ساعات زاحانقىزى جايىندا وي تولعاۋ!
kerey.kz
ساعات زاحانقىزى جايىندا وي تولعاۋ!
ءبىر ەلدەن ەكىنشى ەلگە كوشۋ بۇل وتە كۇردەلى جانە كۇرمەۋى كوپ ماسەلە. ويتكەنى ونىڭ كەيىپكەرى ادام دەگەن پەندە! ال پەندەنىڭ پەندەشىلىگى مەن قاجەتتىلىگىنەن تۋىندايتىن ماسەلەلەرىن قاناعاتتاندىرىپ قامسىزداندىرۋ قيىننىڭ قيىن ءىسى. ويتكەنى ول جالعاسىپ تۋىنداي بەرەدى. ءوزى قانداي ماقسات، مۇددەمەن كوشكەنىن ەسكەرمەي بار ماسەلەسىن بىرەۋلەرگە نەمەسە مەكەمە ورىندارىنا جۇكتەي سالاتىن جاندار جەتىپ ارتىلادى. سوندىقتاندا بۇل جول ۇلكەن توزىمدىلىكتى، سابىرلىقتى، پاراساتتىلىقتى تالاپ ەتەدى. كوپ ىشىندە ءسوز باستاۋدىڭ قۇدىرەتىن ايتقىزباي بىلگەن قازەكەم كوش باستاۋدىڭ توزاعى مەن ازابىن ادامدىق ابىرويىنىڭ ابىزدىعىنان وتكىزە زەردەلەسە عانا سانا سەزىمىنەن وتكەن جۇرەك قالاۋى ەكەنىن تۇسىنەدى دەپ ويلايمىن. وسىدان بارىپ اتام قازاق «سابىر ءتۇبى سارى التىن» دەپ بەكەر ايتپاسا كەرەك. وسىنداي كۇرمەۋى قيىن كۇردەلى ىسكە بەل شەشە قيىن قىستاۋ وتپەلى زاماندا ورگە تارتىپ كوش باستاعان ساعات زاحانقىزى جايىندا وي تولعاۋىما كەزىندە وزىمدە ىلەسىپ كەلىپ 2001 جىلدان بەرى كوشى-قون سالاسىندا مەملەكەتتىك قىزمەت اتقارىپ، بۇل سالانىڭ كاسىبي مامانى رەتىندە كوش ءۇردىسىن زەردەلەپ مەڭگەرگەندەگى ءتۇيىنى شەشىلمەيتىن تۇسىنىكسىز تۇيتكىلدى توپتامالاردىڭ توبىرلى تولعاۋلارىنان تۋىنداسا كەرەك.
1991 جىلى كوكتەمدە ساعات زاحانقىزى موڭعوليا ەلىنىڭ ءتوۆ ايماعىنىڭ، باياندەلگەر، ارحۋست، تەجەەل ولكەسىندە جانە باگا-نۋر قالاسىندا تۇراتىن قازاق ۇلت وكىلدەرىنىڭ باسىن قوسىپ قازاق ەلىنە ەڭبەك كۇشى رەتىندە كوشۋگە بولاتىنىن، الدىمەن ەڭبەك جاسىنداعى جاستار بارسىن ارتىنان وتباسى، اتا-اناسى بارۋعا بولادى دەگەن ماقساتتا جيىن وتكىزىپ حالىقتى تىڭداعان ەكەن. جاسىندا ەل باسقارعان حالىقتىڭ سىيلىسى، ەل اعاسى بولعان زەينولدا شۋدابايۇلى، ماشان ءۋاليۇلى سياقتى ابىز اقساقالدار، ءبىز بالالارىمىزدان قالمايمىز نە كورسەك كوپپەن كورەمىز اتامەكەنگە اۋىل ايماعىمىزبەن بارامىز دەپ شەشىم قابىلداپتى. اينالاسى ءبىر-ەكى ايدىڭ ىشىندە دۇركىرەگەن اۋىل الدى ارتىنا قاراماي كوشتى دە كەتتى. مەن ول كەزدە مەملەكەتتىك باس ينسپەكتور قىزمەتىندە ەدىم. ءدال سول جيىن بولعان كەزدە حەنتي ايماعىندا تەكسەرىندى جۇمىسىمەن ءجۇرىپ كوش تىزىمىنەن قالىپ قالدىق. ەلىڭ دەسە ەسى كەتەتىن قازاق ۇرپاعىمىز عوي. تۋىسقاندارىم وزدەرىن تىركەتىپ ءبىزدى ارتىمىزدان كەلەدى دەپ شەشسە كەرەك. ارتتا قالعان از قازاقتاردىڭ بار اڭگىمەسى قازاقستانعا كوشۋ بولدى. ءاربىر نارسەنىڭ سەبەپشى قوزعاۋشى كۇشى بولاتىنى وسى كەزدە ءبىزدى دە قاتتى تولعاندىردى. سول جىلدارى موڭعوليا ەلى دەموكراتيالىق جولعا تۇسكەن كەزى ەدى. وزدەرىنىڭ ۇلتتىق مەرەكەلەرىن ناعىز كونە سالت داستۇرلەرى بويىنشا تويلاي باستادى. عاجابى توي كۇندەرى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىن كيمەگەن جان بولمادى. ۇكىمەت ادامدارى دا تولىق كيىندى. اسەرى 1992 جىلعى كوكتەمدەگى ناۋرىز مەيرامىنا ۇلاستى. كەڭ قولتىق موڭعول اعايىندار ايتقانىمىزدى ەكى ەتپەي قالا اكىمى ءبىزدىڭ جوسپارىمىزدى قولدادى. ناۋرىزدا ءۇش كۇن دەم الۋىمىزعا قازاقتار ەڭبەك ەتەتىن مەكەمەلەر باسشىلارىنا تاپسىرما بەرىلدى. ۇلكەندەرىمىزگە قالا اكىمى اتىنان سىي سياپات كورسەتىلدى. بىزدە بارىمىزدى سالىپ 73 وتباسىن ۇيىمداستىرىپ قازاقتىڭ ۇللتىق ونەرىن، ۇلتتىق تاعامدارىن، ويىن ساۋىقتارىن كورسەتە الدىق. ءار وتباسىنان ناۋرىز كوجە ءىشۋ بارىسىندا كوش ماسەلەسى تالقىلاندى. سونىمەن شىلدە ايىندا مەن دە كوشەتىن بولدىم. قالعان 73 وتباسىنان 66 سى مەنىمەن بىرگە كوشۋگە وزدەرى شەشىم قابىلدادى. تۋىسقانداي بولىپ ەتەنە جاقىن ارالاس جۇرگەن موڭعول اعايىندار بىزدەردى ءبىر اپتا بويى قوناق ەتىپ شىعارىپ سالدى. 200 دەن استام ادامنىڭ قانشاسىنا شەت ەلدىك ءتول قۇجاتتى بەس كۇن ىشىندە جاساتىپ بەردىم. ءتورت ۆاگونگا تيەلگەن ءۇي مۇلكى زاتتارىن تالدىقورعان، پاۆلودار، اقمولا باعىتىنا جىبەردىك. ادامدارىمىزعا جەكە تاپسىرىس بويىنشا جولاۋشىلار پوەزىنە بيلەت الدىردىق. موڭعول اعايىنداردى تاڭ قالدىرعانى كوشىپ بارا جاتقان قانداستارىمىزدىڭ اۋىز بىرشىلىگى قازاق ەلىنە دەگەن قۇرمەتتەرى ەدى. شىندىعىنا كەلسەك كوبىسىندە كەلىسىم شارتتا بولعان جوق. ايتاتىندارى الدىمىزدان ساعات زاحانقىزى مەن اياتحان تۇرىسبەكۇلىنىڭ ادامدارى شىعادى دەگەن سەنىمدىلىك ەدى. بۇگىندەرى وسى ازاماتتاردىڭ بارلىعى ءوز ەلىنە ءسىڭىسىپ قۇدا-جەكجات بولىپ قىز باستاعان كوشتىڭ قىزۋىندا كول كوسىر، كوك تۋلارىن ماقتان ەتىپ كولىكتى شەت ەلدەن ساتىپ ءمىنىپ كوسەگەسى كوگەرىپ ءوز وتانىندا تۋىلعان نەمەرە شوبەلەرىنىڭ سىڭعىر كۇلكىسىنەن رۋحاني كۇش قۋات الىپ اللاعا تاۋبە دەپ سايران سالىپ ءجۇر.
وسىلاي كوش باستاعان ساعات زاحانقىزىنىڭ اكەسى زاحان ءسادىربايۇلى بابامىز موڭعوليا ەلى بايان-ولگەي ايماعى بۇلعىن ولكەسىنىڭ تۇرعىنى ەدى. بالا كەزىمىزدەن اتا-انامىز ۇلكەندەرگە سالەم بەرىپ باتاسىن الىپ ۇلگى تۇتىپ جۇرۋگە باۋلىپ قوناق كەلگەندە اڭگىمەلەرىن ۇيىپ تىڭداۋدى دا كوپ ەسكەرتە بەرگەندىكتەن بە ءوز باسىم ەس بىلە كەلە جانى جايساڭ جانداردى كوپ تىڭداۋعا بەيىم بولدىم. سول زاماندا ءبىزدىڭ اۋىلدا ەل باسقارىپ، پارتيا ىسىنە ارالاسىپ ۇگىت ناسيحات جۇمىستارىنا بەلسەندى قاتىساتىن بىردە “باق”اكىمشىلىك باسشىسى، بىردە پارتيا ۇيىمىنىڭ جەتەكشىسى بولىپ ات ۇستىنەن تۇسپەي حالىق اراسىندا جۇرگەن بۇگىنگىنىڭ اكىمدەرى دەۋگە بولاتىن ازاماتتاردىڭ بىرەگەيى تەتەلەس وسكەن اتالاس اعايىندى ازاماتتار زاحان ءسادىربايۇلى، ماشان ءۋاليۇلى، زەينولدا شۋدابايۇلى اتالارىمىز بولدى. ۇشەۋىنىڭ سەرىلىگى، سۋىرىپ سالما اقىندىعى، ءانشى-جىرشى، بەلدەسسە پالۋاندىقتارى، پۇشپاق تىماق، بۇيرا ەلتىرى نەمەسە قۇندىز ىشىكتەرى، ساپتامالى بۇلعارى ەتىكتەرى، كۇمىس بەلبەۋلەرى وزدەرىنە ءسان بەرىپ ەلدى ەلتىكتىرەتىن ەدى. كىلەڭ جۇيرىك، جورعا مىنەتىن. زاحان اتامىزدىڭ تورى، كەرى ءتۇستى اتتارى كوپ بولسا ماشان اتامىز سۇرالا، قاراتورى، قاسقا اتتاردى، زەينولدا اتامىز اقتۇستى، بۋرىل، جيرەن ءتۇستى اتتاردى تاڭداپ مىنەتىنى كوز الدىمدا. ات ابزەلدەرى دە ەرەكشە ەدى.
كۇمىس ەرتوقىم ومىلدىرىك قۇيىسقاندارىمەن، قولدارىندا سارىالا قامشى ات تۇياعىنداعى كۇمىس تاعالار ناعىز سايگۇلىكتەرىندە عانا بولاتىن. تالاي تويلاردا ءتۇندى تاڭعا جالعاپ دومبىرامەن سالاتىن اندەرى، قىز كەلشەكتەرمەن ايتىسقاندارى ەل ەسىندە ماڭگىلىككە قالدى.
زاحان ءسادىربايۇلىن موينى ۇزىن سۇڭعاق كەلبەتتىلىگىنەن بە ەل جەتى مويىن زاحان دەپتە اتايتىن. بۇل كىسىلەردىڭ تۇسىندا ارنايى سالىنعان قىزمەتتىك عيمارات دەگەندەر بولماعان. قىزمەت ورىندارى ات ءۇستى نەمەسە ءوز ۇيلەرى ەدى. انامىز ءاپىش سادۋاقاسقىزى اۋىلىنىڭ ارداقتى اجەسى اتانعان التىن سارى سالماقتى بايبىشە بولعان. ول كىسىنى حالىق سىيلاپ بايشەم دەپ اتايتىن ەدى. وتباسىلىق سىيلاستىق، ەلگە دەگەن قۇرمەتتەرىنەن بولار توپىرلاعان قوناقتاردىڭ قاراسى ۇزىلمەيتىن. التى جاس كەزىمدە اتتان جىعىلىپ مۇرنىم سىنىپ ەكى اي ۇيدە جاتقانىمدا ءاپىش اپامىزدىڭ قولىنان قانت، كامپيت، مايەك ىرىمشىك، جارىما قۇرتتىڭ ءدامىن كوبىرەك تاتقانىمدا ەسىمدە. وسى كىسىلەر اكەم سانسىزباي ءۋاليۇلىن كەنجەم دەپ انام كۇلجاميلا قۋانىشقىزىن ءوز كەلىندەرىنەن كەم كورمەي سىيلاۋشى ەدى. ءوز بالالارىمەن بىرگە اعايىن تۋىسىنىڭ بالالارىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ قامقورلىق تانىتىپ جاتاتىن قاسيەتتەرى جاندار ەدى.
1972-74 جىلدارى بۇلعىن ولكەسىنەن ءبىراز اۋىل موڭعوليانىڭ ىشكى ولكەسىنە جۇمىس كۇشى رەتىندە قونىس اۋدارا باستادى. زەينولدا شۇدابايۇلىنىڭ اۋىلى تاي-تۇياعىمەن كوشتى. وسى كەزدە اكەمنىڭ ءبىر اڭگىمەسى ەسىمدە قالىپتى. كەزىندە 1950-60 جىلدارى بايان-ولگەي ايماعىنىڭ بۇلعىن ولكەسىنەن بولىنگەن 40-50 وتباسى شەكارالاس حوۆدا ايماعىنىڭ بۇلعىن ولكەسىنە ءوتىپ كوشىپ كەتكەن ەكەن. سول كەزدە باقتىڭ باسشىسى بولىپ جۇرگەن زاحان ءسادىربايۇلى 50 وتباسىن ۇرپاعىڭ موڭعول بولىپ كەتەدى دەپ ۇلتىنا دەگەن ىزگى نيەتىمەن قويمايدا قويماي ءوتىنىش جازدىرىپ قايتادان ءوز ەلىنە ورالتقان ەكەن. سوندا ەل حات تانىماعاندىقتان ءۇشىنشى سىنىپ وقۋشىسى ساعات اپايىمىز جاڭاعى وتباسىلارىنىڭ ءوتىنىشىن جازىپ بەرگەنىن اكەم ماقتانىشپەن ايتقانى بار. ارادا 50-60 جىل وتكەن سوڭ ەكى ەل اراسىنا تاعى ءوز قولىمەن ءوتىنىش جازىپ سول زاماندا موڭعوليانىڭ ىشكى ولكەسىنە كوشكەن قازاقتاردى قازاق ەلىنە قونىستاندىرىپ ناعىز قازاق بولدىراتىنىن پەرىشتەسى يىعىنا جازعان با ەكەن!! ساعات زاحانقىزى رەسەيدىڭ استاناسى موسكۆادان جوعارعى وقۋ ورنىن ۇزدىك ءبىتىرىپ كەلىپ موڭعوليا ەلىنىڭ استاناسى ۋلان-باتىر قالاسىندا جاقسى قىزمەتكە ورنالاسقانىن ەستىگەندە اكەم، اكەسىنىڭ جولىن جالعايتىن ەلگە ەڭبەگىمەن تانىمال بولاتىن بالاسى وسى ساعات بولار دەپ انامىزعا ايتىپ وتىرۋشى ەدى. كورەگەندىك كوپتى كورگەن كونە قاريالاردا قالىپتاساتىنىنىڭ ءبىر كۋاسى وسى دەۋگە بولار.
ساعات زاحانقىزىنىڭ موسكۆادان گ.ۆ.پلەحانوۆ اتىنداعى حالىق شارۋاشىلىق اكادەمياسىن ءبىتىرىپ كەلىپ، موڭعوليا ۇكىمەتىنىڭ جوسپارلاۋ، باعا كوميتەتىندە مەملەكەتتىك قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن كەزىندەگى باسقارما باسشىسى بولعان د.بيامباسۇرەن مىرزا قازاق كوشى باستالعان كەزدە موڭعوليانىڭ پرەمەر-ءمينسترى بولعانى تىكەلەي ىقپالدى قولداۋ كورسەتۋگە سەبەپشى بولسا كەرەك. جانە جاراسىمدى وتباسىنىڭ اركەز ايى وڭىنان تۋىپ تۇراتىنىنداي جولداسى مارقۇم دوربەتحاننىڭ ۇكىمەتتە وتە بەدەلدى، بىلىكتى، تانىمال ازامات بولعانى جوعارعى لاۋازىمدى باسشىلارعا ماسەلە قويىپ شەشىمىن تابۋدا ءوز ىقپالىن تيگىزگەنى ءسوزسىز.
دارىن، كىشپەيىلدىلىك، كورەگەندىك، كەشىرىمدى بولۋ دەگەن قاسيەتتەر انا قۇرساعىندا بويىڭا دارىماسا نەمەسە دارىعان تالانتتى اشا الماساڭ كۇيبەڭ تىرشىلىكتىڭ جەتەگىندە كۇندەرىڭ كۇڭگىرتتەنىپ وتە بەرەدى. ال كوپ ادامدار بىرىنشىدەن، ونى تاعدىرىڭا جابا سالادى. ويتكەنى تاۋەكەلگە بارىپ ساعات اپايىمىزداي بەلدى بەكەم بۋىپ كىرىسىپ كەتۋگە دارمەنسىزدىك تانىتادى، ءالىپتىڭ ارتىن باعادى، كەيدە بايلامى جوق باقۋاتسىز جانداردىڭ اقىلىن تىڭدايدى، وزىندىك ۇستانىمى بولماي وزەكسىز جاندى ۇلگى تۇتادى.. ەكىنشىدەن، جار تاڭداۋداعى تالعامىڭ باسىڭدى تاسقادا تاۋعادا سوعاتىنىن، اتا-بابامىزدىڭ «تەكتىلىكتى» ءپىر تۇتقان قاسيەتىن كەش تۇسىنگەنىڭنەن تۋىندايدى. ايتايىن دەگەنىم ساعات زاحانقىزىنداي دارىندى دا ارىندى، ونەرلى دە ورەندى، ەلىنە حالقىنا، قاسىندا جۇرگەن جاندارعا بەرەرى كوپ پەندەنىڭ ادامدىق قاسيەت قۇرمەتىن ۇلگى تۇتىپ ۇرپاعىما جۇعىستى بولسىن دەپ تىلەك-باتاسىن الىپ جۇرگەنگە نە جەتسىن! ەڭسەڭدى كوتەرىپ ەلىڭە قۇرمەت قىزمەت كورسەتىپ، ەلىڭدى سىيلاپ وتسەڭ ەل ەسىمىڭدى ۇمىتپايتىنىنىڭ ءبىر كەيىپكەرى بۇگىندەرى بەينەتىنىڭ زەينەتىن كورىپ الاتاۋدىڭ توسكەيىندە ۇرپاعىنىڭ ۇلاعاتتىلىعىنا بولەنىپ، ماڭ-ماڭ باسىپ، ءومىرىن ونەرىمەن ورنەكتەپ جۇرگەنى، قازىرگى كەزدە الماتى قالاسى ناۋرىزباي اۋدانىنىڭ ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بولىپ قوعامدىق جۇمىستارعا بەلسەندىلىكپەن قاتىسىپ، تىڭداعان جانعا تىڭ وي اقىلىن قوسىپ، نەمەرە شوبەرەلەرىنىڭ جولىن توسىپ، اتا-باباسىنىڭ اماناتىن ورىنداپ، العا قويعان ماقساتىنا جەتكەن باقىتتى جان ساعات زاحانقىزىنىڭ ەرەن ەڭبەگى كەيىنگى ۇرپاققا ۇلگى ونەگە بولسا كەرەك.
قۇرمەتبەك سانسىزبايۇلى.
kerey.kz ۇسىنادى
جالعاسى بار…
پىكىر قالدىرۋ