قۋاندىق شاماحايۇلى،

حالىقارالىق جۋرناليست،

ف.ع.ك.دوتسەنت

ءباسپاسوز قۇرالدارىنىڭ وزگە تۇرلەرىندە جاريالاناتىن سۇحباتتارىمەن سالىستىرعاندا تەلەۆيزيا ينتەرۆيۋىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى مەن ارتىقشىلىقتارى بار. تەلەسۇحباتتا جۋرناليست پەن رەسپوندەنت باستى ءرول اتقاراتىنى بەلگىلى. ونىڭ سىرتىندا ەفيردەن تىس ولاردىڭ اڭگىمەلەرىن دايارلاپ جارىققا شىعاراتىن شىعارماشىلىق توپ، تەحنيكالىق قىزمەتكەرلەر تۇرادى.

تەلەسۇحبات تىكەلەي جانە جازىلىمدىق (زاپيس) دەگەن ەكى ءتۇرلى فورمادا ەفيرگە شىعارىلادى. ونىڭ ءوزىن ءىشىنارا توك-شوۋ جانە اقپاراتتىق سۇحبات دەگەن ەكى نەگىزگى توپقا بولۋگە بولادى. توك-شوۋ بەلگىلى ءبىر ماسەلەنى ارنايى تاقىرىپ بويىنشا كوتەرىپ، ونى نەگىزگى كوزدەر ارقىلى انىقتايدى جانە ىشكى سىرلارىن اشىپ، حالىققا ءتۇسىندىرۋدى ماقسات ەتەدى. ال، اقپاراتتىق سۇحباتتىڭ ماقساتى – وقيعا، كورىنىستەر جايىندا رەسمي اقپارات كوزدەرىنەن ماسەلەنىڭ ءمانىن ناقتىلايدى، تاقىرىپتى جان-جاقتى ايشىقتايتىن سۇراقتار ارقىلى كورەرمەنگە كەڭ ماعلۇمات بەرۋدى ماقسات ەتەدى (يۋروۆسكي ا.يا. وسنوۆى تەلەۆيزيوننوي جۋرناليستيكي. س.68-88).

الايدا، تاقىرىپ تۇرلەرىنىڭ قانداي ەكەندىگىنە قاراماستان تەلەسۇحبات جاساۋشى جۋرناليست ءوز كومانداسىمەن ياعني، وپەراتور، رەجيسسەرلەرىمەن قويان-قولتىق جۇمىس ىستەۋگە ءتيىس. سەبەبى، سۇحبات جۇرگىزۋ تىزگىنى ءجۋرناليستىڭ قولىندا بولعانىمەن كوماندانىڭ وزگە مۇشەلەرىنە تەلەحاباردىڭ مازمۇنىن، ماڭىزدىلىعىن ءتۇسىندىرىپ الدىن الا پىسىقتاپ قويماسا جازىلىم بارىسىندا تۇسىنبەستىكتىڭ تۋىنداۋى ىقتيمال. ونىڭ ءوزى تەلەسۇحباتتىڭ ءساتتى شىعۋىنا كولەڭكەسىن ءتۇسىرۋى مۇمكىن. سوندىقتان، تەلەسۇحبات باستالماي تۇرىپ، جۋرناليست، وپەراتور، رەجيسسەر ۇشەۋىندە دە تاقىرىپتىڭ مازمۇنى جايىندا ناقتى ءارى ءبىرتۇتاس ۇعىم قالىپتاسقان بولۋعا ءتيىس.

تەلەۆيزيا سۇحباتتارى اقپاراتتىق نەمەسە پروبلەمالىق توك-شوۋدىڭ قاي تۇرىندە وتسە دە، مەيلى، تىكەلەي ەفير مە جازىلىمدىق پا دەگەنىنە قاراماستان قويىلاتىن تالاپتار ورتاق. ولاي بولسا، سۇحبات تاقىرىبى، مازمۇنى مەن ماڭىزدىلىعىنا قاراي جۋرناليست پەن رەسپوندەنتتىڭ ينتەرۆيۋگە قاتىستى بەينە سيۋجەتتەرىن قالاي ءتۇسىرۋدى، ولاردى سۇحباتتاسۋ كەزىندە قانداي ساتتە ەفيرگە قالاي شىعارۋدى تەلەرەجيسسەر شەشەدى. سيۋجەتكە لايىقتى مۋزىكا، داۋىس، دىبىس جاعىن دىبىس رەجيسسەرى مەن وپەراتورلارى پروديۋسەرمەن، رەجيسسەرمەن اقىلداسا وتىرىپ رەتتەيدى. وسىنداي شىعارماشىلىق توپتىڭ  يدەيالارى ورتاق مۇددەگە توعىسىپ، ءبىر جەردەن شىققاندا عانا تەلەونىم تولىققاندى تۇردە كورەرمەن قاۋىمنىڭ سۇرانىسىن وتەي الادى.

ءجۋرناليستىڭ كاسىبي شەبەرلىگى سۇحبات بارىسىندا ەلەۋلى ءرول اتقارادى. تەلەجۋرناليست سۇحباتتاسۋشى تۇلعانىڭ ەموتسياسىن، قويىلعان سۇراقتارعا رەاكتسياسىن تولىق سەزىنۋمەن قاتار جاۋاپتارىن دا مۇقيات قاداعالاپ، نەگىزگى تاقىرىپتان اۋىتقىعان جاعدايدا سىپايى تۇردە باستى ارناعا سالىپ وتىرۋى قاجەت. سەبەبى، ەفير ۋاقىتىن ۇنەمدەۋ جانە كورەرمەن قاۋىمنىڭ ارنايى ءبولىپ وتىرعان ۋاقىت زايا كەتىرمەۋ، ماڭىزى تومەن بوس اڭگىمەگە جول بەرمەگەن ابزال (رەندالل د. ۋنيۆەرسالنىي جۋرناليست. – الماتى. – 1996. – س. 77, 81).

ءجۋرناليستىڭ جۇرگىزگەن سۇحباتى تارتىمدى بولۋى ءۇشىن ول ءسوز بولىپ وتىرعان تاقىرىپتى رەسپوندەنتتەن دە ارتىق بىلگەن، العان ماعلۇماتى مول بولۋعا ءتيىس. جالپى سۇحبات بەرۋشىلەر دە تالقىلاناتىن تاقىرىپتى تەرەڭ بىلەتىن جۋرناليستەرمەن قاتىناسقاندى ارتىق كورەدى. سەبەبى، ولاردىڭ اراسىنداعى سۇراق پەن جاۋاپ تەرگەۋ ءىسى ەمەس، ناعىز ىسكەر، ءبىلىمدار ادامدار اراسىنداعى تەرەڭ تالداۋ، تۇسىنىكتى ساراپتاما سيپاتىندا بولۋعا ءتيىس. سوندا عانا ول جاندى اڭگىمە-دۇكەنگە اينالادى. ال، ونداي سۇحباتتى كورەرمەن دە تۇششىنىپ كورەدى.

ەگەر ءسىز شىنايى ءارى بارلىق جاعىنان تەپە-تەڭ تۇسەتىن رەپورتاجدار مەن جاڭالىق سيۋجەتتەرىن ۇنەمى جاساپ جۇرگەن جۋرناليست بولساڭىز سۇحبات جۇرگىزۋدە اسا قاتتى قينالا قويمايسىز. ەگەر جۋرناليست ەتيكاسىن ءجيى بۇزاتىن، ەنجار، تۇرلاۋسىز قايداعى ءبىر جازارمان بولسا وندا كامەرا الدىنا رەسپوندەنت اكەلىپ اۋىرەلەنبەگەنى ابزال.

قازىرگى زامان جۋرناليستەرى ءۇشىن نەگىزگى تالاپتاردىڭ ءبىرى بەلگىلى ءبىر مالىمدەمەنىڭ، اقپاراتتىڭ ناقتىلىعىن راستايتىن تەتىك بار ما، جوق پا دەگەندى الدىن الا بولجاي الۋى. حالىق ءبارىن بىلۋگە قۇقىلى جانە قۇپيالانعان دۇنيەنىڭ سىرىن اشۋعا ءتىپتى قۇمار بولىپ كەلەدى.

سوندىقتان، تەلەۆيزيا جاڭالىقتارىن، رەپورتاجدارىن، سۇحباتتارىن دايىندايتىن تۋىندىگەرلەر كاسىبي ەتيكا مەن جاۋاپكەرشىلىكتى تەرەڭ سەزىنۋگە ءتيىس. الايدا، پراكتيكادا قايشىلىقتار تۋىنداپ جاتادى. قانداي ءبىر توسىن وقيعالار، اپات، قايعىلى جاعدايلارعا ۇشىراعان ادامدار مەن ونى كوزبەن كورگەن جانداردان سۇحبات نەمەسە سينحرون الۋ قاجەتتىلىك تۋادى. وسىنداي قيىن كەزدە نەنى قالاي كورسەتۋدى، اقپارات كوزىن سۇحبات بارىسىندا ماسەلەگە قاي جاعىنان قالاي كەلۋدى جۋرناليست لايىقتى شەشۋى كەرەك بولادى. رەپورتەرلىك توپتىڭ ورتاق ويلارى مەن ماقساتتارى ارينە، بۇل جەردە ايتارلىقتاي ماڭىزدى. سونىڭ ىشىندە توپتى باسقارىپ جۇرگەن ءجۋرناليستىڭ كاسىبي شەبەرلىگى، دارىن-قابىلەتى، قوعام مەن كورەرمەن قاۋىمنىڭ مۇددەسىن سەزىنە بىلەتىن تۇيسىگى كورىنىس تابادى.

«قىزىقتى جاڭالىقتىڭ سوڭىندا جۇرگەن جۋرناليست كەيدە وزگەنىڭ باقىتى مەن قايعىسىن، جەكە باس قۇپياسىن تۇسىنۋدەن قالۋى دا عاجاپ ەمەس. سوندىقتان ءاردايىم وقيعانى تەلەۆيزيا كورەرمەنىنىڭ كوزقاراسى تۇرعىسىنان ەكشەپ، ماسەلەنى كەڭ ارنادا، تەپە-تەڭدىك جاعدايىندا كورسەتكەن ابزال. ءجۋرناليستىڭ ميسسياسى مەن ماقساتى شىنايى جاعدايدى جەكە كوزقاراسىنا سۇيەنبەي بەيتاراپ تۇردە حابارلاۋ ەكەندىگىن ۇمىتۋعا بولمايدى. سەبەبى، جۋرناليست زاڭدىلىقتى ورىنداۋشى نەمەسە شىندىقتى، دۇرىس پەن بۇرىستى تاعايىنداۋشى ەمەس» (مەنچەر م. سەتگۇۇل ءزۇين بيچلەگين ۇندەس. ۋب.2002. ح.25-37).

ال، ءبىزدىڭ «حابار» اگەنتتىگى، «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسى سەكىلدى شىعارماشىلىق ۇجىمدار بەيتاراپتىلىققا ءالى بەيىمدەلە الماي كەلەدى. وعان مىسال رەتىندە تاياۋدا وتكەن سايلاۋالدى ناۋقان جانە جاڭاوزەن قاسىرەتى تۇسىنداعى ولاردىڭ ارەكەتتەرىن ەسكە تۇسىرۋگە بولادى.

جالپى سۇحبات بەرۋشى بەلگىلى ءبىر قايعى-قاسىرەت شەككەن جاندار بولسا، اپاتتى ەسكە تۇسىرگىسى كەلمەۋى، ەشكىممەن تىلدەسپەي وڭاشا قالعىلارى كەلۋى مۇمكىن. ونداي جاعدايعا دا جۋرناليست قۇرمەتپەن قاراۋعا ءتيىس. سونىمەن قاتار قايعىسىن وزگەلەرمەن بولىسسە جەڭىلدەپ، شەرىن تارقاتىپ الاتىن ادامدار دا كەزدەسەدى. وسىنداي جايلاردىڭ بارىنە جۋرناليستەر اسقان سەزىمتالدىقپەن قاراپ، ءبىلىپ باجايلاپ وتىرۋلارى قاجەت. كورەرمەن دە ءوز كەزەگىندە وسىنداي قاسىرەتتەردى تىكەلەي بولماسا دا ولارمەن جاناما تۇردە بولىسەتىندىگىن ەستەن شىعارماۋعا ءتيىسپىز.

كۇن، ءتۇن دەمەي اشىپ-ارىپ ءجۇرىپ تۇسىرگەن بەينە سيۋجەت تۋىندىگەر، اسىرەسە وپەراتور ءۇشىن اسا قۇندى دۇنيە. سوندا دا ونىڭ سەبەپ، سالدارى ايقىندالماعان شيكى كۇيىندە بولسا ول بەينە سيۋجەت تۇككە تۇرمايتىن بىردەمە بولىپ قالا بەرەدى. ال، ماسەلەنىڭ ءمانىن اشا تۇسەتىنع ماڭىزىن ارتتىراتىن سول ساتتەگى كورىنىس بەينە كامەراعا تۇسىرىلمەي قالعان بولسا تاعى وكىنىشتى. سوندىقتان، تەلەجۋرناليست پەن وپەراتور ءبىر ادام ىسپەتتى قويان-قولتىق جۇمىس ىستەۋگە ءتيىس.

اقپارات كوزىنەن الىنىپ وتىرعان سۇحباتتىڭ تاقىرىبى  نەشە جەردەن قىزىقتى بولسا دا جۋرناليست پەن رەسپوندەنتتى عانا ەفيردە الما-كەزەك  كورسەتۋمەن عانا شەكتەلۋ تەلەسۇحباتتىڭ ساپالىق تالابىن قاناعاتتاندىرا المايدى. ونى تەلەۆيزيانىڭ وزگە تەحنيكا، تەحنولوگيالارىن پايدالانىپ قىزىقتى فورمامەن بايىتىپ وتىرعان دۇرىس بولادى. الايدا، بايىتۋدىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ تىم شۇبارلاپ، ەففەكتىلەپ، داۋىس، دىبىستارمەن ورىنسىز اشەكەيلەۋ تاعى ورىنسىز.

تەلەكورەرمەندەر اڭگىمە تاقىرىبىنىڭ مازمۇنىن، وقيعالارىن ءوز كوزدەرىمەن كورىپ، ىشكى سىرلارىنا تەرەڭ بويلاۋدى قالايدى جانە ونى تەلەجۋرناليستەن ۇنەمى تالاپ ەتەدى. ولارعا تولىققاندى ماعلۇمات بەرۋ ءۇشىن تاجىريبەلى ءارى بىلىكتى جۋرناليستەر تاقىرىپقا قاتىستى وقيعالاردى، رەسپوندەنتكە قاتىستى بەينە سيۋجەتتەردى الدىن الا ءتۇسىرىپ دايىنداپ قويادى.

وقيعا ءوتىپ  جاتقان وڭىردەن سۇحبات جۇرگىزىلىپ جاتقان بولسا، تاقىرىپقا قاتىستى ماسەلەنىڭ بەينە تۇسىرىلىمدەرى الدىن الا دايىندالعان بولعانى ءتيىمدى. مۇنداي ماتەريالدار سۇحباتتى قىزىقتى ەتە تۇسۋمەن قاتار كەيبىر ماڭىزدى تۇستارىن ەشبىر تۇسىنىكتەمەسىز-اق اۋديتورياعا ءوزى جەتكىزەدى.

    پروبلەما كوتەرگەن سۇحبات بارىسىندا جۋرناليست رەسپوندەنتىنىڭ ايتقان ءسوزىن، جاساعان مالىمدەمەسىن شىندىقتىڭ شىڭىراۋ شەگى دەپ قابىلداۋدان ساقتانۋى قاجەت. ءتىپتى ول رەسمي تۇلعا بولعان كۇننىڭ وزىندە ول اقيقاتتىڭ جالعىز جارشىسى ەمەس. جۋرناليست اۋديتوريانىڭ ياعني، حالىقتىڭ وكىلى ەكەندىگىن ۇمىتپاۋعا ءتيىس. سول سەبەپتەن الدىن الا جاسالعان زەرتتەۋلەرگە سۇيەنە وتىرىپ، كورەرمەننىڭ بىلگىسى كەلگەن بارلىق ساۋالدارىن ءدوپ باسىپ سۇحبات بەرۋگە قويا بىلگەنى دۇرىس.

نەگىزى رەسپوندەتتىڭ ءسوزى عانا كورەرمەنگە قىزىقتى ءارى ماڭىزدى. ال، ءجۋرناليستىڭ جەكە كوزقاراسى، ءتۇرلى تۇسىندىرمەلەرى، بوس سوزدەرى كەرىسىنشە، تەلەكورەرمەننىڭ ءتوزىمىن تاۋساتىنىن ۇمىتپاۋعا ءتيىسپىز. بۇل ارينە، سۇحبات تىزگىنىن رەسپوندەنتكە بەرىپ قويىپ، سونىڭ ىعىنا جىعىلۋ، جەتەگىندە كەتۋ دەگەن ءسوز ەمەس.

تەلەسۇحباتتى جۇرگىزگەندە جۋرناليستەن كاسىبي شەبەرلىك، تەرەڭ ءبىلىم مەن بىلىكتىلىك،  ەفير مادەنيەتى تالاپ ەتىلەدى. جازىلىمدىق (زاپيس) سۇحبات كەزىندە كەتكەن قاتەلىكتەردى مونتاجداۋعا، جونگە كەلتىرۋگە بولادى. ال، تىكەلەي ەفير كەزىندە جۋرناليست ءۇشىن ونداي مۇمكىندىك جوق. سونىسىمەن دە زور جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلەدى. سەبەبى، كورەرمەن قاۋىم ەفيردەگى باعدارلامانىڭ تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعان تەلەجۋرناليستىڭ كاسىبي شەبەرلىگىنە، ءبىلىمى مەن پايىمىنا، جەكە مادەنيەتىنە قاراپ تەك تۇلعانىڭ وزىنە عانا ەمەس، كۇللى تەلەۆيزيا ۇجىمىنا باعا بەرەدى جانە قازىرگى زاماننىڭ قوعامدىق تالابىن تۇسىنەدى، ۇلگى ونەگە الادى.

ساياسي ناۋقان، سايلاۋالدى ناسيحات، قوعامدى ەلەڭ ەتكىزگەن وتكىر ءارى داۋلى ماسەلەلەر بويىنشا توك-شوۋ وتكىزگەندە ءبىر بىرىنە قاراما قايشى پوزيتسيا ۇستاناتىن توپتاردىڭ ەكى نەمەسە ودان دا كوپ اقپارات كوزدەرىن قامتۋعا، ولاردىڭ ءوزارا ديالوگ قۇرۋلارىنا، پىكىرلەرىن ورتاعا سالۋلارىنا جاعداي جاسايتىن تەلەۆيزيانىڭ مول مۇمكىندىگى بار. مۇنداي توك-شوۋ باعدارلامالارىن تىكەلەي ەفيرگە شىعارۋ عانا شىنايى ءارى ءتيىمدى بولماق.

سونداي-aق، تەلەۆيزيانىڭ وزگە اقپارات قۇرالدارىنداعى سۇحباتتاردان وزگەشەلىگى قازىرگى زامانعى وزىق تەحنيكا، تەحنولوگيانىڭ كومەگى ارقىلى الەمنىڭ ءار تارابىنان اقپارات كوزدەرىن ءبىر ساتتە ەفيرگە جيناقتاپ، بارىمەن تىكەلەي بايلانىس جاساۋ ارقىلى وي، پىكىرلەرىن حالىقپەن بولىسۋىنە جاعداي جاساي الادى. وسىنىڭ وزىنەن ونىڭ اقپارات قۇرالدارىنىڭ ەڭ نەگىزگى ميسسياسى بولىپ تابىلاتىن اقپاراتتى جەدەل جەتكىزۋ تالابىن تولىقتاي قاناعاتتاندىرا الاتىندىعىن اڭعارۋعا بولادى.

تىكەلەي سۇحبات بارىسىندا كەزدەسەتىن ءبىر قيىندىق – رەسپوندەنتتىڭ جاۋابىنان تۋىنداتىپ سۇراق قويۋ قابىلەتتىلىكتى بارلىق جۋرناليستەردىڭ ءبارى مەڭگەرە بەرمەيتىندىگى. بۇل اسىرەسە، جاس جۋرناليستەر ءۇشىن ءتىپتى وڭايعا سوقپاسى انىق. تەلەجۋرناليست وقيعاعا قاتىسىپ وتىرسا دا، كەز كەلگەن جاعدايدا اقپارات كوزىمەن قوعامدىق-ساياسي، ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك، زاڭدىق-قۇقتىق  تاقىرىپتاردىڭ بارىمەن دە ەركىن پىكىرلەسەتىن، كورەرمەننىڭ كوكەيىندەگى ساۋالدى تاستاي الاتىن، ماسەلەنى سالماقتاپ، تارازىلاي بىلەتىن بولۋعا ءتيىس.

سونىمەن قاتار تەلەۆيزيانىڭ تىكەلەي ەفير سۇحباتتارى ءاردايىم ۋاقىتتىڭ تارلىعىنا كىرىپتارلىقپەن وتەتىندىكتەن تەلەجۋرناليست مينۋتپەن جارىسىپ، ونىمەن ساناسىپ رەجيسسەردىڭ ەسكەرپەلەرىن ۇنەمى قاپەردە ۇستاپ جەدەل قيمىلداۋى قاجەت بولادى. بۇل دا تەلەجۋرناليستىڭ يگەرۋگە ءتيىس كوپتەگەن قابىلەتتىلىكتەرىنىڭ ءبىرى.

تەلەسۇحبات ازىرلەپ وتكىزگەندە جوعارىدا ايتىلعان ەرەكشەلىكتەر مەن تالاپتاردىڭ بولاتىندىعىنا قاراماستان جالپى جۋرناليستيكاعا ورتاق وزگە ۇستانىمدار مەن نورمالاردىڭ تەلەجۋرناليسكە دە مىندەتتى تۇردە قويىلاتىندىعىنى اتاپ وتكەن ءجون.

minber.kz