tüs körem. Öleñniñ wstını birtindep qwlağıma estile bastağanday. Oyana salısımen zayıbım Rauşan Bazarhanqızına aqırındap aytıp, qağazğa türttik. Soñınan öleñ boldı. «Qazaq ädebieti» gazetine öleñdi Omarğazı Aytanwlınıñ öleñimen birge jariyalağan. Sodan soñ adamdardıñ ortasında gu-gu äñgime bastalsın. «Solay da solay, Swrağan Rahmetwlı qazir alpıstan asqan jazuşı bolsa kerek» dese, endi bireuleri «bwl kisi Omarğazı Aytanwlımen birge Tarımnıñ türmesinde otırğan» dep joramaldaydı. Endi bireuleri, meniñ dosım Nwrlan Önerbaevtıñ orındauında «Zaualdı» tıñdap twrıp, «Swrağan marqwm qay jıldarı ömir sürgen adam?» dep saual qoyğan körinedi?! Osı jağdaydan keyin meniñ öleñderimdi alğaş ret Fariza Oñğarsınova aldırıp, öziniñ «Aq jelken» jurnalına jariyalağanı bar. Soñınan «Ğwmır formulası» attı öleñimdi «Parasat» jurnalı Smağwl Elubaevtıñ tanıstıruımen jariya etti. «Zaual» şıqqannan keyin men Qazaq äleminde «aqın» degen anıqtamamen tanıldım desem de boladı.

…Zımıran jalğannıñ dilsiz wlıqtarınıñ,

Şaşbauın köterip, astauın jalağan kiriptar wlımın,

Sol üşin  mağan da – Zaual! – dep ayaqtalatın öleñniñ qısqaşa tarihı osılay.

– Jır-jinaqtarıñızdan mahabbat turalı öleñder köp kezdespeydi. Jeñgemizge jır arnamağansız ba?

– Mahabbat turalı öleñderim az. Jeñgeleriñniñ esimi – Rauşan Bazarhanqızı. Jerles edik. Osı düniedegi qazaq qızdarınıñ işindegi, meniñ közimmen qarasañız, eñ ajarlısı da, bilimdisi de osı kisi edi. 1982 jılı üylendik. Altay tauınıñ bauırındağı Bwlğın özeniniñ jağasında dürkiretip toy jasadıq. Rauşannıñ äkesi Bazarhan dünieden öte erte ketken twlğa. Ruı – Molqı-Maşan-Aytuğan-Begäli. Ospan batır İslämwlımen atalas. Rauşan orta mektepte öte jaqsı oqıdı. Zerek boldı. Soñınan Moñğoliyadağı şet tilder institutın, Ekaterinburgtegi UrGU-da oqıdı. Jan düniesi taza, asa sezimtal, bilimdar. «Teris saptağan tesege» wqsağan meni bügingi deñgeyge jetkizgen de sol kisi. Eger jaqsılap qaraytın bolsañızdar meniñ jır-jinaqtarımda Rauşannıñ saf beynesi körinetin öleñder az emes. Mahabbat turalı köptegen äureşilikti söz etken kitaptardı oqıdım. Solardıñ biri Fridrih Nicşeniñ (1844-1900) süyiktisi HİH ğasırdağı eñ ruhı biik äyel zatınıñ biri Luiza Andreas Salomeniñ (1861-1937) tağdırı. Süyispenşiliktiñ qanday azap ekendigin osınau twlğalardıñ basınan ötkendiginen sezinuge boladı. «Köleñkeniñ sügireti» attı jır jinağımdı Rauşannıñ ruhına arnap «Foliant» baspası Nwrlan Isabek bauırıma wsındım. «Jan ğwmırım – Rauşan» kitabım Beyjiñdegi «Wlttar» baspasında jatır. Kitaptarımnıñ bolaşaq tağdırı meniñ qolımda emes. Men ömirimde süyispenşiliktermen «oynağan» joqpın. Rauşan täteñnen tamğan jalğız jauhar – Oljas attı wl bar. Oljas Ekaterinburgtegi B.N.El'cin atındağı UrGFU (Ural'skiy Federal'nıy Universitet imeni pervogo Prezidenta Rossii B.N.El'cina) bitirdi. Bwğan da ülken şükirlik. Armanı ülken, jinaqı, kidi azamat bolıp keledi. Mahabbatım turalı keyin keñirek tolğanğım keledi. Ötken jıldan beri sarı mwñğa oranğan jırlar jazdım.

Qazaq poeziyası senim men sezim ayasında gül jaratınına sendim

– Siz Şığıs Türkistan wlt-azattıq qozğalısı taqırıbı boyınşa tarih ğılımınıñ kandidatısız. Ospan batır tarihın köp zerttediñiz…

– Iä, Şığıs Türkistan wlt-azattıq qozğalısınıñ Bas qolbasşısı Ospan batır İslämwlı 1944 jılı naurızdıñ 5-6 jañasında Moñğoliyanıñ batıs şekarası Keñester Odağınıñ generaldarımen jäne de Moñğoliyanıñ Ükimetbasşısı, sındarlı marşal Horloogiyn Çoybalsanmen kezdesuine tarihi, ğılımi türde bağa beruge qwlşınıs jasağanımız bar. Ospan İslämwlı – teñdessiz tuğan wlı twlğa. Bwl turalı amerikandıq Linda Benson qatarlı iri-iri tarihşılar köp jazdı. Biz joğarıda tilge tiek etken Qamqaş Isawlı osı kezdesudi wyımdastıruğa tikeley mwrındıq bolğan adam. Ospannıñ azattıq jolındağı ğwmırı 1940-1951 jıldar arası. Batırdıñ 11 jılğı azattıq jolındağı qiyan-keski tağdırı 1951 jılı kökek ayınıñ 29-ı küni bitken. Qıtay tarapınan oğan asa auır jaza kesken. Meniñ köz aldıma aqboz atqa mingen, eki közi ottay janğan qazaqtıñ qas batırı elesteydi. Däl osı taqırıpta bir kino scenariy swlbasın jazıp bitirgen edim. Qwday qalasa, aldağı jıldardıñ enşisinde qaladı. Tarihşı bolu qiın şarua sekildi. Arnol'd Toynbi, Osval'd Şpengler, Şoqan Uälihanov, Älkey Marğwlan, Mwhtar Mağauin, Aqseleu Seydimbek qatarlı giganttardı tolıq oqımasa tarihşı bolıp jürudiñ özi külkili.

– Moñğoliyada äskeri salada qızmet atqarğanıñızdı bireu biledi, bireu bilmeydi. Äñgimeni sol jaqqa bwrsañız…

– Armiya qatarında 10 jıl boldım. Oficerlik şenim – kapitan. Sardarlıq qızmet köp uaqıtımdı aldı. Üyrengenim de az emes. Qazaq eline qaray köş bastalğan twsta bwl qızmetpen birjola qoştasuğa tura keldi. Qazir jaqsı estelikter ğana esimde. Armiyada jürgen kezimde qazaq gazet, jurnaldarın öte köp tapsırıp oqitın edim. Älem ädebietimen erterek «derttendim». İştey «Nege osı?» degen saualdar astında ğwmır keştik.  Sol kezderde qolıma tüsken sonı öleñderdiñ biri – aqın Meyirhan Aqdäulettiñ «Qos üreyler üyi» attı öleñi. Öleñ asa wzın boluı mümkin. Biraq, tañğalarlıq edi. Sol kezden bastap qazaq poeziyası Wlıqbek, Järken, Iranğayıp, Meyirhan, Tınıştıqbekterdiñ türenimen qızıqtı bola tüsken-di. Şalğaydan talıp estiletin sarınday Omarğazı Aytanwlınıñ üzindi-üzindi jırları qolımızğa tigen-di. Qazaq poeziyası senim men sezim ayasında gül jaratınına sendim.

– Talant turalı sizdiñ oyıñız da bölek şığar? Has talanttar nege ölim turalı köp jazadı?

– Ärine. Talanttı bir uaqıtta bwğalıqtap wstauğa boladı, biraq tübegeyli qwlıptap wstauğa kelmeydi. Talanttar köbinese ölim turalı jazadı. Bwl ekiwştı mäsele, birinşisi – ölimnen qorıqqannan emes, ekinşisi – tirlikten jalıqqandıqtan da, bwldanğandıqtan da emes-ti. Jalpı ölim degenimiz – kerisinşe wğım. Aqınnıñ biologiyalıq öliminen keyin, onıñ nağız ömiri bastaladı. Siz Jwban Moldağalievti bilesiz be? «Men qazaqpın! Mıñ ölip, mıñ tirilgen…» dep jazdı. Aqın bwl jerde biologiyalıq ölim turalı aytıp otırğan joq. Adamzat, onıñ işinde sanalı adamzat ğwmırında bir-aq ret ölmeydi. Auırdıñ astımen, jeñildiñ üstimen jürip bir-aq ret öletin pende bolsa, ol küdikti hayuan. Mısal köp. Anau bir Ernest Hemingueydiñ (1899-1961) sezim seli teñdessiz. Kirpiyazdıq, talğam, tösektegi jar qılığı, es-tüssiz ıntıqtıq! Polyak aruı Agnessa fon Kurovski, Elizavet Hedli, Polina Prayfer, Marta Gelhorn, Meri Uelştermen mahabbatı tragediyağa tolı. Közine ajal elestegen wlı jazuşı Heminguey 1961 jılı özin atumen tınğan!

– Senim turalı oylarıñız qızıqtı…

– Senimsiz özine de, özgege de kümändi jandar köp. Eñ bastısı sanasız, payımsız pendelerge renişpen qaraymın. Ökiniştisi, meni tağdırım osınday pendelermen ünemi betpe-bet wştastırıp twrdı. Keybireuler özine qanşa qwrmet körsetuge tırıssañ da bäribir seni satadı. Küyinesiñ. Sol üşin basqamen aştı araz bolasıñ. Seniñ biyazı küyiñdi ol özine tiimdi jağınan paydalanudı közdeydi. Jığılsañ – süyemeydi, sürinseñ – küledi, tabalaydı. Eñ qaterli is – qazaqtıñ qazaqqa kedergi keltirui. Köz aldıñda «bettiñ arın belbeuge tüyip», «öz betin ayamay basqanıñ betin şiedey» etedi. Adamnıñ işki payım, parasatınıñ özinde asa ülken tärtip boluı kerek-ti. Özge bılay twrsın, özin de qwrmettey almaytındar köp. Osınıñ bärin körgende jüregiñ jırtıladı, köñiliñe suıq ızğarlı jel enedi. Adamilıqtı bet-jüzinen, jüreginen adalap manswqtağan pendeler arasında jürgeniñ qanday ayanış?! İşki öñi, ölşemi sızılıp, bwzılğan äleumettiñ ğwmırı qalay wzaq bola aladı? Qoğam tobırğa aynalu üşin asa köp uaqıt qajet emes sekildi. Payımı – hayuandıqqa, rayı – jabayı anayılıqqa, özi bolıp jatsa, basqanı taptap ötuge bar alkeudelik pen jeliktiñ bäri qaterli. Soñı qıspaq, qısastıq, jüykeniñ sır berui, sağıñnıñ sınuı birjaqtı dert emes. Bwl – bizge jetken indet, sana tozğındığınıñ belgisi.

– İşki ürey, uayım, ätteñ-ayıñız bola ma?

– Añsau men şöldeudi öz ortañ ğana sağan «sıy» ete aladı. Köz aldıñda bülingen bolaşaq, joyıla bastağan ruhaniyat bwldırı körinetin. Toñmoyın, jalqau, ot pen oşaq qasındağı küybeñnen qwtılu üşin basqa äreket kerek. Bizdiñ ğalam kün sanap özimizge jat bolıp bara jatqanday. Jaqınıñ beytanıs, hakimiñ beysauat bolsa, aqırzamannıñ tayau kelui. Feysbuk, tvitterdegi adminder, äleumettik jelilerdegi jekkörinişti pikirler bizdi birtürli üreyge qaray basqaruı mümkin.

– Keudesimen qorğay alatın adal dostarıñız köp pe? Dwşpandarıñız şe?

– Dwşpanıñnıñ küştisi jaqsı ğoy. Jılbıraq, jabısqaq dwşpannan saqtanıp jüremin. Dos degenimiz – tereñ äri kerisinşe wğım. Azdağan dostarım barşılıq. Qızıqtısı, az bola twra, olardıñ birde-biri meni satıp ketpegen. Jolay joñışqa terip jürgende kezdesken, kezdeser jolbikeler köp. Olarğa da asa qwrmetpen qaraytın janmın. Dauılğa qarsı janımdı tösep, jağamnan alğan sansız şeñgel tırnaqtardan qwtıla almay jürgende, aspannan tamğan jalğız när sekildi dostıñ bir tüyir jaqsı sözine semirgen kezderim az emes. Altıntoğıs Qaysarwlı degen balalıq şağımnıñ kuäsi eñ jaqın dosım bar. Keyinnen köz jazıp qalğam. Mıqtı aqın. Ekinşi sınıptı bitirer jılı bir qızğa ğaşıq bolğan! Nağız essiz süyispenşiliktiñ mäjnüni edi! Onıñ qanşa qızdıñ basın aynaldırğanın bilmeymin, biraq ta «Sarımsaq san» attı erotikalıq öleñi bar. Ömirimde bwnday keremet jazılğan öleñdi oqımağan da şığarmın.

İşki jalbarınışım qwdaydan qorqudı üyretti

– Kimnen qorqasız, qanday bağadağı adamsız?

– İşki jalbarınışım qwdaydan qorqudı üyretti. Sırtqı arpalısım özimnen qorqudı eskertti. Oqıs minezim bar. Sol üşin özime köp jağdayda «eki» degen bağa qoyuğa qwmarmın. Namıs pa, kekşildik pe, bilmeymin, äyteuir bir bäle bar işimde. Äyteuir jaqsı qasiet emes dep şamalaymı

– Bizdiñ ädebi daralığımız qay mañda jür? Osığan qısqaşa jauap beresiz be?

– Bwl swraqtı mağan kezinde Sadıq Nwriddin bauırım qoyğan edi. Endeşe bügin ayna qatesiz sol pikirlerimdi qaytalasam, äbestik bolmas. Iä, Älem ädebietine özgeşe qwbılıs bolatın asa qwndı şığarmalar ömirge keldi. Tek bir ğana mısal üşin, Mwhtar Mağauinniñ «Qwmırsqa qırğınınıñ» özi bir älem. Uil'yam Katbert Folknerde mınaday bir keremet söylemder kezdesedi. «…Mende süyikti jazuşı joq, al süyip oqitın kitaptar köp…». Meniñşe, M.Mağauin biigin bağındıru – keyingilerge arman bolıp qala berer. Al, qısqa ğwmırında asa qwndı eñbekter qaldırğan Şoqan Uälihanovtıñ «Qwljağa sayahat kündeligin» kürsine otırıp paraqtap şığuğa jalıqpaysıñ. Ökinişti, ökinişti ömir! Kelte ğwmır! Al, wlttı küyretken nemese basqanıñ ögey ideologiyasına tabınğan jaramsaq «tuındılar» jöninde ne deuge boladı? Anna Ahmatova bir swhbatında: «…Mendel'ştam – asa sezimtal talant. Ol – Stalinge arnap üş öleñ jazıp, onı birneşe adamğa oqıp bere almay jürip-aq qazağa wşırağan beybaq…» deytini esiñizde me? Osip Emil'eviç Mendel'ştam bolsa orıstıñ wlı oyşılı Lev Nikolaeviç Tolstoyşa aytsaq, «…Memleket – adamzattı tonau jäne ezip-janşu üşin zorlıqşıldardıñ oylap şığarğan, öltiruge arnalğan maşinasınıñ tabanına janşılğan qwrban». Qazaq prozası da, poeziyası da dert-derbezdiñ şeñgelinde qalğan twstarı bolğan. Biraq, ol – ötken, ketken şaqtıñ «sıyı», al qazir «ötken däuirmen» ömir süruge bolmaydı. Qızıldıñ qwrbanı, äygili kösemsözşi, ädebiettanudıñ negizin qalauşı – Aqañ (Ahmet Baytwrsınov) «…derttiñ iriñin, şirigin sürtkenmen, twqımı joğalmay, auru ketpeydi…» dep neni meñzedi? Mineki, proza men poeziyanıñ älemdik ölşemi boyınşa Mwhtar Äuezovtiñ «Qır äñgimeleri», S.Mwqanovtıñ «Swluşaşı», M.Jwmabaevtıñ «Qorqıtı», S.Seyfullinniñ «Ayşası», B.Maylinniñ «Şwğasın» özara salğastırıp qarauğa bolatınday. Alayda İ.Esenberlinniñ 1969-1973 jıldar  arasındağı bir şoğır «jarılıs jasağan şığarmalarınıñ» ornı bölekşe. Äsirese «Altın Orda» basqa tilge sirek audarıldı, batısqa jetpedi.. Osıdan keyin nemese osı aralıqta Änuar Älimjanov  «Jauşı», «Mahambettiñ jebesimen» keledi. Osı taqılettes älemdik qwndılıqtardıñ köşbasında tağı da Mwhtar Mağauinniñ 1981-1983 jıldarı basılğan «Alasapıranı» twr. Soñğı jıldar şireginde Beyimbet Maylin, Tölen Äbdik, Twrsın Jwrtbay, Twrısbek Säuketay, Aygül Kemelbay türenderi küşti estile bastadı. Men tizim jasayın dep otırğanım joq. Älemdik sanatqa qanday bir tuındı jeke janaşır közqarastıñ ıqpalımen engizilmeydi. Älemdik sanattağı tuındı irikteledi, ölşenedi, soñınan älemdik qwndılıqtar qatarında qaldırıladı.

– Bizdiñ dramaturgiyamız älemdik deñgeyde köterile ala ma?

– Italiyanıñ bir rejisseri Luiji Pirandello 1934 jılı Nobel' sıylığın alğan darındı adam bolğan. Ol ölerinen eki jıl bwrın ömirdi qwrmet twtu kerek, alayda qasiret pen auır sınaq, kişkentay ğana qatelikterden orın alatın ulı jaraqattardı jan dünie kötere alar ma eken deydi ğoy. Sol bir darın iesi 1917 jılı «Ol bılay», 1921 jılı «Avtorın izdegen altı keyip» attı p'esasın wsınğan. Öz önerin ötkizu üşin faşistik partiyağa ilesip, soñınan tuğan jerin tastap, Europanı kezip tentirep ketken onı äygili B.Mussolinidiñ özi izdep tapqan. Bizde Iran-Ğayıptıñ «Qorqıttıñ köri», Rahımjan Otarbaevtıñ «Beybarıs swltanı» – älemdik qwndılıq. Külli qwndılıqtıñ tuuına bir sebep. Ol – bizdiñ ötken qasiretimiz. Qarap otırsaq, Qazaq ändigerleriniñ basınan ötken qasiretteriniñ özi qayran.

–Endeşe kümändi mäseleler joq degen söz be?

– Tür men mazmwn aralasıp ketti. Jolbarıstı qısıp, kişireytip mısıq etuge bola ma?! Al, mısıqtı ösirip sozıp, keñeytip jolbarıs etu mümkin be? Pafos – biiktikti körsetetin işki qimıl. Biraq metafizikalıq şeksizdiktiñ öliarasında qıstırılıp twrğan tür men mazmwndı dwrıs jolğa iteru kerek. Äkemteatrınıñ ärtisteri tügeldey sahnadan kino älemine köşti. Sahna sarbazdarınıñ köbi osı bağıtta jür. Juıqta «Qwnanbay» kinofil'mi jarıq kördi.  Dwrıs, ärine. Bağasın jalpılay jwrt, kemeñger körermender beredi. Älemdik biikke de jetui mümkin. Demek, «zakon» solay dep zañdılıqtı bwzuğa bolmaydı. Jazuşılar wlı Qwnanbaydı är qırınan jazdı. Suretşiler är boyaumen sızdı. Q.Quanışbaev erterekte, D.Joljaqsınov juıqta onıñ rölin somdağandar. Hoş. Osınıñ bärinde däldikten auıtqığan bir ğana kiltipan bar. Keyde oylaysıñ, osılardıñ bärin körip otırıp. Qwnanbaydıñ qay közi aqaulı edi dep?! Äyteuir bir közi solay edi dep dolbarlay saluğa bolmaytın twlğa ğoy. Bwnı osımen doğarayıq. Qazaq teatrın öliaralıq dağdarıstan alıp şıqqan qwdiret mädenietti basqarıp kelgen şeneunikter emes, Wlı qwtqaruşı Täuelsizdikpen birge kelgen tuındılar, onı tiriltken öner maytalmandarı. Mısalı, tek Rahımjannıñ «Beybarıs swltanı» men Iran-Ğayıp jazğan «Qorqıttıñ köri». Osılardı jandandıratın älemdik wlı giganttar bizde barına şükirşilik. Sonau Äzekeñ (Äzirbayjan Mämbetov), Asekeñder (Asanäli Äşimov) bolmasa, olar osı zamanğa layıqtalıp, öte jıldam özgermese ne bolar edi? Kezinde Amerikanıñ dramaturgi YUjin O’Nil degen irlandiyalıq otbasınan tuğan beytarap bireudi eşkim bilmeytin. Talanttı sotqardıñ 20-dan astam draması bar. Ol sonıñ ekeuimen ğana tek «Provinstaun Pleyerz» emes-au, külli Amerika teatrın dağdarıstan alıp şığıp, Europa teatrların damıtuğa deyin bardı. Juıqta ğana atıraulıqtar Rahımjan Otarbaevtıñ p'esalarınan Halıqaralıq festival' wyımdastırdı. Biz sol jerde «Mahambet» pen «Bastı» kördik. Atıraulıq el-jwrttan aynalayın! Men ömirimde twñğış ret «äkim» degen «şeneunikke» razı bolğanım sonşalıq, onıñ mıs şege sekildi bilimdar orınbasarı Şıñğıs Jwmabekwlı degen jas mırzanı qwşaqtap twrıp süydim?! (küldi). Socialistik realizm nemese Leninşil ilimnen ilkidegi älemdik sanadağı deñgeyge deyin sekiris jasay alğan Qazaqtıñ Halıq ärtisi, professor Esmwhan Obaev, Rahımjan Otarbaev, Iran-Ğayıp sındı ağalarğa bravo!

– Audarmamen aynalısasız, arasında sayasi-saraptamalıq maqalalar jazasız. Öleñderiñiz öz aldına bir töbe. Uaqıttı qalay tabasız?

– Uaqıt toqtap twr, biz ketip baramız. Audarmamen aynalısayın demeymin, alayda qazaq oqırmandarına eñ qat, saf öleñderdi jetkizu mindeti twr. Sol üşin älemge atı mäşhür aqındardı qazaqşa söyletu dwrıs sekildi. Osığan qatıstı «Qalamwş älem» kitabım äzir bolğalı qay zaman. Bağı janbay jür. Uaqıt qwptap, Qwday jarastırsa, öz kezeginde säti tüsse, jarıq körer.

                                                          Swhbattasqan  Jaqsılıq IRISBAY

«Jwldızdar otbası» juranlı № 3. 2016 jıl