قارا تاۋدا قارا شال（رومان）
kerey.kz
باياحمەت جۇمابايۇلى
بەتاشار
اربانىڭ ءاريايداي دوڭگەلەگى،
ەلىمنىڭ كەيىن قالدى ءبىر بولەگى.
ەلىمنىڭ قالسا-قالسىن ءبىر بولەگى،
ورىستىڭ قورقىتادى زەڭبىرەگى.
بارادى اۋىلىم كوشىپ كولمە كولگە،
كولمە كول الىس دەيدى كورمەگەنگە.
جان امان جەتەر بولساق كوزەۋلىگە،
اي تۋىپ، كۇن شىعادى ولمەگەنگە.
حالىق ءانى
تاريحتى جاراتۋشى دا، سول تاريحتى ەرتەڭگە جەتكىزۋشى دە حالىق. ەسكى ءداۋىردىڭ تالاي سىرىن قاتپارىنا بۇگىپ جاتقان ۇلى تاۋلار مەن باعى زاماننىڭ پايىمىنا كۋاگەر بولاتىن جاپاندا تۇرعان كارى توراڭعى سياقتى بەلى قاتىپ، تىزەسى يىلگەن، كوزىنىڭ نۇرى قاشىپ، تىرلىكتەن تۇڭىلگەن كاريالاردىڭ التىن كەۋدەسىنەن كوزى اشىلماعان ءسۇتتى بۇلاقتاي ءتىنىپ جاتقان شەجىرەلەردىڭ كۇيىن تاۋىپ ساۋىپ الار بولساق قانا ەرتەڭگە يگىلىك جاراتىپ ىزگىلىك جەتكىزەرىمىز شىندىق. سوندىقتان قانشاما تاريحتى قويناۋىنا باسىپ جاتقان قاسيەتتى قارا تاۋدان قانشاما كەشۋلەردى باستان وتكىزىپ، حالىق تاعدىرىن قاتپارى قالىڭ ماڭدايىنىڭ اجىمدارىنا بۇگىپ، ىشىندەگىسىن شىعارا الماي ءىش قۇستا بولىپ جاتقان قارشال بار دەپ ەستىپ ەنتىگە جەتكەن جايىم بار.
يزەنى مەن جۋساننىڭ ءيىسى بۇرقىراعان تاۋ قويناۋىنا ەنە، اڭعارلى القاپ ىشىندە وتىرعان ءجۇپىنى ۇيدەن ەڭ اۋەلى ابالاي شىققان اق مويناق قارا توبەت قارسى الدى. ونىڭ سوڭىنان تۇڭعيىق دالاعا دابىل قاعا كەلگەن كەلىمسەكتى قارسى الا ءۇي ادامدارى شىعىپ يتتەن قورىپ، قالالىق بىتىمىمە تاڭىرقاسادا، قازاقي ءتىلىم مەن دىلىمە جاتىرقاماي كاۋكاۋلەي ۇيگە ەنگىزدى.
تاس ءۇيدىڭ ەسىگىنەن ەنگەن جەردەن، تاس پەشتە دۇرىلدەي جانىپ جاتقان ارشا ءيىسى مۇرنىما جەتكەندە سارايىم اشىلىپ، تىنىسىم كەڭىپ قالدى.
ءۇيدىڭ سول جاعىنداعى ىرگەدە سەلدىر بولسادا دوڭگەلەنتە قويعان بۋرىل ساقالدى. شاشىن جۋىقتا عانا تاقىرباستانىپ الدىراعاندىقتان. قاۋعاداي بولعان قارا قۇيقالى توبەسىنەن، بەتى-اۋزىنا دەيىن ايعىز تىرتىقتار مەن قاتپارى مول اجىمدار ونىڭ ماشاقاتتى تىرلىگىن ايگىلەگەندەي مەن مۇندالاپ تۇر، اسىرەسە شۇڭىرەكتەۋ بىتكەن جانارىنىڭ بوياۋى وشكىندەسەدە، وجەتتە تەتىكتىگىن اڭعارتقانداي بولىپ مەن ىزدەگەن الپامساداي قارا شال جاتىر.
ـــ اسسالاۋماعالايكۋم ـــ دەگەن امانىمدى، كوكىرەگى ساڭىلاۋلى كاريا اڭقىلداعان اق پەيىلمەن قابىلداپ:
ـــۋاعاليكوم ۋاسسالام، قانە سالەمشى بولساڭ تورلەت، ـــ دەپ ەتىنەن ارىلعان تامىرلارى باربيعان سالالى ساۋساقتى قولىن سوزىپ. ـــ بالالار، سىرماق جايىڭدار! ـــ دەدى، ىدىس-اياق جاقتاعى تاس مەشكە ىرگەلەپ سالعان قايىرماعا ارقاسىن بەرگەن اقسارى كەمپىرگەدە، ـــ امانسىز با اپا؟ ـــ دەپ قولىن الىپ بارىپ جايىلعان سىرماققا جايعاستىم.
ويۋلى كازەكەيىنىڭ الدىڭعى وڭىرىن ءار جەردەن كۇمىس تۇيمە، تاناعا تولتىرىپ، اپپاق كيمەشەگى شاتىرداي بولىپ وتىرعان اپامىزدىڭ، تەك قايراتتىڭ بەلگىسى تىستەرىنەن كۋسەپ، ەتەگى جايلىپ جاتاتىن قارا قوستارداي، قىر مۇرنى مەن اۋزىن ءبىر-بىرىنە تاياتىپ ەرىندەرىن سالبىراتىپ جىبەرگەنى بولماسا جانارى ءالى وتتى، سەرگەك كورىنەدى.
ـــ ال جولاۋشىم الەي بولسىن، اداسىپ ءجۇرسىڭ بە، ادەيى ءجۇرسىڭ بە؟ ـــ دەدى كەۋدەسى سىرىلداپ ءارى-بەرى كۇركىلدەپ جوتەلىپ بارىپ توقتاعان توسەكتەگى كاريا جانارىن وزىمە اۋناتىپ.
ـــ شوكە ەسىمدى كوپتى كورگەن، كوكىرەگى داڭعىل كاريا وتىر دەپ ەستىپ ات تەرلەتىپ كەلە جاتقان جايىم بار، ـــ دەگەن ەدىم، باعانادان مەنىڭ جۇرىسىمە شەشىم تابا الماي وتىرعان ءۇي ادامدارى ادەيى ىزدەپ كەلگەنىمدى ەستىگەن جەردەن، قوناقتى كۇتۋ ابىگەرلىگىنە كىرىسىپ قاربالاستاپ كەتتى.
ـــ ە، بالام، شوكەنى ىزدەسەڭ نە قۇداي الماعان، نە تىرلىكتەن بىلاي قالماعان قاقپاسىڭ مەن بولامىن، مەنەن ساعان نە شىعادى دەيسىڭ. سورلى ءومىر، سورماڭداي تىرلىك كەشكەنىم مەن ارتتا قالعان سويديعان سوقپاقتى ءىزىمدى قۇم كومىپ، بوران ءوشىرىپ كوڭىلدەن جۇدا ەتپەدى مە، ـــ دەپ اۋىر كۇرسىندى دە، ـــ بەسىكتەن بەلىم شىقپاي اكەمنەن دە، شەشەمنەن دە ايىرىلىپ جالقى ءوتتىم. ەكى اياقتى بولىپ دۇنيەگە كەلسەم دە، ءبىر اياعىمدى بەرىپ ودان قۇتىلدىم ـــ دەپ. ىرگەسىندەگى بالداققا ءبىر قاراپ الدى دا، ـــ تىرلىككە كەلگەندە ءبۇتىن ەدىم. ءون بويىمدا ساۋتامتىق جوق وتىرعان بەينەم مىناۋ ـــ دەگەن كاريانىڭ ءجۇزى مۇڭعا باتىپ، جانارى دا جاسقا كىلەگەيلەنە قالعانداي بولدى.
ـــ ەسكىنىڭ كوزىنىڭ ءبارى ەرتەڭنەن ءىز تاستاپ كەتىپ جاتىر دەگەنگە كەلمەيدى. تەك ەستىسى عانا ەلىنە ايتارىن ايتىپ كەتەرى راس، ءدال وزىڭىز ايتقان سورلى ءومىر، سورماڭداي تىرلىگىڭىزدىڭ قۇشاعىندا تۇتاس حالىقتىڭ بادىرايعان ءىزى مەن كورىپ-بىلگەن كوزى جاتپاي ما، ماعان كەرەگى سول ءىزدىڭ سورابى، ـــ دەگەن ەدىم:
ـــ ە.. ە.. بالام، ءجون.. ءجون عوي، شەشەن دە شەجىرە دە ەمەسپىن، ـــ دەگەن كاريا وزىمە تۇعىرىندا وتىرعان قىرانداي تىگىلە قاراپ الدى دا، ـــ ەڭ اۋەلى مەنىڭ مىنا جان ۇياممەن تانىس، انا وتىرعان مەش تۇبىندەگى اپاڭدى كوردىڭ بە، جەتپستىڭ بەسىنە كەلىپ وتىرعان مەنىڭ قارىنداسىم نۇركەن، ال انا ابىگەردە جۇرگەن قارا جىگىت وسى ءۇيدىڭ يەسى، مەنىڭ جيەنىم مولدان، اكەدەن جاس قالسادا اكە جولىن قۋىپ تىرشىلىكتى بولىپ ءوسىپ وسى ءۇيدىڭ ءتۇتىنىن وشىرمەي، شاڭىراعىن شالقىتىپ وتىر، ال انداعى قارا پۇشىقتى كوردىڭ بە وكەن دەگەن مەنىڭ ۇلىم، اللا بۇيىرسا، ءبىر شۇيكە باس تابىلسا شوكەنىڭ تۇتىنىن تۇتەتىپ، ارتىنا يە بولار مۇراگەرىم سول، ال اناۋ كەلىنىمىز مولدانىڭ قۇداي قوسقان جۇبايى. ودان ەكى نەمەرەمىز بار، قارىنداسىم ەكى قىزىن ۇزاتىپ ءبىر وتاۋ كوتەردى. مىنە بالالارى دا اقىل-ەستى بولىپ ءوزىمدى قولىنا الىپ ماپەلەپ وتىر. ادامدا ارمان تۇگەي مە، مىنا قارىنداسىم بالالاردىڭ اكەسىنىڭ ول دۇنيەگە ەرتە اتتانىپ بالالارىنىڭ قىزىعىن كورمەي كەتكەنىنە ارماندايدى. قۇداي بەرگەن جاندى قۇداي الادى. وعان ادامنىڭ نە امالى… ـــ دەپ، ءسوزىن اقىرلاستىرعان كاريا، ارقاسىنا بيىكتەتىپ جاستىق قويعىزىپ، توسەگىندە وتىرىپ جايىلعان داستارقانعا باتا جاسادى دا:
ـــ شايىڭدى ءىشىپ، جاتا-جاستانىپ كەڭەس بالام، ـــ دەپ مەيىرلەنە قارادى.
كورگەنىن ۇمىتپاي، ەستىگەنىن كوكىرەگىنە مىقتاپ ساقتايتىن، سوزگە سۋ جورعا. اڭعارلى اق كوڭىل قارتقا كەزىگىپ، كەڭەستە بولۋ ءوزىم ءۇشىن عانا ەمەس، حالقىمىزدىڭ قاتپارى مول تاريحىنان. تاۋقىمەتتى تىرلىگىنەن دەرەك بەرەتىن جاندى ايعاقتىڭ تابىلۋى، ەل مەن جەردىڭ ماقتانىشى عوي. سوندىقتان توسەلە جاتىپ. ابرويلى قارتتىڭ اۋزىنان شىققاندارىن بولاشاق ۇرپاققا ءوتىنىپ وتىرمىن.
* * *
ەل كۇزەۋلىكتە وتىرعان شاق، كەلىن ءتۇسىرۋ ۇلان-اسىر تويى اقىرلاسقانىنا ءۇش كۇن بولسادا تويدىڭ سالتاناتىن اسىرىپ، سايرانىنا ورتاق بولۋعا تۋىس-تۋعان، رۋلاس جاماعايىنداردىڭ ءۇي تىگىپ وتىرعانىنا ون نەشە كۇن بولعان، وسىنداي تورقالى توي، توپىراقتى ولىمدە اعايىننىڭ توبەسىن كورسەتىپ، دۇشپان كوز بولىپ، بەرەكەلىلىگىن ايگىلەيتىن ورايى بولعاندىقتان، بۇندايدا ‹‹قول سىنسا جەڭ ىشىندە، باس جارىلسا بورىك ىشىندە›› دە ىنداي سىرت ەلگە وكپە نازىنىڭ سيىسىن بىلدىرمەۋگە تىرىساتىن ادەت قوي.
الايدا ايەل مەن بالا جۇرگەن جەردەن نە سىر جاسىرىنىپ جاتسىن. ەسىك الدىندا اسىق ويناپ جۇرگەن بىرنەشە بالا جالاڭ اياقتارىمەن قارا جەردىڭ شاڭىن شىعارىپ، اسىقتىڭ قىزىعىنا ابدەن تۇسكەن ەكەن، قارالىق ويىننىڭ جاڭجالى شىعىپ ەكى بالانىڭ قىزاراقتاسقان جاڭ-جالى كوتەرىلىپ شاڭ-شۇڭ بولىپ جاتتى.
اۋىل ادامدارى ءبىر كۇندىك تىرلىكتىڭ تاعى ءبىر قاربالاس كۇيبىڭىنە ءتۇستى، ءۇي ىشىندە ءبىر توپ ايەل باستارى قوسىلا شاي ۇستىندە كەڭەس قۇرىپ، ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى جۇپتەپ قىزا تۇسكەن كەڭەستەرى مال ەمىپ جاتسا دا قاراتار ەمەس.
ـــ اكەم-اۋ، وسى كەلىندە ءبىر سىر بار ما ءوزى، ـــ دەدى جاۋلىعىن جاقتاي تارتىپ، ءبىر تىزەرلەپ وتىرعان سوپاقشا سارى ايەل.
ـــ بەتىم-اۋ، سونى دەيمىن، قاينىمنىڭ قيىنىن كوردىڭ بە، قۋ جۇگىرمەك انشەيىندە مومىن ەدى، ـــ دەگەن سىعىر كوزدى، ورساق ءتىس ايەل ەرنىن سالىپ ەتكىزىپ:
ـــ نەلەرىڭ بار ەي قاتىندار، بالا وزىنىكى بولعان سوڭ بولدى ەمەس پە.
ـــ جاساۋىن جاقسى جاساپسىز عوي ءوزى.
ـــ قۇدا جاقتا وڭاي جاساماعان ەكەن، ساۋكەلەسىن كوردىڭدەر مە، التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كوپتەگەن.
ايەلدەردىڭ وسىلاي دۇرىلدەسىپ وتىرعان كەڭەسىن سىرتتان ەستىلگەن ‹‹جاۋ›› دەگەن اشتى داۋىس ءبولىپ، ەلەڭ ەتكىزدى. العاش ءوز قۇلاقتارىنا وزدەرى سەنبەگەندەي قۇلاقتارىن تىگە قالعان ەدى انىق ەستىلدى:
ـــ اتتان، اتتان، جاۋ كەلدى-جاۋ..!
ـــ كوتەك.. نە دەيدى، ويباي ـــ دەگەن ايەلدەر ۇيدەن دۇركىرەي تىسقا شىققاندا، اۋىل ادامدارى ۇلار-شۋ، قاسقىر تيگەن قويشا ءورلى-قىرلى جۇگىرىسىپ، شۋلاپ-شۇرقىراپ ءجۇر ەكەن.
اۋىلدىڭ تۇستىگىندەگى تۇيە مويىن بەلەگىردەن وقشا اتىلىپ شىققان تور اتتى ادام:
ـــ جاۋ، جاۋ كەلدى، جاۋ! ـــ دەپ داۋىستاي اۋىلدىڭ ورتاسىنان قۇيعىتىپ وتە شىقتى. سول داۋىس مىناۋ تىنىش تىرلىكتە جاتقان بەيۋاز جانداردى ءبۇيى شاققانداي وياتىپ قامدانۋعا كەلتىرمەدى، توڭىرەگىنەن انداعايلاي جەتكەن جاۋ اۋىلدى تىرىپ ەتكىزبەي باسىپ الدى. ات كەۋدەسىمەن ادامداردى سوعا، قىلىشتارىن سەرمەي، نايزالارىن ۇيىرگەندە تالاي باس دەنەسىنەن ايىرىلىپ، تالاي بەيۋاز قان قۇشىپ شىرقىراپ جانىنان جۇرداي بولىپ كەتىپ جاتتى. شۋلاعان يت، ەڭىرەگەن بالا، ازان-قازان ءتورت تۇلىك مال بۇل ءوڭىردى زارلى شۋىلعا ايلاندىردى.
شاڭىراعى ورتاسىنا كۇل بولىپ ءتۇسىپ جاتقان ۇيلەر. ءار جەردە ۇيلىعا وتىرعان توپ-توپ ايەلدەردىڭ قولتىعىنا ۇرەيلەنە ەنگەن بالالار شىرقىراپ، بۇيىرىلعان ورىندارىندا وتىرماي جىبىر ەتىپ قوزعالعاننىڭ باسى قاعىلىپ دوپشا دومالاپ ءتۇسىپ جاتتى.
ءورلى-قىرلى شاپقىلاپ، قىلىشتارىن جالت-جۇلت ەتكىزىپ سەرمەي جۇرگەن ادامدار ىشىندە باسىنا دۋىلعا، ۇستىنە تور كوز ساۋىت كيگەن مىسىق مۇرتتى دەمبەلشە ادام ات باسىن تارتا، ۇزەڭگىگە شىرەنە تۇرىپ:
ـــ ات سيراعىنان اسقان ەركەك كىندىكتىلەردى قىرىپ تاستاڭدار! ـــ دەپ، ەسكەۋىلدەي ايعايلايدى. بۇل ءسوز ەسەر جاۋعا ءتىپتى دەم بولعانداي ءتىپتى قۇتىرىندىردى. ءبىر دەمدە ءار جەردە شۋلاپ-شۇرقىراپ ۇيلىعا وتىرعان ايەلدەر مەن بالالار بولماسا، اۋىلدا قول سەرمەر ەركەك كىندىكتىلەر بىردەمەدە كوزدەن عايىپ بولدى. ەندىگى كەزەڭ توپتاسىپ وتىرعان ايەلدەرمەن بالالارعا كەلگەندەي اشىنا زارلانعاندارىن، وزدەرىنە الايا قاراعاندارىن دا، وقىس قيمىل بايقاتقاندارىن قيشا سىپىرىپ، مىناۋ بۇگىنگى د ەكى كوزى وتتانىپ الاق-جۇلاق ەتىپ تۇرعان الگى جەڭىستىگىنە ءتىپتى ايقۇلاقتانىپ، ەسىرە تيسەدى.
مىسىق مۇرتتى، سىعىر كوز باتىر، توپتالىپ وتىرعان ايەلدەر ىشىنەن شەشەسىنىڭ باۋىرىنان شىعا جان ۇشىرتىپ بارا جاتقان بەس جاسار بالانى كوزى شالىپ قالىپ، تىشقان كورگەن جاپالاقشا ۇمتىلدى. كوزى وتتانعان قارا دومالاق بالا قارسى الدىنداعى قالىڭ بۇتا بۇرگەنگە قاراي كەز قۇيىرىق اۋىزىنان ىنىنە جەتۋگە جان دارمەن قاشقان سۋىرشا بورباڭداي قاشقانىمەن الگى مىسىق مۇرت باتىردىڭ استىنداعى اتى ءبىر-اق ىرعىپ، بالاعا جەتىپ ۇلگىردى، قاناتى قاتپاعان اق ۇرپىك بالاپان بالادا وسال كەلمەدى، باتىردان قۇتىلىپ كەتپەككە بۇلت ەتىپ بۇرىلا بەرە، باتىردىڭ اتىنىڭ شاۋ جايىنان الا تولعاپ تارتىپ قالعاندا ات ۇستىندەگى باتىر اتتان اۋىپ بارىپ وڭشالدى دا تىم شاپشاڭدىقپەن اتىنىڭ تىزگىنىن وڭعا قاراي تارتىپ قالعان ەدى بالا ات باسىمەن بىرگە وماقاسىپ ءتۇستى. جانبا-جان ورنىنان تۇرۋعا قامدانعان بالانىڭ ماڭدايىنا باتىردىڭ قىلىشىنىڭ ۇشى تىرەلىپ تۇرىپ قالدى. ءدال ءازىر باتىردىڭ قولىنداعى قىلىش قاتتىراق يتەرىپ قالسا بولدى، بالانىڭ جانى جۇرداي بولعالى تۇر، بىراق نەگە ەكەن باتىر قىلىشىن بالانىڭ ماڭدايىنا تىرەگەن قالپى از-كەم تۇرىپ بارىپ تارتىپ اكەتتى. ءدال وسى قاس-قاعىم ساتتە باتىر ـــ مىناۋ شىبىن جانىن امان الىپ قالۋعا بۇتا-بۇرگەنگە ۇمتىلعان جاس بالانىڭ وزىنە قاداعان وتتى جانارىنا، وجەت مىنەزىنە تاڭىرقاپ كوز قدىرتتى. اسىرەسە كىپ-كىشكەنە بولىپ ءوزىن ايلامەن اۋناتىپ كەتە جازداعانىنا، قىلىشىن ماڭدايىنا تىرەگەن سايىن ءمىز باقپاي ۇشقىن شاشقان قاراقاتتاي وتتى جانارىن وزىنەن ايىرماي وشىگە قاراعانىن كورگەندە باتىر قىلىشىن تارتىپ اكەتتى دە:
ـــ كەل ءمىن ارتىما! ـــ دەدى سۇستانا، بالا تارتىنبادى. بەتىن جاۋعان قاندى تاقىر توننىڭ ەتەگىمەن ءسۇرتتى دە، ات ۇستىندەگى باتىرعا قولىن سوزىپ، شاپ بەرىپ ات ساۋرىنا جابىسا كەتتى.
باتىردىڭ ارتىنا كەنەشە جابىسقان بالانىڭ اتتىڭ شوقىراق جەلىسىمەن قۇيرىعى قوپاڭداپ باردى. بۇل كەزدە اۋىلدى باسىپ العان جاۋ قان ساسىعان اۋىلدى ارتىنا تاستاپ، مال-مۇلىكتى ولجالاپ ماسايراي شەگىنە باستاعان بولاتىن. قان ساسىپ كەينىندە قالىپ بارا جاتقان اۋىلىنا قيماستىقپەن مويىن بۇرعان ەدى. ات تۇياعىنان كوتەرىلگەن شاڭنىڭ ارجاعىندا، اسپاندى شارلاعان قالىڭ قۇزعىن، قارا قارعالاردى كورگەندە ءسابيدىڭ كوزىنە مولتىلدەگەن جاس تولا قالدى. ونىڭ كوز الدىنا اكەسىنىڭ كەشە عانا ءوزىن الدىنا مىنگىزىپ الىپ اۋىل ارالاتقانى، سۇندەتكە وتىرعىزىپ، وسى ورتادا دۋماندى توي جاساعانى. اسىرەسە شەشەسىنىڭ الگىندە عانا ءوزىن باۋرىنا قىسا وتىرىپ، ـــ بالام مىنا جاۋدىڭ ءتۇرى جامان، اكەڭنەن ايرىلدىق، ەندى اكەڭنىڭ سەنەن باسقا كىمى بار، سۋ ىشەرىڭ بولسا امان قالارسىڭ اناۋ الدا تۇرعان توپ بۇرگەنگە جەتىپ تاسالان، ـــ دەپ قاناتىنىڭ استىنان ۇشىرعان بالاپانداي ماڭدايىنان ءسۇيىپ قويا بەرگەنى. ءدال وسى ءساتتى كۇتىپ تۇرعانداي ءوزى اۋدەم جەرگە بارماي جاتىپ ارتىنا شەشەسىنە مويىن بۇرعانشا، مىنا جەندەت باتىر سايتانشا پايدا بولىپ، شەشەسىنىڭ باسىن دوپشا قاعىپ ءتۇسىرىپ وزىنە ۇمتىلعانىن كورگەن. وسىنى ويلاعاندا ‹‹شىركىن ازامات بولعان بولسام مىنا جەندەتتى باۋىزداپ تاستار ەدىم›› دەپ، كەكتەنە كوز جاسىن كورسەتكىسى كەلمەگەندەي ءسۇرتىپ-ءسۇرتىپ قايراتتانا وتىردى.
ـــ ۇستا، بەلىمنەن مىقتاپ ۇستاپ وتىر! ـــ دەدى باتىر زىركىلدەي وزىنە.
بالا ەندى توڭىرەگىندەگىلەرگە كوز سالدى، جەڭىستىڭ تۋىن جەلبىرەتە قايتقان جاساقتار جايدارى، ءبارى دە ىرسىڭداپ كەلەدى ەكەن. كوبىندە ولجالاعان ايەل، بالا مىڭگەستىرىپ ءبىر توبى دۇنيە-مۇلىك وڭگەرىپ السا، ەندى ءبىر توبى الدىنا مال سالىپ دۇركىرەتىپ ايداپ بارادى. وسىنداي توبىر ىشىندە ءبىر جاساقتىڭ الدىندا ەڭىرەپ كەلە جاتقان وزىمەن بىرگە ويناپ جۇرەتىن نۇركەن دەگەن سارقىزعا كوزى ءتۇستى. ەندى عانا ۇشتەرگە كەلگەن نۇركەن دودا بولىپ بوزداپ كەلەدى. الگى جاساق ونى ‹‹جىلاما›› دەگەندەي جۇلقىلاپ قويادى. بالانىڭ كوز الدى جانە جاسقا تولدى. ‹‹ول دا اكە-شەشەسىنەن ايىرىلعان بولدى عوي›› دەپ ويلادى.
* * *
ادىرلى القاپتى بتىراي قونىستانعان شوعىرلى اۋىلعا ساۋ ەتىپ جەتىپ ۇلگىرگەن جاساقتار، شۋلاپ، شۇرقىراپ بتىرادى دا كەتتى.
التى قانات اق ءۇيدىڭ الدىنا جەتىپ ۇلگىرگەن باتىردىڭ اتىن ۇستاۋعا ەكى ادام ءازىر ەكەن، ولار باتىردىڭ وزىندە اتتان ءتۇسىرىپ الىپ، ءيىلىپ سالەم بەردى.
ـــ اكە… اكە… ـــ دەگەن ەكى ۇل، ءبىر قىز بالا ۇيدەن شىعا اكەلەرىنىڭ الدىنان جۇگىرە شىعىپ باتىردىڭ قۇشاعىنا ەندى. بالالارىنىڭ شەكەلەرىنەن يىسكەگەن باتىر بولتىرىگىن ەرتكەن قاسقىرداي ۇيىنە بەت الدى. ال ولجالاپ كەلگەن بالا ىركىلىپ ارتتا قالا بەرگەن ەدى.
ـــ انا بالانى ۇيگە ەنگىزىڭدەر! ـــ دەدى باتىر الگى ەكى ادامعا.
قاباعى قاتۋلى باتىردى ايەلى ەسىك كوزىنەن ءيىلىپ سالەم بەرە قارسى الدى. ‹‹امان-ساۋ كەلدىڭىزبە؟›› ـــ دەدى سبىرعا جاقىن داۋىسپەن.
باتىرعا ۇلكەن قىزى ەسىك اشتى، ۇيگە ەنگەن باتىر ساۋىت-سايمانىن شەشكەن ەدى. بالالارى، ايەلى بولىپ بىردەن الىپ كەرەگە باستارىنا قاتارلاستىرا ءىلىپ ۇلگىردى.
ولجالى بالا الەم-جالەمى مول ءۇي ىشىنە توسىرقاي ەنىپ، وزىنە ۇدىرەيە قاراپ تۇرعان باتىردىڭ بالالارىنادا جاسقانا كوز توقتاتتى.
باتىر قولىنا قۇمان مەن سۋ قۇيىپ جاتقان ايەلىنە:
ـــ مىنا ولجاعا كەلگەن بالا، مىقتى بالا بولادى، بولماعاندا جاقسى قويشى بولادى، ـــ دەپ ەسكەرتە، داستارقانعا جايعاسقان باتىر ءوز بالالارىنان تارتىپ ولجا بالاعا دەيىن داستارقانعا وتىرۋدى بۇيىرعان ەدى. باتىردىڭ بالالارى اكەسىنىڭ الدى-ارتىن وراپ، تىزەسىن باسا ەركەلەي كەلىپ وتىردى. ولجا بالا دا توسىرقاي داستارقان شەتىنە كەلدى.
ـــ مىنانىڭ اتى بيكە، مەنىڭ ۇلكەن قىزىم، ـــ دەدى شاشىن توبەسىنە بايلاپ، شاشىنا شولپى، كۇرمەلەرىنە تەڭگە-مونشاق تاعىپ العان الگىندەگى وزىنە ەسىك اشقان قىزىن ولجالى بالاعا تانىستىرعان باتىر: ـــ ال مىناۋ ەكىنشى بالام بوكە، ـــ دەدى ءوزىنىڭ ىرگەسىندە يىعىنا جابىسىپ وتىرعان سىعىر كوز، سەمىزشە، جالپاق بەت، سارى ۇلىنىڭ كەكىلىن سيپاي ـــ مىنا جۇگىرمەك كوكە دەگەن بالام، ـــ دەدى شەكەسىنە تۇلىم قويعان ءۇش جاستار مولشەرىندەگى باۋىرساق مۇرىن ەكى بەتىنىڭ قانى سىرتىنا تەۋىپ تۇرعان كىشكەنتاي ۇلىن تانىستىرا ـــ ال مىناۋ بىرەۋىڭە اعا، بىرەۋىڭە باۋىر، بۇگىننەن باستاپ وسى ءۇيدىڭ بالاسى بولادى، اتى… ـــ دەپ، ىركىلىپ بارىپ، ولجالى بالاعا جىلى شىرايمەن قارادى دا ـــ ءجا… سەندەرگە ۇيقاس شوكە بولسىن ـــ دەگەن ەدى، ولجا بالا ءوزىنىڭ اتى شوكە ەمەس ارىس ەكەنىن ۇعىندىرعىسى كەلىپ ورنىنان ءبىر قوزعالاقتادى دا، الدەنە ويىنا كەلگەندەي ءسوزىن جۇتىپ، ءوزىن تەجەي قالدى. باتىر جايدارى بەينەمەن جارقىلداي وتىرىپ:
ـــ بۇگىننەن باستاپ ءبىرىڭ الا، بىرىك قۇلا ەمەس ءبارىڭ مەنىڭ بالامسىڭدار، ىنتىماقتى بولىڭدار! ـــ دەپ ەسكەرتتى دە بارلىعىنا شاي ىشۋگە ءناسيحاتتادى. باتىردىڭ بۇل ءسوزى بالالارىنىڭ ىشىندە بوكەگە ايرىقشا اسەر ەتكەندەي شوكەگە سىعىر كوزىنىڭ استىمەن ىزبارلانا ءبىر قاراپ قويدى. ـــ نان جە.. جەپ، تويىپ ءىش! ـــ دەدى. باتىردىڭ ايەلى، جۇقا سارى ءوڭى كۇلمىڭدەپ بالاعا مەيىر كورسەتە، داستارقانداعى قۇرت، ىرىمشىكتى وعان قاراي يتەرە جاقىنداتىپ قويدى.
* * *
شوكە ءوزىنىڭ مىنا مۇسىركەگەن بەينەسىنە ءىشى ۋداي اشىدى. مىناۋ اكەسىن توڭىرەكتەپ شولجاڭداپ وتىرعان بالالاردى كورگەندە ءوز اكە-شەشەسى ەسىنە ءتۇسىپ، الدە ءبىر وكسىك ءىشىن ۋداي اشىتىپ، شىدامىن كەتىردى. وكىرىپ جىلاپ جىبەرەيىن دەسە مۇندا ءوزىن ەسىركەيتىن ەشكىم جوق. مىنا وتىرعاندار شەتىنەن جاۋ، بەتتەرىندە كۇلىپ وتىرعانىمەن ار جاقتارى ۋاداي اشىپ وشىگىپ وتىرعانىن سابيدە بولسا سەزىپ، ءوزىن بارىنشا تەجەگەنىمەن سول قىستىققان وكسىك ەرىكسىز كوز الدىنان تارام-تارام جاس اعىزدى.
ـــ ويباي-اۋ، شوكەۋ، نە بولدى ساعان، جىلاما، بولدى، اكە-شەشە، اعا-باۋىر دەگەن ءبىز، ءبىز نە كورسەك سەندە سونى كورىپ، سونى ىشەسىڭ، نەمەنەگە جىلايسىڭ ـــ دەدى باتىردىڭ ايەلى ونىڭ كوز جاسىن ءسۇرتىپ. مۇرنىنان شىرقىلداپ تۇرعان بوعىن قىسا سىپىردى دا استىنداعى قىزىل تۋلاقتىڭ استىنا سۇرە تاستاپ جاتىپ:
ـــ بولدى، جىلاما ـــ دەدى باتىردىڭ ۇلكەن قىزى دا.
شوكە بۇدان ارى مۇڭ شاعۋدىڭ قاجەتى جوعىندا ۇقتى ما، الدىندا سۋىڭعىراپ قالعان شايىن قولى دىرىلدەپ كەلىپ الدى دا، ار جاعىنان قىستاپ كەلىپ تۇرعان وكىنىش، مۇڭ، زار، وكسىگىنىڭ ءبارىن سول شايمەن قوسا جۇتىپ جىبەردى دە، تىنىستاپ قالعانداي بولدى.
بالا دەگەنىڭ قارنىڭ توقتىعى مەن ءار كۇنگى ويىنى قاسىرەت پەن قايعىنى اندا-مۇندا ەسىنە سالماسا تەز ۇمىتتىرىپ جىبەرەتىن كورىنەدى. شوكە باتىردىڭ ۇيىندە ءبىر-ەكى كۇن توسىرقاپ جۇرگەندەي بولعانىمەن ۇزاماي بۇل وتباسىنىڭ ءبىر مۇشەسى بولىپ ءسىڭدى دە اۋىل بالالارىمەن بىرگە اسىر سالىپ وينادى دا كەتتى. ايتسەدە قويعا كىرگەن قوتىر ەشكىدەي اۋىل بالالارى دا ءوزىن قاقپايلايتىن بولدى. مۇندايدا شوكەدە ولاردان قايتا قويماي شاپ-شۇپ كەلىپ بولماعاندا توبەلەسىپ شىعا كەلەتىن بولدى. قانشا ايتقانىمەن سىرتتان كەلگەننىڭ اتى سىرتتان كەلگەن عوي؟ بىرەر بالا تيسسە عوي مەيلى، قاپتاپ تيىسكەندە كوپكە قالاي توپىراق شاشسىن. سوندىقتان كوبىندە قاباعىندا كىربەڭدىك، جۇزىندە مۇڭ بار شوكە كوبىندە توپتى بالادان بولەكتەنىپ جۇرەتىن بولدى. ەڭ العاشقى توپتى بالالارمەن ويناعان كۇنى مىنا توپتى بالالار ءوزىن بىرەر جەلكەلەپ العان، سوندىقتان ولاردىڭ ىشىندەگى بىرنەشەۋىنە ابدەن زىتتانىپ قاپ بالەم دەپ جۇرەتىن. اسىرەسە وزىنەن جاسى ءۇش، ءتورت جاس ۇلكەن ەشكى باس، سويداڭداعان، قىلقامويىن بالاعا وشىككەنىن ايتىپ سۇراما.
بۇگىن سول قىلقامويىن ىشىندە ءبىر توپ بالا اسىق ويناپ ءجۇر. شوكەنىڭ يىرگەن اسىعىنىڭ ۇشەۋى الشى بىرەۋى تايكى تۇسكەندە قىلقامويىن جارىلارداي بولىپ:
ـــ قارالىق، قارالىق وينادىڭ ـــ دەدى يىعىمەن شوكەنى قاعا يتەرىپ.
ـــ قايداعى قارالىق، شىداماس ـــ دەدى شوكەدە تارتىنباي. قىلقامويىن شوكەگە وعان ەجىرەيە تەبىتىپ:
ـــ ەي قاڭعىباس نەمە ـــ دەدى تەبىنە، شوكە ونىڭ ايانباسىن بىلدى دە الدىمەن قامدانىپ قالۋدى ويلاپ، جەردەن ءبىر ۋىس توپىراقتى الىپ قىلقامويىننىڭ بەتىنە شاشىپ جىبەرگەن ەدى. ويلاعانى مۇلت كەتپەدى، كوزى، باسىن ۇيقالاپ الەكتەنگەن قىلقامويىنىڭ ىشىنەن شوكە باسپەن سۇزىپ جىبەرگەن ەدى. قىلقامويىن سوراڭ ەتىپ شالقادان تۇسكەندە ونىڭ باسى جۇدىرىقتاي تاسقا تيەرىن كىم بىلگەن قان دىر ەتە ءتۇستى. سۋداي اققان قاندى كورگەن قىلقامويىن وزانداپ ەڭىرەپ قويا بەردى. كوزدەرى الاقانداي بولعان بالالار ەرتەڭگى كەلەر پالەكەتتەن باستارىنان الىپ قاشقانداي بەت-بەتىنە بتىراي باستادى. كوكەنى جەتەكتەگەن شوكە ەڭىرەپ جاتقان قىلقامويىنعا قاراماستان ءوز بەتىمەن كەتە بەردى.
* * *
ـــ بۇگىن قوزىنى بوكە ەكەۋىڭ قايىرماقتاپ كەلىڭدەر! ـــ دەدى شەشەلەرى. ءوزىنىڭ شارۋاسى شىققان ءجايىن ۇعىندىرىپ.
ـــ مەن بارمايمىن… دەدى بوكە قىرىسا.
ـــ شوكە قايتىپ جالعىز يە بولادى، بار، ەكەۋىڭ بارىپ كەلىڭدەر.
ـــ بارمايىم دەگەن سوڭ، بارمايمىن! ـــ دەدى قىرىستانعان بوكە ۇيدەن شىعا، شوكە وزىنە قايتەرىن بىلمەي قاراپ قالعان شەشەلەرىنە:
ـــ بولدى، ءوزىم جايىپ كەلەيىن، ـــ دەگەن شوكە، ەش ىركىلىپ تۇرماي-اق ۇيدەن شىقتى دا ۇيشىكتەگى قوزىلاردى شۋلاتىپ ورىسكە ايداپ كەتە باردى.
قىرقالى دالادا قوزىسىن بەتتەتىپ قويىپ، تاس لاقتىرىپ، زاپقى ويناپ جۇرگەن شوكەگە، قىر استىنان جانىندا ەرتكەن ءۇش بالا بار قىلقامويىن سايتانداي شىعا كەلمەسى بارما، شوكە بۇلاردى كورگەندە العاش ساسقالاقتاپ ابدىراپ قالدى. مۇندايدا ولاردان قورقىپ قوزىنى تاستاپ قاشۋى ەزدىك بولادى، اقىرى نەدە بولسا كەلگەن بۇلىككە تاۋەكەل دەپ قارسى كەلۋگە ازىرلەنگەن شوكە زاپقىسىنا تاس سالىپ قامدانا باستادى. قىلقامويىن ايتقانداي شوكەنىڭ قاسىنا تەبىتە كەلگەن جەردەن ەكى اۋىز سوزگە كەلمەي شوكەنىڭ كەۋدەسىنەن يتەرىپ شالقاسىنان ءتۇسىرىپ، تەپپەكشى بولىپ جاتقان ەدى.
ـــ ءاي… تارت اياعىڭدى! ـــ دەگەن اشتى داۋىستان توقتاپ قالدى. اندايتىندا بيكەن جۇگىرتىپ كەلەدى ەكەن.
ـــ ماڭعا نەمە، باۋىرىما نەگە سوقتىعاسىڭ. اكەم كەلسىن بالەم. ءۇيىڭنىڭ ويرانىن شىعارتپاسام بارعوي ـــ دەدى ورشەلەنە. قىلقامويىن بيكەنكە لام دەپ اۋزىن اشپاستان ءوز بەتىمەن كەتە بەردى.
بيكەن شوكەنىڭ قولىنان تارتىپ تۇرعىزىپ، شاڭ بولعان ءۇستىن قاعىپ جاتىپ:
ـــ شەشەم جىبەردى، كەلگەنىم مۇنداي جاقسى بولارما، ولار اكەمىنەن زارەدەي قورقادى. بىرەۋ تيسسە ‹‹اكەمە ايتامىن›› دەسەڭ بولدى، ـــ دەپ تۇسىندىرە قوزىنى ۇيگە بەتتەتۋگە قايىرماقتاپ ايداپ بارا جاتقان ەدى. قوزى-لاقتى بەلەگىزگە ايداپ كەلگەندە ار جاعىنداعى ۇيلەرى كورىنە قالدى. ادەتتە بوكە، كوكەلەردىڭ ويىنى بولماسا جىم-جىلاس وتىراتىن ءۇي ماڭى بايلانعان ات شوعىرىنا تولا قالعان ەكەن. ءتىپتى قاراڭ-قۇراڭ ادامداردا ابىگەردە ءجۇر. ءۇيدىڭ سول تۇستىگىندەگى اباعا جىلقى تولىپ قالعان ەكەن. بيكەن قولىنان ۇستاپ جەتەلەپ كەلە جاتقان شوكەنى تاستاي بەرىپ ‹‹اكەم كەلىپتى›› دەپ جۇگىرە جونەلدى.
ەكى بۇرىمىنا تاققان شولپىلارى مەن تەڭگە مونشاعى شىلدىرلاپ كەتىپ بارا جاتقان بيكەندى كورگەن شوكەن ءوزىنىڭ الدە جوپەلدەمەدە ەلەۋسىز قالا بەرگەنىنە مە، بولماسا الدانىش تىرلىگىنەمە ءىشى ۋداي اشىپ ‹‹اكە-شەشەم بولسا›› دەدى ەرىندەرى جىبىرلاپ جانارى جاسقا تولىپ.
باتىر ۇيىنەن شاي، سۋانىن ءىشىپ شىققانشا ءۇيدىڭ ماڭى ادامعا تولدى. ءبارى دە ولجاعا ورتاقتاسۋعا كەلگەندەر كورىنەدى. كەي ءبىرى ءۇيدىڭ سىرتىنان ‹‹باتىر امان كەلدىڭ بە، ولجا ورتاق›› دەپ ايعايلاپ قويادى. باتىردا اسىعىس تاماقتانىپ ۇيدەن شىققاندا ونىڭ الدى-ارتىن ىلعي كەدەي-كەپشىكتەر، كارى-قۇرتاڭدار ورالاپ ‹‹ولجا ورتاق، باتىر اش وتىرمىز، كەلىنىم اۋىرىپ جاتىر ەدى، قايىر قىلا كور!›› دەپ ىلەسىپ بارا جاتتى. كەردەڭدەي باسقان باتىر ‹‹اسىقپاڭدار، بارىڭەدە بەرەمىز›› دەپ قاتال سويلەدى دە، ابا تولى جىلقىنى ازاماتتارعا بىردەن ۇستاتىپ شىعارىپ شىڭعىرتا جىعىپ باۋىزداپ جاتتى. اپساتتە ابداداعى جىلقى دا تۇگەدى. الگىندە قاپتاعان شوعىرلى ادامداردا جەمتىك سۇيرەتكەن قاسقىرلارداي قاپتاپ، تۇلىپتاپ، كەيبىرى ەتەگىنە سالىپ بەت-بەتىنە ەتتەردى اكەتە باستاعان ەدى. مىنە ءۇيدىڭ ماڭى ادامنان ارىلىپ قان-جىن ساسىپ قالدى دا، ولاردىڭ ورنىن قارعا، قۇزعىن باستى.
ەندىگى اۋىلدا قالعان باتىردىڭ ازاماتتارى قان-جىنداردىڭ بەتىن جاسىرۋعا الەكتەنىپ ءجۇر. شوكە قوزى-ىلاعىن قاماپ، اسىقپاي ۇيگە ەنگەن ەدى. جۋىنىپ-شايىنىپ جەڭىلدەۋ كيىمىن كيىنىپ العان باتىر تاماقتىڭ ازىرلىگىندە وتىر ەكەن. ەسىكتەن ەنگەن شوكەگە جالت ەتىپ ءبىر قاراپ الدى دا كوزىن تايدىرىپ اكەتتى.
شوكە بۇگىن شەشىنىپ راحاتتانا وتىرعان باتىردىڭ ەت جەندى بتىمىنەن قاراپ راسىندا باتىرعا لايىق تۇلعاسىن اڭعارعانداي سەزدى. اسىرەسە سىعىرايعان ۇشقىندى جانارىنان قانپەزەرلىكتىڭ نىشانىن بايقاپ، بيكەنىڭ ‹‹بىرەۋ تيسسە اكەمە ايتام دە›› دەگەنىن ەسىنە الىپ، مىناۋ شوعىرلى ەلگە پانا بولسا دا، جەندەتتىگىمەن قانشاما ادامدى قىرعىنداعانىن، اسىرەسە ءوزىنىڭ شەشەسىنىڭ باسىن شاۋىپ وتكەنىن ويلاعاندا كەكتەنىپ كەتتى. كىشكەنە جۇدىرىعىن تۇيە، تىستەرى سىقىرلاپ وشىگە قاراعانىمەن امالى دا جوعىن ويلاپ باتىردان بەتىن بۇرىپ اكەتتى.
* * *
كەشكى استان سوڭ باتىردىڭ ءۇي ءىشى تەز ۇيقىعا كەتكەنىمەن شوكە مازاسىزدانىپ ۇيىقتاي الماي توسەگىندە ۇزاق ۋاقىت دوڭبەكشىپ جاتقان ەدى. سىرتتان الدە ءبىر سىبىدىر ەستىلدى. باتىردىڭ ايەلى ورنىنان تەز تۇردى دا ەپتەپ باسىپ بارىپ ەسىك اشقان ەدى. ەسىكتەن ءبىر ادام ەنىپ كەلگەن ەدى، باتىردىڭ ايەلى ونى قۇشاقتاپ جىلاپ جىبەردى. دەمدەرىن ىشتەرىنە تارتا ەكەۋ ارا جىلاسىپ العان سوڭ ەكەۋى وت باسىنا كەلىپ وتىردى. ىدىس-اياق جاقتا ايران ازىرلەپ جۇرگەن باتىردىڭ ايەلى سىبىرلاپ:
ـــ قانداي كۇيدەسىڭدەر، ءوزىپ كەتتىڭدەر-اۋ ـــ دەگەن ەدى، الگى ادام:
ـــ نە كۇي سۇرايسىڭ، اكەڭدە ول دۇنيەگە كەتتى. جەڭگەڭنەن دە ايرىلدىم. ءوز باسىم ءۇش-ءتورت ازاماتپەن دۋدبالاقشا دالادا ولمەستىڭ كۇنىمەن ءجۇرمىز عوي.
ـــ قايتەم ەندى ـــ ايەل بولىپ جارالعان باسىم، قولىمنان نە كەلەدى ـــ دەگەن باتىردىڭ ايەلى شارا تولى ايراندى الگى ادامعا ۇستاتقان ەدى. قىلقىلداتا جۇتىپ باسىنا بىراق كوتەردى دە شاراسىن جانە ۇسىنىپ جاتىپ:
ـــ سەنىڭ قولىڭنان نە كەلەدى، ءارى مىناۋ كۇشىكتەرىڭ بار، وسىلاردىڭ كوز جاسىنا امان بول، بىراق شەشەڭدى، ەكى بىردەي ءىنىڭدى ولتىرگەن مىنا جاۋىزعا تۇبىندە جاقسىلىق ىستەمەيتىنىمدى ايتىپ قويايىن ـــ دەدى ءار ءسوزىن ءتىسىنىڭ اراسىنان شىعارىپ جانە ءبىر شارا ايراندى سىلىق-سۇلىق ىشە سالدى دا:
ـــ مەن ەندى كەتەيىن. مىنا جاتقان الگى ولجالاپ كەلگەن بالاما، ە بايقۇس-اي بۇل دا جۇدىرىقتاي بولسا دا شەر كوڭىل، شەمەن جۇرەك بايقۇس عوي، ايتەۋ قارنىن تويدىرىپ، كوز-قۇلاق بولىپ جۇرگەيسىڭ! ـــ دەگەن ءسوزىن ەستىگەن شوكە ‹‹اكەم ءتىرى بولىپ كەلىپ وتىرعان جوق پا›› دەپ، باسىن كوتەرگىسى كەلىپ ءوزىن زورعا تەجەدى. ورنىنان تۇرعان الگى ادام، ـــ ازىق-تۇلىك ءبىر نارسە دايىنداي الدىڭ با، كەتەيىن! ـــ دەدى تونىنىڭ الدىن تۇيمەلەنە ەسىككە بەتتەپ.
ـــ ابايلاڭدارشى اعا، مىنانىڭ جانسىز جەندەتتەرى كوپ، وقىس ەتپەسىن ـــ دەپ ازىق سالىنعان دوربانى قولىنا الدى دا باتىردىڭ ايەلىن قۇشاقتاپ جىلاپ تۇرىپ ەسىكتەن تەز شىعىپ كەتتى.
شوكە مىنا بەيساۋات ادامنىڭ باتىردىڭ ايەلىنىڭ ‹‹اعا›› دەگەنىنەن باعانادان بەرگى ءسوز-لامدەرىنەن ءبىلدى. اۋەلى باتىردىڭ بۇلاردىڭ دا وتباستارىن ويرانداپ، ءتىس-تىرناعىن باتىرىپ كەتكەنىن اڭعارعانداي بولدى.
* * *
زار جەلىپ كەلە جاتقان ەكى اتتىنىڭ ءبىرى باتىردا، ەندى ءبىرى ون جاستاعى شوكە.
قانىن ىلعي دا ىشىنە تارتىپ جۇرەتىن باتىردىڭ بەت ەتتەرى اتقا جەلگەن سايىن سولقىلداپ ءتۇسىپ قالارداي بولىپ كەلەدى، وتكىر دە سىعىر جانارىن ۇزاققا قاداپ الدە ءبىر ويعا شومعانداي. اسپاندا پۇشتەكتەگەن بۇركىت بىرنەشە رەت ايلانىپ ءۇشىپ جۇرگەن ەدى، باتىر ەندى جانارىن سول زەڭگىر اسپانعا قاداعان ەدى، ونىڭ جۇزىنە ءسال جىلىلىق جۇگىرگەندەي بولدى دا:
ـــ جولىمىز بولادى ەكەن، ـــ دەدى. مويىنىن شوكەگە بۇرىپ، ـــ الدىڭعى رەتتەدە قۇر قول كەلدىڭ. بۇل جىگىتتىڭ سالىمسىزدىعى بولادى. ازامات بەتتەگەن بەتالىسىنان قۇر قايتپاۋ كەرەك! ـــ دەگەن باتىردىڭ داۋىسى قاتقىلداۋ شىقتى، ـــ بۇل جولى نە ءولىپ، نە ولجامەن كەلۋىڭ كەرەك. مەن ءوزىم بارسام تابانىمنان كەسىلىپ، جەلكەمنەن تارتىپ تۇرعان جوق. بالا بۇركىتتىڭ سالىمىن بايقاۋ، ـــ دەدى شوكەگە سۇستانا قاراپ.
شوكەنىڭدە توتىققان ءوڭى سۇرلانىپ باتىردان قالىسپاي ءجۇرۋ ءۇشىن اتىن تەبىنە زار جەلدىرىپ باتىرمەن قاتارلاسا جۇرگەنمەن ەش ءلام دەپ ءتىل قاتپادى..
ـــ سەن نەگە سويلەمەيسىڭ؟ ـــ دەدى باتىر شوكەنىڭ مىنا ءۇنسىز قىلىعىنا ءىشى پسىقانداي. بىراق شوكە بۇعان بولا اشىلىپ كەتكەن جوق. باتىر اشۋلانعانداي اتىنىڭ بۇيىرىنە ساپتاماسىنىڭ وكشەسىن قاداي تەبىنىپ قالعان ەدى. ونىڭ اتى بۇرىنعىدان بەتەر جەلە جورتتى.
كەشكى كۇن قىپ-قىزىل بولىپ ۇياسىنا ەڭكەيىپ بارىپ ىمىرت ۇيىرىلدى. اڭعارلى القاپقا كەلگەن باتىر اتىنىڭ دىزگىنىن تارتىپ مۇندا قونالقىعا ءتۇستى. شوكە اتتان تۇسكەن ەدى ەكى اياعى ءىسىنىپ، تابانى جەرگە زورعا باسىلدى. مۇندايدا السىزدىگىن باتىرعا بىلدىرتكىسى كەلمەگەن شوكە قاشان دا سىرتقا شىققاندا ءوزىنىڭ مىندەتى بولعان قانجىعاداعى قورجىنداردى شەشىپ، ازىقتاردى ازىرلەۋ جۇمىسىنا كىرىستى. باتىر ەكى اتتىڭ ىشپەكتەرىن الىپ، بەلدەرىن بوساتتى دا ۇزىن جان ارقاندى شىلبىرلارعا جالعاپ جايىلىمعا قويعانشا شوكەنىڭ جايعان دالا داستارقانى دا دايىنداپ بولعانىمەن كوزدەن قايىپ بولعانىن كورگەن باتىر توڭىرەگىنە ابىرجىپ قاراپ: ‹‹تۇزگە كەتكەن شىعار›› دەگەن ويمەن ءوزىن قايتا كەڭگە سالىپ داستارقانعا جايعاسىپ، كالىپ قالارمەن توسقاۋىلداعان ەدى. شوكە كەشىككەن سايىن باتىر ساسقالاقتاي باستاعانىمەن استىنداعى اتىن قالدىرىپ جاياۋ كەتكەن شوكەنىڭ ۇزاي الماسىندا سەزىپ، تاماقتانىپ بولىپ ەرتوقىمىن باسىنا جاستانىپ جانتايۋعا ازىرلەنگەنشە، جەردەن شىققانداي پايدا بولا كەتكەن شوكەگە باتىر تاڭىرقاي ‹‹استاپراللا›› دەپ شوكەگە باجىرايا قاراپ ەدى. يىعىنداعى الا قاپتى باتىردىڭ الدىنا اكەلىپ تاستاي سالعان قابىنىڭ اۋزىنا قول تىققان باتىر قاپ تولى ىلعي ءسۇرى ەت ەكەنىن كورىپ:
ـــ نە، ءيىتى جوق پا ەكەن؟ ـــ دەدى تاڭىرقاي.
ـــ بار.
ـــ وندا قايتىپ؟ ـــ دەگەن باتىردىڭ سۇراعىنا شوكە قايتىپ جاۋاپ قايتارمادى. باتىر ميىعىنان مىرىس ەتىپ كۇلىپ جىبەرىپ:.
ـــ بۇل ولجا ەمەس، مىناۋ ءبىر مەنىڭ قارنىمدى تويدىرعانىمەن قارا جۇرتقا نە بولات. ولجا دەگەن ءبىر اۋىلعا ورتاق بولۋى كەرەك، ـــ دەپ ەسكەرتىپ قويىپ، شوكەنىڭ تاماقتانىپ دەم الۋىن بۇيىردى.
اسپاندا جامىراعان جۇلدىزدارعا قاراپ شالقالاپ قاتقان شوكە شارشاعاندىكى مە تەز ۇيقىعا كەتتى. بىراق قانشا ۇيىقتادى بەلگىسىز باتىردىڭ نۇقۋىمەن شوشىپ ويانعان ەدى، اسپانداعى جۇلدىزدار ءالى سونە قويماعان ەكەن.
ـــ كوز شىرىمىڭدى العان سوڭ بولدى. ەندى ايلانبا!، مەن كەشەگى تۇنەگەن جەردىڭ ماڭىندا بولامىن ـــ دەگەن باتىر شوكەنىڭ اتىن ەرتتەپ ازىرلەپ قويعان ەكەن. شوكە ەش ءلام دەمەستەن، ەسىكپەن-توردەي قۇلاكەردىڭ ۇستىندە قولتوقباقتاي بولىپ ءمىندى دە قاراڭعىعا سۇڭگىپ كەتە بەردى.
ـــ ابايلا. اتىڭ مىقتى. سەنىمدى ات ـــ دەدى. باتىر شوكەنىڭ سىرتىنان باسەڭ داۋىسپەن. شوكە اۋەلدە ايداڭداي ءجۇرىپ، ءسۇت پىسىرىمنان سوڭ جەلە جورتتى دا كوزەۋلى جەرگە تاياعاندا اتىنىڭ باسىن تارتىپ جانە اياڭعا باستى.
باتىر مەڭزەگەن بەتالىسىنان شوكە جازباي تۋرا شىقتى. ءۇيىرلى جىلقىلار ميمىرت ءتۇننىڭ تۇنىپ تۇرعان دەر شاعىندا تاڭ الدىندا جۋساپ ۇيلىعا تۇر، مۇمكىن كۇزەتشىسى دە تاڭ قاراڭعىسىنداعى قارا سۋىققا بۇيىعىپ ۇيقىعا باس قويسا كەرەك. ءولى تىنىشتىق توڭىرەكتى تۇنشىقتىرعانداي، سۇيتسەدە كۇزەتشىدەن ايرىقشا ساقتانعان شوكە جىلقىعا تاياي بارىپ، ات باۋىرىنا ءتۇستى دە شەتكەرى تۇرعان ءتورت ايعىر ءۇيىردى قايىرماقتاپ اۋاشالاعان ەدى جالباس قاسقا ايعىر قايىرۋعا ىرىق بەرمەي ءۇيىرىن ايداپ ەتەكتەپ كەتتى. ەندى قامدانباسا باسقا ايعىرلاردا ونىڭ ارتىنان ىرىق بەرمەي ۇيىرلەرىن قايىرىپ كەتەرىن اڭعارعان شوكە ‹‹بۇيىرسا وسى دا بولار›› دەگەن ويمەن ءۇش ايعىر ءۇيىردى الدىنا سالا كەلگەن جولىنا قاراي قۋا جونەلدى. جىلقىلار شۇرقىراسىپ كەتتى. مۇندايدا ولگەن كۇزەتشى بولسا دا ويانىپ ءوزىنىڭ سوڭىنان قۋارىن مەجەلەگەن شوكە الدىنداعى جىلقىلاردى ەكى جىلعانىڭ اراسىنداعى قىسپاقتان وتكىزىپ جىبەردى دە قۇرىعىن سەرت ۇستاپ قۇلاق تۇرىپ بايىرقالاي قالعان ەدى. ايتقانداي ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى ەستىلە قالعان ەدى. شوكە قۇرىعىن ازىرلەي تۇرىپ قۇيىن پەرەن كەلگەن اڭعال قۋعىنشىنى كوشىپ جىبەرگەن ەدى، قۋعىنشى قالپاقشا ۇشىپ ءتۇستى. شوكە قۋعىنشىنىڭ ويناپ شىعا بەرگەن اتىن دىزگىننەن ۇستاي جەتەگىنە الىپ كەتە بەردى. شوكە باتىردىڭ توساتىن جەرىنە جەتكەنشە تاڭدا اتىپ، توڭىرەكتى ءسۇت ساعىم قىدىردى. ۇزىن توبىرلى جىلقى شۇرقىراسىپ، جەردىڭ شاڭىن بۇرقىراتا شوكەنىڭ ىرقىنا بويسۇنىپ قوتارىلىپ كەلەدى. شوكە الدىنداعى جىلقىلاردىڭ توپانىنا قاراعان ەدى، شاماسى تاي-قۇلىنىمەن ەلۋ تۇياقتاي بايقالدى. ءوزىنىڭ تۇڭعىش ساپارىنىڭ بۇلايشا ءساتتى بولعانىنا ءماز بولعان شوكە وزىنشە ساتتىلىگىنە باتىرعا ۇقساپ اياعىن ۇزەڭگىسىنە شىرەنە، قۇيرىعىن ەردەن كوتەرە ەرلەنىپ كەلەدى. جەتەگىنە العان قۋعىنشىنىڭ اتىنا كوز سالعان ەدى، ور قىزىل اتتىڭ جالىن تاڭعى ۇپىلدەك جەلەمىك جەلپىپ، توگىلگەن كوگىلدىر قۇيرىعىن ساۋمال اۋا تاراپ ءتىپتى باتىردىڭ ايتا بەرەتىن دۇلدۇلىندەي بايقالدى. مىنە شوكە باتىردىڭ ‹‹توسىپ الامىن›› دەگەن جون تاۋىنادا كەلىپ جەتتى. سالمالانىپ جاتقان تاۋدىڭ ەتەگىنە قاراي جوڭكىلگەن جىلقىلار بىردەمەدە تاۋدى جونداپ جوسىپ بارات. شوكە جىلقىنى الدىعا سالىپ جىبەرىپ ءوزى بيىك قىرقاعا شىعىپ باتىردى بايقاپ توڭىرەگىنە كوز سالعان ەدى، ەندى ءبىر بۇيىردەن قۇديا شاۋىپ كەلە جاتقانىن بايقاپ جىلقىنى سولاي بەتتەدى. مىنا قۇرشا جىلقىنى كورگەنىنە مە الدە شوكەنىڭ امان-ساۋ كەلگەنىنە مە باتىردىڭ ءجۇزى جايدارى ەكەن. شوكە باتىردىڭ ءوزىن جەر-كوككە سيعىزباي ماقتايدى-اۋ دەگەن ويدا ەدى. بىراق باتىردان ونداي القاۋ بولمادى، قايتا قاباعى تۇكسيە ءوزىنىڭ جەتەگىنە العان ولجا اتقا سۇقتانا قاراپ:
ـــ جىگىت بولدىڭ عوي شوكە، مىنا ولجاڭ… ـــ دەپ، جۇتىنا سويلەپ. اتتى ءبىر ايلانىپ وتكەن ەدى شوكە باتىردىڭ نيەتىن بىلە قويدى. ءۇنسىز عانا ولجالى اتتىڭ شىلبىرىن باتىرعا ۇستاتا سالدى.
شۇبالاڭ قۇيرىق جيرەن اتتىڭ تىزگىنى قولىنا تيگەن باتىر شويىن دەنەسىن شوكەگە بۇرىپ، جانارىمەن عانا راقىمەت ايتقانداي قاباعىن كوتەرىپ قويدى دا جەتەگىنە الىپ، جىلقىنىڭ ەندى ءبىر شەتىنە قاراي قۋىسۋعا كەتە بەردى.
ماما اعاشقا اكەپ بايلاعان اساۋ، تۇرعان ورنىن ورعىپ قازىپ تىپىرلاپ تۇر، جۇندەرى قۇندىز تەرىسىندەي جىلتىراعان قوڭىر دونەن ومىرىندە باسىنا نوقتا ءتۇسىپ كورمەگەندىكتەن شامىرقانىپ ابدەن دولۇرىپ تپىرلاپ، تىك شاپشىپ، وسقىرىنعانىمەن مىنا سۇمپايى باتىردىڭ ايلاسىنان اسا الماعانىنا ابدەن ىزاقورلانىپ العان كورىنەدى. باعانادان كيگىز ەسىكتى قايىرىپ تاستاپ كىرگەن باتىر، التى ايرىعىنان كەتكەن تەرىن ءسۇرتىپ، تىنىستاعانداي بولدى دا، ءبىر شارا ىركىتتى سالق-سۇلق جۇتىپ الىپ، قايتىپ دالاعا شىعارىندا اساۋعا اڭتارىلىپ وتىرعان سەميا ادامدارىندا سىرتقا شىعۋدى بۇيىردى. اكە ءامىرى قاشاندا ەكى بولماعان، ۇيدەن ەرە شىققان بالالارىنا قاراعان باتىر:
ـــ ال، انا دونەنگە مىندە ۇيرەتىپ ات قىپ ال، ـــ دەدى ۇلى بوكەگە. باتىردىڭ اساۋدى شۇرايلاپ اكەپ ات اعاشقا تاڭىپ جاتقانىندا-اق ءبىر سۇمدىقتىڭ بولارىن مەجەلەپ جۇرتتا جينالا قالعان بولاتىن. ەندى مىناۋ بەسىكتەن بەلى شىقپاعان ۇلىنا ءمىنۋىن بۇيىرعانىن كورىپ شۋلاپ-شۇرقىراپ كەتتى:
ـــ بالاڭىز جازىم بولادى باتىر، بۇل قايتكەنىڭىز.
ـــ مىناۋ، بالا ەمەس، قانداي جەلتاقىمعا ىرىق بەرەمە؟
ـــ قۇلدىعىم، اۋ، باتىر! بالانى ءولتىرىپ الامىز عوي، ـــ دەدى شىجالاق قاققان باتىردىڭ ايەلى دە جالبارىنا.
باتىر بالاسىنا قاراعان ەدى. تەكە كوزدەنگەن ۇلىندا زارە قالماي تارتىنشاق وگىزشە شەشەسىنە تىعىلا، ـــ مىنبەيمىن. مىنبەيمىن، ـــ دەپ جىلامسىراپ تۇرعانىن كورگەن باتىر اشۋدان جارىلارداي شاتىناپ كەتتى.
ـــ ىنجىق، ـــ دەپ ىزبارلانا تۇرىپ توڭىرەگىنە كوز قىدىرتا كەلىپ جانارىن شوكەگە كىدىرتە قالدى دا:
ـــ ەندەشە شوكە سەن مىن! ـــ دەدى، بىراق شوكەنىڭ اتى اتالعاندا مىنا تۇرعان ەلدىڭ ءبىرى دە بوكەگە ارا تۇسكەندەي ەشكىمى جان اشىرلىق بىلدىرمەدى. قايتە ‹‹قايتەر ەكەن›› دەگەندەي تىنىستارىن تارتا وزىنە سۇراۋلى قاراعاندارىن كورگەندە شوكە قورلانىپ كەتكەندەي ىزاعا بۋلىعىپ كىپ-كىشكەنتاي جۇدىرىعىن تاس ءتۇيىپ تىستەنە قالعان ەدى. داندايتىن تۇرعان باتىردىڭ ايەلى:
ـــ ول دا بوكەڭ سياقتى ەمەس پە، اتپال ازاماتتار تۇرمايما، سولاردى نەگە؟ ـــ دەپ بىجالاقتاعانىن باتىر ەلەگەندە جوق، ‹‹شوكە، ءمىن تەز!›› دەدى قاتاڭ ۇنمەن. شوكە ءوزىنىڭ جان اشىرى جوق ناق جەتىم ەكەنىن ءدال قازىر اڭعارعانداي نامىستانىپ كەتتى. ءىشى وزەگى ورتەنىپ الدە ءبىر وكىنىش پە، جىگەر مە قولقا-جۇرەگىن سورعىلاپ شىدامىن الدى. ‹‹ولسەم ولمەيمىن بە، تاۋەكەل دەيىن›› دەگەن ويعا مىقتاپ بەكىدى دە توپتان سۋىرىلا شىعىپ ات اعاشتاعى اساۋعا بەتتەدى. تاعى دا، باتىردىڭ ايەلىنىڭ داۋىسى سوڭىنان ءدىرىل ارالاس شىقتى:.
ـــ شوكە بالام، بايقاشى قارعام، ـــ دەپ قالدى. شوكەنىڭ مىنا ءوزىن ايالاعان ءسوزدى ەستىگەندە جان دۇنيەسى تەبىرەنىپ كەتتى. بەينە شەشەسى سوڭىنان تىلەك تىلەپ تۇرعانداي جانارى جاسقا تولدى. ەگەر ارتىنا قارار بولسا كوز جاسى اعىل-تەگىل كەتىپ باتىردىڭ ايەلىن بارىپ قۇشاقتاپ، وعان ەركەلەگىسى كەلدى. بىراق، ءدال قازىرگى كوز جاسىن كورسەتكىسى كەلمەدى دە ارتىنا بۇرىلماي الدىعا تارتا بەردى.
شوكە ات اعاشتا دول ۇرىپ تەرى باۋىرىنان مونشاقتاپ تۇرعان دونەنگە تاياعاندا جىرتقىش كورگەندەي تىك شاپشىعان دونەن ات اعاشتى جۇلىپ كەتەردەي جۇلقىنىپ قورىس-قورىس ەتەدى. شوكە دونەنگە اقىرىن تاياي-تاياي كەلىپ قولىن سوزعان ەدى. وسقىرىنعان جانۋاردىڭ دەنەسى دىرىلدەپ سىلەيىپ قالدى. دونەندى سيپالاپ تۇرعان شوكە كەيىنە قاراعان ەدى. ءوزىن قۇرباندىققا ارناعانداي بولىپ تۇرعان اۋىل ادامدارى تۇتاس ۇدىرەيە قاراپ تۇر ەكەن. باتىر ەلدەن الدىعا تامان شىقتى دا، ‹‹ەندى قايتەمىن›› دەگەندەي تۇرعان شوكەگە قاسىنداعى پىشاعىن قىنىمەن لاقتىرىپ جىبەرگەن ەدى. شوكە پىشاقتى قاعىپ الدى. دونەن مىنا وقىس قيمىلعا قورس ەتىپ وقىرانىپ بارىپ تاعى شىرەنە تارتىنىپ تۇرىپ قالدى. شوكە دونەندى جانە سيپالاي تۇرىپ شاپشاڭدىقپەن لىپ ەتىپ قارعىپ ءمىندى، دونەندە ءوز ومىرىندە بۇلايشا باسىنۋ، قورلاۋدى كورمەگەندىكتەن شىدامى كەتىپ تىك شاپشىعانشا شوكە دونەننىڭ باسىنداعى نوقتانىڭ شىلبىرىن پىشاقپەن قيىپ ۇلگىرگەن زامان دونەن زاپقىنىڭ تاسىنشا اتىلىپ بىردەمدە ارتىنا تۇيدەك-تۇيدەك شاڭ قالدىرىپ اۋىلدىڭ باتىسىنداعى قىرقادان اسا كوزدەن عايىپ بولدى. شۋ اساۋ تارپاڭ دونەننىڭ ۇستىندە كەنەشە جابىسقان شوكە دونەننىڭ جالىن قۇشىپ ەڭكەيگەن قالپى كوزدەن عايىپ بولدى. شوكەنىڭ مىنا باتىل دا، ەرلىگىنە باتىر عانا ەمەس جينالعان ەل بولىپ تاڭىرقاپ دۇرلىگىسىپ كەتتى.
ـــ اكاۋ، نەدەگەن جۇرەكتى بالا.
ـــ ءجا.. اتقا نەدەگەن مىقتى.
ـــ وسى بالانىڭ كوكبورىسى بارعوي دەيمىن. اساۋدىڭ جانىنا بارعاندا اساۋ دىرىلدەپ تۇرىپ قالماسى بارما.
ـــ امان بولسا بولدى عوي، بايقۇس بالا.
باتىردىڭ بىرنەشە ازاماتتارى دا شوكەنىڭ سوڭىنان بارۋعا اتتارىن ازىرلەنگەن ەدى، باتىر ولاردى توقتاتىپ تاستادى. شوكەنى القاۋلار مەن ماقتاۋلار بارىنەن دە بوكەگە سوققى بولىپ جاسىتىپ، اكەسىنە جاۋتاقتاپ جاسقانا قاراي بەردى.
اردا شاي قايناتىم ۋاقىت ءوتىپ، اۋىلداعى الگىندەگى دىبىر توسلاستاپ ەل ءۇيدى-ۇيىنە تاراسقان كەزدە استىنداعى دونەندى موينىنا قاعىپ ءمىنىپ كەلە جاتقان شوكە اۋىلدىڭ شىعىسىنداعى بەلەگىردەن اسىپ ءتۇستى، بۇل كەزدە باتىر بالالارىمەن بىرگە ءوز ۇيىنىڭ تورىندە تۇسكى تاماققا وتىرا بەرگەن كەز ەدى. شوكە قارا تۇنەك بولىپ ۇيگە ەنىپ كەلگەندە ەڭ اۋەلى باتىردىڭ ايەلى شوكەنى باس سالىپ باۋىرىنا قىسىپ:
ـــ اللا، قارعام-اي، امانبىسىڭ، ـــ دەپ باس سالىپ باۋىرىنا قىستى. شوكە الدە نەنى ويلانىپ كەلگەندەي ءتور الدىنداعى باتىرعا سۇقتانا قاراعان ەدى. باتىردا ءوزىنىڭ ونى قاتەرگە ايداعانىن مويىنداعانداي ودان كوزىن تايلىقتىرىپ اكەتىپ، ورنىنان شاپشاڭ تۇرىپ، الگىندە الاس ۇرىپ ايعۇلاقتانىپ تۇرعان دونەننىڭ ىرگەدە بايلاۋسىز، ەكى قۇلاعى سالپيىپ تۇرعانىن كورىپ، كۇلىپ جىبەردى دە ەكى اتقوسشىنى شاقىرىپ:دونەندى جەتەكتەپ سۋىتۋدى بۇيىرىپ، قايتا داستارقانىنا جايعاسا شوكەنىڭ التى ايرىعىنان كەتكەن تەرىن ءسۇرتىپ، شارا تولى سۋسىندى ىنگە قۇيعان سۋشا قورىلداتا كەڭىردەگىنە قۇيىپ جاتقانىن كورگەن باتىر وعان راحاتتانا قاراپ قالىپتى.
* * *
تاعى ءبىر جاز ءوتىپ، قىلىشىن سۇيرەتكەن قىراۋلى كوز قىستقا كەتتى. تاۋ قويناۋىندا وتىرعان قىستاۋداعى ەل ءوز-ءوز تىرشىلىگىمەن بولىپ، مىناۋ قاﮬارلانا قىرىنا العان قىڭىر قىستان قالاي مال-جاندى امان الىپ شىعۋ بۇنداعى اۋىل ازاماتتارىنىڭ ماڭداي الدى جۇمىسى بولىپ قاربالاستىقتا ءجۇردى.
تاس قىستاۋداعى. تاس مەشكە جاققان سارقيدىڭ ءيىسى بۇرقىراپ، جالىنى ءۇي ءىشىن بوجىتىپ تۇر. نەشە كۇننەن بەرىپ شوكەنىڭ ابىگەرى وزىنە ءبىر تەرى شاقاي ازىرلەپ، ءبىر قارشاڭعى جاساپ الۋمەن بولاتىن، مىنە بۇگىن ءار ەكەۋىندە بولدى. اۋەلى تەرى شاقايدى اياعىنا كيىپ، باۋىن مىقتاپ بايلاپ، جەرگە باسىپ كورگەن ەدى. ءارى ءدال، ءارى جاپ-جاقسى كوڭىلدەگىدەي ىستەپ العانىنا وزىنە-ءوزى ءماز بولىپ جىميىپ قويدى. ەندى تابانىنا تەرى شەگەلەپ ازىرلەگەن ەكى شاڭعىنى قولىنا الدى دا دالاعا بەتتەدى.
ـــ قايدا.. ـــ دەدى باتىردىڭ ايەلى.
ـــ شاڭعىمدى سىناپ كورەيىن.
ـــ مەن دە بارامىن ـــ دەدى كوكە..
ـــ دالا سۋىق، توڭاسىڭ، ـــ دەگەن شوكەنىڭ ءسوزىن بيكەدە جوپتەپ:
ـــ سۋىقتا توڭاسىڭ. ەكەۋىمىز ءبىر جەرگە بارامىز، ـــ دەپ الىپ قالدى.
شوكە دالاعا شىققاندا قىستىڭ سۋىعى دەنەسىن تىتىركەندىرىپ جىبەردى. كۇرتىك قاردى اندەتە باسىپ اشىق اسپان استىندا اق بۇركەنگەن دالا قويناۋىنا سۇڭگىپ بارا جاتقان شوكە اۋدەم جەر ءجۇرىپ بارىپ كەيىنىنە مويىن بۇرعان ەدى. تاس قىستاۋدىڭ مورجاسىنان كوتەرىلگەن كوك ءتۇتىن شۇبالاڭداپ كوك اسپانعا ءسىڭىپ جاتىر ەكەن.
شوكە بيىك جوتا باسىنا وسىمەن ءۇشىنشى رەت شىعىپ قايتا سىرعاناۋعا ازىرلەنىپ جاتقان ەدى قىلقامويىن باستاعان ءبىر توپ بالا سايتانداي پايدا بولا قالدى.
ءدوڭ باسىندا تۇرعان شوكە قىلقامويىننىڭ ەتەكتە وزىنە قاستىق سايلاپ ورنالاستىرۋ جاساپ جاتقانىن ونىڭ قيمىلىنان-اق بايقاي قويدى. مۇندايدا شەگىنشەكتەسە ودان قورىققاندىق بولادى، سوندىقتان تاۋەكەلگە كەلىپ، شاقايىنىڭ دا، شاڭعىسىنىڭ دا قۇدىرەتىن ءبىر كورسەتكىسى كەلىپ، شوكە بيىك جوتادان تومەن قاراي ارتىنا اق بوران تاستاپ تومەن قاراي قۇديعاندا ءبىر توپ بالانى قىلقامويىن ءوزىنىڭ وتەر جولىنا ارقان كەرىپ تۇرعانىن كورىپ ابىرجىپ قالدى. مىنا تەبىنمەن ارقانعا كەلىپ سوعىلار بولسا مەرت بولارى مۇندا، ال قىلقامويىن اندايتىندا قاسقىر سوعىپ الارداي قولىنا قۇرىعىن سەرت ۇستاپ ول تۇر. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا جەتىپ ۇلگىرگەن شوكە قىلقامويىندى وپ-وڭاي الداپ سوقىتى. قۇيعىتىپ كەلە جاتىپ شاڭعىسىن شورت بۇردى دا قىلقامويىننىڭ بۇرىلعانىنا ۇلگىرتپەي قولىنداعى تاياقپەن قاعىپ قالپاقتاي ۇشىرىپ، ەندى ارقاننان ايلانىپ وتۋگە بۇرىلا بەرە ءوزى دە تالتىرەكتەپ بارىپ ۇشىپ تۇسكەندە اياعىنداعى ەكى شاڭعىسى ەكى جاققا ۇشىپ كەتتى دە، ءوزى قارعا كومىلە بارىپ ءتۇستى دە اپىل-قۇپىل ورنىنان تۇرعانشا بالالار ونىڭ ەكى شاڭعىسىن الا قاشتى، شوكە مىنا باسىنۋعا اشۋدان جارىلارداي بولدى. قاشان دا سوڭىنا ءتۇسىپ جۇرگەن قىلقامويىندى نەدە بولسا بۇل جولى كەلىستىرىپ تارتتىرىپ ءوزىنىڭ كەرەمەتىن كورسەتىپ قويۋدى ويلاپ، قاشىپ بارا جاتقان بالالاردىڭ الدىن توسۋ ءۇشىن تۇمسىق ايلانىپ جەتۋگە ۇمتىلدى.
ساي ءىشى ويدىم بولعاندىقتان سىعىلعان قاردان تەز وتكەن شوكە قارسى الدىنداعى بەتكەيگە ايۋدىڭ قۇنجىعىنشا بورباڭداپ جان دارمەن جۇگىرە شىعۋى قاتە كەتپەدى. ولجالاعان قارشاڭعىلارىنا ءماز بولىپ كەلە جاتقان قىلقامويىن باستاعان بالالار بۇلتارىپ قاشۋعا ۇلگىرمەي قالدى. شوكە زاپقىسىنا جىلقىنىڭ قاتقان پوپايىن ازىرلەپ تۇرعان بولاتىن، سوزگە دە كەلمەدى. زاپقىسىن يرە قويا بەرگەندە قىلقامويىنىڭ شەكەسىنەن كەلىپ تيگەن پوپاي قانىن بۇرىق ەتكىزدى. قىلقامويىن قان جاۋعان باسىن شەڭبەكتەپ وتىرا كەتىپ، مىناۋ ساي ءىشىن باسىنا كوتەرە باقىرىپ-شاقىرعانىن كورگەن سەرىكتەرى قولدارىنداعى شاڭعىنى جەرگە تاستاي سالدى دا تۇرعان ورىندارىندا سىلەيىپ تۇرىپ قالدى. اشۋعا ابدەن بۋىرقانعان شوكە ەكى بالانى ەكى جاققا لاقتىردى دا قىلقامويىننىڭ كەۋدەسىنە مىنە كەتكەن ەدى. مىنا كوكجالدان قۇتىلماسىن بىلگەن بالالار ەڭىرەپ جالبارىنا كەتتى. قىلقامويىندا جەڭىلسىن مويىنداپ جالبارىنا ەڭىرەپ:
ـــ شوكە، كەشىر، ءبىزدى ارتىڭنان ايداپ سالعان بوكە بولاتىن ـــ دەدى.
شوكە قىلقامويىننىڭ مىنا سوزىنە شىنىمەن سەنبەدى. ‹‹نە دەيسىڭ›› دەدى تاعى جۇلقىلاپ، قىلقامويىن تاعى سونى ايتتى. شوكە قاس جاۋىنىڭ ءبىر ۇيادا جاتقان بالاپان بولىپ شىققانىن ەندى ءبىلىپ تاڭ قالدى. قىلقامويىندى بوساتىپ جىبەردى دە ءوزى بۇل سوزگە ءالى دە سەنبەگەندەي ويلانۋلى قالدى. اياققى قىستاۋداعى بۇركىتشى قارتتىڭ ‹‹قىراندار ەكى بالاپان شىعارسادا اشىققاندا ءالدىسى ءالسىزىن شۇقىپ جەپ قويادى›› دەگەنى ەسىنە ءتۇستى. ء‹‹يا، كىم ءالدى، كىم ءالسىزىن ءالى-اق كورەرمىز›› دەدى ىشتەي، ىزبارلانا كۇبىرلەپ…
ـــ ەكىنشى جولىمدى توساتىن بولساڭدار كورگىلىكتەرىڭدى كورسەتەمىن! ـــ دەدى قىلقامويىنعا ايبارلانا.
ـــ تاقسىر، ەندى جولامايمىز. قۇدايعا راس ـــ دەگەن بالالار ماڭىراپ سالا بەردى دە، اۋىلعا قاراي جان دارمەن جۇگىرىپ كەتە بەردى.
* * *
تاس قىستاۋدىڭ ىستىعىنان با، ءتۇن بويى شوكەنىڭ مازاسى كەتىپ ۇيىقتاي المادى. سەبەبى ونىڭ بۇگىن ‹‹اسۋداعى›› تويعا بارعانىندا كەزىندە ءوزى ولجالاعاندا ءبىر ولجالانعان اۋىلداسى ءۇش جاسار سارقىزدى كورىپ قالعانى بار. العاش شاشىنا قىزىل ءجۇن جىپتەن لەنتا بايلاپ، كونە توزداۋ كوكشۋلاڭ كويلەك كيگەن قىزدى كورگەندە ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي تاڭىرقاي قاراعان. تالدىرماش دەنەلى اي كوزدەنگەن مۇڭلى ءجۇزدى سارقىزدىڭ جۇزىندە ەش كۇلكى نىشانى جوق. ايتاۋ اۋىلدىڭ توپتى بالالارىمەن بىرگە جامىراعان جاس تولدەي دۇركىرەپ جۇگىرىپ ءجۇردى. شوكە ونى توسىپ الىپ ءوزىن تانيتىنىن ايتىپ سويلەگىسى كەلگەنىمەن باتىلى جەتپەي امالسىز قايتقان. ەندى سول السىزدىگىنە ىزالانىپ وكىنىپ جاتىپ زورعا كوز ىلگەن بولاتىن. ەندى مىنە دالادان شىققان شاڭكىلدەي شىجالاقتاعان ايەلدىڭ داۋىسى وياتىپ جىبەردى.
ـــ الگى جەتىمەگىڭ تۇبىمىزگە جەتەتىن بولدى. مىنا جالماۋزىڭدى جوعالتپاساڭ ەلدىڭ سار جۇلدىزى عوي مىنا پالەڭ، ـــ دەپ دول ۇرعان ايەلدىڭ داۋىسىن، شوكە تاني كەتتى. قىلقامويىننىڭ شەشەسى ەكەن. شوكە الدا باتىردان قانداي جازا كورەرىن ابدەن ءبىلدى. بولماعاندا باتىردىڭ جونداي تيەر قامشىسى دايىن.
ـــ نە، نە بولدى سوندا ايتشى شابەلەنبەي! ـــ دەدى باتىر ايەلگە.
ـــ بوكە. بوكە دەدىم عوي شەشە، ـــ دەگەن قىلقامويىننىڭ دا داۋىسى بولبىراي شىقتى.
ـــ ءاي، بوكە، شوكە شىعىڭدار ۇيدەن! ـــ دەگەن باتىردىڭ ايۋشا اقىرعان داۋىسى بوكەنى ۇيقىدان شوشىندىرا وياتتى. زەرەسى كەتكەننەن دىرىلدەپ-قالشىلداپ ءوڭى قۋقىلدانىپ، كيىمىن زورعا كيىندى.
شوكە بارىنەدە تاۋەكەل دەپ ەسىكتەن شىعا كەلگەن ەدى باتىر ءوزىن ءىشىپ-جەرمەندەي بولىپ قادالا قاراپ تۇر ەكەن. باسىن تاڭىپ العان قىلعامويىن ءوزىن كورگەن جەردەن يت كورگەن مىسىقتاي جاسقانشاقتاپ شەشەسىنىڭ كەيىنىنە ىعىستاي بەردى.
ـــ نە دەپ ءتۇر مىنالار؟ ـــ دەدى باتىر شوكەگە.
ـــ جو.. و.. ق.. شوكە ەمەس. بوكە، بوكە بولاتىن ءبىزدى ايداپ سالعان، ـــ دەدى شوكەدەن بۇرىن قىلقامويىن شىجالاقتاپ.
كيىمىن شالا كيىنگەن بوكەدە ءىستىڭ ناسىرعا شاۋىپ ءوز ارامزالىعىنىڭ اشكەرلەنگەنىن ءبىلدى مە؟ ەسىكتەن سۋدان شىققان تىشقانداي سالىندىسى سۋعا كەتە سۇلمىرەيىپ شىعا:
ـــ اكە.. بۇدان كەيىن، بۇيتپەيىن، كەشىرىڭىزشى اكە، ـــ دەدى ەڭىرەي تۇرىپ جۇرەلەي كەتتى.
ـــ نە بولدى تاعى دا قۇداي، نە بولىپ قالدى: ـــ دەپ شىجالاقتاي شىققان باتىردىڭ ايەلى بالاپانىن قورعاعان قىزعىشتاي ۇيىنەن اسىعىس شىعا كەلگەن ەدى. ايەلىن ءبىر جاعىنا سىلكىپ تاستاي بەرگەن باتىر بوكەنى ۇلكەن ساپتاماسىمەن تەۋىپ، تەۋىپ جىبەرگەندە العاش ‹‹ىش›› ەتىپ شىققان بوكەنىڭ ءۇنى دىم ءوشتى دە جىلان قۇرتشا ەكى بۇكتەتىلىپ يرلەڭدەي جاتىپ قالدى. بايقۇس شەشەسى اتىلعان كۇيى ۇلىنىڭ ۇستىنە جاتا كەتىپ ەندىگى سوققىنى ءوز دەنەسىمەن توستى. باتىردىڭ ايەلى بوكەگە جۇگىرگەندە شوكەدە باتىردىڭ الدىن كەس-كەستەي توسىپ، وتتى جانارىن باتىرعا جاسقانباي تىكە قاداپ تۇرا قالعان ەدى. باتىر ونىڭ مىنا وجەتتىگىنەن الدە نەنى سەزگەندەي ‹‹بىلاي›› دەپ اقىرا.!
ـــ مىنا قاسقىرلاردىڭ ءبىر-بىرىمەن ءتۇزۋ تالاسسىن. اراعا ءبىزدى ارانداماي، ـــ دەگەن قىلقامويىننىڭ شەشەسى قىلقامويىندى جەتەكتەپ ءوز جايىنا كەتە بەردى.
باتىردىڭ قان تولعان جىرتيعان كوزىنە ءوزىنىڭ وتتى جانارىن قالاي قاداپ تۇرا قالعانىن شوكە ءوزى دە اڭعارمادى. قاققان قازىقتاي قارسى الدىنا سىلەيىپ ونىڭ ايۋشا اقىرعانىندا ەلەمەدى. باتىر شوكەنى جولىنان سيىرىپ تاستامادى. الدە نەنى ويلاعانداي كدىرىپ بارىپ شەگىنىپ كەتتى.
بوكەنى ءۇي ادامدارى قاۋمالاپ كوتەرىپ ۇيگە ەنگىزىپ كەتتى. شەشەسى بايقۇس ەڭىرەپ ءجۇرىپ توسەگىنە جاتقىزدى دا ونىڭ بەتىنە سۋىق سۋ بۇركىپ ءجۇرىپ ەسىن ارەڭ جيعىزدى. بوكەنىڭ تىنىسى تارىلىپ، ار جاعىنان كەلگەن سىرىل مەن جوتەل بىردەمدە ونىڭ جان تەرىن شىعاردى. شوكە بوكەنىڭ مىنا بەيشارا بەينەسىنە جانى اشىپ ونىمەن بىرگە قينالىپ ايالاي وعان تاياماق ەدى، ءوز كەمشىلىگىن سەزىپ مۇسەۋرەگەن بوكە ءوزىن كورگەن سايىن مايرىلىپ بارا جاتقانىن سەزىپ، ونىڭ كوزىنە كۇيىك بولعىسى كەلمەي ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
شوكە سول شىققاننان قىستاۋدىڭ تەرىستىگىندەگى كەپتەرلەر مەكەنى بولعان تاۋعا بەتتەدى. ول ‹‹شاتاڭداعى›› تاۋ ۇڭگىرىنە قوناقتاپ جۇرەتىن كەپتەرلەردەن ەكى كەپتەر زاقپىمەن وپ-وڭاي ءتۇسىرىپ الىپ ىزىنشە ۇيىنە قايتقاندا بەسىن ۋاعى بولىپ، كۇن ەڭكەيىپ مىناۋ قىستاۋلارىنا تاۋدىڭ ار جاعىنا جاسىرىنعان كۇن كوزى تۇسپەگەندىكتەن الاكەۋىم جاپقان ەدى.
شوكە قولىنداعى ەكى كەپتەردىڭ ءجۇنىن جۇلىپ ءىشىن تازالاپ، باتىردىڭ ايەلىنە ۇستاتىپ جاتىپ:
ـــ بوكەنىڭ جوتەلىنە كوك كەپتەر جاقسى بولادى، اسىپ بەرىڭىزشى! ـــ دەگەن ەدى. شەشەلەرى مەكىرەنىپ كەتتى.
ـــ وي، قارعام-اي، بۇل جوتەل ەمەس. قابىرعاسى سىنىپ كەتكەن ۇقسايدى. بالىگەر اكەلۋىمىز كەرەك، ـــ دەدى جانارىنداعى جاسىن جاۋلىعىنىڭ ۇشىمەن سۇرتە.
باتىر سول كەتكەننەن ۇيگە ءالى ورالمادى. ونىڭ ۇزاپ كەتپەگەندىگى ۇيدەگى تۇرعان ساۋىت-سايماندارىنان دا بەلگىلى. ايتسەدە ونىڭ قايدا كەتكەندىگى قاي ۋاقىتتا كەلەتىندىگى بەلگىسىز بولعاندىقتان شوكە اتتى ەرتتەپ، بالىگەردى شاقىرىپ كەلەتىن بولىپ اتتانىپ كەتتى.
سول كەتكەننەن شوكە ءتۇن قاراڭعىسىندا زورعا ورالدى. ءوزىن ءتورت كوزبەن كۇتىپ ۇركەردەي بولىپ وتىرعان ءۇي ادامدارى شوكەنىڭ قاسىنا ەرتكەن بالگەرى جوق جالعىز ورالعانىن كورىپ ابدىراپ قالدى.
ـــ تابا المادىڭ با؟ ـــ دەدى اۋەلى بيكەن.
ـــ تاپتىم. تاڭەرتەڭ كەلەتىن بولدى، ـــ دەگەن شوكە ۇستىندەگى كيىمىن شەشىپ جاتىپ:
ـــ كورىم بولدى عوي، ءاي، قارعام-اي شارشادىڭ عوي، ءشاي قۇيشى بيكەن! ـــ دەدى شەشەسى.
بيكەن وتتا تۇرعان شاۋگىمدى شوققا قويىپ داستارقان ازىرلەدى.
ـــ سەندەربىراز مىزعاپ الىڭدار بوكەنىڭ جانىندا مەن بولامىن، ـــ دەپ توسەك سالۋدىڭ ابىگەرلىگىنە ءتۇسىپ. شوكە قانشا ۇيىقتاعانى بەلگىسىز شارىق ەتىپ اشىلعان ەسىكتىڭ شارقىلىنان ويانا كەتتى، ءۇي ءىشى الاكەۋىم جارىق ەكەن. باسقا بالالاردا باستارىن شوشىنا كوتەردى. ءوڭى سۇستى، كوزى وتتى باتىر ەسىكتەن ەنگەن جەردەن بوكەنىڭ قاسىندا وتىرعان ايەلىنە سۇقتانا قاراپ مەلشيىپ قالىپتى. ءبىر سۇمدىقتىڭ باستالارىن سەزگەن باتىردىڭ ايەلى دە قالشىلداي ورنىنان تۇرىپ. ‹‹نە.. نە بولدى›› دەدى. سۇرەپەتسىز بەينەدە:
ـــ نە.. نە بولدى. نە بولعانىن سەن بىلەسىڭ، ـــ دەگەن باتىر ەكى اتتاپ كەلدى دە ايەلىنىڭ شاشىنان قاندى تۇياعىن ءىلىپ جىبەرىپ تىسقا قاراي سۇيرەي جونەلگەن ەدى. شىجالاقتاعان ايەل ءبىر كوزى بوكەدە، جەتەككە ۇيرەنبەگەن حايۋانداي تىرمىسىپ تارتىنشاقتاعان ەدى. باتىر جۋان ساپتامامەن ايەلدىڭ ىشىنەن تەۋىپ قالىپ قاڭباقتاي ۇشىردى. جەندەت اكەنىڭ قاﮬارىنان جاسقانعان بالالار شەشەلەرىن قورعاۋعا باتىنا الماي شۋلاپ-شۇرقىراپ ءبىر بۇرىشقا تىعىلدى.
ـــ اعاڭ كەلىپ ءجۇر ەكەن عوي ـــ دەدى، دوڭىز ايباتىن سىرتىنا سالىپ، تىستەنگەن باتىر. ەكى بۇكتەلىپ جاتقان ايەلىنە. باتىردىڭ ايەلى ەندى ءوزىن ءولىم عانا كۇتىپ تۇرعانىن سەزگەندەي ءتىس جارماي باعاناعىداي ەمەس قايسارلانا باتىرعا قاراعان ەدى. باتىر بوساعادا قىنابدا تۇرعان قىلىشتى سۋىرىپ الىپ ايەلگە ۇمتىلدى. شوكە ءىستىڭ ناق ناسىرعا شابارىن ەندى سەزدى. مىنا قان پەزەردىڭ ايەلىنىڭ باسىن ءدال ءوزىنىڭ شەشەسىنىڭ باسىنشا قاعىپ الۋدان تاينباسىندا سەزىپ، باتىردىڭ قىلىش ۇستاعان قولىنا جارماسا كەتتى. باتىردىڭ قىلىشى ايەلىنىڭ باسىن قاعىپ تۇسپەسەدە شوكەنىڭ قولىن تارتىپ قالعاننىڭ وزىندە بايقۇس ايەلدىڭ بەتىنە قىلىشتىڭ ۇشى تيگەندە ماڭدايدان بەتكە دەيىن قيستاپ ءتىلىپ ءتۇستى دە ايەلدىڭ الدىن قان جۋىپ كەتتى. بالالار شۋلاپ، شۇرقىراپ بوكەنى تاستاي بەرىپ شەشەلەرىنە ۇمتىلدى.
ـــ قويا… بەر… قولىمدى.. ءيتتىڭ… كۇشىگى! ـــ دەگەن باتىر. وڭ قولىنا جارماسىپ تۇرعان شوكەنى دە وبىپ جىبەرەردەي بۇلقىنعان ەدى. قولىنا قورعاسىنشا جابىسقان شوكەگە ءبىر قاراپ الدى دا، بەتى تالاۋراپ، كوزى قاندانىپ ءۇي ءىشىن كوزىمەن ءبىر شولىپ ءوتتى دە، قىلىشىن تاستاي بەرىپ بۇرىلىپ كەتتى. شوكە جەرگە تۇسكەن قىلىشتى الدى دا بوساعاداعى قىنابىنا سالىپ قويدى.
دول ۇرۋدان كوزى قانتالاعان باتىر ەسىن ەندى جيعانداي ەكى اتتاپ ەسىكتەن شىقتى دا كەتە بەردى.
باتىردىڭ ۇيدەن شىعىسىمەن ءۇي ءىشى تىنىشتالاقالعانداي بولدى. بىرقىلداپ، سۇڭقىلداعان وكسىكتەر بولماسا، ءبىر-بىرىنە مۇسىركەۋ قاراسقان بالالار بەتىن قان جاۋىپ ءبۇرىسىپ وتىرعان شەشەلەرىنە قاراي ۇيلىعىستى. باتىردىڭ سىلتەگەن قىلىشى ايەلىنىڭ وڭ جاق شەكەسىنەن قيالاي ءتىلىپ كەڭسىرىكتى كەسە سول بەتتەن وسىپ تۇسكەن ەكەن. ءبىر ءتاۋىرى قىلىشتىڭ ۇشى عانا دارىعاندىقتان تىم باتا تيمەگەن كورىنەدى. بەتتەن اققان قاندى قۇرىم كيىز كۇيدىرىپ ءجۇرىپ ارەڭ تيعان بالالارى شەشەلەرىن دە ىڭىرسىپ جاتقان بوكەنىڭ جانىنا جاتقىزدى.
سيىر ءتۇس مەزگىلىندە بالگەردە كەلىپ ۇلگىردى، ۇيگە ەنگەن جەردەن سۇرەڭسىز ءۇي. كىربەڭ تارتقان بالالاردىڭ قاباعىنان-اق، بالگەر مۇنداعى كوڭىلسىزدىكتى اڭعارا قويدى. اۋەلى بوكەنى تەكسەرىپ ەكى قابىرعاسىنىڭ ىشىنە قاراي سىنىپ كەتكەنىن ايتتى دا ەسكى ەتىكتىڭ قونىشىنىڭ استارىنا قاراعايدىڭ جابىسقاق شايىرىن جاعىپ بوكەنىڭ قابىرعا تۇسىنا جاپسىرىپ الدى دا، قونشىنى بۇرىستىرە ۇستاپ قايتا تارتقاندا ىشىنە سىنىپ تۇسكەن قابىرعالار سىرتىلداپ ورنىنا كەلگەن زامان بوكەنىڭ تىنىسى كەڭىپ، جادىراپ سالا بەردى.
ـــ بىرەر كۇننەن سوڭ مىنا جاپسىرعان نارسە ءوزى ءتۇسىپ قالادى. قوزعاماڭدار! ـــ دەپ ەسكەرتكەن بالگەر ەندى باتىردىڭ ايەلىنىڭ بەتىن كورىپ ەم-دومىن ازىرلەي وتىرىپ:
ـــ ەسەر باتىر نە ەلىن. نە ەرىن اراندايدى. شاماسى قاتىنعا قاپتال ەركەك بولعانىڭا بولايىن. قايدا كەتكەن ول انتۇرعان، اۋلەكى؟ ـــ دەدى باتىردىڭ ايەلىنىڭ جاراقاتىنا اشىنا.
ـــ ءوزىم جىعىلىپ وقىس بولىپ… ـــ دەپ تاعى دا جەندەت ەرىنىڭ قورلىعى مەن زورلىعىن جاسىرعىسى كەلگەن ايەلگە قاراعان بالگەر ونىڭ شىپ-شىپ شىعىپ تۇرعان قاندارىن ءدارى سەۋىپ تيىپ، تىرتىقتى بىتىرەتىن دارىلەرىن سەۋىپ جاعىپ جاتىپ:
ـــ ويبوي، قارعام-اي، ءبىر كۇن شي، ءبىر كۇن تۋىردىق جاسىرادى، ودان كەيىن نە جاسىرادى، سەن نامىستانعانىڭمەن حايۋانعا نامىس جۇرەمە، ـــ دەپ كەسكىن سويلەپ وتىرىپ بيكەنىڭ ازىرلەگەن شايىنا وتىرعان بالگەر مىناۋ ەلدىڭ ءبارىن قارا ايۋشا قورقىتاتىن باتىردىڭ جەر-جەبىرىنە جەتكەن بالگەردىڭ باتا سويلەگەنىنە شوكە تاڭىرقاي قاراپ قالىپتى.
ـــ مەن قايتا ايلانىپ جۇرمەيمىن قاراقتارىم. ءدارى-دارمەكتى ايتقان بويىنشا ىستەتە بەرىڭدەر! ـــ دەپ ەسكەرتكەن بالگەردىڭ اقىسىن دامەتىپ وتىرعانىن سەزگەن شوكە ءۇن-ءتۇنسىز ۇيدەن شىعىپ كەتتى دە قورادا تۇرعان بىرنەشە مارقا قوزىنىڭ ءبىرىن ەش كىمنىڭ رۇقساتىنسىز جەتەكتەپ اكەلىپ ەسىك الدىنا ماڭىراتىپ بايلاپ قويىپ قايتا ۇيگە كەلگەندە. سىرتتاعى قوزىنىڭ داۋىسىن ەستىگەن بالگەردىڭ قاس-قاباعى كەرىلە، كەتۋدىڭ قامىنا كىرىستى.
ـــ قوي ورىسكە كەتكەن. قوزى دا بولسا ازسىنباڭىز دەدى شوكە بالگەردى شىعارىپ بارا جاتىپ.
ـــ راقىمەت، بالگەر، بالالاردىڭ بەرگەنى عوي، الىڭىز! ـــ دەدى باتىردىڭ ايەلى ىڭعىلداي وتىرىپ.
* * *
قىستىڭ كۇنى، توڭىرەك اپپاق قارمەن قىمتالىپ جاتىر. كورشى قىستاۋدا ‹‹جيىن، توي بولادى›› ەكەن دەگەندى ەستىگەن شوكە دە بۇگىن سولاي بەتتەدى.
ەكى جەردەگى تاستان سالعان ءۇي مەن ءبىر دوڭبەك ۇيدەن باسقا ەسىك الدىنان تىككەن ەكى كيىز ءۇيدىڭ ءبارى قۇجىناعان ادام. قىستاۋدان اۋاشا جامبى اتۋ مايدانىندا ازاماتتار ونەر كورسەتىپ شۋلاپ شۇرقىرايدى، تاعى ءبىر توپتاسقان ادام شوعىرلارى اراسىندا پالۋان سالىنىپ، اۋدارىسپاق ويناۋداي كۇش باسەكەسىنە تۇسكەن اتان جىلىك ازاماتتاردىڭ ونەرىن تاماشالاعان ەل مارە-سارە. شوكە العاش جامبى اتقان جەرگە بارا قالعان ەدى. جامبى اتۋدا الدىنا جان سالماي ەكى تايتۇياق ۇتىپ العان باتىردىڭ ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا ەكەن. جامبى اتۋ اقىرلاسا سەڭشە سوعىلىسقان ەل پالۋان، اۋدارىسپاق بولىپ جاتقان وڭىرگە توڭكەرىلدى. توبىر ەلمەن بىرگە شوكەدە سولاي بەتتەگەن ەدى، توپ ىشىندە باتىر ءوزىن كورىپ قالىپ ‹‹شوكە›› دەپ داۋىستاعانىن، شوكەدە ەستىپ قالىپ باتىرعا مويىن بۇرعان ەدى. باتىردىڭ مۇنداي جايدارى بەينەسىن بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن ەكەن.
ـــ بەرگەل! ـــ دەدى وزىنە قولىن بۇلعاپ.
شوكە وعان تاياي بەرگەندە باتىردىڭ سىرتىنان كەلگەن تاعى ءبىر ازامات سالەمدەسە كەتتى دە قۇدالاردىڭ شاقىرىپ جاتقان حابارلارىن جەتكىزگەن ەدى.
باتىر شاقىرىپ العان شوكەنى تاستاي بەرىپ الگى شاقىرۋشىمەن ىلەسە جونەلدى. شوكە مىنا شاقىرۋشىنىڭ ‹‹قۇدا›› دەگەنىنە تاڭ قالدى. باتىردى ‹‹قۇدا›› دپ تۇرما جوق باتىردى ‹‹قۇدا›› شاقىرىپ جاتقانىنا تاڭىرقاپ، نە دە بولسا باتىردىڭ ەنىپ كەتكەن كيىز ۇيىنە بارىپ بىلگىسى كەلدى.
شوكە مۇندا كەلسە ەسىككە دەيىن سىعىلعان ادام جول بەرەر ەمەس ەكەن. بالالار كيىز ءۇيدى ايلانا تۋىردىقتىڭ تەسىكتەردەن سىعالاپ ءجۇر ەكەن. شوكەدە ءبىر تەسىكتەن ىشكە كوز جىبەرسە، كيىز ءۇيدىڭ ورتاسىنا تەمىر مەش ورناتىپتى دا، تەمىر مەشتى ايلانا وتىرعان ادامدار توردەگى نەگىزگى قوناقتارعا جامىراي قاراسىپ ءتۇر. ءتور الدىنداعى قوناقتاردىڭ ورتاسىندا باتىر دا وتىر ەكەن. شوكە ناقتاپ كورمەكشى بولىپ ۇلكەندەۋ ساڭلاۋ ىزدەپ جاعالاپ كەلە جاتقاندا، الگى سارى قىزعا كەزىگىپ قالدى. ول دا جابىققا جابىسىپ تۇر ەكەن. شوكە الدىڭعى وكىنىشى ەسىندە بۇل رەت سارى قىزدى كورگەندە باتىلدانىپ كەتتى.
ـــ مەنى تانيسىڭ با؟ ـــ دەدى سار قىزعا جاقىنداي كەلىپ. شوكەگە قاراپ جىميا قاراعان سارى قىزدىڭ قۇيقالانعان شاشىنداعى كۇرەڭ لەنتاسى تۇسەرمەن بولىپ سالاقتاپ تۇر ەكەن. سارى قىز شوكەنى تانىمايتىنىن ءبىلدىرىپ باسىن شايقاپ قويدى.
ـــ مەن سەنى تانيمىن ـــ دەگەن شوكەگە سارى قىز توساڭسىپ:
ـــ قالاي؟ ـــ دەدى سبىرعا جاقىن ۇنمەن.
ـــ ءۇيىڭ قايدا؟
ـــ ءوزىڭ تانيمىن دەدىڭ عوي. بىلەتىن شىعارسىڭ ـــ دەدى. الگىندەي ەمەس اشىلا تۇسكەن سارى قىز.
ـــ اكە، شەشەڭ بارما؟
ـــ بار.
ـــ جاقسى ادامدارما؟
قىز كبىرتىكتەپ جاۋاپ بەرگەننىڭ ورنىنا ءوز بەتىنشە جۇگىرە جونەلدى دە كىلت توقتاپ ارتىنا بۇرىلىپ.
ـــ ءبىزدىڭ ءۇي انداعى ‹‹تۇمسىق قورادا›› ـــ دەدى دە بەتتەگەن جاعىنا قايتا جۇگىرىپ كەتە بەرگەن ەدى، ونىڭ شاشىندا تۇسەرمەن بولىپ جۇرگەن شاش بۋعىشى ءتۇسىپ قالعانىن بايقامادى. كونە توز كوك كويلەگى جەلبىرلەپ ۇزاي بەردى. شوكە ونىڭ لەنتاسىن جەردەن الىپ باسىن كوتەرگەنشە سارى قىز كوزدەن عايىپ بولىپتى. شوكە الاقانىنداعى كوك لەنتانى ۇستاپ تۇردى دا قويىن قالتاسىنا سۇڭگىتىپ جىبەردى.
* * *
بىرنەشە كۇننەن بەرى باتىردىڭ ءۇيى قاربالاستىققا ءتۇستى. وسى قاربالاستىقتا شوكەلەردە جىنىگىپ، ەتەكتەگى قىزىل شىلىكتەن وتىن ارقالاپ ابىگەرگە ءتۇستى. شوكە بۇل قاربالاستىقتىڭ جايىن وتىنعا بارعان جولىندا بوكەدەن ەستىپ ءبىلدى. حۋىق ارادا بيكەنى ۇزاتاتىن بولىپ جاتقان قاربالاستىق ەكەن.
ادەتتە ‹‹قىزىل شىلىك›› تەن جالىندى وتىن قاجەت بولعاندا عانا وتىن اكەلمەسە بۇلايشا جىنىكپەيتىن، سەبەبى:قىستاۋدان قۇديىپ تۇسەتىن اڭعاردىڭ ەتەكتەپ بارعاندا اڭعارلى شاتاڭنىڭ باۋىرىندا وسكەن يت تۇمسىعى وتپەيتىن شىلىكتەن ءبىر ارقا وتىندى الىپ قايتىپ قىستاۋعا بەتتەگەندە مۇتتەمگە قايقايىس بولعاندىقتان ادام تۇرعان اتان وگىزدەر پىسىلداپ ءجۇرىپ ارەك شىعاتىندىقتان مىناۋ قورانىڭ قيى، توڭىرەكتەگى ساربالاق، سەكسەۋىلدە جەتىپ اسار ەدى.
شوكەگە بۇگىن وتىن ارقالاپ قايتارىندا بيكەنمەن بىرگە قايتتى:
ـــ شارشاپ كەتتىڭ عوي شوكە، مەنىڭ وتىنىمنىڭ ۇستىنە قوي، مەن كوتەرەيىن! ـــ دەگەن ەدى شوكە وعان ۇنامادى.
ـــ ەندەشە ءبىراز دەم ال. تەرىڭدى باسشى! ـــ دەدى بيكەن وعان جالىنا. شوكە بيىكتەۋ قاباقشاعا وتىرا كەتتى. بيكەن جانىنان كۇرەڭ قىزىل تورعىن شىت الىپ شوكەگە ۇسىنىپ، !
ـــ تەرىڭدى ءسۇرت! ـــ دەپ بايەك بولدى. شوكە شىتپەن تەرىن ءسۇرتتى دە، شىتتى قايتىپ بيكەنگە بەرگەن ەدى. بيكەن المادى:
ـــ سەن بەتىڭدى ءسۇرتىپ ءجۇر ـــ دەگەندە بيكەنىڭ داۋىسىنا ءدىرىل ارالاسىپ، جانارىنا جاس شاريلانىپ مولتىلدەي قالدى دا:
ـــ مەنى اكەم ۇزاتام دەپ جاتىر بىلدىڭ بە؟ ـــ دەدى وكسي، انشەيىندە جانارىندا مۇڭ جاسىرىنىپ، مۇسىركەي جۇرەتىن بيكەنىڭ ءىشى تولعان شەر ەكەنىن شوكە ەندى ءبىلدى. ‹‹بەيشارا اكەنىڭ زورلىعىنان اسا الماي قالعان بولدى عوي›› دەپ ويلاپ، ءوزى دە ىشتەي ەگىلىپ كەتتى.
ـــ سەن تۇيىق، بۇيىعىسىڭ شوكە، تالاي رەت كوپ سىرىمدى ايتايىن دەگەن ەدىم، ـــ دەگەن بيكەنىڭ سوزىنە شوكە تاڭىرقاي بيكەنگە قاراعان ەدى. ءوزىن باتىلدىققا تەجەگەن بيكەن كوزجاسىن سۇرتە وتىرىپ:
ـــ مەنىڭ شەشەم دە كەزىندە ءوزىڭ سياقتى ولجاعا كەلىپ، وسى اكەمىزگە ايەلدىكتە قالعان ەكەن. بايقۇس شەشەم قۇدالاسىپ وتىرعان جەرىنەن ايرىلىپ مۇندا كەلگەندە مەن ىشتە ەكەنمىن. سوندىقتان با، مىنە مەنى اياپ، وبالسىنباي ەركىمنەن سىرت بىرەۋگە اتاستىرماق.. ـــ دەگەن بيكەن، ـــ سەنى شەشەم جانىنداي كورەدى. اعاسى دا كوپ تاپسىرعان ەكەن. ىلعيدا وزىمە ‹‹قام كوڭىل. شەر جۇرەك بالا عوي، ايالاپ قوي›› دەپ تاپسىرىپ تۇرادى. انا بوكە عوي بالالىعى بولار، كدەيدە اسىپ، اسپەنسىپ كەتەتىنى بار، ال كوكە عوي ءوزىڭدى جانىنداي كورەدى، ـــ دەگەن بيكەنىڭ ءسوزىن ەستىگەن شوكەنىڭ قولقا جۇرەگىن ءبىر ۇرى مىسىق تىرناپ جاتقانداي، وزەگىنە دەيىن اشىپ، كوز الدى جاسقا تولىپ، بيكەندى دە اياپ كەتتى.
ـــ شەشەڭ مەيىرىمدى ادام عوي، ول كىسىنىڭ اعاسى ءولدى دەگەن ەدى، ءالى ءتىرى بولدى عوي؟ ـــ دەدى شوكەنىڭ داۋىسى دا دىرىلدەي.
ـــ اعاسى ءتىرى. الدىڭعى رەت جانسىزدار اعاسىنىڭ مۇندا كەلىپ جۇرگەنىن ايتىپ قويىپتى. بۇل اشكەرەلەۋدى شەشەمنىڭ اعاسى دا سەزىپ قويعان با؟ قولعا تۇسپەي كەتكەن ەدى. بىراق ونىڭ جاقىن ءبىر سەرىگى قولدى بولىپ ولگەن ەكەن ـــ دەگەن. بيكەن ـــ شوكە سەن اقىلدىسىڭ عوي، بوكەگە وكپەلەمە، ول البىرت. الكەۋدە، بىراق، ەرتەڭ-اق تۇسىنەر دە تۇزەلەر ـــ دەپ ەسكەرتە كەتتى.
شوكەنىڭ ويىنا ءوز شەشەسىنىڭ باسىنىڭ شابىلۋى، اۋىلدىڭ ويراندالۋى، باتىردىڭ بوكەنى تەۋىپ قابىرعاسىن سىندىرعانى، ايەلىن قىلىشپەن شاپقان جەندەتتىكتەرى ورالىپ زىتتانىپ كەتتى. جۇدىرىعىن تارس ءتۇيىپ:
ـــ اكەڭ جەندەت، جەك كورەمىن ـــ دەگەن ەدى، بيكەن بۇعان شامدانبادى.
ـــ اكەم دە ساعان ءومىر بەردى. ءومىر بەرگەن دەگەن مەيىر توككەن دەگەن ءسوز، ارقىراعان ايۋداي ال كەۋدە ەرلەردىڭ، اقىلگوي اقساقالداردىڭ ءسوزىن تىڭداماعاندا نەگە ەكەن، سەنىڭ ءسوزىدى تىڭداپ، الدىنان توسساڭ بەتىڭدى قاقپايتىنىنا شەشەم دە تاڭىرقاپ ‹‹وسى بالانىڭ ءبىر شاراپاتى بار›› دەپ قويادى. بۇنى دا ءتۇسىن ـــ دەدى.
شوكە بيكەنىڭ بۇل ءسوزىنوز جۇرەگىنەن شىققان سوزدەي ءتۇسىندى. ويتكەنى ءوزى دە اندا-ساندا باتىردىڭ ءوزىن بۇلاي امان الىپ قالعانىنا تاڭىرقاپ سىرىنا جەتە المايتىن.
ـــ مەنى ەرتەڭ-بۇرسىگۇنى ۇزاتقالى وتىر شوكە. مىنا بەرەتىن جەرى ءبىر كوكسوققان دەيدى، ـــ دەگەن بيكەنىڭ جۇرەك ءدۇرسىلى شوكەگە انىق ەستىلىپ تۇرعانداي بولدى.
ـــ بۇل قايسى، الدىڭعى رەتكى جيىن-توي بولعان جەر مە؟ ـــ دەدى شوكە. سول جولعى باتىردى ‹‹قۇدا›› دەپ شاقىرعان جەردى ەسىنە الىپ.
ـــ مەن كورىپ، بىلمەگەن ادامدار، اياققى قىستاۋدا. ۇرلىقتان باسقا ونەرى جوق بىرەۋلەر دەيدى.
ـــ ەندى قايتەسىڭ.
ـــ ءوز سۇيگەن جىگىتىم بار. مەنى سوعان قوسۋ، سەنىڭ قولىڭنان كەلەدى! ـــ دەدى بيكەن شوكەنىڭ قولىن قىسا.
ـــ مەنىڭ، قايتىپ؟
ـــ ەرتەڭ كەشتە ول بەلگىلى جەردەن توسادى. سەن مەنى ۇيدەن ەپتەپ شىعارىپ جىبەرسەڭ بولدى. مىنا سوزگە شوكە از-كەم ويلانىپ بارىپ:
ـــ وندا مەن ەرتەڭ اۋىل بالالارىن جيناپ الىپ اقسۇيەك ويناپ ۇلان-اسىرىن شىعارايىن. وسى ورايدا كەتسەڭ بولدى عوي.
ـــ اتتى قايتەم.
ـــ اتتى كۇندىز مەن ەرتتەپ مال قايىرامىن دا، قىستاۋدىڭ اياعىنداعى قاباقشاعا قويىپ كەتەيىن…
ـــ بولدى قارعام، شوكە، سەندىم وزىڭە ـــ دەگەن بيكەن ورنىنان تۇرا، شوكەنىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ باۋىرىنا قاتتى قىسىپ، ـــ وسىلاي بولسىن ـــ دەدى دە، باسقالارعا سىر الدىرماۋ ءۇشىن وتىنىن كوتەردى دە ودان وزىپ كەتە بەردى.
ايتقانداي وسى كەش بۇلت بۇركەتكەن قوشقىل كەش بولدى، ادەتتە جىمىڭداپ تۇراتىن جۇلدىزدار ازايىپ، اندايتىندا جەتى قاراقشى عانا ايقىن بايقالادى. ‹‹بل دا بولسا بيكەنىڭ جولىنىڭ بولعاندىعى عوي›› دەپ ويلاعان شوكە، بوكە-كوكەنى تاستاپ اۋىل بالالارىندا جيناپ اسىر سالعان جاسىرىنباق ويىنىن باستادى. قانشا ويناپ جۇرگەنى مەن شوكەنىڭ نازارى بيكەندە ەدى. شوكە ارادا ونىڭ بۋىنشاق-تۇيىنشەك الىپ ۇيدەن شىعىپ كەلە جاتقانىن بايقاپ قالدى دا، جۇگىرىپ بارىپ ونىڭ قولىنداعى بۋىنشاعىن ءوزى الدى دا بيكەندى توپ بالاعا قوسىپ جىبەرىپ ءوزى اتتى ازىرلەپ ات قويامىن دەگەن باعىتقا جۇگىرىپ كەتىپ لەزىمدە قايتا ورالعاندا بيكەن ەسى شىعىپ قالعانداي ەسىك الدىندا ءالى تۇر ەكەن. جىنىگىپ جۇگىرگەن شوكە ونىڭ قولىنان جەتەلەي قىستاۋدى ايلاندىردى دا، ‹‹ال كەت›› دەپ بۇيىردى دا ءوزى توپتى بالالارعا قاراي جۇگىرە جونەلدى. اياق-اياعىنا تيمەي جۇگىرگەن سايىن قادامىن اشا الماي قالعانداي، ءجۇرىسى ماندىماي، جۇرەگى دۇرسىلدەپ، قارا تەر باسىپ، كۇزەۋلى جەرگە كەلگەندە شوكە اتتى ۇلكەن تاسقا بەكىتىپ، بۋىنشاق-تۇيىنشەگىن دە قانجىعاعا بايلاپ قويعانىن كورىپ ەرىكسىز ەڭىرەي ءجۇرىپ اتىنا قونىپ ءوز جىگىتى توسىپ تۇرعان تۇمسىقشاعا قاراي تارتىپ بەردى..
شوكە سول ويناعاننان ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا دىڭكەلەپ بارىپ ۇيلەرىنە ورالدى دا شەشەلەرى ازىرلەپ قويعان سالۋلى توسەكتەرىنە كەىپ جاتا كەتتى. شىرت ۇيقىعا كەتكەن ي ادامدارىن تاعى دا سىرتتاعى ايعاي-شۋ وياتتى، ورنىنان شاپشاڭ تۇرىپ قارۋ-جاراعىن ازىرلەگەن باتىر:
ـــ شوكە، تۇردىڭ با، ىلەس ماعان، سەندەر ءۇيدى جىعىپ، جۇكتەردى ارتىڭداردا باتىستاعى ادىرعا ءسىڭىپ تاسالانىڭدار! ـــ دەپ بۇيىرىپ، ەكى اتتاپ ەسىكتىڭ كوزىنە باردى دا، كەيىنە بۇرىلىپ:
ـــ بيكەن قايدا؟ ـــ دەدى ەجىرەيە، تاعى دا ايەلى سورلايداۋ دەگەن شوكە:
ـــ كەشە كەشتە ماعان كورشى اۋىلعا بارامىن دەپ ايتىپ كەتكەن ـــ دەدى بالا قۇستاي ساڭقىلداپ.
ـــ اكەڭنىڭ ـــ دەپ كىجىنگەن باتىر ءبىر نارسەنى سەزىنگەندەي بولعانىمەن، ءدال قازىر وعان مويىن بۇرىپ تۇراتىن كەزەمەسىن اڭعارىپ:
ـــ ءجۇر، بولدىڭ با! ـــ دەدى شوكەگە زىركىلدەپ.
باتىر مەن شوكە سىرتقا شىققاندا، دالا تاستاي قاراڭعى ەكەن. شۋلاپ-شۇرقىراعان داۋىسقا قۇلاق سالعان باتىر ‹‹اۋىلعا جاۋ ءتيىپتى›› دەدى دە، ىرگەدە بەتىن سىرداقپەن جاۋىپ قويعان ەرتوقىمدارىن كوتەرە شىعىپ ات قوراعا بەتتەدى. شوكەدە ءوز ەرىن كوتەرىپ باتىرعا ىلەستى. قورادا تۇرعان ەكى اتتى باتىر جەتەكتەپ شىقتى. ەرلەرىن تەز ەرتتەپ، اسىعىس اتقا قونعان باتىر مەن شوكە جەلە جورتىپ كەتە بەردى، ولارعا اياققى اۋىلدان ايعاي-شۋ، ۇلىعان يت، شۋلاعان مال داۋىسى بارعان سايىن انىق ەستىلدى. ۇزاماي الاكەۋىم قاراڭعىلىقتىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنەن ەلبەڭدەگەن نوقاتتار پايدا بولا قالعانداي بولعان ەدى. باتىر قىلىشىن قامدانا باستاعان ەدى. قارسى الدىنداعى ‹‹كىم›› دەگەن دىبىستى باتىر قالت كەتىرمەي تاني كەتكەندەي قىلىشىن قايتا قىنابىنا سالىپ:
ـــ ءبىز، بەرمەن قاراي ـــ دەدى باياۋ داۋىسپەن. قارسى الدىلارىنان كەز بولعان ءۇش ازامات، تۇمسىقتاعى ءۇش قىستاۋداعى ەلدى جاۋ شاۋىپ كەتكەنىن، جاۋدىڭ بەتالىستارى قارا تاۋدى بەت العان حابارىن جەتكىزدى.
ـــ اتاڭا نالەت، ـــ دەدى باتىر اشۋلانا ـــ مىنا جاۋدىڭ ‹‹قارا تاۋعا›› بەتتەگەنى ءبىزدى جاڭىلتۋ، ءبىز ورتا قىستاۋدىڭ باسىنداعى كەزەڭنەن توسساق ولار سول ماڭنان كەزىگەدى، جاۋدىڭ ايلاسى كۇشتى، بەتى قاتتى ەكەن. سەندەر ازاماتتاردى دەرەۋ جيناپ سول جەرگە دىزگىن ۇشىمەن جەتۋىن بۇيىرىڭدرار! ـــ دەپ ءبىر توقتادى دا:
ـــ قاتىن، بالا كوشىپ ادىرعا ەنىپ تاسالانسىن. سەن ـــ دەدى ءۇش ازاماتتىڭ بىرىنە ـــ قىلىشىڭدى مىنا بالاعا بەر! ـــ دەپ بۇيىردى. الگى ادام قىلىشىن قىنابىمەن شوكەگە ۇستاتا سالدى دا وزدەرى شاۋىپ كەتە بەردى. شوكە مەن باتىر جەلە جورتىپ تاڭ قىلاڭ بەرە اتتارىنىڭ تىزگىنىن تارتا، بىر دوڭەسكە شىقتى دا توڭىرەكتەرىنە كوز قىدىرتتى، بىردەمدە تاڭ راۋانداپ، توڭىرەكتە اق ساۋلە قىدىردى. باتىر ايتقان بايگە توبەنىڭ ماڭى ادام لەگىنە بىردمدە تولدى. باتىردىڭ بۇيىرۋىمەن بە، جوق وزدەرى وسىلاي داعدىلانعان با توپ-توپ بولعان جاساقتار توبە-توبەگە توپتاسىپ كەرناي-سىرنايلارىن وزانداتىپ قويا بەرگەندە، باتىر ءبىر توپ اداممەن ءدال ورتاداعى بايگە توبەدە ايباتتانا تۇر.
باتىر ايتقانداي قارسى الدىنداعى قىرعاققا ءبىر توپ ادام پايدا بولا كەتتى. باتىردىڭ جاساقتارى ءار توبەدە نايزالارىن جەرگە توپەلەپ داۋىستاپ، توڭىرەگىن زەل-زالا ەتتى. قارسى جاقتاعى جاۋدا ءبىر توبەگە شوعىرلانىپ ايعاي-سۇرەن كوتەردى. قارسى جاقتان كوك بوز ات مىنگەن ءبىر ادام قىلىشىن كۇن نۇرىنا جارىق-جۇرىق ەتكىزىپ توپتان وزا شىققان ەدى، باتىردا ءوز اتىنىڭ باسىن سولاي قاراي قويا بەرگەن ەدى. بارعان جەردەن قارسى جاقتاعى اداممەن قاقتىعىسىپ قالعان ەدى، قارسىلاسىن وپ-وڭاي قۇلاتىپ ءتۇسىردى دە اتىن ويناتىپ، نايزاسىن ۇيرە ‹‹جەكپە-جەك، جەكپە-جەك›› دەپ ايباتتانا ايعايلاپ تۇرا قالدى. قارسى جاقتان جانە ءبىر ادام ۇمتىلا شىقتى. باتىر نايزاسىن ەتىگىنىڭ باسىنا تىرەپ بەيعام تۇردى دا قارسى كەلگەن ادام وزىنە جۋىقتاي بەرگەندە وكىرتە اتتان قۇلاتىپ ءتۇسىرىپ ءوز توبىنا شاۋىپ كەلدى دە وپتى جاساقتار ىشىندەگى بىرەۋىنە الدە نەنى ايتقان ەدى. ول ادام قاسىنداعى ەندى ءبىر ادامعا قۇس قاۋىرسىنىمەن، تاس رەك سيامەن قاعاز جادىرعان ەدى. قاعازى بۇكتەگەن الگى ادام جەبەنىڭ ۇشىنا ءىلىپ، ساداققا سالدى دا، ادىرنانى كەرە تارتىپ قارسى جاققا قويا بەردى. ىسقىرا بارعان جەبە قارسى جاقتاعى توپتى ادامنىڭ الدىنا بارىپ شانشىلا ءتۇستى. قارسى جاقتىڭ ءبىر ادامى ات ۇستىنەن ەڭكەيە جەردەگى جەبەنى ءىلىپ الىپ، قاعازدى اتاماندارىنا ۇسىنعان ەدى. توپتى ادام ءۇن-ءتۇنسىز شەگىنىپ كەتتى.
تاۋ ارتىنان كوتەرىلگەن كۇننىڭ شۇلەن شۋاعى جەر بەتىنە قۋانىشتى جاعداي اكەلدى مە، الدە مىناۋ جازعىتۇرىمنىڭ ۇپىلدەك قوڭىر جەلىمەن قوسىلا جەڭىستىڭ ماستىعى توپتى ازاماتتى سەرگىتىپ جىبەرگەندىكتەن بە، باعاناعىداي ەمەس قاباقتارى كوتەرىلىپ، جانارلارىنان ۇشقىن شاشىپ الىگىندەگى باتىردىڭ ەرلىگىن القاسا گۋىلدەسىپ كەيىندە قالعان اۋىلدىڭ جايىن بىلۋگە قايتتى.
ـــ سەن ـــ دەدى باتىر شوكەگە بۇرىلىپ، ـــ ءۇيدى ىزدەپ تاۋىپ، قىستاۋعا قوندىر! ـــ دەپ بۇيىردى دا ءوزى توپتى اداممەن بىرگە كەتە بەردى.
شوكە باتىردىڭ ۇيدەن اتتاناردا ‹‹ادىرعا بارىپ بەكىنىڭدەر›› دەگەن ءسوزىن ويىنا الىپ سولاي بەتتەدى. سيىر ءتۇس كەزى بولدى. اشىق اسپاننان نۇرىن قۇيعان كۇن كوزىنەن ماڭايداعى قارلاردىڭ بەتى جىلتىراپ بۋساپ جاتقانىن، كەي كۇڭگەي بەتتەر الامىقتاپ قالعانىن بايقاعان شوكە ‹‹جازدا شىعىپ قالعان ەكەن-اۋ›› دەپ قويدى ءوز-وزىنە.
شوكە جول بويى تۇندە اۋىلعا تيگەن جاۋدىڭ الگىندەگى تۇرىشقا بەرىپ بەتى قايتقان توپتىڭ كىم ەكەنىنىڭ بايىبىنا بارا الماي اڭكى-تاڭكى بولدى. بۇل كۇندە موڭعۇل، قازاق، ورىس دەيسىڭ بە، قازاق پەن قازاق ءوز ارا مال قۋىسىپ، جەر داۋىمەن جاعا جىرتىسىپ، باس جارۋ، بارىمتا-سارىمتامەن ءبىرىن-ءبىرى شاۋىپ، قىرعىنداپ جاتقان وقيعانىڭ كوپ ەكەنىن، ايتسەدە مۇنداي قاندى وقيعانىڭ ماقسات سەبەبى بولاتىنىن ەسكەرىپ، مۇمكىن الدىڭعى رەت وزدەرى قۋىپ كەلگەن جىلقىنىڭ يەلەرى بولۋى مۇمكىن دەپ ويلادى. دەسەدە، جاۋدىڭ ‹‹اياعى ءتورت اۋىلدى شاۋىپ كەتتى›› دەگەن تۇندەە كەزىككەن ازاماتتاردىڭ ءسوزىن ەسىنە العاندا بەيعام اۋىلدى شاۋىپ، بەيۋاز قىرعىنداپ كەتەتىن جاۋدىڭ كىم بولعانىنا باسى قاتتى. ايتپاقشى شابىلعان ءتورت اۋىل دەپ وتىرعانىنىڭ بىرەۋى سارى قىزدىڭ اۋىلى عوي، شوكە ەندى ەسىن جيعانداي، جانارى شەكشيىپ، تاناۋى جەلبىرەپ كەتتى. اتتىڭ باسىن تۋرا سولاي بۇردى دا جەلە جورتىپ، بىردە قوساياقتاپ شاۋىپ ەت پىسىرىم ۋاقىتتا سار قىزدىڭ اۋىلىنىڭ ۇستىنەن ءتۇستى. اۋىل باسىنداعى بەلەگىردى اسىپ تۇسكەن شوكەنىڭ كوزىنە مور بولىپ ورتتەنىپ كۇلگە اينالعان قىستاۋ كەزىككەندە دەنەسى ءبىر ىسىپ، ءبىر سۋىپ مەلشيىپ تۇرىپ قالدى. بىراق ونىڭ مىنا كۇيرەگەن ويىنا قورادان شىققان ءبىر پاندەنىڭ قىلپى جۇرەگىنە ءۇمىتتىڭ وتىن ۇيالاتتى، كىمدە بولسا ءتىل الۋدى ويلاپ اتىن تەبىنىپ جەتكەن ەدى، كيىز سۇيرەپ كەلە جاتقان بۇكىر كەمپىر، يىلگەن بەلىن زورعا جازىپ شوكەگە كۇن سالا قاراعاندا تۇنەرگەن قارا قوشقىل بەتىن اجىم ايعىزداپ كيىمدەردى قان سوقتا وزىنە ەجىرەيە قاراعاندا مىنا كەمپىر شوكەنىڭ كوزىنە ەرتەگىلەردەگى جالماۋىز سىندى كورىندى.
ـــ قايدان پايدا بولعان نەمەسىڭ، جاۋ شاۋىپ ەلدى قىرىپ كەتكەن سوڭ باتىرسىنعان بوقتىشاق نەمەلەر ـــ دەدى كەمپىر ەجىرەيە. بۇل سوزگە شوكە ءتىل قاتپاپ ەدى.
ـــ نە مەلشيىپ تۇرسىڭ، شاقىر ادامداردى اناۋ بەس بىردەي ولىكتى مەن قايتىپ جەرلەيمىن! ـــ دەگەن كەمپىردىڭ سوزىنەن شوكە ەندى ەسىن جيناعانداي::
ـــ قىرىپ كەتتى مە، قانە؟ ـــ دەدى اتىنان ءتۇسىپ جاتىپ. كەمپىر كەيىنىنە بۇرىلىپ، كوڭ قورانى يەگىمەن مەڭزەپ:.
ـــ تۇندە ءوزىم تۇزگە شىعىپ كەتكەنىمدە ءۇيدى جاۋ باسىپ كەلدى دە مۇنداعىلاردى ۇلكەن-كىشى دەمەي ەسىك الدىنا شىعارىپ الىپ لاقشا باۋىزدادى دا، جالعىز سار قىزدى عانا ولجالاپ كەتتى، مەنىڭ نە امالىم، ءبارىن دە كوزىممەن كورىپ امالسىز قالا بەردىم ـــ دەدى كەڭكىلدەي جىلاپ.
ـــ نە، سار قىزدى الىپ كەتتى مە؟ ـــ دەدى شوكە قايتالاي. كەمپىر باسىن يزەگەن ەدى. شوكە قايتا اتىنا قوندى دا كەلگەن ىزىمەن شابا جونەلدى.
ـــ ءۇي، مىنا نەمە قۇتىرعان با، شاقىر انا ءتىرى پاندەلەردى بار بولسا! ـــ دەپ كەمپىر ايعايلاپ قالدى. شوكە سول شاپقاننان تۇپ-تۋرا تاڭەرتەڭگى جاۋمەن جەكپە-جەككە تۇسكەن مايدانعا كەلدى. بىراق جاۋ تۇر عوي جاۋدىڭ ولىگى دە، سىنىق بۇراۋى دا كورىنبەيدى. شوكە سارى قىزدى الىپ قالماققا جاۋدىڭ شەگىنگەن جاعىنا قاراي شابا جونەلدى. سار قىزدى ءسوزسىز وسى جاۋدىڭ اكەتكەنىنە كوزى جەتىپ وتىر. سوندىقتان ءسوزسىز سار قىزدى ولاردىڭ قولىنان قۇتقارىپ الىپ قالۋعا بەكىپ، اتىنا قامشا باستى.
شوكە سول ەت قىزۋدا جاۋدىڭ سوڭىنا تۇسەمىن دەپ ۇزاپ كەتكەنىن قارنى اشىپ، شولدەگەنىندە ءبىر-اق ءبىلدى. ءتۇن قاراڭعىسى بىردەمدە ءۇيىرىلىپ، توڭىرەك مەڭ-زەڭ كۇيگە ەنگەندە، ول كەيىن قايتقىسى كەلدى. بىراق، سار قىزدى اكەتكەن جاۋ قانشا ۇزادى دەيسىڭ، ‹‹تۇياقتىنى-تۇياقتى جىبەرمەيدى›› دەگەندەي ولار ۇزاماي تۇرعاندا قۋىپ جەتەرىنە سەنىپ ارى قاراي تارتا بەردى، بىراق كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قازان تۇپتەس قاراڭعى تۇندە ەندى الدىعا دا، ارتقا دا كەتۋگە جۇرمەي ايالداپ الۋدى ويلاپ اتىنان ءتۇسىپ، قىلىشىنىڭ ۇشىن كەتىپ بارا جاتقان باعدارىنا قاراتىپ قويدى دا، ات كورپەنى استىنا سالىپ، شىلبىردى بەلىنە بايلاپ مىزعاپ الۋعا جاتا كەتتى.
توڭىرەك سىبدىرلاعان، سىڭسىعان دىبىستار شوكەگە ۇزاققا دەيىن ۇيىقتاتپاي ابدەن زارەسىن الدى. ماڭىنان ءار جەردەن جالت-جۇلت ەتكەن قىزىل، جاسىل ساعىمدار بىردە كورىنسە بىردە جوعالىپ كەتكەنىن كورگەندە ءتىپتى ۇرەيلەنىپ ۇيقىسى شىراداي اشىلدى. ونسىزدا اتىنىڭ شىلبىرىن اياعىنا بايلاپ قويىپ جاتقاندىقتان ءالسىن-ءالى جۇلىققان اتتا وعان ۇيقى بەرەر ەمەس، تاڭعا جاقىن اتىنىڭ ءبىر مەزەت سىلەيە تۇرىپ جۋساعان شاعىندا شوكەنىڭ دە كوزى ءىلىندى. الدەن ۋاقىتتا ‹‹تۇر›› دەگەن دىبىستان شوشىپ وياندى. ءوزى باتىردىڭ ۇيىندە جاتقانداي العاش بەيجاي كوزىن اشقان ەدى. ءوزىنىڭ جاپان-دالادا جاتقانىن، قىزارا كوتەرىلىپ كەلە جاتقان كۇن كوزىنەن بايقاپ ساسقالاقتاپ ورنىنان تۇرعانشا قاسىندا قاتقان قازىقتاي مەلشيىپ تۇرعان ەكى ادامدى كورىپ شوشىپ قالدى. شوكە قالايدا قىلىشىن قامدانباقشى ەدى. تاس مۇسىنشە سىلەيىپ تۇرعان ەكى ادام ءوزىن تىرىپ ەتكىزبەي بايلاپ ۇلگىردى.
ـــ قويا بەرىڭدەر، مەندە نەلەرىڭ بار! ـــ دەپ شوكە بولقىنعانىمەن ونى ەلەگەن ەڭگەزەردەي ەكەۋ بولمادى. اتىنا دىڭىك ەتكىزىپ مىنگىزدى دە، استىنداعى اتتىڭ دىزگىنىن وزدەرى جەتەكتەپ كەتە بەردى.
قارىمدى ەكى ازاماتتىڭ بۇلايشا بايلاپ العانىنا شوكەنىڭ قولىنان كەلەرى شامالى ەدى. سوندىقتان ولارعا ىلەسۋدەن باسقا امالى دا قالمادى. وزدەرى ارادا ءتىل قاتىسپاي استارىنداعى اتتارىن زار جەلدىرىپ كەلەدى. كۇن ارقان بويى كوتەرىلىپ، جەر بەتىنە اشتى ساۋلە قىدىردى، قىستىڭ ىزعارى شوكەنىڭ وزدەرى تۇرعان ماڭدا عانا ەكەن. بۇل ءوڭىردىڭ جازى شىعىپ، جەر بەتىنىڭ كوكتەگەن كوگى ءىرى قارانىڭ اۋزىنا ىلىنەتىندەي بولىپتى. كۇن كوتەرىلگەن سايىن شوكەنى ءشول مەن اشتىق شىدامىن كەتىردى. ەرىندەرى كەبەرسىپ، قارنى شۇرىلداپ وزەۋرەي باستادى. كلاپارا كيگەن بوجبان قارا ازامات اتىنىڭ باسىن ىركە اياڭعا سالدى دا، قاتارلاسا كەلگەن جۇقا سارى، توقال تىماقتى ازاماتقا موينىن بۇرىپ:
ـــ انا بالانىڭ قولىن بوساتىپ قوي! ـــ دەگەن ەدى. الگى ازامات شوكەنىڭ قولىن شەشىپ جىبەردى. شوكە ءجىپ بۋناپ، ىسىنە قالعان قولدارىن كەرىپ، ۋقالاپ قۇرىش-قۇرىشىن جازعانداي بولدى دا:
ـــ قارنىم اشىپ، شولدەن ولەتىن بولدىم اعاتايلار ـــ دەدى. قالايدا ءبىر مەيىرى بولار دەگەندەي ازاماتقا كەزەك-كەزەك مۇسەۋرەي قاراپ.
ـــ نە عىپ جۇرگەن بالاسىڭ، قايدان كەلەسىڭ! ـــ دەدى الگى بوجبان قارا.
ـــ ۇيىمنەن اداسىپ قالىپ ءجۇرمىن، ـــ دەدى شوكە وتىرىكتەن، بوجبان قارا جانتورسىعىن الىپ شايقاپ-شايقاپ الدى دا شوكەگە ۇسىندى. شوكەدە تورسىقتى شايقاعان ەدى شىلدىرلاعان دىبىس شىقتى. تورسىقتاعى ەكى اۋىز تولىم اشىعان ايران شوكەنىڭ كوزىن شىراداي جاندىردى. جانە ءتۇبىن سارقا باسىنا كوتەرگەن ەدى ەشتەڭكە شىقپاعان سوڭ تورسىعىن بوجبان قاراعا قايتارىپ بەردى. جۇقا سارى قوينىنان ەكى تال مالتا قۇرت الىپ شىعىپ شوكەگە ۇستاتتى. شوكە ات ۇستىندە قۇرتتى ۇرتىنا سالىپ بۇلكىلدەتىپ كەلەدى. وسى كەتكەننەن سۋىت جۇرگەن ەكى ادام وزدەرى قايدا بارادى، شوكەنى قايدا اپاراتىنىندا ايتپاستان ۇدىرە تارتقان بويى كوز ۇشىنداعى جاتاعان قارا تاۋعا كەشكى ىمىرتتا جەتىپ ۇلگىردى. ولار ەتەگى سوزىلا تۇسكەن قارا تاۋدىڭ باۋىرىنداعى ءبىر جىلعانى ورلەپ بارىپ، جىلىپ اققان بولىمسىز سۋى بار باستاۋ باسىنا كەلىپ ءتۇستى دە، قانجىعالارىنان قورجىندارىن شەشىپ، توستاعان، اعاش قالاق، دورباداعى تالقان، ەت سياقتى تاماقتاردى الىپ شىعىپ ازىقتاندى، شوكەگە دە ءبىر توستاعان تالقاندى سۋعا يلەپ ۇستاتتى. شوكە ەش تارتىنباي سوعىپ الدى دا باستاۋ سۋىنان قانعانشا ءىشتى. ەكى ازاماتتىڭ الدەنەدەن ساقانپ وت جاقپاي، سۋىق سۋمەن قورەكتەنىپ وتىرعانىنان شوكەگە كۇدىكتەنىپ قالدى.
ـــ سەن ۇيىقتاي بەر، ءبىز اتتاردى ازىراق وتتاتىپ الىپ جاتامىز، ـــ دەدى بوجبان قارا شوكەگە. ونسىزدا شوكەنىڭ كىرپىگى قاتىپ، دىڭكەسى قۇرىپ وتىرعان ەدى، وتىرعان جەرىنە قيسايا كەتتى. ۇيقىسى شىراداي اشىلدى. ول مىنا بەيساۋات ەكى ادامنىڭ ءوزىن سۇراۋسىز، بەتالىسسىز اكەتىپ بارا جاتقانىنان كۇماندانىپ قاشىپ قۇتىلسام دەگەن ارام ويدىڭ جەتەگىنە ءتۇسىپ ۇيىقتاعانسىپ قىبىرسىز جاتا بەردى. شوكەنىڭ ۇيقىعا كەتكەنىن كورگەن ەكەۋى سىبىرلاپ كەڭەسىپ وتىردى.
ـــ ابدەن شارشاعان ەكەن بايقۇس، تەز ۇيىقتاپ كەتتى.
ـــ وسىنى اۋىرەلەنىپ اپارعاندا الا ما؟
ـــ نەگە المايدى، الدىڭعى رەت بۇداندا كىشكەنەلەردى الدى عوي.
ـــ اسكەرگە جاراماسا، جۇمىس ورنىنا سالادى.
ـــ ءوزى قانداي قايسار نەمە، جاق كىرىسىن اشپايدى ەكەن.
ـــ ودا نەڭ بار، الداۋسىراتىپ اپارىپ، الارىمىزدى الىپ كەتسەك بولدى ەمەس پە.
ـــ اتتاردى ماتاپ جاتايىق، ءتۇن ورتاسى بولدى.
ەكى ازامات اتتاردى ءبىر جەرگە ماتاپ، شوكەنىڭ جانىنا كەلىپ قيسايدى. شوكە بۇلاردىڭ ماقساتىن ابدەن ءبىلدى. ەندى قۇتىلماسا سورلاعالى تۇرعان بولاشاعىن ەسكە العاندا نار تاۋەكەلگە كەلدى. ەكى ازامات ۇيىقتادى-اۋ دەگەن كەزدە، شوكە بۇلاردىڭ ۇيىقتاعانىنىڭ شىن-وتىرگىن بىلگىسى كەلىپ، جوتەلدى. باسىن كوتەرگەن ەدى ەكى ازامات سەزبەدى. شوكە ورنىنان اقىرىن تۇرىپ ءوز اتىن شەشىپ الدى دا شارت ەتىپ شاپشاڭ قونىپ لىپ بەرىپ قاراڭعىعا سۇڭگىپ جوعالماق ەدى. اتى ەكى اتتاماي جاتىپ وماقاسىپ ءتۇستى دە ءوزى ات موينىنان اسا قۇلاپ ءتۇستى. شوكە ەندى ءبىلدى. اككى نەمەلەر ءۇش اتتىڭ اياعىنان ءبىر-بىرىنە دۇزاقتاپ بايلاپ قويعان ەكەن. شوكە جامبا-جام ورنىنان تۇرعانشا ەكى ازاماتتا جەتىپ ۇلگىرىپ تەپكىلەپ، باسى-كوزىڭ دەمەي قامشىمەن شىقپىرتتاي كەلىپ.
ـــ و، ءيتتىڭ عانا كۇشىگى، قايدا بارماقشى ەكەن ـــ دەپ، دويىل قارا كىجىنە تەپكەندە شوكە تەك باسىن قۇشاقتاپ بەتىن قورعاعاننان باسقا امالى دا قالمادى. جۇقا سارى ءولمىشى بولىپ قالعان شوكەنىڭ ەكى قولىن بۇرىنعىداي ارتىنا قايىرماي الدىنا سالىپ بايلاپ تاستادى دا، وزدەرى ازىق-تۇلىكتەرىن جيىستىرىپ اتقا قونعانشا تاڭ دا راۋاندادى. ەكى ازامات اتقا قونعاندا شوكە ءبىر-اق ءبىلدى. ارقانىڭ ءبىر ءۇشى دويىل قارانىڭ تاقىمىندا ەكەن دە، ءوزىن كوشكە جەتەكتەگەن يتتەي سوڭىنان جاياۋ ىلەستىرە جونەلدى. ءسۇت پىسىرىم جەلگەن اتتىلاردىڭ ارتىنان ەرگەن شوكەنىڭ بۋىنى قۇرىپ، اياعى وندا ءبىر، مۇندا ءبىر ءتيدى. ەكەۋى ارتىندا ات جەلىسىنە ەرە المايتىن ادام بار-اۋ دەپ قاراپ تا قويماي زار جەلىپ بارادى. شوكەنىڭ ءالى ابدەن قۇرىپ شاماسى دا كەتتى، قانشا قايرات قىلعانىمەن اياعى شالىنا ەكپەتىنە تۇسكەن ەدى. سۇيرەتىلىپ قالدى. ەكى جەندەت بۇعان قارار ەمەس. تاستاق دالانىڭ تاسىن باۋىرىمەن سىپىرا، قاراعان-بۇتانى جاپىرا سۇيرەتىلگەن شوكەنىڭ ەسى دە شىعىپ كەتتى. ەگەر جۋان قارانىڭ استىنداعى ات ۇركىپ كەسە كولدەنەڭ بولماسا ءوزىنىڭ ولگەنىنەدە قارار ەمەس. اتىنىڭ باسىن ارەڭ تەجەپ، كىجىنە اتىنان تۇسكەن بوجبان قارا:
ـــ ءيتتىڭ بالاسى ىزدەگەنىڭ وسى عوي ـــ دەپ ءبىر قابات تەرىلەرىن جەر ءسۇرىپ قىپ-قىزىل شاقا بولىپ تۇرعان شوكەنىڭ بۇيىرىنەن تەۋىپ جىبەردى دە قولىن بايلاعان ارقاننىڭ ۇشىن شەشىپ ەدى. جۇقا سارى كەلىپ اۋاناتىپ ونىڭ يت تالاعان تەرىدەي تۇتەلەنگەن كيىمىن تىزە، باسىنا دەيىنگى جاراقاتتى كورگەندە بوجبان قاراعا اشۋلانا سويلەدى.
ـــ ەندى نە دەپ اپارامىز مىنانى، المايدى مىنا كەيپىمەن ـــ دەگەن ەدى. بوجبان قارانىڭ ەسى ەندى جينالعانداي ءۇنسىز تۇرىپ بارىپ:
ـــ مىنا كۇيى ءوزى دە المايدى، قالسىن وسىندا ـــ دەگەنىنە جۇقا سارى:
ـــ اتىنا ارتىپ قويا بەرەيىك، سۋ ىشەرلىگى بولسا امان قالار بولماسا ءبىزدىڭ قولدان امان كەتىپ قۇدايدىڭ اجالىنا ولگەن بولماي ما ـــ دەگەن ەدى بوجبان قارا بۇنى دا قۇپ كوردى. ەكەۋى شوكەنىڭ اتىن قاڭتارىپ تۇرىپ، ەرگە كولدەنەڭدەتە ەڭكەيتىپ ارتتى دا، اۋىپ ءتۇسىپ قالماۋعا، اياعى مەن قولىنان ات باۋىرىنان تارتىپ، ارقاننىڭ ءبىر ۇشىمەن سالمالاپ تارتتى دا، اتتىڭ تىزگىنىن قايىرىپ ساۋىرىنا قاعىپ قالىپ قويا بەرگەن ەدى. ەركىندىككە شىققان شوكەنىڭ اتى بەتالىسسىز جەلە جورتىپ كەتە بەردى.
شوكە ەكى ازاماتتىڭ ءوزىن مىلجالاپ اتىنا ارتىپ جاتقانىن ءبىلىپ جاتسا دا ‹‹ولسەم وسى ەكەۋىنىڭ قولىندا ولگەننەن، دالادا ولەيىن›› دەگەن ويمەن ەس-اقىلسىز بەينەگە ەنىپ، بىلىق-سىلىق قالپىنان اۋماي جاتقان بولاتىن.
اتى مىنا جەندەتتەردەن قۇتىلعانىنا ءماز بولعانداي ساۋىرىنان قاعىپ جىبەرگەندە اۋدەم جەرگە دەيىن دۇڭكىلدەك جەلىسپەن كەتە بەردى. ەر ۇستىندە ەكپەتتەلىپ تاڭىلعان شوكەنىڭ ات جەلگەن سايىن ءىشى-باۋىرى ەزىلىپ ابدەن ەسى كەتتى. باسىن كوتەرۋگە قولىن-اياعىن قىبىرلاتۋعا دا دارمەنى كەلەر ەمەس. ەسسىز حايۋان ۇستىندە جابىر كورگەن يەسى بارىندا ەسكەرمەي بەتالىسسىز تارتىپ كەلەدى. كەيدە بويشاڭ وسكەن قاراعان، بۇتالاردىڭ اراسىنان وتكەندە ءوزى تەپكىدەن تالقاندالعان بەتتەرىن قاراعان، بۇتا ۋسقىلاپ ۋداي اشىتىپ بارادى. ‹‹ولگەنىم وسى عوي›› دەپ ويلادى شوكە. ەڭىرەگەنىمەن امالى جوق ەدى. ات سولقىلداپ جەلگەن سايىن باس تەرىسىمەن قوسا بەت ەتتەرى سالاقتاپ تىنىسىن تارىلتىپ جىبەرگەندەي زىقى كەتتى. ەگەر ات بيىكتەۋ قاباقتارعا تۇرسا شوكە ەپتەپ تۇسكىسى كەلىپ جانۋارعا اندا-مۇندا شىقىلىقتاپ توقتا دەگەندەي بەلگى بەرگەنىمەن ونى ۇعاتىن قاراكەر جوق، نەدە بولسا ىلاجىن تاۋىپ اۋىپ تۇسەيىن دەسە ات باۋىرىنا تۇسسە انىق بىتكەنى سوندا، موڭكىگەن ات بىردەمدە مىلجا-مىلجاسىن شىعارادى. ەندىگى بىردەن-ءبىر اقىل اتتى توقتاتپاي جۇرگىزە بەرۋ. جانۋاردىڭ دىڭكەسى قۇرىپ، ابدەن بولدىرعاندا بارىپ ات باۋىرىنا اۋناپ ءتۇسىپ بارىپ قۇتىلۋ. بولماسا جىلقى بالاسى جۇرە بەرسە قارا تارتىپ ەلدى جەرگە جەتەر دەگەن ويمەن ‹‹شۋ›› دەپ قويادى. جەلىستەن اياڭعىعا اۋىسقان قاراكەر ءتۇس اۋا جازىقتاپ بارىپ، ەندى ءبىر ادىرعاققا ءتۇستى. شوكەنىڭ ابدەن دىڭكەسى قۇرىپ شولدەن ءتلى اۋزىنا سيماي ولمەگەن جانى كەلەدى. ۋاقىت وتكەن سايىن ءوزىنىڭ دە تاعدىرى حاۋىپكە ۇشىرارىن سەزگەن شوكە، اتتى توقتاتقىسى كەلمەدي ‹‹شۋ›› دەپ قۋزاۋلاپ قويادى. ماڭايدا نە بار، قانداي جەر ەكەنى شوكەگە بەلگىسىز. ايتەۋ ەڭكەيگەن باسى مىنا كەلە جاتقان جەرلەرى تاستاقتى ما، جاساڭ با، تاۋلى ما، ادىرلى ما سونى عانا اڭعارىپ كەلە جاتقان ەدى. الدەن ۋاقىتا شوكەنىڭ كوزىنە سيىردىڭ جاپاسى، جىلقىنىڭ پوپايلارى بايقالدى. ‹‹ا، قۇداي، اۋىل ماڭى بولعاي›› دەدى شوكە ىشتەي. قاراكەر سىدىرتقان كۇيى باستاۋ سۋىنا كەلىپ تۇرا قالىپ ءسىمىرىپ جاتىر. شوكە قانشا ‹‹شۋ›› دەپ تىپتىرلاعانىمەن ابدەن قاتالاعان قاراكەر ءشولىن قاندىرىپ العان سوڭ بارىپ باسىن سۋدان ءبىر-اق كوتەردى دە جانە اياڭدادى.
شوكەنىڭ قۇلاعىنا ابالاعان ءيتتىڭ، ايعايلاعان ادامنىڭ داۋىسى ەستىلدى. ‹‹يا، قۇداي، ارۋاق›› دەدى شوكە كوزىنە جاس الىپ.
ـــ جات ءۇي، قۇتپان.
ءـــاي، مىناۋ نە ەي، سۇمدىق! ـــ دەگەن ادامدار داۋىسى شىعىپ، بىرنەشە ادام اتتى ۇستاپ، ءوزىن ات ۇستىنەن شەشىپ الدى.
ـــ ويباي-اۋ! بەيشارا بالا عوي مىناۋ، سۇمدىق نە عىلعان بالا؟ !
ـــ ۇيگە، ۇيگە كوتەرىڭدەر، ـــ دەگەن داۋىستان سوڭ شوكە ەسىنەن تانىپ كەتتى.
شوكەنىڭ تامتىعى كەتكەن كيىمى مەن قان سوقتا بولعان بەينەسىن كورگەن ءۇي ادامدارى اۋەلدە ابدىراپ قالدى. قاۋمالاي ۇيگە ەنگىزىپ ونىڭ اۋزىنا سۋسىن تامىزىپ ابىگەرگە ءتۇستى.
ـــ بەيشارا، بالا-اي، نە مۇنشا ازاپقا ءتۇستى ەكەن. نە كۇناسى بار ەدى بايقۇستىڭ ـــ دەگەن سەميا ايەلى شوكەنىڭ بەتىنە سۋىق سۋ سەپكەن ەدى، شوكە تىتىركەنە ەسىن جيناپ كوزىن اشسا توڭىرەگىندە قورالاپ وتىرعان بەيساۋات ادامدارىن كورىپ، جان اشىر جاندارعا كەزىگىپ امان قالعانىن ءبىلىپ كوزىنەن جاس مونشاعى دومالاپ كەتتى.
ـــ جىلاما قارعام، نە مۇنداي كۇيگە ءتۇستىڭ قارعام، بولدى ەشتەڭە ەتپەيسىڭ، امان قالدىڭ! ـــ دەگەن ايەل قولىنداعى سۋسىندى جۇتقىزىپ جاتىپ.
ـــ نە بولدى بالاقاي، ورىستاردىڭ قولىنا ءتۇسىپ قالعان جوقسىڭ با؟ ـــ دەگەن وتىزداردان ەندى اسقان قياق مۇرتتى جىگىتتىڭ سوزىنە باسىن شايقاپ جاۋاپ بەرگەن شوكە، جارىم توستاعان سۋسىندى جۇتتى دا باسىن قايتا جاستىققا قويىپ:
ـــ ەكى بەيساۋات ادام ۇستاپ الدى، ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسىنەن نە اسكەرگە مە، الدە جۇمىس ورنىنا ادام ساۋدالايتىندار ەكەنىن ءبىلدىم دە قاشىپ قۇتىلماق بولىپ ۇستالىپ قالىپ وسى كۇيگە ءتۇستىم.
ـــ وي، ـــ دەپ جىگىت سانىن قاعا، كەكتەنە سويلەپ، ـــ سول انت ۇرعاندار عوي، ەلدىڭ ۇل-قىزىن ورىسقا اپارىپ ناپاقا ءتۇسىرىپ، تىرلىك ەتىپ جۇرگەن. شىركىن سولاردىڭ تابانىنان ءتىلىپ، قىلتاسىن قيار كۇن بولار ما ەكەن، ـــ دەدى تىستەنە.
شوكە وسى كۇنى جاتقان ورنىنان قوزعالا الماي مىناۋ جايدارى، اق ەدىل جاندارعا كەزىككەننەن مە، كەلىستىرىپ ۇيىقتاپ، تىنىعىپ قالدى. تاڭەرتەڭىندە ەكى قولى جانسىزداپ ۇيىپ، ءون بويى زىلدەي بولىپ اۋىرلاپ ارەڭ قوزعالعانىن كورىپ قايراتتانا ورنىنان تۇردى. سەبەبى بۇلايشا جاتا بەرۋشى نامىسى كوتەرمەدى. ويتكەنى مىنا ءۇيدىڭ كوشۋگە دايىندالىپ ءوزىنىڭ جاعدايىنا بولا بايىرقالاپ قالعانىن بۋلى جاتقان تەڭدەر مەن باسىن بۋعان ۇيدەن بايقادى. شوكەنىڭ بۇل مەجەسى دە قاتە كەتپەدى. تۇستەردە ورالعان سەميا ازاماتى كەشتە كوشەتىندەرىن ايتىپ ازىرلەنە باستادى.
ـــ سەنىڭ ءوزىڭنىڭ اتىڭ بار، بىزگە اۋىرتپالىق جوق، كوشكە ىلەسىپ بىرگە جۇرسەڭ بولدى! ـــ دەگەن كۇيەۋىنىڭ ءسوزىن بولگەن ايەلى:
ـــ ءيا، ءبىز ۋ شىسەك ۋ، سۋ ىشسەك سۋ ىشەرسىڭ، بالالار نە كورسە سونى كورەسىڭ، ـــ دەدى قاس-قاباعىن كەرە جايدارى بەينەمەن.
شوكە ءدال ءازىر وسى ەلمەن بىرگە كەتپەسە قايدان كەلىپ، قايدا تۇرعانىن بىلمەدى. ءوزىن سىناماققا تىسقا شىعىپ حارەكەتتەنىپ كورگەن ەدى، تىرىسىپ، قارا قوتىرلانعان جاراقاتتار شىتىناپ ايرىلىپ جاتقانداي ۋداي اشىپ بارادى بەلىنەن تومەن ارەڭ قوزعالىپ ەكى قولى جانسىزداپ سالدانىپ قالعانداي. توڭىرەگىنە كوز قىدىرتقان ەدى. باس-اياعى ات شاپتىرىم شيلەۋىتتى ساي ىشىنە ءبىر تابىنداي سيىر جاتىر. بۇل ماڭدا جالعىز بۇل ءۇي عانامەس اۋىلدار بارىن، ۇرىگەن ءيتتىڭ داۋىستارىنان اڭعارعان شوكە نەدە بولسا وسى اۋىلمەن ىلەسۋگە بەكىپ ۇيگە ەنگەندە، داستارقان جايلىپ شاي ازىرلەنگەن ەكەن.
ـــ ءجا، بەرى داستارقانعا كەل بالا، ەندى ەشقايدا بارام دەمە، تاعى كەزبەلەرگە قولدى بولاسىڭ، مىنا كيىمدى اۋىستىرىپ كيىندە كوشكە ىلەس. ‹‹كوپپەن كورگەن ۇلى توي›› دەگەن اق كوڭىل سەميا قوجايىنى كونە توز بولسا دا ءبۇتىن-تاقىر تون-شالباردى شوكەگە بەردى، شوكەدە تارتىنبادى. كيىمىن اۋىستىرىپ شايعا كەلىپ وتىردى.
ـــ اتىڭ كىم بولدى؟
ـــ شوكە
ـــ اۋىلىڭ شى؟
ـــ مارالسۋدا.
ـــ يت ولگەن جەر عوي، امبە جول قاتەرلى، توتە جولدى بىلەر بولساڭ ءۇش-ءتورت كۇندە جەتەرسىڭ، ـــ دەپ كەڭەسە وتىرىپ، شايلارىن ءىشتى دە، ىمىرت ۇيىرىلە ءۇيدى جىعىپ كوشۋدىڭ ابىگەرلىگىنە كىرىستى.
شوكە كوشى-قون جۇمىسىنا كومەكتەسكىسى كەلىپ ەدى، ءوز اتىن ەرتتەگەننىڭ وزىندە ەكى قولى اۋىرسىنىپ ءۇي يەسىنىڭ جاردامىمەن ارەڭ ەرتتەدى. سۇيتسەدە يىعىمەن تىرەپ بولسا دا تەڭدەردىڭ ءبىر جاعىن سۇيەپ، كوش كولىكتەرىنىڭ باسىن ۇستاپ، تۇيەلەردى شوگەرۋدەي جۇمىستارعا جاردامىن تيگىزىپ ءجۇردى. كوش ءتۇن قاراڭعىسىندا كوشكەندىكتەن شوكەگە اۋەلدە وسى ءبىر ءۇيدىڭ كوشى سياقتانعان ەدى. ءبىر-بىرىنە قوسىلا تاڭعا جاقىن قاراسا قارا جەردىڭ شاڭىن قوپارعان قالىڭ كوشتى كورگەن شوكە تاڭ قالا قارادى.
ءبىرىن-ءبىرى قۋىپ جاتقان تەڭىز تولقىنىنداي بىرىنەن سوڭ ءبىرى بيىكتەپ، بىرىنەن-ءبىرى جارىسا وزىپ جاتقان ادىرلى دالادا بىرىنە-ءبىرى قوسىلعان كوشتىڭ كۇن سايىن توپانى مولىعىپ جەر قاپتىرىپ بارادى. مۇندايدا كىم قايدا بارادى. سەن كىمسىڭ دەيتىن بولمايدى. ‹‹كەمەدەگىنىڭ جانى ءبىر›› بولىپ، جول ازابى مەن تاعدىردىڭ مازاعىنا بىرگە توزۋگە بەكىگەن پاندەلەر جۇكتەرى اۋسا ءبىر-بىرىنە جاردەمدەسىپ، ءبىر ناندى ءبولىپ جەپ، ءبىر-بىرىنە قامقور بولىپ، الدىعا تارتىپ بارادى. ءار كۇنى دۇشپان كوزىنەن تاسالانىپ ءتۇن كوشىپ، كۇندىز دالدالى جەرگە پانالاپ بارا جاتقانىنا بۇگىن بەسىنشى كۇن بولدى. تاڭ راۋانداپ اتتى دا، ەل الداعى ەڭسەلى تاۋدىڭ قويناۋىنا ەنۋگە اسىعا بوكتەرلەي جونەلگەن ەدى. كەنەت ويلاماعان جەردەن ‹‹اسپانداعى اللانىڭ جىبەرگەن جاي وعىنداي كۇرس-كۇرس تۇسكەن جارىلىستان ەلدىڭ شىرقى كەتىپ، ۇرەيى ۇشىپ تورعاي توزى شىقتى. تۇسكەن جەرىن ءۇي ورنىنداي ەتىپ ويىپ، قارا توپىراقتى بۇركىپ ماڭىنداعى ادامدى دا، كولىگىندە كومە سالىپ تۇرعان سۇمدىق دۇنيە ەلدىڭ زارە-قۇتىن قاشىردى. شۋلاپ-شۇرقىرعان مال، باقىرىپ-شىڭعىرعان قاتىن-بالا، تورعاي توزى شىققان ازاماتتار ءبىردى-بىرەۋ ۇقپاعان الاساپىران تىرشىلىك پايدا بولدى دا، تىنىش دالا بىردەمدە زار مەن مۇڭعا شومدى.
شوكە مىنا اپالاڭ-توپەلەڭدە ءوزى ىلەسىپ كەلە جاتقان سەميادان ايرىلىپ قالدى، ايتەۋىر ءبىر ءتوپ ادامنىڭ ىشىندە تاۋدى بەتكە الىپ شاۋىپ كەلەدى. تارس-تۇرس قازانداعى بيدايشا بىتىرلاعان وقتار قايدان كەلىپ جاتقانى بەلگىسىز، وزدەرىنىڭ ماڭايلارىنان ‹‹زۋىلداپ›› ءوتىپ، الدى-ارتتارىنا ‹‹شوپ-شوپ›› ەتىپ ءتۇسىپ جاتتى. قاتارلاس كەلە جاتقان بىرنەشە ادامنىڭ ات ۇستىندە وققا ۇشىپ ات تۇياعىنىڭ استىندا قالعانىن شوكە كوزىمەن كوردى. ايتەۋ ەس كەتىپ، جان شىققاندا كوزەۋلى تاۋدىڭ بوكتەرىنە ىلىنگەندە بارىپ تىنىشتىق پايدا بولعانداي بولدى. قويدان ءبولىنىپ قالعان توبىرداي، ەلدەن ءبولىنىپ شىققان وركەردەي ءبىر توپ سالت اتتىلار ەستەرىن ەندى جيناپ، تىزگىندەرىن تارتىسىپ، ويلىعىسا قالدى. توپ ىشىنەن الپامساداي دەنەلى، ءبىر كوزى شاپىراشتاۋ، بەتىن قويۋ قارا ساقال باسقان ەلترى تىماقتى ادام اتىنىڭ باسىن تارتىپ كەكىرەكتەتە تۇرىپ:
ـــ توقتاڭدار، توقتايىق ازاماتتار! ـــ دەپ ەل نازارىن وزىنە اۋدارىپ الدى دا، ـــ ەندى قاشقاندى قويايىق، مىنا جاۋدىڭ بەتى جامان، ەل ارتتا قالدى. ونداعى بالا-شاعا، اتا-انا نە بولدى، سالت باسىمىزدى الىپ قاشار بولساق بارار جەرىمىزگە بارىپ بولار ەدىك، مىنا تىرلىك، بۇلىس سەندەلىس ‹‹قارا قازان، سار بالا›› دەپ جۇرگەن ءجۇرىس عوي، كەرى قايتىپ ەلدى بىلەيىك قالايىق! ـــ دەگەن ەدى. توپ ىشىنەن تاعى ءبىر جالپاق سارى، ەگدەلەۋ كەلگەن ادام داۋىستاپ:
ـــ اۋەلى شولعىنشى بارىپ ءبىلىپ كەلمەي مە ـــ دەگەنشە ونىڭ ءسوزىن تاعى ءبىرى ءبولىپ:
ـــ وسى ءبىز نەگە قاشامىز. بىزدە ءتىستى باقامىز عوي، نەگە سوعىسپايمىز! ـــ دەدى ايقۇلاقتانا.
ـــ نەمىزبەن …سوعىسامىز، شيتى مىلتىقپەن پە، ورىستىڭ زەڭبىرەگى بار تۇرسا…
ـــ تارتىپ الامىز، ءوزىنىڭ قۇرالىمەن ءوزىن اتامىز، ـــ دەدى تاعى دا الدىندا سويلەگەن ازامات.
ـــ جا، … اۋەلى ەلدى تاۋىپ الايىق، سودان ارعىسىن كورمەيمىز بە، ـــ دەدى الگى شاعىر ادام. وسىلايشا توپتى ازامات ەلگە قايتا قايتۋعا ءماجبۇر بولدى.
توز-توزى شىعىپ، ساي-سايدا تارىداي شاشىلعان ەلدى ازاماتتار ايعايشى بولا ءجۇرىپ قايتا جيىستىردى. اكە، بالادان، ايەل، جۇبايدان ايىرىلعان ەل مىناۋ جاپان دالانى مۇڭ-زارعا تولتىرىپ، ولگەنىن جەرلەپ، تىرلەرى ءبىر-بىرىمەن تابىسىپ شۋلاپ-شۇرقىراپ جاتتى. شوكە ءوزى ىلەسىپ كەلە جاتقان سەميانى بايقاستاپ ەدى تابا المادى. ايتەۋ ەلدىڭ قامى دەپ بايەك بولىپ جۇرگەن ازاماتتارمەن بىرگە بولىپ، سولارمەن بىرگە تىرلىك كورىپ، تۇندە دالاعا تۇنەپ شىقتى دا، ەرتەسى العا جىلجىعان كوشپەن بىرگە كەتە بەردى.
* * *
عاسىرەت جامىلىپ، قايعى بۇركەنگەن ەلدىڭ تاعى ءبىر تاڭى اتىسىمەن توڭىرەگىنەن اتىلعان مىلتىق داۋىسىنان تاعى دا دۇرلىگىسىپ كەتتى، ۇركە كوشىپ، تاباندا اتقا ءمىىپ، قاشۋعا ابدەن داعدىلانعان ەلدىڭ الدىنان ايعايلاعان ەكى ادام بايىرقالاتتى.
ـــ سابىر، ەلىم سابىر، توقتاڭدار، توزباي توقتاڭدار! ـــ دەپ داۋىستاي كەلگەن ەكى ادام كوش الدىنداعى كوش باسشىلارىنا تۇمسىق تىرەي توقتادى.
ەكى ادام تەبىنگىلەرىن تەپكىلەپ دالاقتاپ كەلە جاتقاندا-اق ازاماتتار تاياق، قىلىش، نايزالارىن ازىرلەي باستاعان ەدى، كوشتىڭ قارسى الدىنان كەلىپ تۇرا قالعاندارىن كورىپ تاڭىرقاسا قاراستى.
ـــ اۋ، قارا ورمانداي قار جۇرتىم، قاڭعىرماي، قاپىدا قالماي سوزگە قۇلاق تۇرىڭدەر! ـــ دەپ توقتاعان مۇسقال دەنەلى، قىزىل سارى ازاماتتىڭ بالداي ءتاتتى تىلىنە كوش ادامدارى قازىقشا قاتىپ، سىلتىدەي تىنا قۇلاق تۇرە قالدى. ـــ قاراڭدار اناۋ تاۋعا، كوز سالىڭدار مىنا ماڭعا، ءبارى جانىڭدى جالمايمىن دەپ تۇرعان اق پاتشانىڭ اسكەرىنىڭ قۇرالى ءتۇنىپ تۇر، ايتقانىنا كونبەسەڭ بەيۋاز حالىق مەرت بولادى، وداندا سوزگە كەلىڭدەر! ـــ دەگەندە تاۋ-تاستى قالقالاپ جول تورىعان بورىدەي مىلتىقتارىنىڭ اۋزىن ۇڭىرەيتىپ، قارا بەرىپ جاتقان اسكەرلەردى بايقاعان كوش باسشىلارى مەن ەل ازاماتتارى داعدىرىپ قالدى.
ـــ ءوزىڭ كىمسىڭ، جول توسىپ ەلگە اۋكەسى تۇسە قالعان! ـــ دەدى الدىڭعى رەت شوكەگە تانىس شاپىراش كوز، قارا ساقالدى ادام الدا تۇرعان ەكەۋگە ەجىرەيە.
ـــ ءبىز دە سەندەر سياقتى ازىپ-توزعان جاندارمىز، قانىمىز دا قادامىمىزدا ءبىر قازاقپىز، ەڭ اۋەلى بىزگە سەنبەسەڭدەر ورىستاردىڭ وزدەرىمەن تىلدەسىڭدەر، ـــ دەگەن ەدى كوش باستارى مەن ازاماتتار ءبىر-بىرىنە سۇراۋلى قاراپ ويلانىپ قالدى. ويلانباسقا دا امالى جوق، مىنا انتالاعان جاۋ اتتاپ باستىرماسى دا راس.
ـــ كەلسىن ەندەشە، سويلەسەيىك! ـــ دەدى كوش باسشىنىڭ ءبىرى. الگى ەكى ادامنىڭ ءبىرى تىماعىن بۇلعاعان ەدى، بەلەگىردەن توبە كورسەتىپ تۇرعان ءتورت-بەس ادام وزدەرىنە قاراي جەلە جەتتى. بۇلاردىڭ بىرەۋى ءتىلماش، قالعانى ورىس ەكەن.
ـــ مىنالار ۇكىمەت ادامدارى، سىزدەرگە ايتارى ەلدى توزدىرماي وسى ماڭدا قونىستانىڭىزدار، ماڭدا قىستاۋ دا بار، توبىر بولىپ قونىستانىپ قالساڭداردا بولادى، قاشىپ قايدا باراسىڭدار، ەندى الدىعا جىلجۋشى بولساڭدار اجالدان باسقا دانەڭە جوق، ـــ دەپ ءارى كەسەتىپ ءارى ۇرەيلەندىرىپ سويلەدى. مىنا كەلىسىمگە كوش باستارى تاباندا كەلىسە كەتتى.
ـــ ەلگە سوقتىقپاي، ەركىندىگىمىزگە تيسپەسە، مۇندا قالعاندى قويىپ تۋىپ-وسكەن مەكەن، كۇل توككەن جۇرتىمىزعا قايتا بارار ەدىك، اۋەلى مۇندا بىرەر اي ات كولىكتى تىنىقتىرىپ، ەل ەسىن جيسىن، ـــ دەدى. الگى شاپىراش كوز قارا ساقال.
ـــ ەندەشە ەل قالاعان ماڭىنان قونىس السىن، ەل اعالارى بولعان ادامدار بىزبەن ىلەسىڭدەر! دەدى تاعى ءتىلماش جىگىت.
ءبۇتىن سار دالا دا جىرتىلىپ ايرىلىپ كەلە جاتقان كوش، ماڭايىنا تارىشا شاشىلىپ قالاعان جەرلەرىنەن قونىس الىپ، قارا قوس، يت ارقا، وراما قالقا تىگىپ، ورنىعا باستادى.
ەل ورنىعىپ قارا قوستارىن قالتقى ەتىپ، قارا قازاندارىنا قارا سۋ قايناتسادا كۇيىس قايتارعان حايۋانداي تىنىشتالا قالعانىمەن، تاعى دا بارار جەر، پانالار ءۇيى جوق شوكە دالادا قالدى. ونىڭ بار ءۇمىتى سول ءوزىن قۇتقارعان قياق مۇرتتى ازاماتتىڭ وتاۋى ەدى. بىراق مىنا جاپان دالاعا جايىلىپ كەتكەن ەلدىڭ ىشىنەن كەزىكتىرە المادى. ايتەۋىر اندايتىندا قارا قوستارىن قالقيتۋعا دارمەندەرى جەتپەي ارسى-كۇرسى بولىپ جاتقان كەمپىر مەن شالدى كورىپ ولارعا قولعابىس ەتىپ جىبەرمەككە اتىنان ءتۇسىپ كوش كولىكتەرىن ورنالاستىرىپ ءۇي مۇلىكتەرىندە كىرگىزىپ جىبەرگەن ەدى، كوزى ىرىڭدەگەن كەمپىر شوكەنىڭ جايىن سۇراپ قادالا قالدى. شوكە اق كوڭىل كەمپىر-شالعا شىنىن ايتتى.
ـــ ءۇيىم دە، كۇيىم دە، اكەم دە، شەشەم دە جوق، ىلەسىپ كەلە جاتقان ۇيىمنەن ايرىلىپ قالدىم، ـــ دەگەن شوكەنىڭ داۋىسى دا دىرىلدەپ كەتتى.
ـــ وي، قارعام-اي، ءبىز دە ءوزىڭ سياقتى جانى جارا، كوڭىلى قارا جاندارمىز، ەكى بىردەي بالامىز زەڭبىرەكتىڭ وعىنان جازىم بولىپ، قۇداي قۋ باسىمىزدى قاڭعىرتىپ كەتتى، ـــ دەدى كەمپىر كەمسەڭدەپ.
ـــ قايدا باراسىڭ، بول وسىندا بالام، ـــ دەدى شال دا شوكەگە اۋكەسى ءتۇسىپ، شوكەنىڭ باسقا بارار جەرى دە جوق ەدى. امالسىز كەمپىر-شالدىڭ قوسىن پانا تۇتىپ، وتىن-سۋىنا كومەكتەسىپ قالا بەردى.
* * *
‹‹ويباي ورىستار وسى ەلدەن الپىس ادامدى اسكەرلىككە الاتىن بولىپتى›› دەگەن حابار ەندى ورنىعا باستاعان مىنا ەلدىڭ ىشىنە سۋماڭداپ تاراپ ەلگە جانە ۇرەي اكەلگەن ەدى. مىنە بۇل ەندى قاۋسەت ەمەس، شىندىق بولىپ شىقتى دا، سول ءبىر ەلدىڭ كوش باسشىلارىنىڭ ءبىرى بولىپ جۇرگەن شاپىراش كوز قارا باستاعان ءبىر توپ ادام ەل ارالاپ ‹‹قولىڭنان بەرمەسەڭ، جولىڭنان الادى، الدى-ارتىمىزدى قورالاپ العان ۇكىمەت اسكەرى ايتقانىنا كونبەسەك جايپاپ سالادى. ەركەك توقتى قۇرباندىق. ەكى ۇلى باردىڭ بىرەۋىن شىعارسىن، ەپتەپ الپىس ازامات شىعارىپ بەرەيىك، سۋ ىشەرلەرى بولسا امان-ەسەن ورالار›› دەگەن ءناسيحات جۇرگىزىپ شىقتى. مۇنداي بۇيرىققا قارا حالىقتىڭ يلانباسىنا نە امال، بىرەر بالاسىن بەرمەسە ءتۇتىنىن وشىرۋگە ازىرلەنىپ وتىرعانىن ەستىگەندە وتىنىڭ باسىن تارپىپ، قارعانىپ-سىلەنىپ امالسىز قولىنان جەتەكتەپ قۇرباندىققا شالۋعا ءماجبۇر بولىپ جاتتى.
شوكە كەمپىر مەن شالدىڭ قوسىندا وسى اڭگىمەنى قوزعاعان ەدى. كەمپىردىڭ ەسكى جاراسى قوزىپ سول ەكى ۇلىن ەسىنە الىپ:
ـــ سول اسكەرگە بالابەرۋدەن قاشامىز دەپ، اتا جۇرت قارا قونىستان دا، ەكى قۇلىنىمنان دا ايىرىلمادىق پا، قۇدايدىڭ قۇتىلىتپاسىن بىلگەن بولسام، سول اسكەرىنەن قويا بەرىپ، قۇدايدىڭ باسقا سالعانىن كورەدى ەكەنىمىن، امال نە، ـــ دەپ كەمسەڭدەپ، كۇڭىرەنىپ كەتتى. ‹‹اڭنىڭ قاسۋىنا، ماسانىڭ باسۋى›› دەگەندەي، سىرتتان ايقايلاعان ادام داۋىسىنا ەلەڭدەگەن شال قوسىنان اسىعىس شىققان ەدى، امان سالەمدەسكەن ازاماتتىڭ ءبىرى اسكەرگە ادام جيناپ جۇرگەنىن ۇعىندىرعانىن كەمپىر ەستىگەن جەردەن جىنى قوزىپ شىعا كەلدى دە قوسىنان شىعا:
ـــ قايداعى بالا؟ ەكى بىردەي ۇلدى قۇداي ءوزى الدى. ەندى مىنا شالدى اكەتسىن! ـــ دەگەن ەدى. ەكى ادامنىڭ ءبىرى:.
ـــ اپا، ۇيدەرىڭىزدەگى بالانى اتامان الىپ كەلۋدى بۇيىردى ـــ دەگەن ەدى. شوكەنىڭ دەنەسى ءبىر ىسىپ، ءبىر سۋي باستادى. بۇلاردىڭ باسقانى ەمەس ارنايى وزىنە كەلگەنىن ەستىپ، تونگەن پالەنىڭ الماي كەتپەسىن ويلاپ ەرىكسىز قوستان شىقتى.
ـــ ءاي، اتامانىڭا ايت، جالعىز بالانى اسكەرگە جىبەرگەندە ولمەلى كەمپىر-شال قايتىپ تىرلىك ەتەمىز ـــ دەپ شوكەگە كەمپىر ارا ءتۇستى.
ـــ ونى ءبىز بىلمەيمىز اپا، اكەل دەگەن سوڭ كەلدىك، ونى بالاڭىز اتامانعا ءوزى بارىپ ۇعىندىرسىن، ـــ دەگەن ازامات، شوكەگە ‹‹كەل›› دەگەندەي قىرىنداپ كەلىپ، ات ساۋىرىن ازىرلەپ، ۇزەڭگىسىنەن اياعىن شىعارا بەردى. شوكە مىنا اق ەدىل كەمپىر-شالعا رازى بولدى. ولاردىڭ بۇدان ارى ارا تۇسە الماسىن سەزىپ، نار تاۋەكەلگە كەلدى.
ـــ مەن بارايىن، بارا كورەيىن، ـــ دەدى ءوز اتىن ەرتتەپ ەكى ازاماتپەن ىلەسىپ كەتە بەردى.
اتاماننىڭ اۋىلىندا از بولسا ون نەشە ءۇي تىگىلىپتى دە، ادام شوعىرى تىم مول ەكەن. ەكى ازاماتپەن ىلەسە كەلىپ ماي اعاشقا اتىن بايلاعان ەدى. الگى ەكەۋى شوكەگە قىرىق شوقپىت، تۋىردىعىن ىس باسقان كيىز ءۇيدى نۇسقاپ سولاي ەنۋىن بۇيىردى. اۋىلداعى ادامدار بەينە يلەۋدە ابىگەردە جۇرگەن قۇمىرىسقاداي قاربالاس ەكەن. ەكى ازامات نۇسقاعان ۇيگە شوكە ەنگەن ەدى، بىرنەشە ازاماتتار وتىر ەكەن. ءبىرىنىڭ كوز الدى دومبىعىپ جىلاعانى بىلىنسە، بىرنەشەۋى تومسىرايعان قالپى كەلگەن-كەتكەنگە سالەمى دە جوق، ءوز دەمدەرىنە وزدەرى تۇنشىعىپ وتىر ەكەن. شوكەدە ءۇنسىز بارىپ ءبىر بۇرىشتان وتىرا كەتتى، مىنە وسى تومسىرايتۋ تاڭدى دا اتىردى.
تاڭەرتەڭ ەرتەمەن تۇرعىزعان ازاماتتاردى سۋ-سۋانىن ىشگىزگەن سوڭ اتامان اۋىلىنان ازىرلەنگەن ات-كولىكتەرىن ءمىنىپ اتتانۋدىڭ ابىگەرلىگىنە ءتۇستى. شوكە تاعى دا ءوزىنىڭ قارا كەر اتىن تاۋىپ ءمىندى. بالالارىنان تىرىدەي ايرىلعان اتا-انالاردىڭ زارلانا جىلاپ قوشتاسقان عاسىرەتتى ءۇنى مىناۋ اتامان اۋىلىن مۇڭعا باتىردى. شوكە وزدەرىن باستايتىن بىرنەشە ورىس اسكەر، ءبىر ءتىلماشىنىڭ اتامانعا قوشتاسىپ جاتقانىن دا بايقادى. اتامان دەپ جۇرگەنى سول شاپىراش كوز قارا ساقال ەكەن. العاش سالت ازاماتتار تاۋعا بەتتەگەندە ازاماتتاردى ەلگە قايتۋعا ناسيحاتتاعان كەزىندە، ەل دەپ ەمىرەنگەن ازاماتتىڭ اسقاق رۋچ، ايبىندى جىگەرىنە رازى بولعان شوكە ەندى بۇگىن مىنا ەلدى ورىسقا قاراتىپ ىزىنشە كەدەي-كەپشىكتىڭ ۇلدارى مەن ءوزى سياقتى جەتىمدەردى قۇرباندىققا ارناپ اسكەرگە ۇستاپ بەرگەنىن كورگەندە ونىڭ ءىشى تولعان ارامزا، سۇمپايلىق ەكەنىن سەزىپ جيىركەنە قاراپ، جولىنا ءتۇستى.
زار جىلاپ، بالالارىنان تىرىدەي ايرىلعان اتا-انا قان جۇتىپ ەكى بۇكتەلىپ قاسىرەتتەن باسىن كوتەرە الماي ەڭىرەپ قالا بەردى. شوكەنىڭ ءىش وزەگىن قۇرعاق وكسىك سورعىلاپ كوز الدى جاسقا تولىپ مىنا قان جۇتقان قايعىلى ەلدىڭ قالىنە ءىشى ۋداي اشىپ ارتىنا قاراي-قاراي كەتە بەردى.
ەكى كۇن بويى جول جۇرگەن شوكە ابدەن بولدىردى. بەتىندەگى، ءون بويىنداعى جاراقاتتار قارا قوتىرلانىپ ءالى ساقايماعان، شوكە عانا ەمەس، مىناۋ اتا-اناسىنان، ەل جۇرتىنان ايرىلعان الپىستاي ازاماتتاردىڭ بارلىعى سالىندىسى سۋعا كەتىپ، سۇلدەرسىز مۇلگۋمەن كەلەدى. ەركىنەن ايرىلىپ، ەزگىگە بارا جاتقانى عانا ەمەس، ەرتەڭ اق بوراننىڭ وتىنە، وقتىڭ بەتىنە ۇستالاتىن قالقان بولىپ بارا جاتقاندارى ءبارىنىڭ دە ەسىن الىپ ەبىن قاشىرىپ كەلە جاتقانداي. وزدەرىن باستاپ كەلە جاتقان ون نەشە ورىس اسكەر، ءبىر ءتىلماش ‹‹ەر ازىعى جولدا›› دەگەندەي ءار ۋاققى تاماعىن كەزىككەن اۋىلدىڭ بايلارىنان ايرىپ، بولماعاندا يەن تۇرعان جىلقى، سيىرلاردى قۋا كەتىپ جاركەمدەپ الىپ ازىق ەتەدى دە، جىلجىپ كەلەدى. مىنا ون نەشە ورىس الپىس ازاماتقا سەنبەگەندەي قۇرالدارىن قوقاڭداتىپ، وزدەرىن ايلانا قورشاپ ايقۇلاقتانىپ، ايبار شەگە جۇرسە، ورىستاردىڭ ورىنسىز ايعاي، قۇر قوقانلوقىسىن كورگەن ازاماتتار دا ولارعا وشىگە تىرجىڭداپ يت كورگەن مىسىقشا ىرىلداسىپ كەلەدى.
‹‹كۇندە ويىن، كۇندە توي قايدا›› دەگەندەي جەتپىس ادامنىڭ تويا تاماقتانۋى كۇن سايىن قيىنداي ءتۇستى; ءتىپتى كەشەدەن بەرى بىرەر مالدى اۋجال ەتكەن بولماسا ازاماتتار اشىعا باستاعان سوڭ، الپىس ازاماتتىڭ ىشىندە پىسىق، سەنىمدى دەگەن ءتورت ازاماتتى جاقىنداعى اۋىلدان مال قۋىپ اكەلۋگە ءبىر ورىس اسكەرى باستاپ كەتتى دە باسقالار ورالعانشا مىناۋ قىزعالداعى قۇلپىرىپ، دالاسى تۇرلەنىپ جاتقان تاۋ جىنىسىنداعى باستاۋ باسىندا اتتارىن جايىلتا ايالداپ قالدى.
شىعىستان كوتەرىلگەن قويۋ قارا بۇلتتار اۋكەكەسىن جوندارعا ارتىپ، سىزداۋ قاباقتاپ تىمىرسىعان اۋانىڭ سوڭى سەبەزگىلەگەن سىركە جاۋىنعا اينالدى. ازاماتتار تۇنەرە تۇرعان اسپانعا قاراپ تىقىرشي باستاعان ەدى. بەسىن ۇيىرىلە مال قۋعا كەتكەن ازاماتتار ەكى تايىنشاسىمەن بەس سيىر قۋىپ كەلدى. ازاماتتار داعدىلى ادەتىمەن قاسقىرشا تالاپ، قۇرتقا ۇيمەلەگەن قۇمىرىسقاداي بىردەمدە ءبولىپ-ءبولىپ اكەتتى دە لاپىلداتا جاققان وتتىڭ جالىنىنا قاقتاپ جالماپ سالدى. قۇبىلمالى تاۋ اۋاسى دا بۇلتىنان ايىعىپ تاۋ ءىشىن قاراڭعىلىق جاپتى. جۇرگىنشىلەر بۇگىن وسىندا جاتىپ قالدى. تۇنگى ۇلى ۇيقىدا جاتقان ازاماتتاردى ‹‹تارس، تارس›› اتىلعان وق داۋىسى شوشىتا وياتتى. ورىندارىنان دۇرلىگە تۇرعانشا:
ـــ جاتىڭدار، قوزعالماڭدار، جاتىڭدار! ـــ دەگەن ءتىلماش پەن ورىستاردىڭ ۇعىمسىز داۋىسى شىعىپ، دالا تىنىشتالا قالدى. ‹‹ەكى ازامات قاشپاق بولىپ ءبىلىنىپ قالىپ ورىستار اتىپ تاستاپتى›› دەگەن حابار بىردەن بىرگە جەتىپ شوكەنىڭدە زارەسىن الدى. شوكەنىڭ وراي بولسا قاشىپ قۇتىلۋ ءوز ويىندا دا جوق ەمەس ەدى، ‹‹نەتكەن جاۋىزدىق ەدى›› دەدى وزىنە-ءوزى كۇبىرلەپ.
تاڭەرتەڭگى سالقىن تارتقان تاۋ اۋاسىندا ورىستاردىڭ ايقۇلاقتانۋىمەن ازاماتتار قايتا اتىنا قونىپ العا جىلجىدى. شوكەنىڭ كوزى جۇرتتا بەتى جاسىرۋسىز سۇلاپ جاتقان ەكى ازاماتتىڭ مۇردەسىنە ءتۇستى. شۇكە عانا ەمەس، بۇنى كورگەندەردىڭ ءبارى ورىستاردىڭ تاعىلىعىنا كەكتەنگەندەي.
ـــ مىنا نەمەلەر ءبىزدى يەسى جوق جەتىم توقتى كورىپ قولى ءبىلىپ جۇرگەنىن كورمەدىڭدەر مە، ءبارىمىزدىڭ دە كورەر كۇنىمىز انا ەكى ولىكتىڭ كەبىنى، ـــ دەدى. بالۋان دەنەلى، قىزىل شىرايلى مۇرتتى ازامات سىبىرعا جاقىن داۋىسپەن توڭىرەگىندەگىلەرگە:
ـــ اعا، دەدى ۇشقىر اتتاي دەلبەلەكتەگەن الاسا قارا جىگىت اتىن تەبىنە الگى مۇرتتى ازاماتقا قاتارلاسا ـــ اعا، وسى عۇرشا ازامات ءجۇرىپ، نەگە بۇكەجەكتەپ بۇلاردىڭ الدىندا بوكەنشە جەلەمىز، مويىندارىن شىلشا بۇراپ، جۇلىپ الۋعا بولادى عوي، ـــ دەپ قالعانىمەن ماڭىنداعىلار ايتىپ قوياما دەگەندەي قۋىستانا جاپاقتاپ قويدى.
ـــ كۇبىر-سىبىر ءسوزدى قويىڭدار، اڭگىمەلەسپەڭدەر! ـــ دەدى ءتىلماش ورىستىڭ ءسوزىن داۋىستاپ جەتكىزدى، ـــ ءبارىڭ كوردىڭدەر، قاشامىن دەگەن ادامنىڭ قىلىعىن، كىمدە-كىم قاشسا كورەرى سول. سەندەر نەگە قاشاسىڭدار، قارىندارىڭ توق، قولدارىڭدا قۇرال بار، جاۋىنگەر بولۋ داڭق عوي، مىنە ءبىزدى كورىڭدەر، ـــ دەگەن ءتىلماشتىڭ جىڭىشكە شىڭكىلدەك داۋىسىن الگى مۇرتتى ازامات جاقاماي:
ـــ اكەڭنىڭ ‹‹قارنى توق›› دەۋىن. ولىمگە، وقتىڭ وتىنە اپارا جاتىرمىز دەگەنگە ءتىلى بارماي تۇر عوي، ـــدەدى ماڭىنداعىلارعا ەستىرتە.
وسىلايشا بىردە تۇنەرىڭكى، بىردە قىرشاڭقىلانا كەلە جاتقان مۇرتتى ازامات توڭىرەگىندەگى بىرنەشە ازاماتقا ‹‹وراتىن تاۋىپ قاشىپ قۇتىلۋدى›› ايتقانىن شوكەدە ەستىپ قالىپ، ولاردىڭ قاتارىندا بولىپ، توبىنان ايىرىلىپ قالماي كەلە جاتتى.
بۇل كۇنى توپتى ازامات سيىر جون قارا ادىرعاقتىڭ قويناۋىنداعى كونە قىستاۋعا بارىپ تۇنەدى. ەكى ازامات قاشقان كۇننەن باستاپ قونالقى جەرگە بىرەر ساعات بۇرىن ءتۇسىپ، اركىم اتتارىن شىلبىرىنان ۇستاپ ءجۇرىپ جايىپ، تۇندە اتتاردى ون-ونبەستەن توپتاپ ات كۇزەتشىسىنىڭ قولىنا تاپسىرىپ بەرىپ بارىپ ۇيىقتاۋدى تۇزىمدەستىرگەن. ونىمەن قويماي ورىستار ەكىدەن-ەكىدەن كۇزەتكە تۇراتىن بولعان.
بۇگىن مۇرتتى قارا ازامات بۋىرقانىپ الىپتى. ەكى كوزى وتتانىپ، مەلجەمدى دەنەسىن تىم شاپشاڭ قيمىلداتىپ، جاتار الدىندا توڭىرەگىندەگىلەرگە:
ـــ بۇگىن ارەكەتتەنەيىك! ـــ دەدى.
ـــ كۇزەتشىنى قايتەمىز؟
ـــ تاۋەكەل دەيىك، مەنىڭ جانىما ەكى ازامات ىلەسىپ كۇزەتشىنى جايراتقان سوڭ مىلتىق اتامىز، سەندەر باسقا ورىسقا تاپ بەرسەڭدەر بولدى!
ـــ ويباي، مىنا جاۋىزدار…
ـــ ورىستار ۇيىقتاسىن، تاۋەكەل دەيىك.
ىمىرت ءۇيىرىلىپ، ەكى ورىس سۋىردىڭ ايعىرىنداي قىستاۋدىڭ باس جاعىنداعى دوڭگە كۇزەتكە تۇردى. قىردىڭ جىبەك سامالى توڭىرەكتەگى قاراعان، بۇتالارعا ءۇن قوسىپ قوڭىر كۇي سازىن شەرتىپ، كۋىلدەپ، ۋىلدەگەن اۋەن شىعارادى. ابدەن تاۋەكەلگە كەلگەن الگى مۇرتتى، بالۋان دەنەلى ازامات ابدەن سول ۇرىپ نار تاۋەكەلگە كەلىپ الىپتى:
ـــ شىركىن قىستاۋدىڭ تامىن ەپتەپ ءبىر ايلانىپ كەتسەك انا ەكەۋىن وڭاي جايراتار ەدىڭ ـــ دەدى اشۋلانا.
شوكەنىڭ ۇيقىسى شايداي اشىلدى. بەيعام ازاماتتار قورىلداپ، بىرىلداپ ۇيقىعا كەتتى. شوكە كۇتىپ تۇرعان ءومىر مەن ءولىم ارپالىسىن ويلاعان سايىن ءوز جۇرەگىنىڭ دۇرسىلى ءوز قۇلاعىنا شاپقان ات دۇبىرىندەي ەستىلىپ، تىنىسىن تارتا جاتتى. الدەن ۋاقىتتا الگى مۇرتتى ازاماتقا ىلەسكەن ءتورت ازامات بىردەن قىستاۋدىڭ كەينىنە قاراي ۇمتىلدى. ايتەۋ ءبارى دە ارمانداعان قىستاۋدىڭ كەيىنىنە امان-ساۋ جەتتى. ەندى نە بولادى، مىلتىق ءونى شىعا ما؟ دەگەن حاباردى كۇتكەن شوكە باستاعان توپتى ازاماتتىڭ تاقاتى ابدەن تاۋسىلدى. قانشا ۋاقىت وتكەنى بەلگىسىز، ‹‹تارس-تۇرس›› مىلتىق اتىلىپ، ‹‹ۇمتىلىڭدار، ازاماتتار، ۇمتىلىڭدار›› دەگەن ايعايمەن ۇيقىدا جاتقان ازاماتتىڭ مىنا ارەكەتتى بىلگەنى بار، بىلمەگەنى بار، كوجە قويىرىتپاقتاپ ارالاستى دا كەتتى. وقتا اتىلىپ توپتى ادام قاراڭعى ءتۇن استىندا ۇلارشا شۋلادى. ايتەۋ ورىستاردىڭ ءبارىن مايداندا ءولتىرىپ تىنىش تاپتى. ازاماتتاردىڭ دا ون نەشەۋى شاﮬيت بولعان ەكەن. ءبىر مەزەت الاساپىرانعا تۇسكەن ازاماتتار دا بۇل ىستەن حاباردار بولىپ، ەرلەنىپ الىپتى. بىراق بىرنەشە ازامات اتتارى قولدارىنا تيە بەت-بەتىنە بىتىراپ جان ساۋعالاپ كەتە بەردى. الگى مۇرتتى ازامات باستاعان بىرنەشەۋ قاراڭىعدا داۋىستاپ ايعاي سالدى.
ـــ بىتىراماڭدار، كەتپەڭدەر، توپتاسىپ ەلگە قايتامىز! ـــ بۇنى باسقالار ەستىدى مە، ەستىمەدى مە، توبىر ازاماتتان ايعىردىڭ تەزەگىندەي توعىزداي ازامات قالعانىن كورگەن مۇرتتى ازامات ورىستاردىڭ اتىن جەتەكتەرىنە الىپ، مىلتىقتارىنا يە بولىپ، شاﮬيت بولعان ازاماتتاردىڭ بەتىن ءتۇن. كۇپىلەرىمەن قالقالاپ جاۋىپ، تاڭنىڭ اتىسىمەن وزدەرى اۋىلدى بەتكە الىپ كەرى قايتتى.
تۇركپەنىڭ تۇبىنەن، ارىستاننىڭ اۋزىنان ءساتى بولىپ امان قۇتىلعان توعىز ازامات ەت پىسىرىم ۋاقىت ءبىر-بىرىنە تىل قاتپاي سىدىرا تارتىپ كەلە جاتتى. وزدەرىنىڭ ەندىگى اقىلشىلارى دا، اتا قازداي جول باستاۋشى دا سول مۇرتتى ازاماتقا قاراپ ‹‹ەندى نەدەر ەكەن›› دەگەندەي جاپاقتاپ كەلەدى. مۇرتتى ازامات ءوزىنىڭ بۇل رەتكى جەڭىسىنە شاتتانعانداي ەرلەنىپ، كەۋدەسىن اسقاق ۇستاپ ۇنسىزدىكتى بالا قۇستاي ساڭقىلداعان داۋىسى ءبولدى:
ـــ قۇدايدان-قۇداي بولىپ جەندەتتەردىڭ اۋزىنان امان قۇتىلدىق. ەندى ‹‹سەن كىم ەدىڭ›› دەپ، ءبىر-بىرىڭە شۇيىرىلمەي، ء‹‹تىرى بولساق ءبىر توبەدە، ءولى بولساق ءبىر شۇڭقىردا›› بولىپ جارتى ناندى ءبولىپ جەپ، نە بولسا دا قىتايدى بەتكە الايىق! ـــ دەگەن ەدى. قاتارلاسا كەلە جاتقان، الا كوز، دۇردىك ەرىن جىگىت ‹‹قىتاي›› دەپ ساڭق ەتە، مۇرتتى ازاماتقا تاڭىرقاي قاراپ.
ـــ سول بوسقان وردالى ەلدىڭدە بەتالسى قىتاي بولاتىن. اتالارىمىزدىڭ ‹‹ورىستىكى تەمىر نوقتا، قىتايدىكى قايسى نوقتا›› دەۋى دە بەكەر بولماس، ايتەۋ. ول جاققا تىنىشتىق دەيدى ـــ دەگەن مۇرتى جىگىتتىڭ ءسوزىن بولگەن جانە ءبىر ازامات:
ـــ تۋرا، سولاي كەتكەنىمىز ءجون، شىنىن ايتسام اكە-شەشەم ءوزىم ىشىندە ون نەشە بالانى سالتتاي قىتايعا ءوتۋىمىزدى ورنالاستىرىپ وتىرعاندا وسى كۇيگە تاپ بولمادىق پا، ـــ دەگەن ەدى تاعى ءبىرى.
ـــ‹‹ورىسقا ەرسەڭ ـــ وق، قازاققا ەرسەڭ ـــ قان، قىتايعا ەرسەڭ ـــ نان›› ـــ دەۋى دە بەكەر ەمەس، نەدە بولسا تاۋەكەل دەيى، ـــ دەپ قوستادى.
ـــ ەندەشە، وسى بارا جاتقان بەتالىسىمىز دۇرىس پا؟
ـــ الداعى بۇلدىراپ جاتقان بۇلدىر تاۋدى بەتكە الساق بولدى.
وسىلايشا توعىز ازامات جەلدەي ەسىپ بۇلدىر تاۋدى بەتكە الدى. نەشە كۇندەي جول جۇرگەن اتتار شيىرىعىپ العاندىگى مە، باۋىرلارى تەرشىگەن سايىن ۇدىرە تارتتى. جول-جونەكەي جەتەكتەگى اتتىڭ ءبىرىن الىپ ۇرىپ ازىق ەتتى، الى دە قۋعىنشى بولار دەگەن حاۋىپپەن ساي-سالا، اڭعارلى وڭىرلەرگە بوي تالاساي ءجۇرىپ، بىرنەشە كۇن ءجۇرىپ كوزەۋلى كوك ءورىم ورمانى تۇتاسقان تاۋ ىشىنە ىلىنگەن ازاماتتار، تاۋدىڭ تاس بۇلاعىن كورگەن جەردەن كول كورگەن ۇيرەكتەي اتتارىنان قۇلاي ءتۇسىپ جانە ءبىر اتتى جاركەمدەپ، وت جاعىپ ەتتەردى ىستىكتەپ قاقتاپ جەۋگە كىرىستى. ەرىندەرى كەبەرسىپ، جۇدەۋ تارتقان شوكە، قولىنداعى بۇتاققا ىلگەن ەتتىڭ قوڭىرسىپ قاقتالعان ءيىسى مۇرنىنا بارعان سايىن جۇتىنا وتىرىپ ‹‹پىستاۋ›› دەپ اۋىزىنا اپارا بەرگەندە، ‹‹تارس›› ەتكەن وق داۋىسىمەن قارسى الدىندا وتىرعان مۇرتى ازاماتتىڭ قاق ماڭدايىنا كەلىپ وق تيگەندە شالقاسىنان ءتۇسىردى. ازاماتتار جامبا-جان ورىنارىنان تۇرا اتتارىنا جەتكەنشە جانە ەكى ازامات وققا ۇشتى، اتتارىنا ىلىنگەندەرى سايدى ورلەي بىتىك ورماندى ارالاپ قايقايىسقا قارىسا قاشتى. وق ءالى اتىلىپ جاتىر، اتتار قارسىعا قايقايا قارىسقانىمەن بىردەمدە ىرسىلداپ جۇرە الماعاندىقتان ازاماتتار اتتارىنان تۇسە قورىمداردى قۇلاتا ەڭبەكتەي ورمەلەپ بارا جاتقان ەدى. قاتارداعى جولداستار وققا ۇشىپ قورىممەن بىرگە ەتەككە دومالاپ كەتتى. ءولدىم-تالدىم دەگەندە تاۋ توبەسىنە شىعا ءبىر-ءبىرىن كوزدەرىمەن تولىقتادى. توڭىرەك ىڭ-دىڭسىز تىنىشتالا قالعانداي بولدى. قاتارداعى ءتورت دوستارىنان ايرىلعان بەس ازامات التى ايرىعىنان كەكتەن تەرلەرىن سۇرتە ەش بۇيرىقسىز الداعى ەكىنشى قارسىعا قايتا ۇمتىلدى. ولار الداعى كەزەڭگە كوتەرىلە بەرە ارى قاراي جۇرۋگە الدارى قۇزار شىڭ بولىپ قامالاپ قالدى. ارتىنا شەگىنۋگە جولدارىن ورىستار توسىپ، الدىنا جۇرەيىن دەسە ارعى جاعى تىك جالاما، استىندا اق بۋرىل وزەن ارقىراپ جاتسا، ەكى ءبۇيىرى الاڭقىلانىپ جاداعايلانىپ كەتەتىندىكتەن قۋعىنعا بويىن تەز الدىرىپ الۋدان حاۋىپتەنىپ ابدىراعان ازاماتتار جىرتقىشتىڭ قاماۋىندا قالعان حايۋانداي ۇشپا شىڭنىڭ توبەسىندە داعدارىپ تۇرىپ بارىپ، دۇردىك ەرىن، بادىراق كوز ازامات جوپەلدەمەدە تاپقان اقىلىمەن ەستەرىن زورعا جيعانداي بولدى، دۇرىك ەرىن ازامات قولىنداعى ورىستان تۇسكەن مىلتىقتى شوكەگە ۇستاتىپ، ماساسىنا سۇق قولىن ءىلىپ دۇمىن يىعىنا تىرەپ، كەلگەن جاعىنا قاراتىپ جاتقىزدى دا:
ـــ قىلپىن كورسەڭ قولىڭدى باسىپ قال ـــ دەپ ۇعىندىرىپ، باسقالاردىڭ ءىش كيىم، جەيدەلەرىن شەشكىزىپ ارقان ەتىپ ەسىپ، ءبىر-بىرىنە جالعاپ مىنا شىڭىراۋدان سالاقتاپ ءتۇسىپ قۇتىلۋىن، ساقتىق رەتىندە اعاش بۇرى، قاراعاي بۇتاعىنان سال جاساپ الا ءتۇسۋىن بۇيىردى. باسقالار ونىڭ ءسوزىن ەكى ەتپەدى.
كوشپەندى تىرلىكتە وسكەن ازاماتتار جەيدە، دامبال، سياقتى شۇپەرەك كيىمدەرىنەن ىلەزىمدە ارقان ەستى دە ءبىر-بىرىنە جالعاپ ءجىپتىڭ ءبىر ۇشىن قاراعايعا مىقتاپ بايلادى دا، جاساعان سالدارىن كوتەرە تورىنا جابىسقان ورمەكشىدەي ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى اق بۋرىل وزەنگە قۇديا سالاقتادى.
ـــ مىنە سەنىڭ سالىڭ، تەزدەت! ـــ دەدى الگى دۇردىك ەرىن ازامات شوكەگە. ءدال وسى كەزدە وق اتقان قۋعىنشىلاردا كەلىپ ۇلگىردى. شوكە دە سۇق قولى باسىپ تۇرعان ماسانى باسىپ قالدى. ‹‹تارس›› ەتكەندە مىلتىق دۇمى يىعىنان سولق ەتكىزىپ يتەرگەندە ءوزىن كەيىن لاقتىرىپ جىبەرگەندەي بولدى. جانە ماسانى باسقانىمەن مىلتىق اتىلمادى. قۇرالدى تاستاي سالىپ جولداستارى بەتتەگەن شىڭىراۋعا قاراي ۇمتىلعان ەدى. اياعى شىم ەتە قالدى دا، ءوزى ەكپەتىنەن ءتۇستى. قايتىپ تۇرايىن دەگەنشە اياعىنىڭ باسى جىلىپ سالا بەردى. بالاعىنان قىزىل قان سورعالاپ تۇرعانىن كورىپ زارەسى قالمادى. سويتسەدە ەڭبەكتەي الدىعا جىلجىپ بارا جاتقان ەدى. تۇلكىگە تۇسكەن قىراننىڭ تەگەۋرىنىندەي ءبىر قول ءوزىنىڭ جەلكەسىنەن سۇيرەي جونەلگەن ەدى، ءوزىنىڭ قول-اياعى جەرگە تيمەي الگى كۇشتى قولدىڭ كوتەرۋى مەن الگىندە جولداستارى قۇديعان شىڭنىڭ باسىنا بىراق كەلدى. شوكەدە ەندى كوردى، ارقىراعان اق جال تولقىن دول ۇرىپ، سول تولقىننىڭ جالىمەن جارماسقان، نوعاتتاي بولعان ەكى بالا كەتىپ بارادى، دۇردىڭ ەرىن ارقانىڭ ورتاسىندا جان دارمەن تومەن قۇديىپ كەتىپ بارادى، ءبىر ورىس كەلگەن كۇيى ارقاندى قىلىشىمەن شاۋىپ قالعان ەدى، بايقۇستىڭ شىڭعىرا تومەنگە قۇديىپ بارا جاتقانىن كوردى. ورىستار تومەنگە نەشە رەت تارسىلداتىپ وق اتتى دا، ەندىگى كەزەك شوكەگە كەلگەندەي، جەلكەسىنەن كۇشىكشە كوتەرىپ تۇرعان ورىس تۇزداي كوزىن وزىنە قاداپ ءبىر نارسەلەرىن ايتا، تەپكىلەپ، جۇلقىلاپ ەتەككە الا جونەلدى. سورى قالىڭ شوكە جانە جاۋىنىڭ قولىنا ءتۇسىپ، مۇرتتى جىگىتتىڭ وققا ۇشقان جەرىنە الىپ ءتۇستى. ورىستاردا وزدەرىنىڭ اتتارىندا سوندا قالدىرعان ەكەن. مىنا قۋعىنشى بەس ادامنىڭ ەكەۋى قازاق ەكەنىن شوكە وزىنە سويلەگەندە ءبىلدى.
ـــ ءيتتىڭ كۇشىكتەرى ورمانعا ءورت قويعان قىلمىستارىڭ جەتپەگەندەي شەكارا بۇزدىڭدار، ەندى سوتقا تۇسسەڭدەر ماڭگى قاراڭعى تۇرمەدە ءشىريسىڭ ـــ دەپ قاسىنا كەلگەن الاسا بويلى، تورتباق ازامات جانىنان پىشاعىن الىپ شىقتى دا شوكەنىڭ شالبارىنىڭ بالاعىنان ورلەتە ءتىلىپ جىبەرىپ وقتىڭ شوكەنىڭ بالتىرىنىڭ قالىڭ ەتتى وسىپ كەتكەنىن كورىپ، تەمىر تورسىقتاعى سۋىن شايقاپ-شايقاپ شوكەنىڭ بالتىرىنا قۇيىپ جىبەرگەن ەدى. شوكەگە وق تيگەننەن مىناۋ ميقىناتتى بولدى. اشىعاندا كوزىنە جاسى دا شىعىپ، دارەتى دە كەتىپ شىڭعىرىپ جىبەردى. شوكەنىڭ جىلان قۇرتشا يرەلەڭدەي قالعانىن كورگەن ورىستار مەن قازاقتاردا ءماز بولىپ قارقىلداپ كۇلىپ الدى دا شوكەنى ءبىر اتقا مىنگىزدى دە الگىندەگى ولتىرگەن ادامداردىڭ سۇيەگىنە قاراماستان ولاردىڭ اتتاردى جيناپ جەتەكتەرىن الىپ كەتە بەردى.
ورىستار شوكەگە تۇسىنىكسىز سوزبەن سويلەپ كەلەدى. قازاقتاردا سولارعا قوسىلىپ كۇلىسىپ قويادى. ءتۇس اۋا ۇلكەن ءبىر تۇمسىقشانى ايلانا بىرنەشە دوڭبەك ۇيگە جەتتى. الدىنان دالاقتاعان قاسقىرعا ۇقسايتىن ەكى يت ەركەلەي شىعىپ شوكەگە جىرتىق كوزدەرىمەن قاراپ قويادى. وندا دا بىرنەشە ورىس اسكەرلەر بار ەكەن، ولارمەن شۇرقىراسىپ كەتتى. الگى قازاق اسكەردىڭ ءبىرى شوكەنى اتتان تۇسىرمەستەن ارى قاراي ەرتىپ الىپ، كوز كورىم جەردە تۇرعان ەسكىلەۋ دوڭبەك ۇيگە قاراي تارتتى. بۇنىڭ قازاق ءۇي ەكەنىن ەسىك الدىنداعى قۇرت جايعان ورەسى، قورا-قوپشاقتارىنان تانىعان شوكە ىشتەي قۋانىپ قالدى. قورا جاعىنان ءبىر اقساقال ادام شىققان ەدى، ءوزىن اكەلگەن قازاق اقساقالعا سالەم بەرگەن سوڭ:
ـــ مىناندان ايرىلىپ قالماڭىز، اياعى جاراقات ەمدەپ قويىڭىز! ـــ دەپ شوكەنىڭ تىزگىنىن كارياعا ۇستاتتى دا ءوزى كەيىن كەتە بەردى.
شوكەنىڭ اتىنىڭ تىزگىنىنەن ۇستاپ قالعان كاريانىڭ ءوڭى ءسۇستى ەكەن. شۇڭىرەك كوزىنىڭ ۇستىنە مىنە تۇرعان ۇزىن قاسى كوزىن تولىق كورسەتەر ەمەس. قوڭقيعان قوشقار تۇمسىعىنىڭ استىندا تارتىپكە تۇسىرە قويعان شيىراتپا مۇرتى پىسىقتىعىن اڭعارتىپ تۇر، شوكەنى اتتان ءتۇسىرىپ جاتىپ:
ـــ نە قىلعان بالاسىڭ؟ ـــ دەگەن ەدى شوكە ۇندەمەدى. تەك جەرگە تۇسە ءبىر اياعىنان اۋىرسىنىپ قيىراڭ ەتە تۇسكەن ەدى. شال وعان وقىس قاراپ:.
ـــ نە، اياعىڭا نە بولدى؟ ـــ دەگەن ەدى، شوكە جىلامىسراپ:
ـــ وق ءتيدى، ـــ دەدى.
ـــ وق، وق دەيدى، ـــ دەگەن شالدىڭ داۋىسى قاتتىراق شىعىپ كەتتى. شوكە مەن شالدىڭ داڭعىرىنا ءۇي ادامداردى دا شىقتى. وتىزدار شاماسىنداعى تاپەلتەڭ قارا جىگىت كاريانىڭ ۇلى ەكەن. كاريا وعان:
ـــ بالام، مىنا بالا جاراقاتتانىپ قالعان ەكەن، ۇيگە ەنگىزىڭدەر! ـــ دەپ بۇيىردى. وسى كۇننەن باستاپ شوكە وسى سەميادا قارنى توق بولىپ، قايىرىمدى شالدىڭ ەمدەۋىندە ون نەشە كۇندە تاۋىرلەنىپ كەتتى. شال بۇل ءوڭىردىڭ جايىن، ءوزىنىڭ اڭ اۋلاپ، بۇركىت سالىپ، مىنا اسكەرلەردىڭ مالىن باعاتىن تىرلىگىنەن تارتىپ، اسكەرلەردىڭ شەكارا قورعاۋ اسكەرلەرى ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ ۇلگىردى.
شوكەنىڭ قالىن كۇندە ۇعىسىپ تۇرعان اسكەرلەر شوكە تاۋىرلەنە ونى تاڭەرتەڭ وزدەرىمەن بىرگە ورمانعا اكەتىپ قاراعاي كەستىرىپ، كەشتە شالدىڭ ۇيىنە اكەپ تاستايتىن بولدى. شوكەنىڭ ەندىگى تىرلىگى تاڭنان تۇرىپ اعاش كەسىپ، كەسكەن قاراعايلارىن ساي تاعانىنا ءتۇسىرىپ، جيناۋداي ابىگەرمەن بولدى. ءبىر جاقسىسى قارنى توق، تىرلىگىنە ءتونىپ تۇرعان حاۋىپ جوعىنا ءماز بولىپ ءار ءتۇنىن وتكىزىپ جاتتى.
كاريانىڭ ۇيىنەن ىلعيدا مۇرىندى جاراتىن اشتى مالمانىڭ ءيىسى اڭقىپ تۇراتىن. اسىرەسە مالماداعى تەرىلەردىڭ ءيى ءسىڭىپ بابىنا كەلگەندەگى قولقانى قاباتىن كۇلىمسى يىسىنە كەمپىرى ەكەۋى كوبىندە كەلىسە الماي قاقتىعىسىپ قالاتىنى دا بولاتىن.
تىستەرى اربيعان تالقى تەمىرگە ءيىسى قانىپ بابىنا كەلگەن تەرىلەردى وتكىزگەن سوڭ، ەندى قايىس تىلۋگە وتىرادى دا، شالەكەڭ قۋتىڭداپ جۇزدەرى جايناپ سالا بەرەتىن-دى. ـــ كەل شوكە ۇستا، مىنانىڭ ءبىر باسىن جارىقتىق قانداي جۇمساعان، ـــ دەپ ءوز ىسىنە ءوزى راقاتتانا وتىرىپ سار مويناق پىشاقتى الىپ شىعىپ ولشەپ قويعانداي تاسپالاردى تىلە باستايدى دا جالپاقتاۋ تىلىنگەن ءبولىمىن تۇيىنگە ازىرلەپ بولەك قويادى دا، جىڭىشكە تىلىنگەنىن ورمەگە ازىرلەيدى.
شالدىڭ كومەكشى بولىپ جۇرگەن شوكە دە ورمەگە قىزىعا ۇيرەندى. ەڭ العاش ىشىنە قورعاسىن جۇگىرتكەن دويىل قامشى ورگەن شوكەنىڭ قامشىسىن كورگەن شال ءماز بولدى. قامشىنى بالالارىنا دا، قازاق اسكەرلەرگە كورسەتىپ، ‹‹زەرەك، جۇلىمىر بالا ەكەن، ۇيرەتكەنىمدى قاعىپ اكەتتى›› دەپ القاپ الەك بولدى. اق كوڭىل شالدىڭ ءوز بويىنداعى ەندى ءبىر قاسيەتى ناسىبايشى ەدى، تەڭ-تەڭ ەتىپ اكەلىپ قويعان قىزىلشادان ناسىباي ۇيقالاپ شاقشاسىن ەكى كۇندە ءبىر تولتىرىپ وتىرعان كاريا ماڭىن شىرت-شىرت تۇكىرىپ سارقايراقتاپ تاستايتىن. ونىسىمەن قويماي ءوزىنىڭ ورمە ونەرىن ماقتاعانداي شوكەگە ناسىبايىندا ماقتاپ، ‹‹بۇل دا قاسيەتى تىسكە قۇرت، مۇرىنعا جەل تۇسىرمەيدى. اسىرەسە جانىڭدا ناسىباي جۇرسە دالادا جاتىپ قالعاندا ماڭىڭا قۇرت-قۇمىرىسقا، باقا-شايان جولامايدى›› دەپ ماداعىن جەتكىزدە ءجۇرىپ، ناسىباي اتۋعا زاۋقى سوقپاعان شوكەگە قاسىنا بۇلعا وراپ ءبىر ۋىس ناسباي سالىپ جۇرۋگە داعدىلاندىرىپ، ‹‹قۇرت-قۇمىرىسقادان امان جۇرەسىڭ›› دەپ ءناسيحاتتاپ كوندىرسە، ءدال ءازىر قولىندا بۇركىتى بولماسا دا ەجەلدە باپتاعان بۇركىتتەرىن ماقتاي وتىرىپ، قۇداي بۇيىرسا جاز شىعا باسقى شاتاڭداعى ءوزىم كورىپ جۇرگەن بۇركىتتىڭ بالاپانىن الىپ باۋلىعان سوڭ قىزىعىن سوندا كورەسىڭدەر›› دەپ ءماز بولاتىن ەدى.
* * *
تاۋدىڭ قارى قانشا قالىڭ دەگەنمەن كوكتەمنىڭ شۇلەن شۋاعىنان تەز كەتتى. تۇتيقىل جىلىنعان كۇن كوزىنەن، ساي-سالا نەشە كۇن اعىل-تەگىل لايساڭ وزەن بولىپ تىندى. كوكتەمنىڭ جاۋقازىندار قۇلپىرىپ جەر كوگەرە باستادى. ورمان ءىشى قوش ءيىستى اۋاسىن مۇڭگىتىپ جان-جانۋار، اڭ-قۇسقا جان ءبىتىرپ، دۋمانعا بولەندى. شوكە ورىستاردىڭ ايداۋىنا تۇسىپ اعاش كەسەتىن جۇمىسىن قايتا باستادى.
بۇگىن شال داستارقان باسىندا جايدارى وتىر، ول قۇلاعىن قايشىلاعان جۇيرىك اتتاي توڭىرەگىنە قىلىمڭداي كوز سالادى. ەڭ اۋەلى شوكەگە كونە توز ەتىگىن كورسەتىپ ەرتەڭىنەن باستاپ كيىپ الۋدى بۇيىردى. كەمپىرىنە تاقىر شالبار ازىرلەتىپ قويعان ەكەن. ونى دا شوكەگە بەرىپ جاتىپ:
ـــ كيىپ كورشى شوكە، دالمە ەكەن؟ ـــ دەپ كيگىزگەن ەدى، شالبار ءدال بولعانىمەن، شالباردىڭ ۇزىن قايىس باۋىنا تاڭىرقاعان شوكەگە:
ـــ ەش ۇزىندىق ەتپەيدى، قىستا قاپتال شاپاندى ىشقىرلاپ الاسىڭ ەمەس پە. بەلىڭنەن ءبىر وراي سال، ـــ دەپ ونى قالاي بۋىناتىنىن كورسەتىپ تە بەردى.
شوكە، بۇگىن اياعى دا، اۋى دا جاڭالانىپ قۋانىپ قالدى. شاي ۇستىندە وتىرعان شال اعىنان اقتارىلا وتىرىپ:
ـــ ەرتەڭ ءبىر ءساتتى ىسكە اتتانعالى وتىرمىز، قىستاي ايتىپ جۇرگەن الگى بۇركىتتىڭ بالاپانىن الامىز، قىران بۇركىت ارادا ءبىر جىل جۇمىرتقالاماي ۇياسىن بوس تاستاپ، بيىل جۇمىرتقالاعان. ايتسەدە جۇمىرتقاسىن جاي باستى. ءاسىلى ناۋرىز ايلارىندا بالاپانى قارا قاناتتانىپ قويۋعا ءتيىستى ەدى. مىنە كوكەكتىڭ اياعى بولدى، بالاپاندارى ەندى قارا قاناتتانعانىن ۇيادان شىعارعان بوقتىعىنان بايقادىم. اللا بۇيىرسا تاڭەرتەڭ شىعامىز، مىنا اسكەرلەردە بارىپ كومەكتەسەتىن بولدى، شوكە مىنا قىزقتان قالىپ قالماي سەن دە بار! ـــ دەپ توقتادى.
شوكە وسى كۇنى ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن ۇيىقتاي الماي جاتىپ زورعا كوز ءىلدى. ول بۇركىت بالاپانىن ۇياسىنان العاندى بۇرىن كورمەگەن، مىنە تالايدان ەستيتىن قىزىقتى حيكايانى تاڭەرتەڭ ءوزى كوزىمەن كورمەكشى.
تاڭ دا اتتى. ءبىر اتقا ارقان كەرەگە، ازىق-تۇلىك ارتقان شال ءتورت اسكەرمەن شوكەنى ەرتىپ شاتاڭعا بەت الدى.
تاۋ جولى، قيا بەتكەيلى، جىنىس ورمان، قورىم تاستاردان زورعا جۇرگەن ادامدار ءتۇس كەزىندە كوزەۋلى جەرگە زورعا جەتتى. بۇركىت ۇياسىنىڭ استىنان ەمەس، ۇستىنەن باردى. سەكى تاستىڭ استىندا كۇركىرەگەن تاۋ سۋىنىڭ استاڭ-كەستەڭ اعىنىنىڭ داۋىسى ەستىلەدى. اسپاندا وزىنە تونگەن حاۋىپتى سەزگەندەي بۇركىت زەڭگىر اسپاندا شاڭقىلداپ ايلانىپ ءجۇر. بۇركىت ۇيا سالعان شىڭنىڭ توبەسىنە ۇيلىعا تۇرعان ادامدار شالدىڭ امىرىمەن بالاپاندى قالاي الۋلدىڭ ازىرلىگىنە كىرىستى.
ـــ ءدال وسى تڭس. ءدال وسى جەر ـــ دەدى شال اياعىمەن شىڭنىڭ باس جاعىن تەۋىپ تۇرىپ.
بۇركىت بالاپانىن الۋعا اكەلىنگەن كەرەگە دوڭگەلەنىپ، شەلەك فورىمدا بولدى دا استىن قايىس ارقانمەن اياق تۇراتىنداي ەتىپ تورلاپ شاندىپ، بىرنەشە ارقانمەن سالاقتاتىن باۋىن مىقتاپ ورناتىپ بولعان سوڭ بارىپ، باسىن كوتەرگەن شال جانىنداعى جولداستارىنا بىردەن كوز جۇگىرتىپ كەلىپ شوكەگە قارادى. شوكەنىڭ جۇرەگى زۋ ەتە ءتۇستى. شالەكەڭنىڭ وزىنە اۋىز سالعالى تۇرعانىن سەزە قويدى. كەشەدەن بەرگى سي، قولپاشتاۋدىڭ سىرىن شوكە ەندى ءبىلدى. اۋەلى سۇمپايى شال ءوزىن ۇياعا تۇسىرەتىنىن مىنا ىلەسە كەلگەندەرمەندە ايتىپ قويعان ۇقسايدى. ءبارى وزىنە جامىراي سۇراۋلى قارايدى.
ـــ بالام، وسى كەرەگە مىنا الپامساداي نەمەلەردى كوتەرە المايدى. ءوزىڭ جەپ جەڭىلسىڭ عوي، سەنەن باسقا لايىق ادام جوق. كەرەگەگە تۇسەسىڭ، ءبىز ارقاندى ساۋمالاپ تۇسىرەمىز، ۇياعا جەتكەن سوڭ ارقاندى سىلكىپ حابار بەردە، بالاپاندى تونىڭا بولەپ الىپ، قايتا ارقاندى سىلكىپ بەلگى بەرسەڭ بولدى، تارتىپ الىپ شىعامىز، ـــ دەگەن شال مايدا ءتىلىن بەزەپ زىر-زىر ەتتى. شوكەنىڭ ‹‹تۇسپەيمىن›› دەپ ايتۋعا امالى دا جوق، زورلاپ بولسا دا تۇسىرەدى. سوندىقتان، نەدە بولسا ەرىكتى تۇسكىسى كەلدى. بىراق، ونىڭ ءوڭى قۋداي بولىپ قورقىپ تۇرعانىن بايقاعان شال، شوكەنى كەرەگەگە ءتۇسىرىپ، جانىنداعى پىشاعىن جانە تاسقا سوعىلۋدان قورعاناتىن تاياقتى ۇستاتىپ جاتىپ:
ـــ الاڭداما، قورىقپا، قازىر عانا تارتىپ شىعامىز! ـــ دەدى.
شوكە كەرەكەگە تۇسكەن ەدى، باسقالار كەرەگەنى تومەن سىرعىتتى. شوكە باعانادان تومەنگە قاراماعان ەدى، ەندى كوردى، ەتەكتە يرەڭدەگەن وزەن قورىم قويتاستاردى ارالاي اقبۋرىل تولقىن اتىپ اعىپ جاتىر، ءبۇتىن اڭعار نۋ ورمانمەن كومكەرىلىپتى. سازىرايعان كوك بەت شىڭ دەمىن ىشىنە تارتا ءوزىن وبىپ جىبەرەردەي مەلشيەدى. تورىنان سالاقتاعان ورمەكشىدەي قابىرعاعا سوعىلا سالاقتاعان كەرەگە قۇديا جونەلدى. تىرلىگى جالعىز ارقانعا بايلانىپ بارا جاتقان شوكەنىڭ زەرەسى قالمادى. ماڭدايىنان تەر سورعالاپ ەسى كەتىپ، ەبى قاشتى. ومىردە ورىستاردىڭ ايداۋىنا ءتۇسىپ، باس بوستاندىقتان ايرىلىپ جۇرگەندە وسى شالداي قامقور ادام تاپقانىنا ءماز بولىپ جۇرگەن شوكە بۇگىن سول مەيىرىمدى دەگەن ادامنىڭ ءوزىن اجالعا ايداپ سالعانىن ويلاعاندا ءوز اكەسى مەن شەشەسىن ەسىنە الىپ كوزىنە جاس ىركىلدى. اسپاندا بالاپانىنا تونگەن حاۋىپكە جانى شىداماعان بۇركىت شىرقىراپ ايلانىپ ۇشىپ ءجۇر. نە ءبىر قوڭىر اڭ، كوكجال جىرتقىشپەن شايقاساتىن قايران قۇدىرەتتى تۇز قىرانى مىناۋ سۇمپايى ادامزاتتىڭ كەرەگەمەن ءتۇسىپ كەلە جاتقانىنا امالى قالماعانداي شىر-شىر ەتەدى.
كەرەگە تومەن جىلىستاپ بۇركىت ۇياسىنادا جاقىندادى. قارا قاناتتانعان بۇركىت بالاپانى دا مىنا بوگدە قىلىققا اشۋلانىپ اۋزىن ارانداي اشىپ شاڭق-شاڭق ەتەدى. ايتەۋ قوس ورنىنداي الاڭقىعا سالىنعان بۇركىت ۇياسىن كورگەن شوكە بۇرىنعىداي ەمەس كەڭىپ قالدى. سۇمپايى شالدىڭ ارمانداعان بالاپانىن اپارىپ بەرسەم، ء‹‹ماز بولاتىن شىعار›› دەپ تە ويلاعان ەدى، كەنەت كەرەگە بۇركىت ۇياسىنا جاقىنداي بەرە تومەن تۇسپەي توقتاپ قالدى. شوكە ءالى دە ارقاندى قويا بەرۋىن جەتپەگەندىگىن بىلدىرگىسى كەلىپ تاياقپەن ارقاندى ۇرعانىمەن تىرسىلداعان ارقان مىز باقپاي تۇرىپ العانىن كورگەندە ساسقالاقتاعان شوكە ايقايلادى. ارقاندى سىلكىدى، بىراق جوعارىدان ەش حابار بولماعان سوڭ، ارقاننىڭ جاقپار تاسقا قىستىرىلىپ جۇرمەي قالعانىندا بىلگەن شوكە ءوز ءومىرىنىڭ وسى جارتاس بەتىندە اياقتارىن ويلاعاندا كوزىنەن جاس مونشاقتاپ ءتاڭىر مەن اتا-اناسىنىڭ ارۋاعىنا جالبارىنۋدان باسقا مالى قالمادى. بىردەمدە تاۋ ءىشىن قاراڭعىلىق باستى. تۇنگى تاۋ اۋاسىنىڭ شىتقىل جەلى شوكەنى تىتىركەندىرىپ جىبەردى. كۇن بويى شىجىلداعان بۇركىتتىڭ قاراسى دا كورىنبەي زىم-زيا بولدى. ءوزىن كورگەن جەردەن شىجاقتاعان بۇركىت بالاپانىنىڭ دا جاعى سەمىپ ۇيقىعا كەتكەندەي. ەرتەڭگى تاڭنان ۇمىتتەنگەن شوكە كورەر تاڭدى كوك بەتكە ىلىنگەن كەرەكەگە ىشىندە وتكىزدى.
انشەيىندە اۋدەمدە اتاتىن تاڭ بۇگىن سارىلىپ العانداي شوكەنى ابدەن قاجىتتى. تاۋدىڭ تۇنگى سالقىن اۋاسى شوكەنى ابدەن قالجىراتتى. قارنى شۇرىلداپ قاسىرەت بۇركەنگەن شوكە كورەر تاڭدى كوزىمەن اتىرعانىمەن ءوزىن قۇتقارۋعا اسىعا جەتكەن ەشكىم بولمادى. ‹‹ەگەر ارقان قىسىلىپ قالاتىن بولسا توبەدەن قوسىمشا ارقان ءتۇسىرىپ شىعارىپ الامىن›› دەگەن شالدىڭ ۋاعداسى دا ورىندالمادى. وسىنىڭ ءبارىن ويلاعان شوكە بۇگىن ءوزىن قۇتقارۋعا ەشكىم كەلمەسە جالاما بەتتە قۋ سۇيەك بولىپ قالعانشا، ارقاندى قيىپ جىبەرىپ قۇلاپ ولسەم سۇيەگىمدى بىرەۋ يت-قۇسقا جەم ەتپەي جەرلەپ قويار دەگەن بەكىمگە كەلىپ تە بولدى.
شوكەنىڭ قۇلاعىنا وزەن كۇرىلىمەن بىرگە الدەقايدان ادام دابىرى ەستىلگەندەي بولدى دا ەلەڭ ەتىپ تومەنگە كوز سالعان ەدى. تومەننەن ءبىر توپ ادامنىڭ قاراسى كورىندى. تاني كەتتى، شال مەن بىرنەشە ورىستار ەكەن. قولدارى ەربەڭدەپ الدەنەنى اقىلداسقانداي داعدارۋدان تەنتەك بولعان تايىنشاداي شىر ايلانىپ ءجۇر. شوكە توبەسىنەن ارقان تاستاۋدى ايتىپ ايعايلاعانى مەن ونىڭ داۋىسى جەتەر ەمەس. كۇن بويى شيىرشىق اتىپ اينالعان ەتەكتەگى توپ كەش باتا داعدارىپ قايتۋدىڭ قامىنا كىرىسكەنى شوكەگە بەلگىلى بولدى. ەندى شوكەدە جالعىز عانا جول قالدى. ەگەر ول ارقاندى تومەن قيىپ تومەنگە قۇلاسا، تومەندەگىلەردىڭ كوزىنشە قۇلاپ ولسە جوق دەگەندە سۇيەگىن قارعا، قۇزعىنعا قالدىرماي اكەتەتىنە سەندى دە جانىنان پىشاقتى الىپ تىرسىلداپ تۇرعان ارقانعا توسەپ تۇرىپ، كوزىن تاس جۇمدى دا كەسىپ جىبەردى. جالعىز شىڭعىرعان ‹‹شەشە›› دەگەن داۋىسىنىڭ قالاي شىققانىن ءوزى دە بىلمەيدى. بۇدان ارعىسىن ۇقپادى.
شوكە كوزىن اشقاندا شالدىڭ ۇيىندە جاتىر ەكەن، اۋىرماعان جەرى جوق، دەنەسى قوزعالتار ەمەس، ايتەۋ ءتىرى ەكەنىنە كوزى جەتتى. توڭىرەگىندەگى ءوزىن قورالاپ العان سەميا ادامدارىن كورىپ كوزىنەن جاس پارلاپ كەتتى.
باسى تاڭۋلى، ءبىر قولى سىنعان ەكەن ونى دا وتاشى قاي ۋاقىتتا تاڭعانىن ءوزى بىلمەيدى، وڭ جاق بەتىنەن قاراعاي بۇتاعى ىرسيعان تۇيرەپ ىرسيعان تىرتىق قالتىرىپتى.
ـــ قۇداي قاقتى، اياق جاقتاعى ورمانعا كەلىپ ءتۇستىڭ بالام، قۇداي قاقتى، سۋ ىشەرلىگىڭ بار ەكەن ـــ دەپ شال دا قوڭقلداپ ءجۇر، شوكە وسى جاتقاننان ءبىر جاز جاتىپ ارەڭگە ساۋىقتى. شال ءوزى ءمىنىن مويىنداعانداي شوكەگە بار مەيىرىن توگە قاراپ، ءتىتپى ومىردەگى قۋانىشتارى مەن جۋانىشتارى جايىندا دا سىر شەرتىسەتىن بولدى. ‹‹كىسى سويلەسكەنشە، جىلقى كىسىنەسكەنشە›› دەگەندەي، كەڭەستەرىنىڭ جاراسقاندارى سونشا ەكەۋى دە مارالسۋلىق بولىپ شىعىپ جاقىنداسا تۇسكەنى مەن وكىنىشتىسى شالدىڭ مارالسۋدا اتى شۋلى باتىردى تانىمايتىنى بولدى دا شوكە تاعى ءبىر قۋلىعىنا باسىپ وتىرعان شىعار دەپ كۇدىكپەن قارادى.
شالدىڭ ءوزىنىڭ كەمىستىگىن مويىنداعانى ما، الدە شىنىمەن شوكەگە اۋكەسى ءتۇسىپ وسى وتباسىنىڭ ءبىر مۇشەسى ەتىپ العىسى كەلدى مە؟ ايتەۋىر اعىنان اقتارىلا قامقورلىق كورسەتكەندىكتەن دەنساۋلىعى دا قالپىنا كەلە باستادى. شوكەدە جاقسىلىققا جاقسىلىق ەتكىسى كەلىپ قاراپ جاتپاي شالدىڭ ورمەشىلىك جۇمىستارىنا، مال-سۇلدارىنا قاراسىپ جۇرگەندىكتەن، ونىڭ مىنا ەركىن قيمىلىن كورگەن ورىس اسكەرلەرى كوز قىزارلىق ەتكەندەي اعاش قيۋ جۇمىسىنا قايتا الىپ كەتتى.
* * *
تاڭ بوزىنان ورىس اسكەرلەردىڭ ايداۋىنا ءتۇسىپ، كۇنى كەشكە دەيىن ورمان قيىپ، شوكە كەشتەردە تۇمسىعىنان ءشانشىلىپ تۇسەتىن بولدى.
بۇگىن شوكە وتە جاي ورالدى. شالدىڭ ۇيىنە ازىرلەنگەن جاتار جايىنا كەلە قۇلاپ تۇسككەن ەدى. بىراق ۇيقىسى شايداي اشىلىپ قيالى شارلاپ مازاسىز كۇيگە ءتۇسىپ اۋناقشىدى دا جاتتى. اسىرەسە، ونىڭ ويىنا تۋعان جەرى ‹‹مارالسۋ›› ونداعى بوكە، كوكە سارى قىزدار ءتۇستى، اسىرەسە بەلگى بولىپ قامىرى قالماسا دا كوڭىلىندە شەشەسىنىڭ قانى توگىلگەن سول مەكەن ونىڭ كوكىرەگىنەن بىردە ءبىر كۇن وشپەگەن. بۇگىن سول تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىشى كوكىرەگىنە جالىن مازداتىپ، كەڭسىرىگىن اشىتىپ جىبەردى. مىنە مىناۋ وڭىرگە كەلگەلى دە جىلدان استى. ايتەۋ قارنى توق دەگەن بولماسا جات ەل، جات جەردە ءبىر سايدىڭ اڭعارىندا اعاش قيۋمەن كۇنىن وتكىزۋى، ءوز باقىتىن ءوزى توسقاندىق عوي. بۇل وي شوكەگە بۇگىن عانا ەمەس، جاراقاتتانىپ توسەك تارتىپ جاتقاننان باستاپ ميىن تەسكەن، اسىرەسە جان اشىر دەپ جۇرگەن شالدىڭ ءوزىن بۇركىت ۇياسىنا سالىپ، اجالعا ايداعانىن ويلاعاندا جۇرەگى شايلىعىپ، قالايدا بۇل وڭىردەن قۇتىلۋعا تاۋەكەلگە كەلگەن. الايدا بۇل جەردەن وپ-وڭا قۇتىلا المايتىنىندا ءوزى بىلەدى. قاشام دەپ قولعا تۇسسە ۇردىمعا كەتكەنى سوندا، ولگەندە قانداي مىنا ورىستار ءوزىن يتكە تالاتىپ ولتىرەتىنى مۇندا، ەگەر قۇداي قۇلدىراپ قۇتىلىپ كەتەر بولسا بەتالىسى مارالسۋ، مىنا شالدىڭ ايتىسىندا ‹‹اتتى ادام اي جۇرەدى›› دەگەن ەدى. مۇنداي شالعايعا شوكە قانشا كۇن، قانشا اي ءتىپتى جولىن دا بىلمەيدى. وسىنىڭ ءبارىن مي ەلەگىنەن وتكىزگەن شوكە بۇلايشا جات ەل، جات جەردە يت كوزى ءتۇتىن تانىماس عۇمىر كەشكەننەن نەدە بولسا كەتۋگە بەل بايلادى. ول ورىس سولداتتارى اعاشتاردى جيناتىپ الىپ، ورمان قورۋشىعا بىلدىرتپەي اعاش الۋشىلارعا جاسىرىن ساتىپ ىرعىنعا باتىپ جۇرگەنىن ەسىنە الدى دا، انشەيىندە ابيەشىك) ورمان قورۋشى (كەلە جاتىر دەسە كىرەرگە تەسىك تابا الماي زىم-زيا بولاتىن بوستىعىن وراي دەپ ءبىلدى دە وسى ءادىسىن عانا ءوزن قۇتقاراتىن بىردەن-ءبىر شىعار جول ەكەنن اڭعاردى دا تاۋەكەلگە كەلدى.
سار تاڭدى وسىلايشا سارىلا اتىرعان شوكە كۇندەگى ادەتىمەن ءۇش ورىس اسكەردىڭ ايداۋىندا اعاش كەسۋگە كەتتى. ورمان ىشىندە شوكەنىڭ اعاشقا ۇرعان بالتاسىنىڭ داۋىسىنان باسقا قۇرت تەرگەن توقىلداۋىقتىڭ تۇمسىعىنىڭ ءدىرىلى ەستىلەدى. شوكەنىڭ ىستەمشىلدىگى مەن ءبىر توعا مىنەزىنە ورىستاردا ۇيرەنىپ قالعاندىقتان تاڭەرتەڭ اعاش كەسۋگە جىبەرسە تەك تۇسكى تاماقتا بىرگە بولىپ كەشتە قايتاردا بىرگە ەرتىپ قايتاردا بولماسا، بالتا داۋىسىنا قۇلاق تۇرىپ قانا اراعىن ءىشىپ قارتالارىن ويناپ جاتا بەرەتىن داعدىسىمەن بۇگىندە ساي تاعانىندا قالعانىن كورگەن شوكە تاۋەكەلگە كەلدى دە:
ـــ ابيەشىك، ابيەشىك كەلدى ـــ دەپ داۋىستاعان ەدى، ساي تاعانىنداعى ورىستار سايدى قۇلداي زىتىپ بەرگەندە ءوزى سايدى ورلەي قاشتى. شوكەنىڭ بۇلايشا سايدى ورلەي قاشۋى الدىڭعى رەت ءبىر ورايدان ءوزى وسى تاۋدىڭ توبەسىنە شىققاندا، تاۋدىڭ ارعى جاعى جاتاعانداپ بارىپ ەتەكتەگەن سايىن ورمانى دا سيرەپ كەتەتىنىن بايقاعان. ال شالدىڭ ايتۋىندا دا مارالسۋ سول جاقتا دەگەنى ەسىندە، شوكە شىتىرمان ورمان ىشىنەن جول تاۋىپ تاۋ توبەسىنە شىعۋدا وڭاي بولمادى، ءولدىم-تالدىم دەگەندە تاۋ بيىگىنە شىققان شوكە ارتىنان قاراعان ەدى. ءوزىن قۋىپ كەلە جاتقان ەشىكىمدى كورمەگەندىكتەن بويىن كەڭگە سالىپ، التي ايىرىعىنان كەتكەن تەرىن ءسۇرتىپ ساي تاعانىنداعى ارقىراي اققان تاۋ سۋىنان ءوتىپ ودان ارى قاراي كوسىلە جاتقان ورماندى القاپقا تەز سۇڭگىپ كەتۋدىڭ قامىنا كىرىستى. سۋدان امان-ەسەن ءوتىپ، ارعى بەتكە قايقايىپ بارا جاتىپ كەيىنىنە تۇسكەن قۋعىنشى اسكەرلەردىڭ يتتەرىن ىزىنە سالىپ قىر سوڭىنان كەلە جاتقانىن بايقاپ قالدى. شوكەدە جان قالمادى. ءيىسشىل يتتەر قايدا ەنىپ كەتسەدە ىزىنەن تاۋىپ ۇستاپ بەرەتىنى مۇندا، شوكەنىڭ مىنا قۋعىنىنان قالاي قۇتىلۋ كەرەكتىگى جونىندە ميىنىڭ مىڭعى-دىڭعىسى شىقتى. كەنەت ونىڭ ويىنا شالدىڭ بەرگەن ناسىبايى ءتۇستى. ويتكەنى ءبىر كەزدە باتىردا كارتەيگەن ءيتتىڭ اۋزىنا ناسىباي تىعىپ ولتىرگەنىن دە كورگەن. سوندىقتان شوكە ءوزىنىڭ ىزىنە ناسىباي سەۋىپ كەتسە يتتەردى ىزدەن جاڭىلتۋعا بولارىن سەزىپ، ءتۇيىپ العان ناسىبايدى الىپ ىزىنە سەبە شاشىپ وتىرىپ ءبىر مۇنشا جەرگە باردى دا ءوزى ارقاراي كەتكەنىمەن يتتەردىڭ داۋىسى، ادامداردىڭ دابىرى ەستىلە باستاعاننان قۋعىنشىنىڭ تاياپ قالعانىن سەزىپ قاراعايدىڭ باسىنا شىعىپ الدى دا اسكەرلەر كەلەتىن جولعا كوز سالدى. يتتەردى ىزگە سالعان اسكەرلەردىڭ ۇزىن پالتەلەرى دالپىلداپ، قۇرالدارى مەن پىشاقتارى سالپىلداپ سۋماڭداپ كەلەدى ەكەن. جەردەن باسىن الماي تىمىسكىلەگەن ءۇش بىردەي يتتەر تۇپ-تۋرا ءوز ىزىنە ءتۇسىپ جان العىش ازىرەيىلدەي قىر سوڭىنا قالماي تۇپ-تۋرا باستاپ كەلە جاتقان ەدى. انە ءوزىنىڭ الگىندە ناسىباي سەپكەن ىزىنەدە كەلىپ ۇلگىردى. شوكەنىڭ جۇرەگى الاس ۇردى. ەگەر ناسىبايدا ءوز ويلاعانىنداي ءتاسىرى بولماسا ءوزىنىڭ قۇردىمعا كەتكەنى، ءيا قۇداي دەدى ول ابدىراپ. يتتەر ءبىراز جەرگە دەيىن تىمىسكىلەپ كەىپ شىدامى كەتتى مە، پىسقىرىنا تىپىرلاپ شىر اينالدى دا كەينىنە شەگىنگەنىن كورگەن شوكە قۋانعانىنان جىلاپ جىبەردى. ء‹‹يا، قۇداي›› دەدى. ىشتەي كۇبىرلەپ، كەشكى ىمىرت ءۇيىرىلىپ ورمان ءىشىن الاكەۋىم قاراڭعىلىق باسقاندا قاراعاي باسىنان تۇسكەن شوكە كوز ۇشىندا جاتقان شەتسىز، شەكسىز دالاعا جول الدى.
ورماندى تاۋدىڭ تۇستىك جاعى جازىقتاپ بارىپ، سيىر جون قىرقالارعا اۋىستى دا ارى قاراي كوسىلە مۇنارتىپ جاتقان بۇلدىر تاۋدى جۇلگەلەسە سودان ارى تۋعان جەرى ‹‹مارالسۋعا›› جەتەتىنىن مولشەرلەگەن شوكە ءالى دە تاسالانا ءجۇرۋدى ويلاپ ىلعيدا جىرا-جىقپتتى، دالدالى وڭىرمەن العا قاراي جۇرە بەردى. ءتورتىنشى كۇنى شەتسىز شەكسىز جازىق دالاعا تۇسكەن شوكەنى قارىننىڭ اشۋى مەن ءشول ابدەن مەڭدەتتى. العاش قاسىندا جۇرگەن شالدىڭ كەمپىرى بەرگەن ەكى جارما قۇرتتى اۋجال ەتكەن ەدى، ول دا تۇگەدى. اياعىنداعى شالدىڭ بەرگەن ەتىگى جۇرگەن سايىن جۇلىعىنان باسىلىپ، وكشەسى تويتيىپ شىعا كەلگەن سوڭ ەندى ەتىكتىڭ ەكى قونشىن جۇلىپ الىپ، ءبىر باسىن ءبۇرىپ بايپاقشا كيىپ العان ەدى. بۇل ءادىسى ورماندى ءوڭىردىڭ مايدا شۇيگىن شوبىندە ءارى جەڭىل، ءارى ەبدەيلى بولعان ەدى، تاستاقتى وڭىرگە جەتكەندە جارىم كۇنگە جەتپەي شۇرىق-شۇرىق تەسىلىپ جۇلقالانىپ قالدى. شوكەنى ءشول مەن اشتىق ابدەن دىڭكەلەتتى. بۋىندارى دىرىلدەپ، ءجۇرۋى مۇڭ بولعانىن بايقادى دا، بۇيتە بەرسە جاپان دالادا ارام ولەتىنىن ەسكەرىپ، امالسىز كەسىرتكە، شەگىرتكە تەرىپ جەۋگە ءماجبۇر بولدى. العاش كەسىرتكە، تورعايدىڭ قىزىل شاقا بالاپانىن شيكىدەي جەگەندە كەڭىردەگىنەن وتپەي قينالعانىمەن بىرەر جول جەگەن سوڭ بۇلاردا بال تاتىپ، كوزىن شىراداي جاندىردى. شوكە التىنشى كۇنى يەن قالعان ءبىر تاس قورعا كەزىكتى. قورانى ىرگەلەي سالعان توبەسى ورتاسىنا تۇسكەن ەسكى تاس قىستاۋعا ەندى، قاڭىراعان قىستاۋدىڭ قابىرعاسىندا جالعىز تال شەگەدەن باسقا دانەڭە جوق ەكەن، شوكە بۇلدا ءبىر كادەگە جارار دگەن ويمەن الگى شەگەنى سۋىرىپ الىپ قويىن قالتاسىنا سالدى. بۇل ماڭدى تىمتىمداپ ارالاپ شىققان ەدى. شۇڭقىردا قاقپىش بولىپ قاتىپ قۇرىسقان قوزى تەرىسىن كورگەندە جانارى جارىق ەتىپ التىن تاپقانداي قۋاندى. تەرىنى قاعىپ-سىلكىپ كورگەن ەدى. يلەنبەگەن شيكى تەرى ەكەن. شوكە قۋ قۇماق ۇگىتىپ ەكى تاستى ءبىر-بىرىنە ۇرىپ، وت شىعارماققا كوپ اۋرە بولدى. ەڭبەگى ەش كەتپەدى. ايتەۋىر ەپتەپ وت تۇتاتىپ الدى دا وتتى قوزداتا وتىرىپ، تەرىنى قاقتادى. قۇرىسقان تەرىدەن قوڭىرسىعان ءيىس شىققانىمەن اۋىزعا سالعاندا كۇيىك، كەرمەك دامىنەن باسقا ەشتەڭە ىلىكپەدى. نەدە بولسا جۇلقىلاپ جەپ كورگەن ەدى. شوكەنىڭ تاماعىنان وتەر ەمەس، جەۋگە كەلمەگەن تەرى اقىرى سول جەردە قالدى. وسى كۇيبىڭمەن جۇرگەندە مىنە ىمىرت ءۇيىرىلىپ، قىستاۋ ماڭى الاكەۋىمدەپ كەتتى. شوكە بۇگىن وسى قىستاۋدا تۇنەپ ەرتەڭ جولعا شىقپاق بولىپ سول تاس قىستاۋدى پاناسىنىپ ءبىر بۇرىشىنا بارىپ جاتۋدىڭ قامىنا كىرىسكەن ەدى، ونىڭ كوزىنە سىرتتا الدە نەنىڭ قاراسى بايقالىپ قالعانداي بولدى دا، شوشىپ كەتتى. جىرتقىش ايۋاندار بولىپ يەن قورادا جەم بولارمىن دەپ ويلاعان شوكە قوراعا جاتپاي توبەگە شىعىپ جاتۋدى ويلاپ ەسىك الدىنا شىققان ەدى. قورانىڭ الدىندا لاعىن ەرتكەن قارا توقال ەشكىنىڭ تۇرعانىن كورىپ ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي باجايلاپ قاراسا شىنىندا ەشكى ەكەن، شوكە قۋانىپ كەتتى. ‹‹ولمەگەنگە ءولى بالىق جولىعادى›› دەگەن وسى ەكەن-اۋ دەپ ويلادى دا، ەشكىدەن ايرىلىپ قالمايىن دەپ باسبالاپ ەشكىنى قوراعا قايىرماقاعان ەدى، ەشكىنىڭ تۇنەپ جۇرگەن جەرى دە وسى بولسا كەرەك، وپ-وڭاي قوراعا ەنىپ كەتتى. شوكە ەشكىدەن ايىرىلىپ قالماۋ ءۇشىن قورانىڭ ەسىك كوزىندە جاتتى.
تاڭ اتتى، قورانىڭ بۇرىشىندا قارا قاسقا لاعى بار، قارا توقال ەشكى بىرت-بىرت كۇيسەپ كاپەرسىز جاتىر. شوكە ەندى بۇل ەشكىنى قالاي ۇستاپ، قالاي بايلاپ الۋعا باسى قاتتى. ونىڭ ويىنا شالدىڭ كيگىزگەن شالبارىنىڭ ۇزىن قايىس باۋى ورالدى، قالتاسىنداعى شەگەسىن الىپ شىققان شوكە شالباردىڭ الدىنان ەكى جەردەن تەستى دە قايىس باۋدى سۋىرىپ الىپ ودان ەكى قارىستايىن تاسقا ۇرىپ قيىپ الىپ تەسىكتەن جىپسەلەپ وتكىزە قىناي بايلانعان ەدى. ۇزىن باۋسىزدا شالبارى بەلىن قىناي ۇستاي قالدى. جەيدەسىنىڭ ەكى جەڭىن جۇلىپ الىپ ءجىپ ەتىپ ەسىپ جىبەرىپ قايىس باۋعا جالعاعان ەدى. ەكى ۇشى قۇلاشتاي ءجىپ بولىپ شىعا كەلدى. شوكە ەشكىنى بۇرىشقا قامالاي ءجۇرىپ زورعا ۇستادى. تاعىلانىپ العان ەشكى موينىنا ءجىپ تۇسكەندە تىك شاپشىپ شوكەنى ابدەن دىڭكەلەتتى. شوكەنىڭ ويىنا وسى كەزدە بۇل ماڭدا تىرشىلىك ەتىپ جۇرگەن ەشكىنىڭ قالايدا ءىشىپ جۇرگەن سۋى دا بارىن ويلاپ قىستاۋدىڭ توڭىرەگىن ارالاعان ەدى. ءبىر كەزەڭنىڭ استىندا جەلكىلدەگەن توبەك شي ىشىندەگى بولىمسىز كوزى بار باستاۋدى تاپتى. كوزدەن شىققان بولىمسىز ءولى سۋ جارىم ارقان بويى جىلىپ اعىپ بارىپ قۇمايتقا ءسىڭىپ جوعالىپ جاتىپتى. بورىق تاتىپ لاستانعان سۋ شوكەگە بالداي تاتىدى. قانعانشا ءىشتى. كيىمدەرىن دە سوعا مالشىندىرىپ الدى. بۇنىسى كۇن كوزى كوتەرىلگەندە دىمقىل كيىم از ۋاقىتقا بولسا دا ءوزىن شولگە جىبەرمەيتىنىن ويلاعان ەدى. وسىلايشا ءشولىن قاندىرىپ، قاسىنا سەرىك تاپقان شوكە توقال ەشكىنى جەتەگىنە الدى. تۇستىكتى بەتكە الا تارتىپ كەتتى. بۇرىنعىداي ەمەس قاسىندا سەرىگى بار اناۋ ەنەسىنەن قالماي تومپاڭداپ ەرىپ جۇرگەن لاعى شوكەگە ءتىپتى سۇيكىمدى كورىنىپ سەرپىلە ءجۇردى.
اۋەلى كوڭىلدى جولعا شىققان شوكەنى اشتىق پەن ءشول دىڭكەلەتكەندە تاعى دا بۋىندارى قۇرىپ، ءتىلى اۋزىنا سيماي، ءتىپتى كوزى قاراۋىتا باستادى. مىناۋ ميداي جازىق سار دالادا كۇن كوزى ءتىپتى شاڭقيا قالدى دا سار دالانىڭ اپشىسىن قۋىرىپ بارا جاتقان سوڭ شوكە كولەڭكەلەپ دەم العىسى كەلىپ، ءبىر جىراشىققا ءتۇسىپ وتىرا كەتتى. شوكە اياعىنا كيگەن ەتىكتىڭ قونشى توزىپ كيۋگە كەلمەي قالعان سوڭ ەندىگى جەردە شالبارىنىڭ ەكى بالاعىن كەسىپ بايپاق جاساپ كيگەن بولاتىن. مىنا تاستاقتى دالا ولاردى دا قويماعان سوڭ تىكەندى جەرلەردە اياعىن قورعاپ ايتپەسە دايىم جاڭاڭ اياق جۇرگەندىكتەن، اياعى، دىزەسىنە دەيىن كۇس جاراقات بولىپ كەتكەن بولاتىن. سارى جازىقتىڭ اپشىسىن قۋىرعان ىستىق مينان وتكەندىكتەن، تاقىر توننىڭ ءبىر جەڭىن جۇلىپ الىپ باسىنا كۇلاپارا ەتىپ كيگەن بولاتىن. مىنە ءازىر شولاق شالبار، ءبىر جەڭى جوق تون كىر-قوجالاق بەينەسىن كورگەن ادام الباستى دەپ شوشىرداي ەدى. جىراشىقتا وتىرا قالعان شوكە قاسقا لاقتىڭ توقال ەشكىنىڭ باۋىرىنا وزىنەن بۇرىن ۇمتىلعانىن كورىپ جامبا-جام ەكپەتتەپ جاتا قالىپ توقال ەشكىنىڭ ءبىر ەمشەگىن لاقپەن تالاسا ەمە باستادى. العاشقىداي ەمەس، شوكەنىڭ ەمگەنىنە كونگەن توقال ەشكى دە بۇل كۇندە مەكىرەنە ءيىپ بەرەتىن بولعان. ەزۋى كوبىرشىپ، باسىن كوتەرگەن شوكە كوزى شىراداي جانىپ، اۋىر ءبىر كۇرسىندى دە ارقاسىن جىراشىققا سۇيەپ ۇزاق وتىردى.
توقال ەشكى شوكەگە ءارى سەرىك ءارى ازىق بەرىپ كەلگەندىكتەن شوكە توقال ەشكىنىڭ جايىلىسىنا ءمان بەرىپ وتىرسا توقال ەشكى دە شوكەنى ەس كورەمە تاستاي قاراڭعى تۇندەردە دە شوكەمەن قاتارلاسا كەلىپ جاتاتىن بولعان. شوكە توقال ەشكىنىڭ ەمشەگىن ەمىپ ءشولىن قاندىرسادا مىنا جازىقتان كەسىرتكە، تىشقان دا وڭاي كەزىكپەي قارنى ابدەن اشقان بولاتىن. سوندىقتان جىراشىقتا دەم الا وتىرىپ، قاسىنداعى قىستاۋدان العان شەگەنىڭ باسىن تاسپەن جانشىپ جالپاقتاپ پىشاق پىشىندەس ەتىپ الدى دا ۇلكەن ءبىر قارۋ ازىرلەپ العانداي ءماز بولا وتىرىپ مىزعاپ كەتكەن ەدى. ەشكىنىڭ ماڭىراعان داۋىسىنان ويانعان ەدى. تاڭ راۋانداپ كەتكەن ەكەن. شوكە ورنىنان تەز تۇرىپ بەت العان جولىنا ءتۇستى. بۇگىنگى جولى الداعى تاستاقتى ادىرعاقتاردان ءبىر باسقا، قۇمايتتى القاپقا ءتۇستى مىناۋ جان بالاسىنىڭ اياعى تيمەگەن سار دالانىڭ اق ءشوبى مەن كەمپىر شاشتارى جايقالىپ تۇر، ساربالاق سەكسەۋىلدەرى ورمانداي بوي تارتىپ كۇزدىڭ بەلگىسىن بايقاتقانداي بۇرلەرى سارقۋاڭ تارتىپ قالعانداي بىلىنەدى. قۇمايت دالادا شوكەنىڭ اياعىنا جۇمساق بىلىنگەنىمەن ەشكىنىڭ شولگە شىدامى كەتىپ دامىلسىز ماڭىراپ زارلاعانى شوكەگە ابدەن ۋايىم اكەلدى. ەگەر ەشكى ولسە شوكەنىڭ دە ولگەنى. سوندىقتان شوكە سۋ كەزىگەدى-اۋ دەگەن بوكتەرگە قاراي تارتتى.
شاڭعان ءتۇس، مىناۋ مي قايناتقان ىستىقتان شوكەگە توڭىرەك تۇگەل مۇنارتىپ، الىستاعى قاراعان، بۇتالار اتتى ادامداي ەربەڭ-ەربەڭ ەتىپ كورىنەدى. كوزى قاراۋىتىپ ابدەن دىڭكەلەگەن شوكە توقال ەشكىنى سەكسەۋىلگە بايلادى دا ەنەسىنىڭ باۋىرىنا كاپەرسىز كەلگەن قاسقا لاقتى ۇستاپ الىپ كوتەرگەن كۇيى ەنەسىنەن اۋاشالاپ اكەتكەن ەدى. توقال ەشكى الدەنەنى سەزگەندەي زار قاقتى. شوكە لاقتى اۋاشالاپ اپارىپ تىزەسىنە باستى دا جانىنان شەگەدەن جاساپ العان جالپاق باس پىشاق سىماعىن الىپ شىعىپ لاقتىڭ كەڭىردەگىنە تىعىپ، تىعىپ الدى. لاقتىڭ داۋىسىن شىعارماۋ ءۇشىن باس بارماعىن لاقتىڭ اۋزىنا سالىپ ءتىلىن مىقتاپ باسىپ، تۇمسىعىن قىسىپ تۇرسادا لاق بايقۇستىڭ جانى زورعا شىقتى. اتقاقتاعان قىزىل قان قۇمعا بارىپ ءسىڭىپ جوعالدى. باۋىزداۋدان كورى تەرىسىن سىپىرىپ، ەتىن بورشالاۋ شوكەگە وڭاي بولدى. ەكى تاستىڭ ۇيكەلىسىنەن شىعاتىن وت ۇشقىنىنا جىلقىنىڭ قۋ توپايىنا تۇتانعان وت الاۋى كوتەرىلىپ مىناۋ تىنىش تا مەڭىرەۋ دالاعا جان ءبىتىرىپ، شوكەنىڭ ءوز بويىندا دا كۇش-قۋات بەرگەندەي بولدى. شوكە لاقتىڭ وكپە، باۋىر، جۇرەگىنە دەيىن قاقتاپ تويا تاماقتانىپ الدى دا، مازداعان وت ىرگەسىنە توقال ەشكىنى اكەلىپ بايلاپ ءوزى ۇيىقتاپ قالدى.
توقال ەشكى بۇگىن بۇرىنعىدان ەرتە تاڭ قاراڭعىسىندا زارلانا ماڭىراپ شوكەنى وياتىپ جىبەردى. حايۋاندا بولسا باۋىر ەتى بالاسىنان ايىرىلعانىنا زارلانىپ تۇرعانىن شوكە بىلسەدە، امالى جوق ەدى. بارىنەن دە لاقتىڭ ءوزىنىڭ نەسىبەسى بولعان جەلىندەگى سۇتكە ورتاقتاسۋى، كەيدە وزىنە قالدىرماي ەمىپ قوياتىنى وزىنە قاتتى باتىپ جۇرگەن بولاتىن. سوندىقتان، ءوزىنىڭ امان قالىپ ارمانىنا جەتۋ ءۇشىن لاقتى قۇرباندىققا شالماسىنا امالى دا جوق ەدى. توقال ەشكى زارلاپ توقتاماعان سوڭ شوكە ورنىنان تۇردى دا لاقتىڭ تەرىسىنە وراعان ەتتى بەلىنە تاڭىپ، توقال ەشكىنى جەتەگىنە الىپ جولعا تۇسكەن ەدى. توقال ەشكى لاعىن ىزدەپ جاپان دالانى باسىنا كوتەرە ماڭىراۋىن توقتاتپاي زارلانىپ كەلەدى. شوكەنىڭ ەندىگى قورقىنىشى قۇمدى دالاداعى شيە ءبورى سياقتى توپتاسىپ جۇرەتىن جىرتقىش اڭدار بولدى. سوندىقتان تۇندەردە وت جاعىپ بولماعاندا شوعىن جىلتىراتىپ قويىپ ۇيىقتاماسا ءوزىن جازىم ەتەتىن حاۋپىن بىلەتىن. مىنە تاعى ءبىر ءتۇن كەلدى. بىراق بۇل نەشىنشى كەش، شىققالى قانشا كۇن ءوتتى، شوكەگە ءمالىمسىز بولىپ قالدى. تاعى ءبىر دالدالى جەرگە قونالقىعا تۇسكەن شوكە توقال ەشكىنى ەمگەن ەدى. بۇرىنعىداي ءسۇت شىقپادى. سۇيتسەدە تاڭدايى ءجىبىپ جادىراپ قالدى. ءار كۇنگى داعدىسىمەن وت جاعىپ لاقتىڭ تەرىسىنە وراعان ەتتى اشقان ەدى. ەت يىستەنىپ ءارى قۇرتتاپ كەتكەن ەكەن. شوكە ەندى ەتتەردى تۇگەل قاقتاپ االماسا ازىقسىز قالاتىنىن ويلاپ، ەتتەردى ءبولىپ ىستىكتەردىڭ باسىنا ءىلىپ قوڭىرسىتا باستادى. قاقتالعان ەتكە تويا تاماقتانعان شوكە ەندى جانتايعان ەدى، توقال ەشكى ءوزىن بايلاعان سەكسەۋىلدى جۇلىپ كەتەردەي جۇلقىنىپ زار قاققان سوڭ شوكەدە الدەنەدەن سەزىكتەنىپ باسىن كوتەرگەن ەدى. ماڭىندا قورالاعان شۇيە بورىلەردىڭ جالتىلداعان جاسىل كوزىمەن قىڭسىلاپ، شۋلاعان داۋىسىن ەستىگەندە زارەسى قالمادى. شوكە جامبا-جام شوقتىڭ ۇستىنە وتىن سالىپ وتتى مازداتىپ ۇلگىردى دە بىرنەشە تۇپ سەكسەۋىل، ساربالاق شىلارجىندارعا جۇگىرە ءجۇرىپ وت قويعان ەدى، توڭىرەك جاپ-جارىق تۇسكە بولەنىپ الگىندەگى شۇيە بورىلەردەن ءبىرى دە قالمادى. وسىلايشا تاڭدى وت جاعۋمەن اتىرعان شوكە تاڭنىڭ راۋانداپ اتىسىمەن تاعى جولعا ءتۇستى.
ءتۇن بويى اشىق تۇرعان اسپان تاڭىنىڭ اتىسى مەن تۇستىكتەن جوڭكىلگەن تۇيدەك-تۇيدەك قارا بۇلتتارمەن تۇتاسقان ەدى. مىنە ءسيىرتۇس بولا اسپاننىڭ ار جاق ءتۇبى دابىل ۇرىپ، ناجاعاي جارقىلدادى دا بىردەمدە جاڭبىر سىركىرەپ جاۋا باستادى. شوكە الدا كورىنگەن قويتاستى وڭىرگە قاراي جىتىرمەلەتە باسىپ، ادام ەڭكەيىپ وتىرسا زورعا سىياتىن تاس قۋىسىنا پانالاپ وتىرا قالدى. شەلەكپەن توككەن سۋداي سار ەتىپ توگىپ جىبەرىپ، تيىلا قالعان ەدى. كوك جيەگىنەن پايدا بولعان كەمپىر قوساق مىناۋ ەن دالاعا ءسان بەرىپ بارىپ عايىپ بولدى. شوكە ۇڭگىردەن شىعىپ مىناۋ جاتاعان تاۋ جىلعاسىن ورلەي جونەلدى. ىلعال اتقان اۋا شوكەنىڭ سارايىن اشىپ، ءوزىن سەرگىتىپ جىبەرگەندەي بولعانىمەن اياعىنا بايپاقتاپ كيىپ العان كيىمى لايساڭدا ەلجىرەپ، جۇرىسىنە كولدەنەڭ بولعان سوڭ بايپاقتى اياعىنان سىپىرىپ الىپ جالاڭ اياق جۇرگەن ەدى. ءتۇس اۋا سالبىراپ جاتقان اڭعارلى سايدىڭ باسىنا ارەڭ جەتتى، شوكە ەندى تەرىسكەي تاۋدى بەتكە الىپ، ءبىر بەلەگىردىڭ ۇستىنە شىعا كەلگەن ەدى، كوز ۇشىندا قورالى قوي بايقالدى. ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەگەن شوكە باجايلاپ قاراعان ەدى. راسىندا ءبىر قورا مال جاتىر. تاياعىنا سۇيەنىپ تۇرعان قويشىنى دا كوردى. شوكەدەن بۇرىن قورالى قويعا تەز جەتكىسى كەلگەندەي توقال ەشكى دە ماڭىراپ، شوكەگە جىبەر دەگەندەي جۇلىنا الەكتەندى. شوكەنىڭ كوزىنەن جاس پارلاپ كەتتى. يەن دالادا ءولىپ يت-قۇسقا جەم بولدىم-اۋ دەگەن وكىنىشتەن ارىلىپ ادامزاتقا كەزىككەندە مىناۋ ازاپقا تولى تىرلىگىن تاس ەسىنەن شىعارىپ ەشكىسىن جەتەكتەگەن كۇيى قويشىعا تۋرا تارتتى. قويشى شوكەنىڭ قاراسىن ۇزاقتان بايقاعان كورىنەدى. كۇن سالا تاڭىرقاپ تۇرعان جاسامىس تارتقان قويشى الدىنا كەلگەن قايىرشى فورىمدى ادامعا مەلشيىپ قاراپ قالىپتى. شوكە قويشىعا شاعىنعانداي ەڭىرەپ قويا بەردى. شوكەنىڭ كوز جاسىن كورگەن قويشى ەسىن جيناعانداي:
ـــ ويپىرىم-اي، ادامسىڭ با، الباستىسىڭ با بالام. نە كۇن تۋعان باسىڭا؟ ـــ دەگەن قويشى نەدە بولسا عارىپشىلىق كورگەن پەندە عوي دەگەندەي شوكەنى باۋىرىنا تارتىپ ارقاسىنا قاعا ـــ جىلاما، مەنىڭ دە ءوزىڭ سياقتى بالالارىم بار، جىلاما! ـــ دەپ ۋاتا، ءتارتىپسىز ءوسىپ جاباعىلانىپ قالعان شوكەنىڭ شاشىنان سيپاي تۇرىپ، ـــ ءجا، بالام، ابدەن تيتىعىڭ قۇرىعان ەكەن، مەن قورىقتىق پىسىرىپ بەرەيىن، ـــ دەپ بايەك بولىپ كەتتى. شوكە قويشىنىڭ مىنا مەيىرىمىنە بولەنگەندە تۋعان اكەسىن كورگەندەي شاعىنا ەڭىرەگەن وكسىگىن زورعا باستى. قويشى موينىنا اسىنعان كەرە قابىنان شارا ىدىسىن الىپ شىقتى دا، قوي شەتىنە بارىپ بىرنەشە قويدى ساۋىپ كەلىپ، دانداكۋدەن شاقپاعىن الىپ شىعىپ وت تۇتاتتى. كوكبەكتىڭ قىزۋى جۇدىرىقتاي قارا تاستى تەز قىزدىردى.
ـــ بالام-اۋ انداعى ەشكىنى ءالى ۇستاپ وتىرعانىڭ نە، قويعا قويا بەر! ـــ دەگەن قويشى وت ورتاسىنداعى قارا تاستى الىپ شىقتى دا، سىرتىن بۇلمەن ءسۇرتىپ، ءسۇت تولى شاراعا تاستاي سالعان دەدى، ءسۇت بۇرىق-سارىق قايناپ بىردەمدە باسىلا قالدى. قويشى شاراداعى تاستى اعاشپەن كوتەرىپ تۇرىپ الىپ تاستادى دا شارانى شوكەنىڭ الدىنا يتەرىپ، ـــ مىنانى ءىشىپ ال، قويدىڭ الدى بىتىراپ بارادى ەكەن، مەن بارىپ جيىستىرىپ كەلەيىن، كەتكىڭ كەلسە وسىدان ءۇش-ءتورت تۇمسىق ايلانعان سوڭ بەس ءۇي كەزىگەدى، ەڭ شەتكى قىرىق نايزا، قارا قوشقىل ءۇي مەنىكى. سوندا بارا بەر، ال مەنىڭ توسامىن دەسەڭ وسىندا جاتىپ كوز شىرىمىڭدى ال، كەتەردە ءوزىم وياتىپ ەرتىپ كەتەمىن ـــ دەپ قويىن قايىرۋعا جىتي باسىپ جونەلدى. شوكەنىڭ اۋزىنا مۇنداي تاماق تيمەگەلى قاشان، قورىقتىق اۋزىنا تيگەندە، جۇيكەسى بوساپ سالا بەردى. اسىرەسە، مىنانداي ەس-كوز بولاتىن قامقور ادامعا كەزىككەنىنە بولا ما، بوىىن كەڭگە سالىپ، ماڭدايى تەرلەي، ماجاۋراپ سالا بەردى دە نەدە بولسا قويشىنىڭ وزىمەن بىرگە ونىڭ ۇيىنە بارعىسى كەلىپ، باسىنا قويشىنىڭ كەرە قابىن توسەنىپ مىزعاپ ۇيىقتاپ كەتتى.
* * *
قويشىنىڭ قارا قوسىنىڭ ورتاسىنا جاققان وتتى شوكە مەن قويشى قورالاپ وتىر. شوكە ءار جەردەن ىرسيىپ تىلىنگەن، تالاۋراپ ويىلعان اياعىنا قوي مايىن جاعىپ وتىر. اشىق وتقا وتىن تاستاي وتىرعان قويشى:
ـــ وسى شىققاندا قايدان شىققان بولدىڭ؟ ـــ دەگەن ەدى. قويشىنىڭ الگىندە عانا جاباعىلانعان شاشىن ۇستارامەن سىپىرىپ تاقىر باستاپ تاستاعاندىقتان شوكە وت الاۋىمەن كوكشۋلاڭ تارتىپ جىلتىراپ تۇرعان باسىن ءبىر سيپاپ قويىپ:.
ـــ بىلمەيمىن، ءبىر ورماندى وڭىردەن، ـــ دەدى.
ـــ ايەلىمنىڭ پيعىلىنا رەنجىمە، نە كورسەڭدە بىزبەن بىرگە كورىپ جۇرە بەر، ـــ دەگەن ەدى. ءۇي ءىشىن رەتتەپ جۇرگەن قويشىنىڭ قارا بوجبان قىزى اكەسىنىڭ مىنا سوزىنە جارىلارمانداي بولىپ:
ـــ اكە، … ـــ دەدى بار ەتكەن داۋىسىمەن اكەسىنە الايا قاراپ.
شوكە مۇندا كەلگەلى قويشىنىڭ مايى سىرتىنا شىققان تورتپاق الاكوز ايەلى اۋزى ءبىر تىنباي ‹‹قايىرشى باعاتىن كىم ەدىڭ سەن، ءوزىمىز جىرعاپ وتىرعانداي، قاڭعىرعان قاڭعى باستى تاماققا ورتاق ەتىپ…›› دەپ ابالاۋمەن بولسا، مىنا قارا قىزى دا ءوزىن ادام قۇرلى كورمەي ولاي ءوتىپ، بۇلاي وتسەدە سوعىپ ءوتىپ زىقىن العاندىقتان شوكە قويشىنىڭ كوڭىلىنە بولا بولماسا كەتكىسى كەلگەن. مىنا سوزدەردى قويشىنىڭ ايەلى دە ەستىپ قالعان با، الدە سول قيتىرعى مىنەزىنە باستى ما سىرتتان اكەلگەن قۇشاق تولى وتىنىن وت باسىنا تاستاي بەرىپ:
ـــ ۇسىك الىپ وتىرعانداي وتىندى نە مۇنشا ورتەيسىڭدەر؟ ـــ دەپ كۇيەۋى مەن شوكەگە بىردەي سوقتىعىپ الدى دا، قازان-اياق جاقتى سالدىرلاتا ءجۇرىپ ـــ ءاي بالا، جەتىم بولساڭ اكە-شەشەڭدى ءبىز قۇندىلىققا بەرگەمىز جوق، ءوزىڭنىڭ جالماۋىزدىعىڭنان كور. قاڭعىرىپ، ازىپ-توزساڭ ءبىز يت شەككەنگە ايدادى دەيسىڭ بە، ءوز سورماڭدايلىعىڭنان كور، اكەڭنىڭ ۇيىندە جاتقانداي ەكى كۇن شالقاقتادىڭ، ءبىز نە جىرعاپ وتىرمىز، جاتقىش بولساڭ ىرگەدەگى بايدىڭ ۇيىنە بارىپ جات! ـــ دەپ اۋىزىنا كەلگەنىن كوكىپ، ءتىلىنىڭ سۇعىن قاداپ الدى.
كوك ەزۋ ايەلىنە قويشى بىرەر رەت ‹‹قويشى››، ‹‹بولدى ەندى›› دەپ زەكىپ قويعان ەدى. ونى تىڭداعان ايەل بولمادى. ورشەلەنە تۇسكەن قاتىنعا ەندىگى كەرەگى وسى دەگەندەي، قويشى ورنىنان اتىپ تۇرىپ بوساعادا تۇرعان قامشىمەن ايەلىن باسى-كوزىڭ دەمەي تارتىپ-تارتىپ جىبەردى.
ـــ ءولتىردى-اۋ، ءولتىردى-اۋ ـــ دەگەن ايەلدىڭ شىجىلداعان داۋىسى اشتى شىقتى. شەشەسىنە كومەككە ۇمتىلعان قارا قىزىن دا قويشى قامشىنىڭ استىنا الىپ ەكەۋىن بۇرىشقا تىقتى. شوكە ورنىنان تۇرىپ، قويشىنىڭ قولىنداعى قامشىعا جارماسىپ الىپ الدى.
ـــ اكەڭنىڭ، بۇل نەمەلەر اسپەنسىپ، نە قازانىڭا ءتۇسىپ كەتتى مە، ۇيگە ادام كەلدى بولدى تارىلادى دا قالادى ـــ دەگەن قويشى ەنتىگىن ارەڭ باسىپ وت باسىنا وتىرا قالدى. قويشىنىڭ ايەلىنىڭ ويبايىن ەستىگەن كورشىلەردە جينالا قالدى. شوكە ۇيدەن جىلىستاپ شىعىپ كەتكەن ەدى، ەرە شىققان قويشى:
ـــ قايدا باراسىڭ؟ ـــ دەدى داۋىسى سامارقاۋ شىعىپ.
ـــ مەن قايتايىن اعا، راقىمەت سىزگە.
ـــ قايدا قايتاسىڭ؟
ـــ مارالسۋعا بارامىن.
ـــ مارالسۋ دەگەن كەڭ دالا، وسى تۇرعان جەرىڭدى دە ‹‹كۇڭگەي مارالسۋ›› دەيدى. سەن ايتقان باتىردى اركىمنەن ۇعىسسام ءاسىلى ‹‹قىزىل قايىڭ›› ماڭىندا ۇقسايدى. ءدال سول بولسا وندا بارار جەرىڭ بىرەر كۇندىك عانا جول. ەرتەڭدەر ءوزىم جەتكىزىپ قويايىن، بۇگىن وسىندا بول! ـــ دەگەن دەدى شوكە راقىمەتىن ايتىپ كەتۋدى ءجون كوردى. قويشى شوكەنىڭ اقىرى كەتۋگە مويىن بۇرعانىن ءبىلىپ ‹‹توقتاشى سەن›› دەپ ۇيىنە ەنىپ كەتكەن ەدى، كونە توز تەرى شاقايىن الىپ شىققان ەكەن. شوكەگە شاقايدى ۇسىنىپ جاتىپ:
ـــ مىنانى، مىنا بايپاقپەن قوسىپ كيىپ ال، ءبىراز كەۋىپ قالعانى بولماسا جاڭا شاقاي، از جول جۇرگەن سوڭ كوندىگىپ كەتەسىڭ، ـــ دەپ ءبىر توقتادى دا ـــ ايتپاقشى ەشكىڭ قالىپ بارادى، ونى… ـــ دەگەن ەدى. شوكە بايپاقتى كيىپ، شاقايدى اياعىنا تىڭقيتىپ تارتىپ الدى دا:
ـــ ەشكى سىزدە قالسىن اعا، ۇلكەن باسىڭىزدى كىشىرەيتىپ قامقور بولىپ، ۇيىڭىزگە اكەلىپ مەيىر كورسەتكەنىڭىزگە راقىمەت ـــ دەپ قويشىعا قوشتاسقان شوكە اتتانىپ كەتتى.
شوكە قويشى مەڭزەگەن قىزىلقايىڭدى بەت الىپ كەلەدى. العاش قويشىنىڭ بەرگەن شاقايى كەۋىپ قالعاندىقتان جۇرىسىنە كولدەنەڭ بولىپ شوقىراقتاپ ارەك جۇرگەن ەدى. ءبىراز جول جۇرگەن سوڭ راسىندا ورنىعىپ ءجۇرىسى دە وڭالدى.
جالعىز اياق سوقپاق جولەت پىسىرىم ۋاقىتتا شوكەنى توبىلعى، ارشاسى بيىك وسكەن قويتاستى وڭىرگە جەتكىزگەنىمەن تۇگەمەس اڭعارلى القاپتان شوكە شىعا لماي كەشتە وسىندا تۇنەدى. بۇل ماڭنىڭ ءبارىن دە اۋىل بارىن شوكە ءتۇن بويى ۇرگەن يت، شۋلاعان مال دىبىسىنان اڭعاردى. تاڭ اتىسىمەن بۇتا-بۇرگەندى سايعا تۇسكەن شوكەنىڭ تۋ سىرتىنان ءبىر توپ اتتى ادام بايقالدى. شوكە تاسالانا قالماق بولىپ ماڭايىنان دالدالى جەر ىزدەگەن ەدى. ەشتەڭكە كەزىكپەدى. امالسىز قالعان شوكە ءبىر توپ ۇشقاتتىڭ كەيىنىن دالدالاپ وتىرا قالدى. دۇردىگىپ ەسكەۋىلدەي سويلەپ كەلە جاتقان ادامدار ءوز ماڭىنا كەلدى دە ات باسىن كىلت تارتىپ:
ـــ كىم بولساڭ دا بەرى شىق، اقىماق! ـــ دەدى ەلەۋرەي، شوكە ولاردىڭ ءوزىن كورىپ تۇرعانىن بىلە قويدى دا ۇشقاتتىڭ ارتىنان امالسىز شىعۋعا ءماجبۇر بولدى.
ـــ نە قىلعان بالاسىڭ؟
ـــ اداسىپ…
ـــ ەندى قايدا؟
ـــ قىزىلقايىڭعا.
ـــ كەل بەرى، ارتىما مىنگەس دەدى، ـــ ءبىر ازامات وزىنە تاياي ۇزەڭگىسىن بوساتىپ:
ـــ سوندا قىزىلقايىڭدا كىمىڭ بار؟ ـــ دەدى الگى ازامات ات ساۋىرىنا قونعان شوكەگە جەلە جورتىپ بارا جاتىپ، توپتى اتتىنىڭ تۇياعى بۇتا، بۇرگەندى جاپىرا ءوتىپ جولدىڭ شاڭىن شىعارا جوسىپ كەلەدى. شوكە بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرمەگەن ەدى.
ـــ ساعان ايتىپ كەلەمىن، ـــ دەدى الگى ازامات قايتالاپ:
ـــ بىلمەيمىن، ـــ دەدى. شوكە شورت كەتىپ، ازاماتتار ءبىر-بىرىنە سۇراۋلى قاراسىپ قويادى.
ـــ اكە-شەشەڭ بار شىعار؟ ـــ دەدى قاتارلاسقان تاعى ءبىرى.
ـــ باتىردىكىن ىزدەيمىن، ـــ دەدى شوكە.
ـــ باتىرىڭ كىم؟
ـــ كىم دەيسىڭ؟ قىزىلقايىڭدى قانپەزەردە باياعى.
ـــ ە، ە … ءبىلدىم، الگى توقتان دەيتىن ەكەن عوي، ـــ دەپ كەكتەنە سويلەدى ازاماتتاردىڭ ءبىرى.
ـــ وندا نەڭ بار ەي، بالا؟ ـــ دەدى ەگدەلەۋ ءبىر ادام شوكەگە ەجىرەيە قاراپ.
شوكە مىنا توبىردىڭ باتىرعا قارسى ەكەنىن بىلە قويدى دا ‹‹اتتەگەن-اي›› دەپ وكىنىپ قالدى.
ـــ باتىرىڭمەن بۇگىنگى تويدا كەزىگىپ تە قالارسىڭ، ـــ دەدى. ەندى ءبىرى مىسقىلداي.
جەلدەي ەسكەن اتتىلار بىردەمدە شوعىرى ون نەشە ءۇيدىڭ ۇستىنە ساۋ ەتىپ جەتىپ باردى. ماما اعاشقا ات باسىن تىرەگەن ازاماتتار ات ۇستاۋشى ەكى ازاماتقا:
ـــ مىنا بالانى تويا تاماقتاندىرىپ قويىڭدار، قالعان شارۋا ارتىنان ـــ دەپ تاپسىردى دا كەتە بەردى.
شوكەنى الگى ەكى اتقوسشى باستاعان بەتى اس ۇيگە اكەپ ەنگىزدى. قاتار اسىلعان قازانداعى ەتتىڭ بۋى ءۇي ءىشىن بۇلىڭعىرلاتىپ جىبەرگەن ەكەن. قازان، وشاق جۇمىسىمەن جۇرگەن بىرنەشە ەر-ايەلدەرگە ‹‹مىنا بالاعا تاماق سالىپ بەر›› دەپ تاپسىردى دا كەتە بەردى. شوكە الدىنا كەلگەن ەتكە ابدەن تويىپ الىپ شىعۋعا بەيىمدەلگەنشە وتىرعانداردىڭ بىرەۋى ءوزىنىڭ ءجونىن سۇراپتا قويماعان ەدى. ەندى مىنە تاماقتانىپ بولىپ تۇرىپ بارا جاتقاندا ەشكىم ‹‹قايدا باراسىڭ›› دەپ تە سۇراماعان سوڭ اس ۇيدەن شىققان شوكە دالادا قايشالىسىپ ابىگەردە جۇرگەن دامدار ىشىنەن باتىردى بايقاستاپ ءبىراز تۇرعان ەدى كورىنبەدى. شوكە الگىندەگى ازاماتتاردىڭ ەكى اتقوسشىعا ‹‹مىنانى تويدىرىڭدار، قالعان شارۋا ارتىنان›› دەگەن ءسوزىن ەسىنە الىپ، تاعى ءبىر تىعىرىققا تىرەر دەگەن ويمەن اقىرىن باسپالاپ اۋىلدان ۇزاي بەردى.
شوكە سول جۇرگەننەن كوپ جۇرمەي-اق مىناۋ ءوزى ءوسىپ-ونگەن جەرلەرىن تاني كەتتى. باتىردىڭ بۇرىنعى قىستاۋىنىڭ قۇلاندى بولىپ قالعانىن، ءوزىنىڭ بالالىعى وتكەن مىنا ءوڭىردى كورگەندە كوز الدىنا جاس كەلىپ، ءىش دۇنيەسى الاساپىرانعا ءتۇستى. قۇلاندىعا اينالعان ەسكى قىستاۋدى نەشە ايلانىپ شىقتى دا، ءوزىنىڭ تالاي سىرعاناق تەۋىپ، مۇنداعى كىرماڭداي باستاعان بالالارمەن توبەلەسكەن قىستاۋدىڭ باس جاعىنداعى دوڭگە جۇگىرىپ شىعىپ توڭىرەككە ۇزاق كوز سالىپ بوكە، بيكە، كوكەلەردى ەسىنە الدى. ول ەندى ءبىر كەزدە ورتكە كەتكەن سارى قىزدىڭ قىستاۋىندا بارىپ كورگىسى كەلىپ سولاي بەتتەدى. سارى قىزدىڭ قىستاۋى تەك تاس ۇيىندىسىنە اينالىپتى. كۇنگە كۇيگەن قي ءۇيىندىسى تۇر، قىستاۋدىڭ ءور جاعىندا بىرنەشە تاس قابىر كورىنەدى. مۇمكىن سارى قىزدىڭ سول كۇنگى وقيعادا ولگەن سەميا ادامدارى بولۋى مۇمكىن دەپ ويلادى شوكە. شوكە كۇن ەڭكەيىپ بەس بولىپ قالعانىن بايقاپ، قالايدا ‹‹قىزىلقايىڭدى›› تاۋىپ الماعاندا دالادا قالاتىنىن ەسكەرىپ جەدەل باسىپ كەتە بەردى. ول جول بويى تالاي ويدا كەلەدى. اسىرەسە، ‹‹يت ارقاسى قياننان، تاۋقىمەتتى ازاپتى تارتىپ ءجۇرىپ مۇندا نەگە كەلدىم؟›› دەيدى وزىنە-ءوزى. مۇمكىن تۋىپ وسكەن جەردىڭ قۇدىرەتى مە، جو … الدە سارى قىزدىڭ ساعىنىشى ما؟ الدە از كۇن اس بەرىپ ءومىر سۇرۋگە جەتەلەگەن باتىردىڭ ءدامى مە؟ شوكە ءوزىنىڭ وسىنداي جۇمباق ويىنىڭ ارتىن ءوزىنىڭ قان جۇتىپ قاسىرەت بۇركەنگەن قايعىلى كۇندەرىنە اۋىستىرىپ الدى، كوز الدى جاساۋىراپ، جۇرەگى سىزداپ سالا بەردى. ‹‹اكەم-شەشەم بولسا، بولماعاندا سولاردىڭ بەلگى بولار ءۇيىندى توپىراقتارى قالماعانى-اي›› دەگەن ويى شىدامىن سارقىپ، تاقاتىن كەتىرسە كەرەك، ەرىكىسىز ەڭىرەپ جىبەردى. جاپاندا جالعىز ەڭىرەۋ ول ءۇشىن داعدىلى ادەت ەدى، ءوزىن زورعا تەجەدى. مىنە سول اتا-اناسىن، اۋىلىن قۇرتىپ-جوعالتقان باتىردى نەگە ىزدەپ بارا جاتقانىنا وزىنە تاڭىرقاي كەكتەنە قالدى، جوق، ـــ دەدى ول ‹‹اكە-شەشەمدى ولتىرگەن سول. مەن ودان كەك الۋىم كەرەك، سول ءۇشىن كەلەمىن›› دەدى. ءوزىنىڭ بەتالىسىن وڭاعانداي قادامىن نىق-نىق باسا العا تارتىپ كەلە جاتقاندا، قارسى الدىنان ون شاقتى ادام ساۋ ەتىپ شىعا كەلگەندە شوكە ەشقايدا بۇرىلىپ كەتە الماي اڭتارىلىپ تۇردى دا قالدى. توبىر ادامنىڭ جۇرىستەرى ءسۇستى ەكەنىن بايقاعان شوكە جالت بەرىپ قورىم باسىپ جاتقان بەتكەيگە ۇمتىلعان ەدى. انداعايلاپ ۇمتىلعان ازاماتتاردىڭ الدىن الا جەتكەن قۇلا اتتى شوكەنى قۇرىعىنىڭ ۇشىمەن يتەرە وماقاستىردى. اتتان شاپشاڭ تۇسكەن بىرنەشە ازامات شوكەنىڭ قولىن دا بايلاپ، كوزىن تاڭدى دا ات ساۋىرىنا سالىپ اكەتە بەردى.
* * *
توپانى مول ءۇي تىگىلگەن اۋىلعا ازاماتتار دۇركىرەي كەلىپ تۇسكەن ەدى، شوكەنى جەلكەلەي سۇيرەپ اكەلگەن ەكى ادام موسى تەكتەس ءۇش بۇت اعاشتىڭ استىنا تۇقىرتىپ ەنگىزدى دە سىرتىنان ەكى جەردەن قازىق قاعىپ سالمالاپ ارقان تارتتى دا كەتە بەردى. شوكە موسى اعاشتىڭ استىندا قوزعالۋعا دا شاماسى كەلمەي تاڭ اتقانشا بۇك ءتۇسىپ وتىرا بەردى. تاڭ اتقانشا اندا-مۇندا سىرتىلداتىپ جەلە جورتىپ وتە شىققان يتتەر بولماسا جان بالاسى كەلمەدى. شوكە ءبىر تاڭدى ۇيقىسىز موسى اعاشتىڭ استىندا قۇرىسىپ جاتىپ وتكىزدى.
تاڭ اتىپ ەل تۇڭىلىك اشا باستادى. مال ايداپ، ءتۇرلى كارەكەتپەن بولعان اۋىل ادامدارى وزىنە ۇركە قاراپ ءوتىپ جاتتى. ۇزاماي ەكى ادام كەلدى دە سالمالاعان ارقاندى شەشىپ موسى اعاشتىڭ استىنان شوكەنى شىعارىپ العان ەدى شوكە يىلگەن بەلى مەن سىرەسكەن تىزەسىن ارەڭ جازىپ كەرىلىپ-سوزىلىپ الىپ، ەكى قولتىعىنان دەدەكتەتە ەكى ازاماتتىڭ جەتەگىندە التى قانات اق ورداعا كەلىپ ەندى. ءتور الدىندا وتىرعان اقساقال-كوكساقالى بار التى-جەتى ادام وزىنە جامىراي قاراستى. شۇيدەسى شىققان جالپاق سارى، دوڭگەلەك ساقال ادام مولشەرى وسى ءۇيدىڭ يەسى سىندى شاي قۇيىپ وتىرعان اق قۋاشا بايبىشەنى ىرگەلەي وتىر ەكەن:
ـــ كىمسىڭ ەي، بالا؟ ـــ دەدى داۋىسىن سوزا.
ـــ اتىم شوكە.
ـــ قايدان قاڭعىپ ءجۇرسىڭ؟ ـــ دەدى الگى ادامنىڭ داۋىسى الدىڭعىداي ەمەس اشىعىراق شىعىپ.
ـــ ەل جۇرتىڭ، اتا-اناڭ قايدا؟ ـــ دەدى تاعى ءبىر تەكە ساقال، سىعىر كوز شال.
ـــ ەشكىمىم جوق.
ـــ اپارىڭدار مىنانى، اس ۇيگە تويا تاماقتاندىرىڭدار! ـــ دەگەن الگى جۋان سارىنىڭ ءسوزىن ەكى ەتپەگەن ءوزىن مۇندا اكەلگەن ەكى ازامات قايتا قولتىقتاپ ۇيدەن الىپ شىعىپ كەتتى. شوكە ەسىكتەن شىعا قولىندا شەلەك تولى سۋ كوتەرگەن قىزعا بەتتەسىپ قالعان ەدى، بۇل قىز شوكەگە تانىس ادامداي سەزىلدى. بىراق، قايتىپ مويىن بۇرۋعا الگى ەكى ازامات مۇرسا بەرمەي اس ۇيگە ەنگىزدى دە اس ازىرلەپ وتىرعان ەكى ايەلگە تاماق بەرۋدى تاپسىرىپ كەتە بەردى.
ـــ وتىر! ـــ دەدى بوجبان قارا ايەل، شىپ-شىپ اققان تەرىن ىرگەدەگى ورامالمەن ءسۇرتىپ وتىرىپ. شوكەنىڭ الدىنا ۇلكەن قارا توستاعان تولى قالعان-قۇتقان ەت، سورپا سۋانىمەن مولىنان كەلگەن ەكەن، تويا تاماقتانعان شوكە اس ۇيدەن ەسىڭ الدىنا شىعا اۋىلعا كوز قىدىرتا تۇرىپ، الگىندەگى وزىنە كەزىككەن تانىس قىزدى بايقاستادى. ويلاپ تۇرسا سول سارى قىزعا ۇقسايدى. بىراق، بويى زىڭگىتتەي بولعان قىزدىڭ ءجۇزى مۇڭدى، قاباعى تۇسىڭگى كورىنەدى. شوكە الگىندە قىز ەنىپ كەتكەن اق ورداعا بارعىسى كەلگەنىمەن باتىلى بارمادى. شوكە تاعى دا ەشكىم توسۋ بولماسا بۇل اۋىلدان دا جىلىستاپ شىعىپ كەتپەك بولىپ، اۋىلدى سىرتتاپ كەتىپ بارا جاتقان ەدى. الگىندەگى قىز الدىنان كولدەنەڭدەي ءوتىپ، استىرتقا ءجىتي باسىپ كەتە بەردى. شوكە ەندى تانىدى، سول سارى قىز ەكەن، ءدال سول، شوكە ايعايلاپ توقتاتايىن دەدى دە، ودان كورى ىلەسە بارىپ كەزىگۋدى ءجون كوردى. شوكە توڭىرەگىنە كوز سالعان ەدى. ءوزىن اڭدىپ تۇرعان ەشكىم كورىنبەگەن سوڭ قىزدىڭ كەيىنىنەن ىلەسە كەتتى. قىز سايدى قۇديا ءتۇسىپ تۇمسىقتى ايلانا بارىپ ءوزىن توسىپ تۇر ەكەن.
ـــ شوكە، امانسىڭ با، قاي قۇداي ايداپ كەلدى، بۇلاي؟ ـــ دەدى دەگبىرسىزدەنگەن قىز شوكەنىڭ قولىن ۇستاي الىپ. شوكەنىڭ قولىنا قىزدىڭ ىستىق قولى تيگەندە ءون بويىنا ءبىر وت اعىسى جونەلگەندەي ءوز بەتى دۋ ەتە قالدى. قىز شوكەگە تەسىلە قاراپ ساعىنىشىن اڭعارتقانداي داۋىسى جارىقشاقتانا:.
ـــ نە، قايدا كەتتىڭ، قايدان كەلدىڭ؟ ـــ دەگەن قىز ساعىنىشىنا شوكەنىڭ جۇرەگى شىدامادى. جىلاپ جىبەرە جازداپ بارىپ ءوزىن زورعا تەجەپ:.
ـــ مەن نە جىرعاپ ءجۇر دەيسىڭ، يت كورمەگەن قورلىقتى كورىپ مۇندا ارەڭ جەتىپ وتىرمىن، ـــ دەگەن ەدى. قىزدا:
ـــ مەنىڭ دە بۇندا كىمىم بار، باياعى بىرگە وسكەن كونە كوز ءوزىڭدى كورگەندە توبەم كوككە جەتەردەي بولدىم. ەندى وسىندا بولاتىن شىعارسىڭ؟ ـــ دەدى توڭىرەگىنە جاپاقتاعان قىز ءسوزىن شاپشاڭداتا.
ـــ الگى جۋان سارى سەنى اسىراپ العان با؟
ـــ ءيا، قازىرگى اكەم سول، ءجا … شوكە، ول قاتاڭ دا جاۋىز ادام، مىنا تۇرىسىمىزدى كورسە تابانىمىزدى تىلەدى، جانە كەزىگە جاتارمىز ـــ دەگەن سارى قىز الدى-ارتىنا قاراماي ارى قاراي كەتە بەردى. شوكەنىڭ ايتار ءسوزى كوپ ەدى. امال نە سارى قىزدى ايالاۋ، ءوزى دە ابايلاۋ كەرەك عوي. سارى قىزدىڭ سىرتىنان قاراپ ۇزاتىپ تاستادى دا، ءوزى ەندى ەشقايدا كەتپەي نە كورسەدە وسىندا بولۋعا بەكىپ اۋىلعا بەتتەدى.
* * *
سارى قىزدىڭ اكەسى شوكەنى ءوزىنىڭ بارىمتاشىلارىنىڭ قاتارىنا قوسىپ الدى. بۇل اۋىلدىڭ تىرشىلىك كۇيبىڭى، توپتاسا وتىرعان قىرىقتاي ءتۇتىن كەدەيدى، مۇنداعى ازاماتتاردىڭ ودان-بۇدان قۋىپ كەلگەن مالىمەن اسىراپ، كۇنەلتەدى ەكەن. ءار كۇنى قايدان اكەلسەدە ءتورت تۇلىك مالداردى قۋىپ كەلىپ اۋىلدى قىزىل قىرمان ەتىپ مارە-سارە بولىپ جاتسا، كەيدە نەشە كۇن بويى تىلدەرىن تىستەپ اش قالاتىن كۇندەرى دە بولادى ەكەن. مۇنداعى وتىزداي جىگىتتىڭ ءبىرمۇنشاسى جورتۋىلعا كەتكەندە قالعاندارى كۇنى بويى قارۋ ونەرىنە جاتتىعىپ ابىگەردە بولادى. شوكە العاش جامبى اتۋدا سار جالپاقتىڭ كوزىنە ءتۇسىپ مۇنداعى بەلدى ازاماتتاردىڭ ءبىرى بولىپ قوسىلعان، شوكەنىڭ شالما تاستاۋ، تاي-تايىنشا جىعۋ دەگەندەي ونەرى مەن پىسىقتىعى باسقالاردى تامسانتىپ قانا قالماستان ءوزىنىڭ سارى قىزبەن كەزىگۋ ورايىنا دا، مۇندا تۇراقتاپ تۇرىپ قالۋىنا دا يە ەتتى. شوكەگە سەنىمى ابدەن ارتقان سارى قىزدىڭ اكەسى ونى ءاربىر ىستە كوپ توسقاۋىلداماي ەركىن قويا بەرگەندىكتەن، شوكە سارى قىزدىڭ كەزىندە قالايدان قالاي ولجالانىپ كەتكەنىن ەندى ۇقتى. سارى قىزدىڭ سول مارقۇم بولعان اكەسى وسى كۇنگى مىنا اكە بوپ جۇرگەن ادامنىڭ اۋىلىنان ءۇش ايعىر ءۇيىر جىلقى قۋىپ كەتكەننىڭ سىرتىندا ءبىر تۋىسىن جازىم ەتىپ كەتكەندىكتەن اشۋعا مىنگەن مىنا سارجويپان ءبىر تۇندە شىرت ۇيقىدا جاتقان ءۇيدى باسىپ كىرىپ، ءتورت بىردەي ادامىن ءولتىرىپ، قوراداعى مالىن قۋىپ، سارى قىزدىڭ ءوزىن ولجالاپ كەتكەن ەكەن. ولجاعا تۇسكەن سارى قىز مۇندا كەلگەن سوڭ، ءوزىنىڭ ول ءۇيدىڭ دە قىزى ەمەس ەكەنىن ايتىپ جانى امان قالىپ، قىزعا زار جويان سارى ەندىگى جەردە مەيىرى ءتۇسىپ وزىنە قىز ەتىپ اسىراپ العانىن تۇسىندىرگەن سارى قىز، ءوزىنىڭ اسىلىگى ازانداعان اتى نۇركەن ەكەنىن ۇعىندىرا كەلىپ جۋىقتان بەرى اكەسىنىڭ مىناۋ توپ ازاماتى ىشىندەگى بارعان جەرىنەن الىپ كەلەتىن. قارسى كەلگەن جاۋدىڭ بەتىن قايتارا الاتىن وتىزداي ازاماتتىڭ اتامانى بولىپ جۇرگەن جىلپۋس قاراعا اتاستىرىپ بەرۋگە ۋاعدا بەرىپ جۇرگەنىن دە جاسىرمادى. شوكە نۇركەنىڭ مىناۋ ايانىشتى تاعدىرىنا اشىنىپ اھ ۇرىپ تۇرعاندا، ەندى ونى تاعى بىرەۋگە بەرگەلى جۇرگەنىن ەستىگەندە ىشكى دۇنيەسىن قىزعانىشتىڭ قىزىل ءيتى تىرنالاپ سالا بەردى دە سول كۇننەن باستاپ ءتۇن ۇيقىسى قاشىپ، اقىرى نۇركەنگە كەزىككەن ءبىر جولى ءوزىنىڭ نۇركەندى باسقاعا قيمايتىنىن ايتا كەلىپ، وسى ويىن نۇركەنىڭ اكەسى بولعان سارى جالپاققا دا ايتقىسى كەلگەن ەدى، بۇلاي ىستەۋىن نۇركەن توسىپ قالدى.
ـــ ءازىر بۇگىن مەنى بەرگەلى جاتقان جوق، ءالىپتىڭ ارتىن باق. شىنىن ايتسام ول ازاماتتى ءوزىم دە جاقتىرمايمىن. ونىڭ بار قولىنان كەلەرى كانىگى ۇرلىق. ‹‹ۇرلىق ءتۇبى ـــ قورلىق›› دەگەندەي. ارام ولجا. ادىلەتسىز تىرلىك ونىڭ قادامىن قارعا ادىم اسىرماسىن بىلەمىن، ـــ دەپ زارلانعاندا، شوكەدە اقتارىلىپ:
ـــ شىنىن ايتسام نۇركەن، سەنىڭ تينامداي كۇنىڭدەگى ولجاعا ءتۇسىپ بارا جاتقانداعى كوز جاسىڭ مەن جۇرەگىمە جازعان سىرلى سەزىمىڭدى استە ۇمىتا المايمىن. انە سول كورىنىستى سول بەينەدەن ايىرىلار بولسام مۇمكىن مورتتا كەتەرمىن، ءيا، ءيىلىپ بارىپ تۇزەلەرمىن، ايتسەدە ءوزىمنىڭ شىدامىمدى العان سەن تۋرالى سىرىمدى نار تاۋەكەلمەن اكەڭە ايتايىن، بولماسا ەكەمىزدە وسى جەردەن قارامىزدى وشىرىپ كەتسەك، ـــ دەدى جانارى شاتتانىپ.
ـــ تۇمان سەيىلىپ، جول بيىگى كورىنەر دەپ كۇتكەنىم قاشان، بىراق، مىنا شىجىم-بۇعاۋ بىزگە ءسىرا دا ىرىق بەرە قويا ما؟ ـــ دەدى نۇركەن دە جانارى جاساۋىراپ. شوكە نۇركەنىڭ مىنا سوزىنە ءتىپتى شيىرىقتى، كەتسە كەلمەس قيىرعا، بۇلارعا قۇيرىعىندا ۇستاتپاي كەتەتىن سەنىمىندە جاسىرمادى. ساعىنىشپەن زارىعا تابىسقان ەكى جۇرەك ەڭ سوڭى نار تاۋەكەلمەن وراتىن تاۋىپ قاشىپ قۇتىلىپ، مۇراتتارىنا جەتۋ بەكىمىنە كەلىپ بولدى. نۇركەن سول ءبىر دالاقپاي ۇرلىقتى ەرلىك ساناپ جۇرگەن ازاماتتان كورى، كەدەيدە بولسا ەرتەڭىن ويلايتىن شوكەنىڭ بولاشاعىنان ۇمىتتەندى دە، شىنداپ شوكەمەن ىلەسۋگە كەلىستى.
* * *
شوكە ىرگەسىندە جاتقان ازامات نۇقىپ وياتتى. شوكە شىرت ۇيقىدان باسىن شاپشاڭ كوتەرگەن ەدى. ءۇي ءىشى قاراڭعى ەكەن، نە بولدى؟ … دەدى شوكە تاڭىرقاي.
ـــ بايدىڭ مالىن قۋىپ، ەكى ادامىمىزدى بارىمتالاپ كەتكەن ەكەن، ـــ دەدى كيىنىپ جاتقان ازاماتتىڭ ءبىرى.
اۋىزدىقپەن الىسقان اتتارعا قونعان ازاماتتار سول ‹‹باي›› دەپ وتىرعان جالپاق سارىنىڭ باستاۋىندا جۇلدىز مارجانى جاۋعان ماقپال تۇنگە سۇڭگىپ كەتتى.
تاڭ راۋانداپ اتىپ انادايدان ەلبەڭدەگەن ەكى ادامنىڭ سۇلباسى كورىندى. ازاماتتار قارۋ-جاراعىن قامدانا باستاعان ەدى، تاياپ كەلگەن ادامدار ءوز ادامدارى ەكەن.
ـــجاۋ بايگە توبەدەن توساتىن بولدى، ـــ دەدى ءبىرى.
ـــ كىمدەر ەكەن؟ ـــ دەدى قاباعى قاتۋلى باي.
ـــ اتى شۋلى بۇلىكشى دە باياعى…
ـــ اكەڭنىڭ ـــ دەگەن باي قىزىل ساپتاماسىنىڭ وكشەسىن اتىنىڭ بۇيىرىنە قاداي بايگە توبەگە بەت الدى. باسقالاردا بايدىڭ سوڭىنان ساۋسىلداپ ەرە جونەلدى.
ـــ قانشا ادام كورىنەدى؟
ـــ توپانى ەلۋدەي.
ـــ باسشىسى سول بۇلىكشى مە؟
ـــ جوق، ۇلى ەكەن.
ـــ ءبىزدىڭ قولدى بولعان ادامداردى قايتپەك ەكەن.
ـــ ادامدى دا، جىلقىنى دا توعاناقتى دا قايتارامىز، شارت:اياققا جىعىلىپ بۇدان كەيىن مال قۋمايتىن بولىپ انت بەرسىن، بۇدان بۇرىنعى اكەتكەن مالدىڭ ءبارىنىڭ وزىن-كوزى جوعىنىڭ سانىن تولتىرىپ قايتارسىن ـــ دەيدى دەدى. الگى ەلشىلىككە بارعان ەكى ازاماتتىڭ ءبىرى.
ـــ اكەڭنىڭ، ونىڭ اياعىنا جىعىلاتىن مەن كىم، ـــ دەپ مىڭگىر ەتە تۇسكەن باي: ـــ ايتىپ قويعانىم ونىڭ بالاسى ون جەتى، ون سەگىزدەگى جاس بالا دەگەنمەن ناعىز جىلپۋس، الاياقتىڭ ءوزى ـــ دەپ توڭىرەگىندەگىلەرگە ەسكەرتە كەتتى.
باي جەلە جورتىپ توبىرىن ەرتە، بىردەمدە بايگە توبە باسىندا ۇركەردەي توپتاسىپ تۇرعان ادامدار لەگىن كورە ءوزى دە ءبىر توبەنىڭ باسىنا ات تىزگىنىن تارتتى. قارسىداعى بيىك توبەگە توپتالعان ادامداردا ات ۇستىندە الدەنەلەردى ايتىسىپ قولدارىن سەرمەپ سويلەپ تۇر.
ـــ انا الدا تۇرعان قۇلا اتتى سول بۇلىكشىنىڭ كۇشىگى.. ءجا.. ـــ دەپ از كىدىرگەن باي ازاماتتارعا كوز قىدىرتىپ تۇرىپ بارىپ، جانارى شوكەگە كىدىرە قالدى دا. ـــ بۇلىكشى بالاسىن جىبەرگەنى ەرلىگىن ەلگە تانىتسىن دەگەنى، جەكپە-جەككە شىعىپ شاڭ كورىپ باعىن سىناسىن دەپ وتىرعانى، قارشاداي بالاعا مەن شىقسام ءيا، مىنا ۇلكەندەردىڭ ءبىرى شىقسا ‹‹بالانى باسىندى›› دەپ، تۇمار ۇكىمەتكە ارىزدانباسىنا كىم كەپىل. سوندا ونىڭ تەڭى سەنسىڭ، سەنىڭ دە توماعاڭ الىنىپ، شىجىمىڭ جىبەرىلسىن بارىپ تىرەسىپ كور. جولىڭ بولسىن، اتتان! ـــ دەدى ءارى قاتقىل ءارى جاناشىرلىقپەن شوكەگە.
شوكە بايدىڭ ءامىرىن ەكى ەتە المادى. ونىڭ ورنالاستىرۋىمەن ساۋىت-سايمان دا كيمەدى. قولىنا ۇزىن نايزا، تاقىمىنا شوقپار قىستىرىپ، بەلىنە قىلىش اسىندى دا العا شىقتى:
ـــ ايتىپ قويايىن شوكە، ـــ دەدى الگى اتامان باي جەڭسەڭ مال-جانىڭ ءبارى بىزگە ءتان، جەڭىلسەڭ تۇلدىر بولامىز، ـــ دەپ ەسكەرتە اتتاندىردى، شوكە نۇركەندى ايتاتىن كەز ءدال وسى ءسات بولار دەپ ويلادى. ءدال ءازىر بايعا ەگەر جەڭىپ كەلسەم، قىزىڭدى ماعان اتاستىر دەگىسى كەلىپ بايدىڭ بەتىنە جالت قارادى دا، ‹‹جەڭىلىپ قالسام نە بەتىمدى ايتامىن، قويا تۇرايىن›› دەپ جانارىن قايتا تايلىقتىرىپ الدىعا تارتىپ كەتتى. ەكى جاقتىڭ ادامدارى ەكى توبەدە ايعاي-شۋ كوتەردى. قارسى جاقتان قۇلا اتتى اتامان بالا اياڭمەن شىقتى. شوكەدە قايسى بىرەۋلەرشە انداعايلاپ شاپقان جوق، قارسىداعى قۇلا اتتى باتىردىڭ داعدىسىمەن اياڭداپ بەتتەدى. نايزاسىن سەرت ۇستاعان قارسى جاقتىڭ باتىرى بىرنەشە ارقان بويى قالعاندا شوكە ونى تاني كەتتى، بوكە ەكەن، ءدال بوكەنىڭ ءوزى.
ـــبوكە، ـــ دەپ شوكە داۋىستاپ جىبەردى، بوكەدە شوكەنى ءمۇلت كەتىرمەي تانىدى، ـــ شوكە.. شوكەمىسىڭ؟ ـــ دەپ اتىنان قۇلاي ءتۇستى. ولىسپەي-بەرىسپەيتىن قان مايدانعا شىققان ەكەۋ اتتارىنان تۇسە ءبىر-ءبىرىن قۇشاقتاسىپ جاتقانىن كورگەن ءار ەكى جاقتىڭ باعانادان بەرگى ايعايى ءوشىپ تاڭىرقاي قاراسىپ قالىپتى. بوكە مەن شوكە قۇشاقتاسا ەڭىرەسىپ كەزىكتى.
ـــ قايدان ءجۇرسىڭ شوكە، قايدا كەتتىڭ؟
ـــ يت كورمەگەن قورلىقتى كورىپ، ولمەگەن باسىم وزدەرىڭدى ىزدەپ كەلگەم. مىنا اۋىلدا بولعانىما ەكى ايدىڭ ءجۇزى بولدى.
ـــ قوي، قايت ۇيگە، اكەم دە شەشەم دە ۇنەمى ءوزىڭدى ايتىپ ساعىنىپ وتىرادى. كوكەدە امان.
شوكە ءبىراز ويلانىپ بارىپ، كىدىرىپ قالدى:
ـــ جو.. ق.. بوكە، مەن نەگە كەلىپ تۇرمىن، ـــ دەدى كۇلە تۇرىپ، وزدەرىڭە انا سار جالپاق ماعان باراسىڭ دەپ مەنى سالىپ وتىرعان سوڭ كەلىپ وتىرمايمىن با.
ـــبۇل قاراقشىلار مالىمىزدى قۋىپ توقتاتپادى. نەشە رەت ەسكەرتسەكتە قويمادى. اقىرى، ولاردىڭ جايىلىستاعى مالىن قۋىپ، ەكى جىلقىشىسىن ۇستاپ، ءبىر جەرگە ساۋعاعا جوتكەگەن قىرۋار دۇنيە-مۇلكىن ءتۇسىرىپ الىپ وتىرمىز. ولاردى ەندى مال قۋماسىنا ۋاعدا بەرسە قايتارامىز ـــ دەدى قاتۋلانعان بوكە.
ـــ جا، وندا ادامىن، مالىن قايتارىپ بەرىپ جولعا سالامىز با؟
ـــ جو… ق اۋەلى ولار الدىمىزعا جىعىلۋ كەرەك ەدى. كورمەيمىسىڭ بۇزاقىلاردىڭ قان جۇتىپ، ەل زارلاتقان باتىرلارى تۇرسا، ىشتەرىندەەى سۇراۋسىز بالانى الدىعا سالىپ وتىرعانىن.
ـــوندا مەن قايتا بارىپ ۇعىندىرايىن، راقايمەن كەلىسەتىن بولسىن، سودان كەيىن، وزدەرىڭە قايتايىن.
ـــ ءاي، انا انتۇرعان وعان كونە قويا ما؟ ـــ دەدى بوكە.
ـــ ادامىم عوي، كونەر. وعان كەرەگى مال-مۇلىك ەمەس پە، بۇكە شوكەنىڭ بۇل ءسوزىن ءجون كوردى. ءار ەكەۋى دە اتتارىنا قونىپ ءوز-ءوز كەلگەن توپتارىنا قايتىستى.
باعانادان ءار ەكى توپ ەكى باتىرعا تاڭىرقاي تۇرعان. ەندى ءۇنسىز قايتقاندارىن كورىپ، ءتىپتى بايىبىنا بارمادى. شوكە ءوز توبىنا كەلە بايعا ءمان-ءجايدى جەتكىزگەن ەدى. بايدىڭ بەتى كوك تالاقتانىپ سالا بەردى دە ‹‹قايتىڭدار!›› دەدى اقىرا ات باسىن بۇرىپ.
وسى كۇنى اۋىلعا ورالعان شوكەنى بايدىڭ ادامداردى تارپا باس سالدى دا تەپكىلەپ مىلجالاپ سانىنا قىلبۇراۋ سالىپ، شەكەسىنە اسىق قىزدىرپ باسىپ ‹‹توقتانىڭ جىبەرگەن جانسىزىسىڭ›› دەپ جان تۇرشىگەرلىك قيناۋعا سالىپ، شىقپاعان جانىن اقىرى مىلجالاپ زىندانعا سالىپ تاستادى.
* * *
توڭىرەكتى اق قار قىمتاپ جاتقانىمەن كۇن رايى جىلى تۇردى، زىنداندا جاتقان شوكەنىڭ ءون بويى كۇپ بولىپ ءىسىپ، جاراقاتتاردى اسقىنىپ تەك جىلتىراعان كوزى عانا بويىندا جاننىڭ بارلىعىن اڭعارتقانداي شۇلدەرسىز جاتتى. اسىرەسە اسىق قىزدىرىپ شەكەسىنە باسقاندا ەكى كوزى سىرتىنا سالاقتاپ شىققاندىقتان، سول زارداپ وڭاي قايتپاي زىندان اۋزىنان توڭكەرىلگەن قازانداي كورىنەتىن كوك اسپاندى دا نەشە كۇن بويى كورە الماي ارەك كورگەن. جارىق دۇنيەنى كورەتىن كوزدەن ايىرىلدىم-اۋ دەگەن شوكە كوزى اقىرىن-اقىرىن قالپىنا كەلگەنىن كورگەندە مىناۋ زىندانعا تاماق قالدىقتارىن لاقتىرىپ تاستاپ بەرىپ ولمەستىڭ كۇنىن كورسەتكەن جاۋىنىڭ قىلىعىنا تىم رەنجىپ تە كەتپەدى. بارىنەن دە زىندان اۋىزىنا تۇسكەن قار مەن جاڭبىردان زىندان ءتۇبى بىلىعىپ قۇي-باتپاقتانىپ، ۇلكەن-كىشى دارەت ارالاسىپ لاستانۋى قانىنا باتتى. ءون بويى ساۋ تامتىق جوق جاراقات شوكە مىنا قىستىڭ سۋىعىنان ابدەن قالجىراپ، تاعدىردىڭ باسىنا سالعانىنا مويىن ۇسىنىپ، شىقپاعان جانى زىندان تۇبىندە يلەنىپ جاتا بەردى.
شوكە بۇگىن زىندان ىشىنە ءۇش كەسەك قۇرت كەلىپ تۇسكەنىن كورىپ، مۇمكىن نۇركەن بولار دەپ تە ويلادى. وسى كۇنى اسپان تىم اشىق بولىپ، اسپانداعى جۇلدىزدار جىمىڭداپ تۇرادى. ‹‹ولمەگەنگە ءولى بالىق كەزىگەدى›› دەگەندەي، يتتەن قاشقان قوياننىڭ زىندانعا تۇسپەسى بارما، شوكە قارنى ابدەن تويىپ، كۇندەگىدەي ەمەس الدەنىپ قالعانداي بولدى. وسى كۇنى ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا شوكەنىڭ قۇلاعىنا اۋىلدىڭ ۇلار-شۋ بولعان شۋىلى ەستىلدى. ارلى-بەرلى شاپقىلاسقان ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى مولىعىپ، ەڭىرەگەن بالا، ويبايلاعان ايەل، شۋلاعان مال داۋىسىنان شوكە اۋىلعا جاۋ تيگەنىن سەزىپ جاتتى.
ـــ وسىندا ما؟ ـــ دەدى ءبىر داۋىس قۇلاق تۇبىنەن. شوكە جوعار قاراعان ەدى. زىندان اۋزىندا قىلقيعان بىرنەشە ادامنىڭ باسى كورىندى دە ىلە-شالا ارقان سالاقتاپ ءتۇستى.
ـــ شوكە.. اي، شوكە ۇستا انداعى ارقاننان! ـــ دەپ داۋىستادى. شوكە ارقاندى ۇستاپ شىعا الماسىن اڭعارىپ ارقاننىڭ ۇشىن بەلىنە بايلاپ بارىپ جوعارى ورلەدى. قارىمدى قول شوكەنى بىردەمدە جارىق دۇنيەگە الىپ شىقتى.
ـــ شوكە، ـــ دەدى قارسى الدىندا تۇرعان بوكە. شوكەنىڭ جۇمىر باسىندا قالقيعاق قۇلاق، جىلتىرعان كوزى بولماسا باسىنان تارتىپ ءبۇتىن دەنەسى ەتىنەن ابدەن ارىلىپ، جانارى الايىپ، تىستەرى اقيسىپ قالعان ەكەن، بوكەنى كورىپ جىلاعان بەينەسىن اڭعارتقانىمەن كوزىنەن جاس شىقپاي قۇر كەمسەڭدەي بەردى.
ءوز باسى وزىنە اۋىر كەلىپ، ءون بويى جاراقاتتان ساسىپ-بورسىعان شوكەنىڭ حالىن بايقاعان بوكەدە جانى اشىپ كەتتى. ونى ءبىر ازاماتتىڭ الدىنا مىنگىزدى دە اۋىلعا جونەلتتى.
وسى كۇنى جالپاق سارى بايدىڭ اۋىلى شابىندىعا ۇشىراپ، بوكەلەر جەڭىستىك تاپتى. شوكەدەن كوز جازىپ قالعان باتىر بۇگىن زىنداننان قۇتقارىلىپ امان ورالعانىنا ‹‹بالام امان ورالدى›› دەپ ۇلى كاريالاردىڭ باسىن قوسىپ تىلەۋ جاسادى. جەر توسەكتە جاتقان شوكەنىڭ مىنا ەتىنەن ارىلعان كەيپىنەن كىسى شوشىرلىق ەدى. شاشتارى ءوسىپ، جاباعىلانعان، كوزىنىڭ توڭىرەگىندەگى سۇيەكتەرى شىعىپ، جاق كىرىستەرى ارسيىپ قالعان. ءون بويىندا ساۋ تامتىق جەر جوق جاراقات. تۇگەل ۋشىعىپ ىرىڭدەپ كەتكەندىكتەن ەمشى شاقىرتىپ داۋالاتتى.
شوكەنى اۋىلعا الىپ كەلگەندە جاسامىس تارتسا دا، جىگەرى قايتپاعان باتىر ءبىر اياعىن سىلتىپ باسىپ الدىنان شىققان. سامايىن قىلاۋ شالىپ، ماڭدايىن اجىم تورلاعان باتىردىڭ بۇل كۇندە شارشىسى شىعىپ، القىمى دا سالاقتاپ بوعاعى كولگىلدەپ سەمىرىپ العان ەكەن. مويىنى شالعاي تارتىپ باسىن ەكى يىعىنىڭ قويناۋىنا شوگەرىپ جىبەرگەندەي مىقىر كورىنگەنىمەن ءوڭى سول بۇرىنعى ءسۇستى، قاباعى قاتۋلى بەينەدەن وزگەرمەگەن.
ـــ اۋ، بايقۇس بالا-اي، كورگەن كۇنىڭدى-اي، ـــ دەدى داۋىسى وزانداي.
ـــ قارعام-اۋ، امانسىڭ با، سورى قالىڭ بايقۇس-اي، ـــ دەپ باتىردىڭ ايەلى دە بايەك بولىپ الدىنا جەتىپ كەلگەندە ءوز اناسىن كورگەندەي شوكەنىڭ كوزىنە جاس مەرۋەتى دومالاپ، ازامات بولىپ قالعان كوكەنى باۋىرىنا تارتىپ كەڭكىلدەپ كەتكەن ەدى. كوكەدە دودا بولىپ:
ـــ اكەڭنىڭ، جاۋىز نەمەلەر، ـــ دەپ كەكتەنە شوكەنىڭ حالىنە جانى اشىپ بۋىرقانىپ كەتتى.
ـــ جىلاما قارعام، امان-ساۋ ءۇيىرىڭدى تاپقان سوڭ بولدى، شيكى ەت اۋىرماققا، جازىلىپ كەتەسىڭ، ـــ دەپ جۇباتقان باتىردىڭ ايەلى شوكەمەن بىرگە ەڭىرەسە.
باتىر شوكەنىڭ امان ورالعانىنا بۇل رەت ازاماتتاردىڭ نەشە جىلدان بەرى جان تاپتىرماعان دۇشپاندارىن جەر قاپتىرىپ كەگىن الىپ، شەرىن تاراتىپ بەرگەنىنە اقسارباس اتاپ، مال سويىپ، قوناعاسى بەردى.
ءۇي تولى ادام شوكەگە جان اشىرلىق بىلدىرە كەلىپ ورىندارىنا جايعاسىپ، بۇل رەتكى جەڭىستىڭ جايىندا، ەرتەڭگى تىرلىك مىناۋ زامان جايىندا كوسىلە كەڭەس قۇرىپ دۇرىلدەسىپ كەتتى.
ـــ ‹‹جوعالىپ تابىلعان مال ولجا›› دەگەندەي، ۇلىڭنىڭ تابىلعانىنا ەل بولىپ قۋانىپ جاتىرمىز.
ـــ مىنا ۇلىڭنىڭ دا كوكجالدىعى بار ەدى عوي، اللا اماندىق بەرسە جازىلىپ قاتارعا قوسىلعان سوڭ ەڭبەگىڭدى اقتايدى.
ـــ ۋاقىتىن ءبىراز سوزىپ العانىمىز. نەشە دۇركىن جىبەرگەن ادامىمىزعا دۇرىس جاۋاپ بەرمەي قويان-بۇلتاققا سالدى ەمەس پە. اسقىنعان كەۋدە راقايعا كەلەدى دەپ جۇرگەندە قوراعا قايتا شاپپاسى بار ما. سور ءتۇرتىپ ءوز تۇپتەرىنە وزدەرى جەتتى.
ـــ وسى كەشەگى شابۋىلدا ولجاعا قىز ءتۇستى دەي مە؟
ـــ بايدىڭ قىزى بار ەكەن، الا كەلىپتى ـــ دەگەن سوزگە كوكىرەگىندە بولىمسىز جانى بولسا دا شوكە ەلەڭ ەتىپ ‹‹نۇركەندى اكەپ العان بولدى عوي›› دەپ ويلاسا دا سوزگە ارالاسۋعا شاماسى كەلمەدى.
استا ءازىر بولىپ، قولعا سۋ قۇيىلىپ، داستارقانعا قوناقتارى قورالاي وتىرعاندا بارىپ باتىر داۋىسىن كوتەرە:
ـــ ءتورت قاراكوز وتىرعاندا ايتىپ قويايىن، الپىس ەكى جىلقى، ەلۋ ءتورت سيىر ولجا بار، اقساقالداردىڭ اقىلىنان وتكەندە ءتورت ورىنعا ءبولىندى. ەلۋ سيىر ەكىگە ءبولىنىپ جيىرما بەسى ەلگە تاراتىلىپ بەرىلەدى. جيىرما بەسى مۇنداعى باتىرلار مەن ازاماتتارعا ءارى وزدەرىڭىزگە تاراتىلاتىن بولدى. الپىس ەكى جىلقىنىڭ وتىزى باتىردىڭ ساۋعاسى وسىندا قالادى. جيىرما ەكىسى بي، تورەلەرگە، ونى باتىرلاردىڭ ساۋعاسى بولدى. وسىنى ۇعىپ الىڭدار، ـــ دەدى. اندىز-اندىز وسكەن ساقالىن سامالاي توڭىرەگىن بارلاي وتىرىپ.
ـــ الگى قىزشى؟ ـــ دەدى اۋزىن ەتكە تولتىرا شايناعان، جانارى جايناعان، ەلۋدى ەڭسەرگەن ۇرى يت كوز ادام ىرس-ىرس كۇلىپ.
ـــ ونىڭ بيلىگى ۇلىمدا، بوكەنىڭ بيلىگىندە، ـــ دەدى باتىر الگى يت كوزدەنگەن ادامدى جاقتىرماعانداي سىڭايمەن.
ـــ اي حالايىق، ـــ دەدى تاعى ءبىر تالتيكەن ارىق قارا شال باسىنداعى قىزىل كۇرەڭ تاقياسىمەن تەرىن سۇرتە وتىرىپ. ـــ مەنىڭ ءبىر كەم ساليعا ۇلىم بار ەدى. مەن مالدان ساۋعا الماي-اق سول قىزعا اۋىز سالسام قايتەدى، ـــ دەگەن ەدى. شوكەنىڭ جۇرەگى ويناقشىپ سالا بەردى. توسەگىنەن باسىن كوتەرگىسى كەلىپ ەدى، دارمەنى كەلمەدى. بىراق باتىر قاتال كەلدى.
ـــ ونىڭ بيلىگى ۇلىمدا دەدىم عوي، ول مال ەمەس، ادام، اڭگىمەلەسەيىك، ەرتەڭ يە شىعاما كىم بىلەدى، ـــ دەپ قىزدان ۇمىتتىلەردىڭ ءۇنىن ءوشىردى.
توپتى ادام وسىلايشا دۋىلداسىپ، تاماقتانىپ دالاعا شىقتى دا ولجا ۇلەستىرىپ جىلقى، سيىرلاردى جەتەكتەرىنە الىسىپ جان-جاققا اكەتىپ جاتتى.
* * *
اۋرۋ مەڭدەتىپ جۇدەۋ تارتقان شوكەنىڭ ماڭىندا بوكە باستاعان ءبىر توپ ادام قورالاي وتىر. شوكەنىڭ جانارىنان اققان جاس الدىن جۋىپ، توڭىرەگىندەگىلەردى كۇيزەلتىپ جىبەردى.
ـــ مەنىڭ تۇماندى تاعدىرىم ارىلاتىن كۇن بولار ما، ءسىرا دەدى شوكە ۇزاق ۇنسىزدىكتى ءبولىپ.
ـــ قۇدايدان كۇشتى، قۇدىرەتتى ەش نارسە جوق شوكە. بۇل دا قۇدايدىڭ باسقا سالعانى. ساعان ءدال قازىر ءومىر قاجەت. ءومىرىڭ بولسا باسقا ارماندى ەپتەرسىڭ ـــ دەدى كالپە بولعان قارا مۇرتتى، قارا تورى ادام.
ـــ ە.. شوكە اتەك بولىپ قالۋ دەگەن ءومىردىڭ تارام-تارام جولىنداعى ءبىر تارماعى عانا. تىرلىكتىڭ تالاي ءلاززاتتى شاقتارى بار، ەگەر سولارعا يە بولعىڭ كەلسە، مىنا ءومىرىڭدى جالماعالى تۇرعان دەرتتەن قۇتىلۋعا تاۋەكەل دە، ـــ دەدى. باتىردا شوكەگە قاتالداي سويلەپ:
ـــ مەن دە باسقا امال نە، تاعى دا مىنا تىرلىك ءتاتتى، ءومىر ءسۇرۋ قيىن، ءولۋ وڭاي ەكەن عوي. ولگىم كەلسە وسىدان كەيىندە جەتىسەتىن كورىنەمىن. نار تاۋەكەل ـــ دەدى شوكە قايراتتانا. مىنا وتىرعانداردىڭ شوكەدەن كۇتكەنى وسى ءسوز ەدى.
كالپە سىرت كيىمدەرىن شەشىپ ازىرلەنە باستادى دا شوكەنى قورالاپ وتىرعان جىگىتتەرگە ىم قاققان زامان شوكەنىڭ قول-اياعىن ءتورت ازامات تىرىپ ەتكىزبەي باسا قويدى. كالپەدە قاربالاستاپ ارسى-كۇرسى كۇيبىڭگە كىرىستى. شوكە العاش ءبىر مەزەت قىڭسىلاپ قاتقانداي بولعان ەدى، ۇزاماي تالىقسىپ كەتتى، كالپە قولىنا ىلىنگەن قان، ءشىرىندى ەتتەردى ىرگەسىندەگى ەلەگەنگە تاستاپ وتىرىپ، تەبەنگە ساباقتالعان تارامىسپەن ەن قالتاسىن تىگىپ بارىپ، الدىن الا ازىرلەگەن ارشانىڭ كۇلىن شىنعا تولتىرادى دا شوكەنىڭ جان جەرىنە سۇندەتتەگەن بالاشا توڭكەرىپ تاستاپ، ‹‹ۇش›› دەپ باسىن كوتەردى.
كالپە قولدارىن ساقار سابىنمەن جۋىپ جاتىپ، سۋ قۇيىپ تۇرعان كوكەگە، ‹‹قان-جىندى يت جەمەيتىندەي تەرەڭدەۋ ور قازىپ جەرگە كومىپ تاستاڭدار›› دەپ ەسكەرتتى دە:
ـــ ەشتەڭە ەتپەيدى، سالدەن سوڭ ەسىن جينايدى. بىرەر جەتى دە ساقايىپ، جازىلىپ كەتەدى، ـــ دەدى جابۋلى داستارقانعا ازىرلەنىپ جاتىپ.
ـــ بايقۇس بالانىڭ سورى قالىڭ بولدى عوى، ەركەكتىگىنەن ايىرىلۋ ەر جىگىتكە وڭاي ەمەس عوي، ـــ دەدى كورشى اۋىلدان كەلىپ وتىرعان كاريا.
ـــ بۇل شىنىن ايتقاندا سول جەندەت جاۋلاردىڭ جازاسىنان قالعان جاراقات. ۇرىپ-سوققاننان جاراقاتتانىپ اقىرى قارا قاپتالعا ايلانىپ كەتكەن. بۇنداي اۋرۋعا سىلىپ الىپ تاستاۋدان باسقا امال دا جوق، ـــ دەدى كەلپە شايىن سوراپتاي وتىرىپ.
شاي قۇيىپ وتىرعان باتىردىڭ ايەلى ماكەن شەشەي جاۋلىعىنىڭ شەتىنەن دودىراي شىققان اق شاشتارىن جيىستىرا كوز جاسىن ءسۇرتىپ وتىرسا، كوكە ءۇي ادامدارىنىڭ شوكە تۋرالى بۇل كەڭەسىنىڭ بايىبىنا بارماعانداي تاڭىرقاۋلى بەينەدە كىرىپ-شىعىپ ءجۇردى. كالپە ايتقانداي شوكە ەت پىسىرىم جاتىپ ەسىن جيدى. بىرەر كۇن قىزۋى ورلەپ اۋىرعانى بولماسا كۇن سايىن جاقسارا باستادى. ءتورتىنشى كۇننەن باستاپ باسىن كوتەرىپ، تۇزگە دە شىعىپ-كىرەتىن بولىپ ءۇي ادامدارىندا قۋانتىپ تاستادى.
شوكە بۇگىن بوكەنى ارناۋلى شاقىرتىپ الدى. سەبەبى ول قانشا اۋرۋ جانىنا باتىپ جاتسادا نۇركەنىڭ ولجالانىپ كەلگەنىن ەستىگەندە ەسى-دەرتى سول نۇركەنىڭ تاعدىرىندا بولعان ەدى. مىنە بۇگىن بوكەنى شاقىرىپ ءوزىنىڭ ونىمەن بولعان ۋاعداسىن جاسىرماي ايتۋعا ءماجبۇر بولعان. بوكە ءوزى وتاۋ كوتەرىپ ءۇي بولعالى ءبىر جىلدان اسسادا بۇل جولى نۇركەنگە كوزى تۇسە قالىپ توقالدىققا الۋعا اكەلگەنىمەن مۇنداعى ءوز ايەلى قيعىلىقتىڭ ۇلكەنىن سالىپ ‹‹ەگەر نۇركەندى توقالدىققا الساڭ، سول كۇننەن باستاپ كەتەمىن›› دەپ كوكبەتتەنىپ العاندىقتان شايپاۋ قاتىنمەن قانشا الىسقانىمەن ءتىلىن وتكىزە الماي، اقىرى اراعا ءبىراز ۋاقىت سالىپ ۇمىتتىرىپ بارىپ قايتالاۋعا قالدىرعان ۋاقيعانى شوكە ەستىپ-ءبىلىپ جاتقان بولاتىن. شوكە بۇگىن ەڭىرەي وتىرىپ بوكەگە بارلىق جاعدايدى جايىپ سالدى. شوكەنىڭ ءسوزىن ەستىگەندە، العاش وت الىپ قوپاعا ءتۇسىپ:
ـــ جو… ق مۇمكىن ەمەس شوكە.. بۇل قالاي بولعانى؟ ـــ دەدى ەجىرەيە.
ـــ ءبىزدىڭ عۇمىرىمىز وسىلاي تانىسىپ، سولاي وتكەن بوكە، بۇگىن ونى جانە ءوز باسىمدى، ءبىر-ءبىرىمىزدى تابىستىرعانىڭا راقىمەت ايتامىن، ازىرشە نۇركەنىڭ تۇگىنە تيمە دە، تىرناعىڭدى باتىر ما! ـــ دەپ قاداعالادى.
كوپ ويلانعان بوكە، اقىرى شوكەگە جانى اشىدى ما، الدە شىنىمەن قۇرمەت ەتىپ، ءوز يەسىن تاپتى دەدى مە، نۇركەندى اكەپ شوكەنىڭ كوڭىلىن سۇراتىپ، ەكەۋىنىڭ ەرتەڭ-اق باقىتقا كەنەلەتىندەرىنە تىلەۋلەستىك ءبىلدىرىپ كەتكەن بولاتىن.
شوكە بوكەنىڭ مۇنداي كىسىلىگىنە رازى بولىپ، راقىمەتىن ايتتى، دەسەدە ويلاماعان جەردەن نۇركەنمەن قاۋىشىپ، كۇن سايىن تاۋىرلەنىپ كەلە جاتقاندا، باسقا جاراقاتتىڭ ءبارى ساۋىقسادا، ەندى مىنا ‹‹قارا قاپتال›› دەگەنى كۇن سايىن كەتەۋىن كەتىرىپ ەڭ سوڭى ‹‹تەكەنى قۇتىرتقان وسى ەكەۋ›› دەگەندەي نۇركەنگە دەگەن ادال نيەت، شىنايى جۇرەگىن سۋىتىپ، ومىرگە دەگەن قۇشتارلىعىنا بۇعاۋ بولعان اۋرۋدى ويلاعاندا ەندى ەركەكتىگىنەن ارىلماي امالى جوعىن ۇققاندا شوكە نۇركەننەن ايىرىلماي امالى جوعىن ۇعىپ، ەسىنەن ايىرىلا ەڭىرەدى. قىرسىققاندا بارلىق قايعىعا بۇركەنىپ، ومىردەن ءتۇڭىلىپ، مايى تۇگەگەن بىلتە شامداي قاراۋىتىپ جاتقان شوكەگە نۇركەن ءتىپتى جاقىنداپ قاسىنان شىقپاۋى شوكە ءۇشىن ءتىپتى سوققى بولدى، شوكەنىڭ مۇڭ ۇيالاعان جانارىنان، كۇن سايىن جۇداۋ تارتا باستاعان ءجۇزىن بايقاعان نۇركەن وعان ومىرگە ۇمىتكەرلىكپەن قاراۋعا جىگەر، قايرات بەرە سويلەگەن سايىن بوكەنىڭ ءوزىن ادەيى جەلكەلەۋگە نۇركەندى ايداپ سالىپ وتىرعان بولار دەپ اقىرى نۇركەنىڭ كوڭىلىن سۋىتپاققا دويىر مىنەزگە باسىپ، دوگىر قيمىل كورسەتىپ ونى وزىنەن ۇركىتكىسى كەلگەندەي بولعانىمەن ودان جاسىپ، جاسقانىپ، بەتى قايتقان نۇركەن بولمادى. سوندىقتان شوكەنىڭ سوڭعى امالى بوكەنىڭ نۇركەندى وزىنەن قوجىراتىپ كەتۋىن ايتۋدان باسقا امالى جوعىن ويلاپ:
ـــ نۇركەنىڭ جاسىنان باعى اشىلماعان بەيشارا ەكەنىن، ىلعي دا ولجامەن ەسى كەتسەدە اللانىڭ ادالدىققا جاق بولۋىمەن جانى تازا، كوڭىلى پاك بولىپ ىلعيدا مەيىرىمدى جانداردىڭ قامقورلىعىنا يە بولىپ كەلە جاتقانىن، ءوزى سوناۋ بالا كۇننەن كوڭىلىنىڭ تۇكپىرىنە ساقتاپ، ومىردە قانداي ازاپ پەن مازاققا ۇشىراسا دا ەسىنەن ءبىر كۇندە شىعارا الماي اقىرى ىزدەپ تاۋىپ، ەندىگى جەردە ءبار باقىت پەن بايلىقتى، ادامگەرشىلىك پەن ىزگىلىكتى وسى قىزعا ارناعىسى كەلىپ، بايقۇس ونىڭ كوز جاسىن سۇرتىپ، كوڭىل كىرىن تۇرسەم دەپ جۇرگەندە مىنا كۇيگە تۇسكەنىن ايتا كەلىپ، قولىنا قونعالى تۇرعان باقىت قۇسىن ەندىگى جەردە بوكەگە ارناپ وتىنگەنىن شىنىمەن ايتقان ەدى. بوكە ىشتەي قۋانىپ قۇپ كورسەدە، شكە الدىندا ىشكى دۇنيەسىن اشىققا شىعارماي:
ـــ بۇلاي دەمە شوكە، بۇنىڭ ءبارى نۇركەنىڭ ەركىندە، قالايدا ءبارىن دە ءوزىڭ ايتۋىڭ كەرەك! ـــ دەدى بوكە تايساقتاپ.
ـــ قالايدا بەيشارا قىزدىڭ ەرتەڭگى باقىتىن ازامات باسىڭا مىندەتتەدىم، راقاتتى كۇندەردى ءوز قولىمەن جاراتىپ بەرسەم-اۋ دەگەن ويىم بار ەدى. بۇل ارمانىما قىزىلكوز تاعدىر كولدەنەڭ بولدى بوكە. ەندى مەنى اۋىرەگە سالماي ونى مەنەن قوجىراتىپ اكەت، ـــ دەپ شوكە جالىنا كەتتى.
وسىلايشا شوكە نۇركەنگە ءوز اۋزىمەن ءوز تاعدىرىن ايتا الماسا دا، بوكە ارقىلى بار مۇڭىن اقتارا جەتكىزگەن. بىراق، بوكە بۇنىڭ ءبارىن نۇركەنگە ايتتى ما، ايتپادى ما، بەلگىسىز، ايتەۋ جايدارى ءجۇزدى قىز شوكەنىڭ قاسىنان شىقپاي كەلگىشتەپ كەلگىشتەپ، كەشەگى وتكەن كۇندەر مەن بولاشاقتى ارمانداي اڭگىمە ايتۋمەن اقتارىلا وتىرىپ قايتىپ ءجۇردى.
بوكە نۇركەندى شوكە مەنشىگىنە اكەتكەن سوڭ ىشتەي قىزعانسا دا، امالسىز قالعان. ەندى شوكەنىڭ اتەك بولاتىنىن ەستىگەندە ءىشى كۇلىپ سالا بەرگەن. اقىرى ءوزىنىڭ سالاۋاتى شوكەنى باسىپ ءتۇسىپ اراعا تۇسكەن جەمدى وزىنە قاراتقان تاڭىرىنە العىس ايتتى. ادەتتە شوكەمەن بىرگە مۇڭايىپ، ونىڭ ‹‹نۇركەنگە ايتساڭ›› دەگەن ارىز-ارمانىن قۇلاق مولداسى بولىپ تىڭداپ ءىن تەسىگىنەن كورىنگەن كۇزەن ءجۇزدى جىلان قاراسپەن سىعىرايا زىمياندىقپەن قاراپ قويىپ، ‹‹شوق، كيلىك، بىرەۋدىڭ نەسىبەسىنە›› دەپ زارلەنە وتىراتىن بوكە. اسىرەسە شوكەنىڭ الدىنا قىز نامىسىن قورعاپ، ەلدىڭ ءىسىن جۇرەگىنە تولعايتىن ەرلەرشە سويلەپ شوكەنى ءتىپتى شىمشىلاپ العاندا، شوكە شىنىمەن بوكەنى القاپ، جالىنا وتىرىپ، نۇركەندى قيلا تاپسىرىپ الەك بولاتىن قىلىعىنا بوكە ىشتەي كۇلىپ وتىراتىندا. ‹‹بۇل نامىستى، وسى قامقورلىقتى بوكە ءوزى نۇركەنگە ايتىپ شوكەدەن قوجىراتقانشا شوكەنىڭ اۋىزىنان قىزدىڭ ءوزى ەستىپ بارىپ قوجىراعانى ءجون›› دەپ بىلگەن بوكە نۇركەنگە شوكە جايىندا ءتىل جارماي، شوكەنىڭ الدىنا كەلگەندە:
ـــ ءوزىڭ تاپسىرعان سوڭ امالىم نە، ەرىكتى نۇركەنىڭ وزىنە سالامىن. ەڭ جاقسى وزىڭدە كەڭەسكەنىڭ ءجون. كەتەم دەسە جولى انە. قالامىن دەسە ايتقان تىلەگىن ورىنداۋعا ازىرمىن، ـــ دەپ ەكى ۇشتى ۋاعدا بەرگەن بولاتىن.
* * *
كەشكى ىمىرت ۇيىرىلگەن كەزدە، شوكەنىڭ باتىردىڭ وزىنە ارناپ تىكتىرگەن ۇيىنەن شىعىپ كەلە جاتقان شوكەگە نۇركەن كەزىگىپ قالدى.
ـــ شوكە.. ـــ دەدى كەزىككەن جەردەن نۇركەن جايدارى بەينەدە، ـــ سەن نەگە مەنەن ات بويىڭدى الىپ قاشاسىڭ؟ ـــ دەدى سىڭعىرلاي كۇلىپ شوكەنىڭ جەڭىنەن تارتىپ.
شوكە نۇركەننەن قاشىپ جۇرگەنى راس، اسىرەسە تاۋىرلەنىپ ورنىنان تۇرعان سوڭ نۇركەن كورىنگەن جەردەن ات بويىن اۋلاق سالدى. بۇنىسى ءبار ءىستى ‹‹بوكە جەتكىزگەن بولسا، ەندى قارار بەتىمدە جوق›› دەپ ويلاعان. ءدال ءازىر قىز ءوز جاعدايىن نە بىلمەيتىن. ءيا، بولماسا ادەيى ىستەپ تۇرعانداي سەزىنگەن شوكە قاباعىنان قار جاۋا نۇركەنگە قاراپ:
ـــ نە مۇنشا شاتتانىپ ءجۇرسىڭ؟ ـــ دەدى.
ـــ بۇل اۋىلدىڭ جاستارىمەن ۇيىرىلەسىپ تە قالدىم. سەنىڭ جايىڭدى جاستار ايتىپ ءجۇر. ءبارىن دە ەستىدىم. ايتسە وندا نە تۇر، شاڭىراعىمىزدى كوتەرىپ تۇتىنىمىزدى تۇتەتىپ وتىرا بەرەيىك. ايتەۋ قۇداي مەنى سەنىڭ عانا اۋزىڭا سالىپ بەرگەندەي. دۇنيەنىڭ ول شەتىندە جۇرسەمدە ەپتەپ ساعان قانا بۇيىرىپ كەلە جاتقانىن بىلەسىڭ بە شوكە، ـــ دەپ جارقىلداپ كۇلگەن نۇركەنىڭ اڭقىلداق قىلىعىنا قاراي نۇركەنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن بەلسىزدىكتىڭ زاردابىن تۇسىنبەيتىنىن اڭعاردى دا:
ـــ سەن نەنى بىلەسىڭ نۇركەن… ـــ دەگەن شوكەنىڭ ءسوزىنىڭ سوڭىن ءدىرىل باسىپ كەتتى دە، نۇركەننەن اۋاشا كەتپەك بولىپ بۇرىلعانشا نۇركەن ونىڭ ەتەگىنەن تارتا ارقاراي جەتەلەي جونەلدى.
ـــ سەن نەگە بۇيتەسىڭ شوكە، كەزىندە ‹‹كەتسەك، قاشايىق›› دەگەن ءوزىڭ، اللاعا رازلىق ەت، تۇركپەنىڭ تۇبىنەن قولدى-اياققا توقتاتپاي مىنە الدىڭا اكەپ بەرىپ تۇرعاندا، انت ۇرادى دەپ قورىقپايسىڭ با؟ ـــ دەپ جەر-جەبىرىنە جەتكەن نۇركەن الدىندا شوكە قانشا قايسارلىق ەتىپ تۇرعانىمەن الاساپىران بولعان ىشكى دۇنيەسىنە يە بولا الماي، كوزىنەن جاس سورعالاپ كەتتى.
ـــ نۇركەن، ـــ دەدى شوكە ءوزىن تەجەي، ـــ مەن سەنەن نەگە قاشامىن، مىنا تاعدىر مەنى ايامادى. قاندى شەڭگەلىن باتىرىپ، ەندى مىنە كەم ساليقا ەتىپ تىنىش تاپتى. وزىڭمەن باقىتىم جانىپ، قارىقىم اشىلادى-اۋ دەگەن ارمانىم بارى راس ەدى. بۇعان تاعدىر بوگەت بولىپ كونەر ەمەس، ازىرگى قالىم ونداي تىرلىككە كەلمەيتىن بولدى ـــ دەگەن شوكەنىڭ ءسوزىنىڭ سوڭى تاعى دىرىلگە ايلانىپ ءۇزىلىپ قالعان ەدى. نۇركەن شوكەنىڭ ءسوزىن ءالى تۇسىنبەگەن ادامداي:
ـــ پو،.. و.. شوكە، سەن دە وسىنداي مورت ازامات ەكەنسىڭ-اۋ، مەن ويلاعان شوكە ەڭ قايسار، ەڭ باتىر، ەرجۇرەك ازامات بولۋى كەرەك ەدى عوي، ءومىر ەكەۋمىزگە نەنى سىيلامادى، باقىت دەگەننىڭ بۇلدىر ەلەسىن كورسەتكەنىمەن ۇستاۋعا جوق ەتىپ، ازاپ پەن سورعا بارىنشا مالشىتقان ەمەس پە ەدى، سەن بارلىق باقىت، تىرلىك، بولاشاق اتەك بولعان باقىتسىزدىڭعا بايلانىپ قالدى دەيسىڭ بە؟ ءومىر ءسۇرۋ ءۇي بولۋ، سول ءۇشىن عانا دەيسىڭ بە؟ ونسىزدا ەر ازامات سۇيگەنىنە باقىت جاراتۋعا، ونى ازاپ تەڭىزىنەن قۇتقارىىپ ءتۇتىن تۇتەتىپ، ءبىر سەميا ەتىپ وتىرۋعا نەگە بولماسقا. مۇمكىن ونداي تىرلىكتە بىزگە ازاپ سىيلار بولسا، ول ازاپتى دا جەڭۋگە نەگە بولمايدى؟! ـــ دەپ اشىلا تۇسكەن نۇركەنىڭ مىنا سوزىنە شوكە تاڭىرقاي ءارى ويلانىپ قالدى. دەسەدە نۇركەنىڭ ءوزىن تولىق ءتۇسىنىپ جەتپەي تۇرعانىن شالاعايلىعى بار دەپ ويلاعان شوكە قالايدا وسى ورايدا جەتە تۇسىندىرە كەتكىسى كەلىپ.
ـــ نۇركەن-اۋ، سەنىڭ باقىتتى بولۋىڭدى مەن قارشادايىڭنان ارمانداپ كەلەمىن. باقىتىڭ الدا، ءدال وسى كەيپىممەن ساعان باقىت ارنايمىن دەپ ازاپ ارقالاتۋ مەن ءۇشىن نامىس. سەن ءالى جەتە ءتۇسىن. اشىق ايتسام مەن ەركەكتىگىمەن ايىرىلعان اداممىن، ـــ دەدى شوكە باتىلدانا.
ـــ مەن ەمەس، ءوزىڭ تۇسىنبەي تۇرسىڭ، ـــ دەدى نۇركەن ورشەلەنە ـــ باقىت دەگەن وندا تۇرعان جوق. باقىت دەگەن ءماندى تىرلىك، بەرەكەلى ومىردە، ـــ دەدى ول دا كەسەتە.
ـــ ءبىز ەرتەڭ ءۇي عانا ەمەس، ءۇي تولى بالالى بولۋدى ويلايمىز، ەلشە ۇل ءوسىرىپ، قىز ۇزاتىپ، كەلىن تۇسىرگىمىز كەلمەي مە؟
ـــ شىر ەتكەن كورمەي عۇمىر وتكىزىپ جاتقاندار بار عوي. انە ولاردى ءوز ومىرىندە قۇدايعا دا، ادامعا دا جالىنعانىمەن ەشكىمنىڭ جانى اشىماي ءومىرىن تاعى وتكىزىپ جاتپاي ما، ال ءبىز دە قۇداي بەرسە ول ارمانعا دا جەتەمىز. كەشەگى كۇن ەكەۋمىزدە ولجالى بالا بولىپ باسقا اكە مەن شەشەنىڭ كوڭىلىنە مەدەت. ومىرىنە جىگەر بولىپ كەلمەپ پە ەدىك. بىزگە دە ەلدەن، نە جەردەن اسىراپ الار بالا تابىلمايدى دەپ كىم ايتادى. ال بەرمەيمىن دەسە ون ەكى مۇشەسى ساۋعا دا بەرمەي جاتپاي ما؟ ـــ دەگەن نۇركەن ءسوزى شوكەنى تىرىپ ەتكىزبەي ارىدان ءبىر-اق تارتقاندا نۇركەنىڭ ءار ءسوزى شوكەگە دۇرىستاي سەزىلدى. شوكە ءۇنسىز قالدى. ‹‹شوكە.. سەن›› دەپ نازدانعان نۇركەن شوكەنىڭ قولىنان ۇستاعان ەدى. شوكەنىڭ بويى ەلجىرەپ كەتتى. نۇركەنىڭ قولىنان ءوزى دە قىسا ۇستاپ تۇرىپ بارىپ ۇيقىدان ويانعانداي سەلت ەتتى دە:.
ـــ نۇركەن ويلان، ءبىز ءالى ويلانايىق! ـــ دەپ بۇرىلىپ كەتتى.
* * *
باتىر بۇگىن ايعايدىڭ كوكەسىن شىعاردى. كەشە عانا الدارىنا جىعىلىپ، ايىبىن تولەي كەلگەن قىزى بيكەن مەن كۇيەۋ بالاسىنا جاقسى راي بەرمەگەن ەدى. مىنە تاڭ اتپاي سىنىقتان سىلتاۋ تاۋىپ قىزىمەن قوسا كۇيەۋ بالاسىن قان جوسا ەتىپ قامشىنىڭ استىن الىپ ساباپ ءۇيدى باسىنا كوتەردى.
شوكە بۇگىن بوكەنىڭ ۇيىندە بولعان. ىرگەدەگى ۇلكەن ۇيدەن شىققان شۇرقاندى ەستىپ جۇگىرە جەتكەن ەدى. كۇيەۋ بالاسىنىڭ كەۋدەسىنە ءمىنىپ الىپ مىلجالاپ جاتقان باتىردىڭ ۇستىنەن ءتۇستى. كۇيەۋ بالاسىن ۇلىنداي كورىپ قۇرمەتتەيتىن جوسىننان اتتاپ توركىنىم ەدى دەپ نەشە جىلدا ساعىنىپ سارعايىپ جەتكەن قىزىنىڭ زىقىن العان جولسىزدىققا شوكە ىزالانىپ كەتتى. قانداي ءبىر قۇدىرەتتىڭ تۇرتپەگىندە باتىردى جەلكەسىنەن لىپ ەتكىزىپ جۇلىپ الىپ، ءبىر جاعىنا تاستاي بەرىپ، قان جوسا بولعان كۇيەۋ بالانى ورنىنان تۇرعىزدى.
قامشى تيگەن بيكەنىڭ بەتى قان، شىجالاقتاعان ماكەي شەشە زار يلەپ جۇرسە، قىزى مەن كۇيەۋ بالاسىنا ىلەسە كەلگەن بەس جاسار ۇلى شوشىعانىنان شەشەسىنىڭ ەتەگىنە ەنىپ كەتكەن ەكەن.
شوكەنىڭ كەينىنەن ىلە-شالا ەنگەن بوكە شوكەنىڭ قارىمدى قولىنا ىلىككەن اكەسىنىڭ تور الدىنا بارىپ ماڭدايىمەن سۇرىنە بارىپ تۇسكەنىن كورىپ قالدى دا، جۇگىرىپ بارىپ اكەسىن سۇيەپ تۇرعىزىپ جاتىپ، شوكەگە وشىگە قاراپ:
ـــ سەن … ـــ دەدى ءوڭى سۇستانىپ، كوزى قانتالاپ:
ـــ ەي، … سەن ماعان قالايشا بۇلاي قول تيگىزەسىڭ! ـــ دەدى باتىردا باقىراۋىق تۇيەشە بارقىراي شاتىناپ، شوكە ءوزىنىڭ ەت قىزۋدا ارتىق قيمىلداپ العانىن ويلاسا دا ەندى جۋىپ-شايعانعا كەلمەي قالعانىن اڭعارىپ، كۇيەۋ بالاعا بۇرىلدى دا:
ـــ ەندى قايتىپ كەت! ـــ دەپ ءوزى بۇل داۋدان باسىن اۋاشالاعىسى كەلىپ ەسىككە بەتتەپ بارا جاتقان ەدى، شوكەنىڭ كۇيەۋ بالاعا ايتقان ءسوزى بوكەنىڭ شىمبايىنا ءتيدى:
ـــ مىنا ءۇيدىڭ كەلگەنىن-كەتكەنىن، ۇلكەنىن-كىشىسىن باسقاراتىن ادام شىققان ەكەن، ـــ دەدى ىزبارلانا. شوكە ەسىك كوزىنە بارىپ كەينىنە مويىن بۇرعان ەدى. اكەلى-بالالى ەكەۋى ءوزىن ءىشىپ-جەرمەن بولىپ ىزبارلانا قادالا قالعان ەكەن.
ـــ بوكە.. بولدى، ەندى، توقتات! ـــ دەدى ماكەن شەشەي مىنا ارباسۋدىڭ ارتىنا الاڭداپ.
شوكە اكەلى-بالالى ەكەۋدىڭ ىشكى دۇنيەلەرىن بىرەر جولدا-اق ايپارا ەتىپ العانىنا كەكتەنىپ كەتتى. سويتسەدە ءوزىن تەجەي، ءۇن-ءتۇنسىز ۇيدەن شىعىپ كەتتى. شوكە ءۇي سىرتىنا شىققان سوڭ دا بوكەنىڭ ‹‹جانىن باعىپ الماي، جالبىر توننىڭ›› دەگەنىن ەستىپ قالدى. ويلامسىز اكە مەن اڭگۇدىك ۇلدىڭ مىنا سوزىنە شوكە كەكتەنىپ كەتسەدە ءوزىن تەجەپ الدى. ايتەۋ قاشان كورسەڭ بۇلاردىڭ ارالارىندا شىجاق بولىپ جۇرگەن ماكەن شەشەنىڭ: ‹‹بوكە، نە كوكىپ تۇرسىڭ، تىلمەن جاقتى ايىرماساڭ قايتەدى. جالبىر تون بولسا باعىپ جىرعاتقاندارىڭ عوي›› ـــ دەپ ءوزى ءۇشىن اكەلى-بالالى ەكەۋىنە ءتىلىنىڭ سۇعىن قاداي ەڭىرەپ جۇرگەنىن شوكە جانى اشىپ كەڭسىرىگى اشىپ ۇزاي بەردى دە، وسى اشۋدا نۇركەنمەن كەڭەسكىسى كەلىپ جىتي باسىپ سولاي بەتتەدى. نۇركەن ءوزى جاتقان ۇيگە الا قاپپەن ءبىر قاپ تەزەك تەرىپ اكەلىپ ەسىك الدىنا توگىپ جاتقان ۇستىنەن تۇسكەن شوكە: ‹‹نۇركەن›› دەدى تاياي بەرە، ماڭدايىنان سورعالاعان تەرىن ءسۇرتىپ، شوكەگە قاراعان نۇركەن ونىڭ اشۋلى بەينەسىنە قاراپ:
ـــ نە، نە بولدى شوكە؟ ـــ دەدى دەگبىرسىزدەنە.
ـــ اسىعىس ەدىم، قولىڭ تيە مە؟
ـــ قايدا؟ ـــ دەدى نۇركەن تاڭىرقاي.
ـــ اڭگىمەلەسسەك.
ـــ قازىر مە؟
ـــ قازىر.
ـــ جارايدى، ال كەتتىك، ـــ دەدى ەتەگىن الاقانىمەن سارت-سۇرت ۇرىپ-قاعىپ جاتقان نۇركەن.
ـــ جوق، مەن ات اكەلەمىن سەن ازىرلەنە بەر؟
ـــ ءيا، وندا تەزدەت مەندە سۋسىن ءىشىپ، تەرىمدى قۇرعاتايىن، ـــ دەدى نۇركەن جايدارى بەينەمەن. شوكە كەينىنە كىلت بۇرىلىپ جەبەلەي باسىپ كەتتى دە، بىردەمدە ەكى اتتى ەرتتەپ شىعىپ كەلە جاتقان ەدى وعان بوكە كەزىگە قالدى:
ـــ قايدا، كەتتىڭ.. مىرزا! ـــ ەدى كەكەسىن بەينەمەن بوكە. بۇعان شوكە شامدانعان جوق.
ـــ قازىر قايتىپ كەلەمىن، ـــ دەدى.
ـــ قوسارداعى اتىڭ نە؟
ـــ مەنى تەكتەۋگە شىعىپ پا ەدىڭ بوكە، ـــ دەگەن شوكە دە وعان تىك كەلدى.
نۇركەن مەن شوكە اتتارىنا قونا اۋىلدان اۋاشا شىعىپ ءبىر توبەشىككە بارىپ اتتارىن قاڭتارىپ قويىپ ۇزاق كەڭەستى.
ـــ مەن ءوزىڭدى ءبىر جاققا اكەتۋ بەكىمىنە كەلدىم، ـــ دەدى شوكە كەڭەسىن توتەسىنەن باستاپ، نۇركەن شوكەگە اڭتارىلا قارادى، ـــ شىىن ايتسام ءوزىڭدى بوكەنىڭ كىسىلىگىنە تاپسىرىپ الەك بولىپ ءجۇرىپپىن، اكەسىنەن وتكەن قانقۇيلى، ۇردا-جىققا تاپسىرىپ جۇرگەن مەن دە ەس جوق ەكەن، ـــ دەدى اشۋلانا. شوكەنىڭ كوڭىلىن تۇسىنگەننەن بە الدە شوكەنىڭ ءوز كوڭىلىن ەندى ءتۇسىنىپ جەتكەنىنە مە، نۇركەن سۇڭقىلداپ جىلاپ جىبەردى.
ـــ مەن وزىڭە نەشە رەت جالىنعانمىن، شىنىن ايتسام بوكەنىڭ سەن تۋرالى نيەتى ارام، بۇنىڭ ءبارىن ايتا بەرسەم اعايىن اراسىنا وت جاققاندىق بولاتىن بولىپ ۇندەمەگەنمىن، بۇگىن قوتىردى ءوزىڭ تىرناعان سوڭ اشقانىم، ەڭ جاقسىسى بۇل جەردەن باسىڭدى الىپ قاشقانىڭ ءجون، ـــ دەدى نۇركەن جىلاپ وتىرىپ، شوكە ەندى ءبىلدى، نۇركەندە تالاي سۇمدىقتىڭ جىلىتىن بىلدىرگەنىن ويلاپ:
ـــ وسى كۇيى كەتەيىك نۇركەن! ـــ دەدى شوكە ءوزىنىڭ وسى نيەتكە جەتكەنىن ايتىپ. شوكە مەن نۇركەندى اڭدۋىلداپ جۇرگەندەي بوكە ولار وتىرعان ءدوڭنىڭ شىعىسىنداعى تۇمسىقشادان وقىس شىعا كەلدى دە تۋرا كوزدەرىنە قاراي بەتتەدى. شوكە ونىڭ ەندى نە سۇمدىقپەن كەلە جاتقانىنا كۇدىكتەنگەنىمەن وتىرعان ورنىنان قوزعالماي وتىرا بەردى. جاقىنداپ كەلگەن بوكە ىرجىڭداي تۇرىپ:
ـــ كىم ەكەن دەسەم، قۇرعاق تۇلىپقا موڭىرەپ وتىرعان عاشىقتار ەكەن عوي، دامەنى يت جەسەدە كوڭىل باياعىداي دەگەن وسى عوي، ـــ دەپ ءتىلىنىڭ سۇعىن قاداپ الدى. ەندى شوكەنىڭ دە ايانارى قالماعانداي كەكتەنىپ كەتتى. مۇندايدا ءارى نۇركەنىڭ جانىندا ءموليىپ وتىرۋ دا نامىس قوي:
ـــ بوكە.. ـــ دەدى داۋىسى قاتقىلداۋ شىعىپ، ـــ مەن سەنى قالتاسىندا جەمى بار، كوڭىلىندە ەلى بار، ءوز باقىتىن ادالدىق، ادامگەرشىلىككە قيا الاتىن دارمەندى ازامات ەكەن دەپ جۇرسەم، قوتان ايلانا المايتىن قورتىق ەكەنىڭدى قايدان بىلەيىن، ـــ دەپ سالدى. مىنا سوزگە بوكەنىڭ كەسەر باسى قىزارىپ سالا بەردى.
ـــ التىن تۇعىر قويسا دا قاز قاڭقىلداپ قونا الماس، ـــ دەگەن وسى ەكەن عوي. اۋىزىڭ اسقا، ءيىنىڭ كيىمگە جارىپ ەسىركەگەندى قويماي، بىرەۋدىڭ اۋزىنداعىسىنا تالاسقان ناق قورتىق سەن ەمەس پە، ـــ دەدى بوكەدە ءار ءسوزىن تىستەنە سويلەپ.
ـــ قاڭقىلداعان قازعا التىن تۇعىردىڭ نە كەرەگى، ەركىندىگى بار، تەڭدىگى بار سازدى كولىم ارتىق.
ـــ امال نە، اكەم دە ناقۇرىس، جەلقوم سالىپ، باسقا كوزگە توپەلەي، تەپكىلەپ كونتۋلاق ەتەتىن جابىنى ماپەلەپ باسقا شىعارىپ.
ـــ ارتىم ازاپ، الدىم سور بولسا دا اركىمنىڭ ءوز جۇلدىزى وزىنە.
ـــ سەنىڭ جۇلدىزىڭ اركىمنىڭ ەسىگىندە تاپتالىپ شىققان يت سيەر يتاياقتا كورەرمىن كوسەگەڭنىڭ كوگەرگەنىن قويىپ، كەنەزەڭ كەۋىپ وزەۋرەگەنىڭدى… ـــ دەگەن بوكە سوزىنە نۇركەنىڭ شىدامى كەتىپ جىلاپ جىبەردى.
ـــ ورمەكشىنىڭ تورىنداي توقىلعان ەل مەن جان ۇياڭنىڭ بەرەكەسىن ءبۇلدىرۋ ارام كوڭىلىگە وڭاي بولعانىمەن ادال كوڭىلگە سيمايدى. كەدەيلىكپەن، كەپسەڭدىك جازمىشتىڭ قۇرىشتاي ەتىپ قۇيىپ تاستاعانى دەپ ويلاما، ەرتەڭ-اق بەيشاراسىنىپ تۇرعان جاندارىڭنىڭ ايى تۋىپ، كۇنى كۇلەرى مۇندا بوكە، ـــ دەگەن ەدى.
ـــ ويپىر… ىم… اي! ـــ دەدى اتىنىڭ باسىن بۇرىپ، اي مەن كۇنگە قولىن سوزعان مىرزام-اي. قاقپىش شاقاي، قاتقان شالبارىڭدى وڭاپ الشى اۋەلى، ـــ دەدى ميعىنان مىرس-مىرس كۇلگەن بوكە اتىن تەبىنە.
ـــ بۇل تابيعاتتىڭ تاس كىتابىندا ەمەس، ادامنىڭ اسقاق رۋحىمەن كىلتىن تاباتىن اقيقات، وعان سەن بويلاي دا جەتەدە المايسىڭ.
ـــ نە بولدى، سەندەرگە سالعىلاسىپ، بۇل ەرەگەستەن نە وندىرەسىڭدەر! ـــ دەدى نۇركەن اراشاعا تۇسكەندەي جىلامسىراپ.
ـــ قان جىلاسىپ تابىسقان ەدىك، قان ۇستاستىپ ايىرىلسۋدىڭ الدى ـــ دەدى شوكە اشۋدا.
شوكە مىناۋ ومىردە قۇلىن-تايداي تەبىسىپ وسكەن، ءبىر ۇيادا مەيىرگە بولەنىپ، ەگەر-ەگەسپەن ەرتەڭىنە ەنتەلەپ كەلە جاتقان بوكەگە كوڭىلدەگىسىن سارقا ايتىپ العانىنا كەڭىپ قالعانداي بوكەنىڭ تۋ سىرتىنان كوزىمەن ۇزاتىپ سالىپ وتىرعان ەدى. اتىنىڭ باسىن كىلت تارتقان بوكە ەردىڭ قاسىنا ىلگەن ساداعىنا قانجىعاداعى قورامساقتان ءبىر جەبەنى سالىپ ادىرناسىن كەرە تارتىپ ەكەۋىنە كەزەپ تۇرا قالعاندا نۇركەنىڭ زارەسى كەتىپ شوكەگە تىعىلا بەرگەنىمەن شوكە ءمىز باقپاي قاسقايىپ وتىرا بەردى. بوكە كىلت قولىن بۇردى دا جەبەنى قويا بەرە سالعان ەدى. زۋلاپ جەتكەن جەبە قاڭتارۋلى تۇرعان شوكەنىڭ اتىنىڭ ۇستىندەگى توقال ەردىڭ قاسىنا ءدىر ەتىپ قادالا قالعان ەدى، بوكە ءوزىنىڭ ايباتىن اسىرعانداي ءماز بولىپ ىرجىڭ-ىرجىڭ كۇلىپ جولىنا ءتۇسىپ كەتە بەردى. شوكە بوكەنىڭ قانى قارايىپ ولىسپەي، بەرىسپەيتىندىگىن ۇعىندىرىپ كەتكەنىن اڭعاردى دا، ورنىنان شاپشاڭ تۇرىپ ەر قاسىندا شانشىلىپ تۇرعان جەبەنى جۇلىپ الىپ ساداعىنا سالدى دا ولدا زۋلاتا قويا بەرگەن ەدى. جەبە جەتكەن جەردەن بوكەنىڭ شوشاق تۇماعىن الا تۇسكەندە بوكەنىڭ استىنداعى ات جالت بەرگەن ەدى. بوكە اۋىپ قالا جازداپ بارىپ وڭالدى دا، ارتىنا مويىن بۇرىپ، جەردەن ەڭكەيە تۇماعىن ءىلىپ الىپ جەلە جورتىپ كەتە بەردى.
* * *
تۇتقيىل اتىلعان وق داۋىسى باتىردىڭ اۋىلىن الاساپىرانعا ءتۇسىردى. قىرعي تيگەن توپ تورعايداي دۇركىرەپ قوتارىلعان ەل شۋلاپ-شۇرقىراعان اۋىل ادامدارىن ات كەۋدەسىمەن سوعا كەلىپ، باتىردىڭ قامدانعانىنا دا ۇلگىرتپەي ورداسىنىڭ ماڭدايشاسىنان قۇرال اۋزىن ۇڭىرەيتە سۇعىپ جىبەرىپ، ‹‹قىبىرلاماي ورىندارىڭدا تۇرىڭدار، ايتپەسە مۇردەم كەتىرەمىن›› دەگەن داۋىستان ءۇي ىشىندە بەيعام وتىرعان باتىر، بوكە، شوكە، كوكە بولىپ ءبىر بۇرىشتا ۇرپيە قىبىرسىز قالدى.
بۇل كۇندە قازاقتار ىشىنە قايدان كەلسەدە مىلتىقتا پايدا بولا باستاعان ەدى. مىلتىق داۋىسىن ەستىگەن باتىر الدىڭعى رەت كۇيەۋ بالاسىن ۇرىپ قۋىپ جىبەرگەن سوڭ اتى شۋلى قۇداسى بۇلىك سالارىنان الاڭداپ جۇرگەن بولاتىن، مىنە ويى ءدال كەلدى. ايتقانداي تۇمار باستاعان بىرنەشە ادام ساۋ ەتىپ ۇيگە ەنىپ كەلدى. بويى ەڭگەزەردەي، سۇيەكتى، قوڭقاق تۇمسىق قۇمار سارقۋاڭ مۇرتىن ەكى قۇلاعىنا قاراي تارتپەكە تۇسىرە ءيىرىپ قويىپ ـــ ۇستاڭدار انالاردى! ـــ دەدى قاسىنداعى ازاماتتارعا، سول-اق ەكەن، بوكە مەن باتىردى باس سالعان ازاماتتار قولىن ارتىنا قايىرىپ، ەكى اياعىن جىلقىشا تۇسادى دا، اياعىنداعى بايلاۋ مەن قولىنداعى بايلاۋ ارالىعىنا تۇتامداي اعاشتى سالىپ جىبەرىپ بۇراعاندا باسىن كەگجيتىپ، اياعىن شالقالاتا تارتقان بۇراۋ ولاردىڭ قۇلىندا-قۇلىنىن شىعاردى. شوكە ەندى تانىدى. ‹‹ويباي بيكەنىڭ بارعان جەرى باردام، باتىر ەل ەكەن، اتاسى ورىستارعا ‹‹جالاقشى›› بولىپ جول باستايدى ەكەن دە، ونىڭ ايتقانى العىس، قارا دەگەن قارعىس ەكەن، ازاماتتارى بىردەن مىلتىق ۇستايدى›› دەگەن باتىردىڭ قۇداسى، بيكەنىڭ اتاسى وسى ەكەنىن تانىپ ارا تۇسكىسى كەلىپ:
ـــ قۇدا.. قۇدا، كەشىرىڭىزشى ـــ دەگەنشە ەندى ءبىر ازامات ونىڭ قۇلاق شەكەسىنەن قارا مىلتىقتىڭ اۋزىن توسەي قويدى دا ‹‹قىبىرلاماي تۇر›› دەدى زەكىپ.
باتىردىڭ ايەلى دە شوكەنىڭ ‹‹قۇدا›› دەگەن سوزىنەن ەسىن جيناعانداي ەڭىرەپ سالا بەردى.
ـــ قۇدا-اۋ، ايىپ بىزدە، ات-شاپان ايىبىڭدى الىپ، شىبىنداي جانىمىزدى قيا كور قۇدا، ـــ دەپ زار يلەدى.
ـــ تەنتىرەپ كەتپەي، تەڭىن تاۋىپ بارعان قىزدارىڭ ىرگەمدى اتتاعالى اكە-شەشەم دەپ ەتەگىن جاسقا تولتىرىپ، ساعىىش زارىعىن باسسام ەدى-اۋ دەپ ارەڭ كەلگەندە سونداعى كورسەتكەن سىيلاردىڭ سول ما، قانە ءالدى-ءالسىزدى جەلكەلەي بەرسە كور جەلكەلەگەندى، نەمەرەم اناۋ، جىرتقىش كورىپ قايتقانداي بارعالى شوشىپ اۋىرىپ جاتقانى، ول جازاتايىم بولسىن بالەم، جەر تۇبىنە ءبىر-اق تىقپاسام اتىم وشسىن، ـــ دەگەن تۇمار ەكى اتتاپ، بوكەنىڭ الدىنا كەلدى دە، قىلىشىنىڭ ۇشىمەن يەگىنەن كوتەرە قايقايتقاندا-اشۋلى قۇداسىنىڭ سول كۇنگى ۇلىنا كورسەتكەن زتپەن قىلىشىن شۇرقىلتايىنان قورس ەتكىزىپ تىعىپ الا ما دەگەن بوكەنىڭ ءوڭى كۇن جەگەن شۇپەرەكتەي بولىپ كوزى جاسقا تولىپ كەتتى.
ـــ اسپەنسىگەن نەمە، جۋاس اۋىل، مومىن ەلگە قوقاڭداپ قۇيرىعىڭ تەڭكيىپ العان ەكەن، ادەبىڭدى باسىپ قويايىن، ـــ دەگەن تۇمار قىلىشتى كەڭىردەگىنە باتىرا تۇسكەن ەدى، باتىردىڭ ايەلى تۇماردىڭ اياعىنا جابىسا كەتتى.
ـــ كەشىرشى، قۇدا-اۋ، كەشىرشى، ايىبىڭدى الدا، كەشىر! ـــ بۇنى ەلەگەن تۇمار بولمادى. بۇراۋدى شىڭعىرتا بۇراعاندا باسى مەن قۇيرىعىن قايقايتىپ ايبار شەگىپ جاتقان كەسەرتكىدەي قايقىيعاندا بارىپ بوكەنىڭ كەڭىردەگىنەن قىلىشىن ءتۇسىردى دە، ەندى باتىرعا بۇرىلدى. باتىردىڭ بۇراۋىن بۇراعاندا دوعاشا ءيىلىپ بايقۇستىڭ بەلى وپىرىلمانعا جەتىپ، كوزىنىڭ قاراسىنان اعى دەندەپ، ماڭدايىنان اققان تەر ءبۇتىن ءجۇزىن جۋىپ، شىعار-شىقپاس ەسى قالعانداي ىڭقىلداپ جاتىر ەدى. تۇمار ونىڭ قايقيعان بەلىن قىزىل ساپتامامەن باسىپ قالعان ەدى. ‹‹باق›› دەگەن داۋىسى شىعىپ كەتتى:
ـــ توندى ۇلىڭدى قانعا مالشىتىپ، قىزىڭنىڭ شاشىن جۇلىپ، ناعاشىم دەپ كەلگەن ءسابيدىڭ جۇرەگىن شايلىقتىرعان انتۇرعان، مالعۇن ـــ دەگەندە شەشەسىنىڭ قۇشاعىندا تۇرعان كوكە تۇمارعا وقشا اتىلعان ەدى ونى تۇماردىڭ ەكى ازاماتى ۇستاي الىپ يىعىنان باسا قويدى.
شوكە تۇماردىڭ بۇلاي ايعۇلاقتانۋى باتىردىڭ ءۇيىن قىرىپ-جايپاي كەتۋ ەمەس، ‹‹سۋدىڭ دا سۇراۋى بولاتىنىن››، ء‹‹يتتىڭ يەسى، ءبورىنىڭ ءتاڭىرىسى بار›› ىن ەسكەرتىپ تانىتىپ قويماقشى ەكەنىن اڭعارىپ قىبىرسىز تۇرعان ەدى. ءتىلىن تارتپاي جۇلىنعان كوكەنى شىنتاقتان قاعا ءۇنىن وشىرە قويعانىن، ونى كورگەن شەشەسى مۇكەيدىڭ شىجالاقتاپ، ‹‹قۇداي-اي، قۇداي، ءولتىردى-اۋ، قايتتىم-اۋ، قۋ قۇداي›› دەگەن زارىن ەستىگەندە شىدامى كەتكەندەي بولعان شوكە باسىنا توسەلىپ تۇرعان ازاماتتىڭ قۇرالىن جۇلىپ الدى دا قايتىپ تۇماردىڭ جىگىتىنىڭ باسىنا كەزەي:
ـــ بولدى قۇدا، جەتەر ەندى، بىرگە-ءبىر، ەسەڭدى جىبەرمەدىڭ، ـــ دەدى قاباعى قارس تۇيىلىپ.
شوكەنىڭ ۇلىنا ارا ءتۇسىپ قۇتقارعانىن، كەلىنى بيكەندى دە قۇتىلتىپ شىعارىپ جىبەرگەنىن، ءارى بايقۇستىڭ مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن كەشىرمەسىن كەلىنىنەن ەستىپ بىلگەن تۇمار، ونىڭ قازىرگى شاپشاڭ قيمىلىنا سۇيىنە قاراپ ەكى اتتاپ جانىنا كەلدى دە:
ـــ مىنا نەمە باسىڭا تىشىپ، باقىت قۇسىڭا تالاسسادا تاعى دا مەيىر كورسەتىپ تۇرسىڭ، وسىنداي كىسىلىگىڭدى وسى انتۇرعاندار تۇسىنەمە وسى؟ ـــ دەپ ساسپاي تۇرىپ-اق، شوكەنىڭ قولىنداعى مىلتىقتى بوساتىپ الدى دا، ـــ وزىڭە راقىمەت ايتام بالام، سەنىڭ ارا تۇسكەنىڭدى ۇلىم جەتكىزدى، قۇدا بولامىن، راقايمەن وتەمىن دەيدى ەكەنسىڭدەر ەرتەڭ ءوزىڭ، كەلىنىمنىڭ شەشەسىن، باسقا دوس-جاراندارىڭدى ەرتىپ دامگە بارىڭدار! ەگەر بارمايدى ەكەنسىڭدەر ون كۇن توسام ودان كەشىكسەڭدەر بۇل ماڭدا ءتىرى تۇرام دەمەڭدەر، وزدەرىڭ دە دۇشپاندىقتارىڭدى ايگىلەگەندەرىڭ! ـــ دەپ كەسەتە بۇيىردى.
شوكە تۇماردىڭ الىپ دەنەلى، ءوڭى قورقىنىشتى ادام ەكەنىن قاسىنا كەلگەندە بايقادى. ونىمەن قويماي بۇگىنگى مىنا جازاسى، سوڭىندا دامگە شاقىرۋىنىڭ بارلىعى ‹‹اقىلدىلىق›› دەپ ويلادى دا، ءۇنسىز باسىن يزەپ ماقۇلدىق بىلدىرگەن ەدى. تۇمار ماكەي شەشەگەدە مويىن بۇرىپ، ‹‹كەلىستىك وسىلاي قۇداعي›› دەگەن ەدى، شايلى جۇرەك، بيلىكسىز شەشە جان ءتاسىلىمنىڭ از الدىندا جاتقان كۇيەۋى باتىرعا قاراعان ەدى، تۇمار:
ـــ وي، بو.. وي.. قۇداعي، ەسىرىككە قاراعان اقىلىڭا بولايىن، ـــ دەدى مىسقىلداي.
ـــ بولادى قۇدا، بولادى، ـــ دەدى باتىلدانا تۇسكەن كوزى جاستى ماكەن شەشە قاۋقالاقتاپ.
تۇمار ازاماتتارىنا تەك يشاراتپەن عانا ۇيدەن شىعارىپ كەتتى. شوكە باتىر مەن بوكەنىڭ بايلاۋىن شەشىپ الدى. كوكەدە ەسىن جينادى. ات تۇياعى دۇبىرىنەن تۇمارلاردىڭ اتتانىپ كەتكەنىن اڭعاردى. اۋىل ادامدارى دا باتىردىڭ ۇيىنە جابىرلاپ كەلىپ جاتتى. مۇسىركەڭگى، ساعى سىنعان اكەلى-بالالى ەكەۋ جينالعان ەلگە كىبىرتىكتەي قاراپ، جاسقانشاقتاي بەردى.
باتىر تۇمارلار كەتكەن سوڭ ورنىنان نەشە كۇن بويى تۇرا الماي توسەك تارتىپ جاتىپ قالدى. بوكەنىڭ ۇسىككە شالىنعان توقتىداي قۇيرىعى بۇراڭداپ، بەلىن زورعا كوتەرىپ ارەڭگە جۇرسەدە، ءجۇزى تالاقتانىپ ابدەن اشۋعا بۋلىققانى بەپ-بەلگىلى.
ـــ قارعام شوكە بولماسا، قارا قۇيىنشا كەلگەن دۇلەيلەر قىرىپ كەتەر ەدى، ـــ دەگەن شەشەسىنىڭ ءسوزىن كوكە جۇپتەي ‹‹شوكە اعام ناعىز باتىر ەكەن عوي›› دەپ اكەسى مەن بوكەنى مۇقاتقانداي بولعان ەدى. بۇعان بوكە جارىلارداي:
ـــ راقىمەت… شوكە بىرگە-ءبىر بولدى، ـــ دەدى داۋىسى قارلىعا.
شوكە بوكەنىڭ مىنا سوزىنە جارىلارداي اشۋلاندى. ء‹‹بىر كەزدە مەن سەنى قاتەردەن قۇتىلتقان ەدىم، مىناۋ سونىڭ بوداۋى بولدى›› دەپ تۇرعانىن ءتۇسىنىپ تۇر. بۇنداي ويدى ءوزى ويلاپ كورمەگەن شوكە ‹‹ەسەپتەسكەن ەل بولمايدى›› دەگەن راس بولسا، مىناۋ تۋىستىق بورىشتىلىق، ادامگەرشىلىك ەمەس ‹‹بىرگە-ءبىر›› دەۋىن قاراشى دەپ ويلادى دا، بوكەگە الارا قاراپ، ار جاعىنان تۇيدەكتەلىپ كەلگەن زودەرىن توگىپ جىبەرەيىن دەگەن ەدى، ونىڭ كوڭىلىن تاعى ماكەن شەشە تۇسىنە كەتكەندەي:
ـــ بوكە، سەن نەگە كوكىپ سويلەي بەرەسىڭ، ەكەۋىڭ ءبىر ۇيدە ءبىر يتاياقتى جالاپ وستىڭدەر عوي، بىرىڭنەن ءبىرىڭدى كەم كورمەي ەگىز قوزىشا وسىرگەن ەدىم، ەندى ىلعيدا قىزعانشاق يتتەي ىرىلداسۋدى باستايسىڭدا تۇراسىڭ، مەنىڭ الدىمدا مۇنداي بەرەكەسىزدىكتى كورسەتپە! ـــ دەپ قاتاڭ كەلدى.
وسى كۇننىڭ ەرتەسىندە باتىردىڭ ماقۇلداۋىمەن شوكە، ماكەن شەشەي، بوكەنىڭ ايەلى، كوكە، نۇركەن باستاعان ون ءبىر ادام جول ازىقتارىن تولىقتاپ الىپ تۇمار قۇدانىڭ اۋىلىنا اتتانىپ كەتتى.
* * *
شوكەلەردىڭ تۇمار اۋىلىنا شىققانىنا ءۇشىنشى كۇن. تۇمار جارىم كۇندىك جولدان ازاماتتارىن الدارىنان شىعارىپ قوشامەت ءبىلدىرىپ الدى.
تۇمار اۋىلى سىرت كوزگە سالتاناتىن اسىرىپ، ايباتىن اسىرىپ العان ەكەن. قاتار تىگىلگەن توعىز كيىز ءۇيدىڭ ءور جاعىندا ەكى بولەك دوڭبەك ءۇي تۇر، قۇدالارعا ازىرلەگەن ءۇيدىڭ دۇنيە-مۇلكى كوز تارتادى، اۋىل ماڭىنداعى ءتورت تۇلىك مالدىڭ توپانى تىم مول كورىنەدى. تىرشىلىك كۇيبەڭىندە جۇرگەن اۋىل ادامدارىنىڭ قاس-قاباعىنان-اق بەرەكەلى دە ىرگەلى ەل ەكەنى ايتپاي-اق كورىنىپ تۇر.
قۇدا، قۇداعيلار مۇنداعى ۇلكەن وردا اتاناتىن تۇماردىڭ ۇيىنە كەلىپ ءتۇسىپ كوكقاسقا تايعا باتا جاساعان ەدى. ارت-ارتىنان وتاۋلار مەن كورشىلەر شاقىرىپ، ءۇش كۇن بويى ويىن-توي، دىر-دۋمان بولدى. وسىنداي قاربالاستىق اراسىندا تۇمار شوكەنى اۋاشالاپ شاقىرىپ جاتىر دەگەن سوڭ، جەكەلەپ شاقىرۋىندا ءبىر سىر بار-اۋ دەپ كۇدىكتەنە كەلگەن ەدى. تۇماردىڭ جانىندا بيكەنىڭ كۇيەۋى دە وتىر ەكەن، ءسوزدى اۋەلى سول ازامات باستادى:
ـــ سىزگە بورىشتارمىن، بيكەن ءوزىڭدى كوپ ايتادى. ءبىزدىڭ بۇگىنگىدەي ءۇي بولىپ قوسىلۋىمىزعا دا، بۇل رەت جۋان جۇدىرىقتان دا امان الىپ قالىپ، جاردام قولىڭىزدى سوزعانىڭىزعا راقىمەتىمدى ايىرىم ايتۋعا شاقىرىپ وتىرمىن، ـــ دەگەن ۇلىنىڭ ءسوزىن تۇمار جۇپتەي:
ـــ راس، اۋەلى راقىمەت ايتۋ، مىنەر اتىڭ، كيەر تونىڭ دايىن، ەڭ اۋەلى مەنى ۇردا جىق، اپەر باقان ادام ەكەن دەپ قالما، ماقۇلىققا ماقۇلىقشا جاۋاپ قايتارماساڭ ءسوزىڭ وتپەيدى، مىنە قۇداعي باستاعان وزدەرىڭدى شاقىرىپ وتىرمىن. بۇنىم يتتىككە ادامگەرشىلىكپەن جاۋاپ بەرۋ ـــ دەگەن تۇمار، ەرنىنە سالعان ناسىبايىن شىرت-شىرت تۇكىرىپ الدى دا، ـــ سەنىڭ جايىڭدى بىزگە بيكەن ابدەن تۇسىندىرگەن، قابىل كورسەڭ اۋاشا شاقىرعاندا ايتار زارەدەي اقىلىم بار. كونۋ-كونبەۋ ەركىڭدە. سەن ءۇشىن باتىردىڭ اۋىلىندا تۇرۋدىڭ ەندى قاجەتى قالماعانداي. ءجون كورسەڭ نۇركەن ەكەۋىڭ وسىندا قالىڭدار، قالعان جۇمىستى جۇرە ءجۇرىپ كورمەيمىز بە! ـــ دەپ تىندى.
شوكە مىنا سوزگە ويلانىپ قالدى. ‹‹ىرىلداسقان تىرلىك. ەندى وڭ بەتىن بەرمەيدى›› دەمەكشى تۇماردىڭ بۇل ايتقانى دا راس، بىراق ءدال بۇل جولى شەشە ورنىندا جۇرگەن اق كوڭىل، مەيىرىمدى ماكەيدى جالعىز جىبەرىپ ءوزىنىڭ قالىپ قالۋى ورىنسىز ەكەنىن ويلادى دا:
ـــ بۇل اقىلدارىڭىز ورىندى، دەسەدە، ءدال وسى جولى نۇركەن مۇندا قالسىندا، ءوزىم ماكەي شەشەيدى جەتكىزىپ تاستاپ بارىپ قايتا ورالسام دا كەش بولماس، ـــ دەگەن ەدى. اكەلى-بالالى ەكەۋى دە ءدان رازى بولىپ:
ـــ سولاي بولسىن وندا، بيكەن اپەكەڭ، مىناۋ جەزدەڭ جاماندىق كورمەيسىڭ شوكە، ـــ دەدى ورنىنان تۇرعان تۇمار قالبىراقتاي.
قۇدا-قۇداعيلار ءتورتىنشى كۇنى سيىر ءتۇس مەزگىلىندە اتتاندى. بيكەن شەشەسىنەن جىلاپ ايرىلدى. توپانى ونداي ءىرى قارا مال ايداپ، ءبىر تۇيە جۇكپەن اتتانعان قۇدا-قۇداعيلار اۋىلدان ۇزاي بەردى. بيكەنىڭ قاسىندا نۇركەندى ءوزىن قيماستىق سەزىممەن ۇزاتىپ تۇرعانىن شوكە اڭعارىپ:
ـــ ال كورىسكەنشە كۇن جاقسى ـــ دەپ جەلە جورتىپ ۇزاي بەردى.
قۇمار اۋىلىنان كوڭىلدى قايتقان ماكەن شەشەي جول-جونەكەي ادامگەرشىلىكتى اۋىلعا كەلگەن قىزى بيكەنىڭ باقىتتى بولارىنا سەنىپ اۋىز جاپپاي ماقتاۋمەن بولدى. ارتىنىپ-تارتىنعان شوكەلەر باتىردىڭ اۋىلىنا ءۇشىنشى كۇنى كەش ورالدى. باتىر مەن بوكە بۇلاردى قۇتىرىنا قارسى الدى. ەڭ اۋەلى ايداپ كەلگەن ون نەشە ءىرى قارانى باۋىزداتىپ سانىن سان، قولىن قول ەتىپ يت-قۇسقا تاستاتىپ، جەمتىك ەتىپ كومدىرىپ تاستاسا، ماقۇلىق باتىر ماكەي شەشەيدى ەش جازىقسىز اتتان تۇسپەي جاتىپ قامشىنىڭ استىنان العان ەدى، شەشەسىنە اراشاعا تۇسكەن كوكەنى دە ەش جازىقسىز جەلكەلەپ جىبەردى. باق تالاستىق باسىن ايلاندىرىپ، وشىكتىرە باستاعان اكەلى-بالالى ەكەۋگە شوكە بۇل رەت جاسقانباي ۇمتىلدى. اسىرەسە ايەلىن باسى-كوزى دەمەي سويىلداپ جۇرگەن باتىردىڭ قولىنداعى قامشىنى جۇلىپ الدى دا تىزەسىنە سالىپ ەكىگە وپىرىپ لاقتىرىپ جىبەرىپ:
ـــ بۇل قاي قۇتىرعانىڭىز، ‹‹تاز اشۋىن تىرناپ الادى›› دەگەندەي. ‹‹ەرەگەسكەن ەل بولۋشى ما›› ەدى. جىبەرگەن ءوزىڭ، ەندى نە جەتتى؟ ـــ دەگەنشە بوكە شوكەنىڭ تۋ سىرتىنان كەلىپ دويىل قامشىسىمەن باسىنا وراي تيگەنىندە بەيعام تۇرعان شۋكەنىڭ بەتىن قان جاۋىپ كەتتى.
ـــ تەكسىز، قورتىق، قاڭعىباس، اكەمنىڭ جاعاسىنان الاتىن كىم ەدىڭ سەن؟ ـــ دەدى ايعۇلاقتانا ۇزەڭگىسىنە شىرەنە تۇرىپ.
ـــ ەلىڭنىڭ بەرەكەسىن، كەڭىردەگىڭ مەن ءناپسىڭنىڭ قۇلىنا اينالدىرعان ناعىز قورتىق سەن، ـــ دەدى شوكەدە بەتىندەگى قاندى ءسۇرتىپ جاتىپ.
ـــ ۇستاڭدار مىنانى، تابانىن ءتىلىپ تۇز سەۋىپ، ءوزىن سىرىلەپ تاستاڭدار! ـــ دەدى بوكە ايعايلاپ.
ـــ ەركەكشە سويلەسەڭ قايتەدى، ـــ دەدى شوكە ءتىلىن تارتپادى.
ـــ وي، ازبان، قانىڭدى ءىشىپ، قاسىرەتىڭدى تارتقاندا سوندا كورەسىڭ.
توبىر ادام بوكەنىڭ امىرىمەن شوكەنى تىرىپ ەتكىزبەي بايلاپ العان ەدى. شوكە سوندادا ءتىلىن تارتپادى.
ـــ بىرەۋدىڭ باسىنا قۇشتار بولعان ادام، ءوز باسىنىڭ تاعدىرىنان جۇدا بولماسا يگى، ـــ دەگەن شوكە ءسوزى بوكەدەن گورى باتىردىڭ ەسكى جاراسىن تىرناپ كەتكەندەي بولدى. ‹‹مىنا انتۇرعانىڭ كوكەيىنەن زىت وشپەگەن ۇقساماي ما›› دەگەن باتىردىڭ ماڭدايىنان سۇپ-سۋىق تەر بۇرىق ەتتى دە، شوكەنىڭ وتتى جانارىنان جاسقانا بەردى.
شوكەنى تىرتىستىرىپ بايلاعان ادامدار سۇيرەلەي ‹‹جازا ءۇيى›› دەيتىن. باتىردىڭ ايىرىم تىكتىرگەن قاراشا ۇيىنە ەنگىزىپ الىپ كەتتى.
* * *
تۇمار اۋىلىنان شوكەنىڭ اتتانىپ كەتكەنىنە جەتىنشى كۇن بولدى، ءالى ورالماعانىنا نۇركەن الاڭداي باستاعان ەدى، تۇمار تىنىش جاتپاي جانسىز جىبەرىپ ءبىلىپ كەلۋگە اتتاندىرعان ەدى. ۇزاماي شوكە قولدى بولىپ، سىرلەنىپ، قيناۋعا الىنىپ جاتقان حابارى تۇمارعا جەتكەندە مىنا باتىردىڭ ەلدەسۋ ەمەس، جاۋلاسۋعا بەل بايلاعانىن ويلاعان تۇمار تاۋەكەل دەپ اۋىلىنا ات سالۋدان باسقا جول جوعىن ويلاپ ازىرلىك كورە باستادى.
* * *
جەڭسىز كۇرمەنى تەرىس كيگىزگەندەي شىلعي تۇيە تەرىسىن شوكەنىڭ كەۋدەسىنە كيگىزىپ ارقاسىنان كوكتەپ تاستاعان تۇيە تەرىسىنەن جاسالعان ءسىرى كۇن وتكەن سايىن شوكەنىڭ تىنىسىن تارىلتىپ، شىدامىن كەتىرە باستادى. جازعىتۇرىمعى كۇن كوزىنەن تۇسكەن جىلۋدىڭ ءسىرىنى قۇرىستىرۋىنىڭ السىزدىگىنە كوڭىلى ولقىسىنعان بوكە، شوكەنىڭ ۇستىنە سۋ قۇيعىزىپ، ەكى اياق، ەكى قولىنان ازاماتتارعا كەردىرىپ تۇرىپ ورتاعا جاققان وتتىڭ قىزۋىنا قاقتاتىپ، ءسىرىنى ءتىپتى دە كەپتىرۋدى بۇيىردى. قول-اياعى بايلاۋلى شوكە مۇنداي قورلىققا كومبەسىنە امالى دا جوق ەدى، وت جالىنى ءوزىن قارا تەرگە ءتۇسىرىپ، قوشقىل ءتۇتىن قولقاسىن قاۋىپ، ىستىق وتكەن سايىن قۇرىسا تۇسەتىن ءسىرى ەكى ءبۇيىرىن بۇرە تۇسكەندە تىنىستاپ دەم الۋى السىرەگەن شوكە تالاي رەت ەسىنەن ايرىلىپ كەتسەدە قايسارلىعىنا باسىپ جاتا بەردى.
بوكە شوكەنى باسىن شاۋىپ نەمەسە ءبىر جەبەمەن اتىپ قانا مۇردەم كەتىرگەننەن گورى وسىلايشا شىبىن جانىن قيناپ تاۋباسىنا كەلتىرىپ ءوزىن مويىنداتقىسى كەلگەنىمەن بارعان سايىن قايسارلانىپ ءوز ؟؟ شوكەگە بۇگىن ءوزى بەت ەكى كەزىگۋگە كەلدى. ەسىكتەن تالتاڭداي ەنىپ، ؟؟؟؟ سويلەگەن بوكە شوكەنىڭ مىنا كەيپىنە مىسقىلداي ءبىر كۇلىپ الدى دا:.
ـــ كەزىندە قۇتقارعانىم، ءدال وسى ازاپتى ءوز قولىممەن تارتتىرۋ بولاتىن. ەندى مىنە، مىنا بەيشارا حالىڭدى كورگەندە شەرىم تاراپ، مۇراتىما جەتكەندەي بولىپ وتىرمىن، ـــ دەدى. ءوڭى قارا تالاقتاپ.
ساقال-مۇرتى قاپتاي بولىپ كەتسەدە، كوزى وتتى شوكە، بوكە الدىندا ءوزىن ءالى زور ۇستاپ، قايتاتىن ەمەس:
ـــ سەنىڭ ەرلىگىڭدى بىلەمىن، بالا كۇنىڭدە دە باسقالاردىڭ استىندا جاتىپ: ‹‹تۇرسام، كورسەتەم›› دەيتىن ىنجىق بولاتىنسىڭ، ءازىر ازامات بولساڭ دا ءالى سول قالپى كەلەسىڭ، ايتپەسە بايلاپ-ماتاپ الىپ، ەرلەنىپ وتىرعانىڭنان ۇيالۋىڭ كەرەك عوي، اقىماق، ـــ دەدى.
ـــ استىندا جاتاتىن ءوزىڭسىڭ شوكە، نەڭ قالدى سەنىڭ؟ ءسويتىپ ءجۇرىپ قاتىننان دامەلى اقىمام.. ـــ دەدى بوكەدە تىستەنە.
ـــ ول ءبىزدىڭ ەركىمىز، قولىڭ جەتپەگەن سوڭ ءىشىڭ كۇيىپ بارادى عوي. ونداي پەريزاتتى ساعان قور ەتكەنشە ءوز قولىممەن باۋىزداپ جانىن جاﮬاننامعا قويا بەرسەم دەپ اكەتكەنىم اراس.
ـــ قاسىڭا ەكى كۇن جاتسا ءۇشىنشى كۇنى ءوزى-اق قوجىراپ شىققاندا كورەرمىن اۋسەلەڭدى، ـــ دەگەن بوكە ءالى دە ساعى سىنا قويماعان شوكەنى جازالاي ءتۇسۋدى بۇيىردى دا ۇيدەن شىعىپ كەتە بەردى.
* * *
كەشكى ىمىرت ۇيىرىلىپ، مال قورالانىپ ەل ورنىنا وتىرعان شاق، شوكە جاتقان ۇيگە تۇتقيىل كوكە اسىعىس ەنىپ كەلدى دە:
ـــ اعا…. ـــ دەپ ءوزىن باس سالدى، ـــ قاندايسىڭ اعا، شەشەم جىبەردى. ءوزى قال ۇستىندە جاتىر، مىنا جەندەتتەردىڭ تاياعىنان باس كوتەرە الماي اقىرى ولەتىن ۇقسايدى، ـــ دەدى سىبىرعا جاقىن داۋىسىمەن شوكەنى قۇشاقتاپ جىلامسىراي.
ـــ قالاي كىردىڭ كوكە، كۇزەتشى… ـــ دەگەنشە كوكە:
ـــ ولار مەن اس بەرىپ اسىراعان كۇشىكتەر، ءتىلىمدى بۇرمايدى، جانە قوينىن تولتىرىپ قويدىم، ەندى بۇل جەردەن قۇتىل اعا! ـــ دەگەن كوكە شوكەنى بوساتباق بولعان ەدى، شوكە:
ـــ توقتا كوكە.. توقتاي تۇر! دالا تولعان اڭدۋشى قۇتىلا المايمىن، ءوزىڭنىڭ باسىڭا قاتەرگە جولاما، ەڭ جاقسىسى شەشەڭە قارا! ـــ دەگەن ەدى، كوكە ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ:
ـــ شەشەم جىبەردى اعا. ‹‹سەنى قۇتقار! ماعان قارايلاما، اعاڭمەن بىرگە بۇل اۋىلدان كەتىپ بيكەندى پانالا›› دەپ جىبەردى، ـــ دەگەن كوكە پىشاعىن الىپ شىعىپ شوكەنىڭ ءسىرىسىنىڭ سىرتىنان تىككەن كوگىن قيۋعا ابىگەرگە ءتۇسىپ جاتىپ، ＿ استىرتقا ەكى ات ازىرلەپ قويدىم، سولاي جەتسەڭ بولدى، ـــ دەدى.
ـــ ەندەشە سىرىگە اۋىرەلەنبەيىك كوكە، ەتىممەن ەت بولىپ ابدەن قۇرىسقان ءسىرى ساعان بوي بەرمەيدى، كەتەر بولساق وسى كۇيى كەتەيىك، بىراق، كۇزەتشىلەر…
ـــ ءبىز ۇيدەن شىعا بەرە، كۇزەتشىلەر ‹‹قاشتى›› دەپ ايعاي-سۇرەن سالىپ حابارلايدى. بولماسا ول بايقۇستاردىڭ كۇنى دە قاران بولادى عوي. وسى ورايدا ءبىز امان-ساۋ اتقا جەتىپ الساق بولدى، ـــ دەدى كوكە.
كوكەنىڭ جاستا بولسا الدى-ارتىن بولجاپ، كەلەر-كەتەرگە ساقتانا ورنالاستىرۋ جاساعان پىسىقتىعىنا شوكە رازى بولىپ كەتتى. ‹‹راقىمەت كوكە، ال كەتتىك›› دەپ ەكەۋى ەسىكتەن باسپالاپ شىعىپ قاراڭعىعا سۇڭگىدى، ‹‹قاشتى، قاشتى›› دەگەن ايعاي اۋىلدى باسىنا كوتەردى. اۋىل بىردەمدە قاراڭعىلىقتا الاساپىراندىققا ءتۇستى. بۇلت استىندا قىدىرىپ جۇرگەن اي جارىعى توڭىرەكتى ءالى دە ايقىن كورسەتىپ تۇر. شوكە مەن كوكە بەلەگىردىڭ استىنا امان ءتۇسىپ ەكى اتقا ىلىنە بەرە اتتىڭ كەينىندە جاسىرىنىپ تۇرعان بوكەنىڭ شىعا كەلگەنىن كورگەندە، كوكە ابىرجىپ قالدى.
ـــ ءيتتىڭ قانا بالاسى، ـــ دەپ قىلىشىن قىنابىنان جالت-جۇلت ەتكىزىپ سۋىرىپ الىپ ايقۇلاقتانا ۇمتىلعان بوكەگە ‹‹اعا›› دەپ كوكە تۇرا جۇگىرگەندە شوكەگە سىلتەنگەن قىلىش كوكەنىڭ يىعىنان شاۋىپ ءتۇسىردى. كوكە مايداندا كەسكەن شوركەدەي قۇلاپ ءتۇستى.
شوكە بوكەنىڭ قىلىشىن ەلەڭ قۇرلى كورمەي جىعىلىپ تۇسكەن كوكەنى قۇشاقتاي الدى. الدەقاشان جانى شىعىپ كەتكەن ەكەن. بوكە ءوزىنىڭ وقىس قيمىلىنا وكىنىپ قولىنداعى قىلىشىن تاستاي بەرىپ تۇرعان ورنىندا سىلەيىپ قالىپتى. بۇل كەزدە قاشقىندى قۋعا شىققان اۋىل ازاماتتارى دا ارت-ارتىنان مۇندا قارا شىبىنشا قاپتاپ، ءىستىڭ ناسىرعا شاپقانىن كورىپ ءۇنسىز داعدارىسىپ قالعان ەدى. ىلە-شالا كەلگەن باتىر جەردە سۇلاپ جاتقان كوكەنى، ونى قۇشاعىنا قىسىپ وتىرعان شوكەنى، سىلەيىپ تۇرعان بوكەنى كورگەندە ۋ شىققان جاعدايدى ايتپاي اڭعارا قويدى دا سىلەيىپ تۇرعان بوكەگە قارا نايزاسىن قورس ەتكىزىپ سالىپ جىبەردى دە وكىرتىپ ءتۇسىردى. ەڭىرەي بارىپ كوكەنى قۇشاقتادى. شوكە بۇلاردىڭ بۇل قىرقىسىنىڭ بىرەۋىنە دە نازار اۋدارماي اۋىلدى بەتكە الىپ كەتە بەردى. بۇل جولى شوكەنىڭ جولىن ەشكىم توسپادى. شوكە بارعان كۇيى ماكەي شەشەيگە ەندى. اۋرۋ ازابىنان ارسى-كۇرسى بولىپ ىڭقىلداپ ءبىر-اق ۋىس بولىپ جاتقان ماكەي شەشەيدى كورپەسىمەن قوسا الدىنا بالاشا كوتەرىپ دالاعا شىعارعان شوكە ساي تاعانىنداعى توپتى ادامعا قاراي الىپ كەلەدى.
حالى تومەندەپ، سوزدەن دە قالعان ماكەي شەشەي شوكەنىڭ كەلگەنىنە قۋانعانداي كوزىنىڭ قيىعىمەن ءبىر قاراپ قىبىرسىز جاتا بەرگەن. ءومىرى ماقۇلىق ەركەكتىڭ دويىر مىنەزىنە تاپ بولىپ وتكەن شەشەيدىڭ قول-اياعى سىلقىلداپ بوس قالىپتى. بەتىندەگى قىلىش تابىنان قالعان تەرەڭ تىرتىعى، شۇيكەدەي بولىپ ۇيىسقان شاشى ونىڭ ومىرىندەگى ازابىنىڭ ايعاعىنداي، شوكەنى ەرىكسىز ەڭىرەتتى.
ـــ بۇل ومىردە نە راقات كوردىڭ شەشە، اكەدەن، شەشەدەن، كۇيەۋدەن، بالادان دا نە باقىت تاپتىڭىز، قامىققاندا قامقور بولىپ، تاياق جەسەڭىزدە مەن ءۇشىن اراعا ءتۇسىپ ءجۇرۋشى ەدىڭىز، اۋەلى اناۋ تينامداي جانى شىجاق بولىپ جۇرەتىن ءسۇت كەنجەڭىز كوكە نە بولدى، اناۋ ىرىلداسقان اكەلى-بالالى ەكەۋى جازىم ەتتى، ەندى اكەلى-بالالى ەكەۋى ىرىلداسىپ جاتىر، سول كوكەڭىزدىڭ سۇيەگىن كوزىڭىزبەن كورىڭىز، بالا كۇنىمنەن ماعان مەيىرىڭىزدى توگىپ قامقور بولىپ كەلگەن ەدىڭىز، ەندى ‹‹قۇتقار›› دەپ كوكەنى جىبەرگەن ەكەنسىز، ءسىز ماعان شەشە مەيىرىن تۇسىندىرگەن، شەشە جۇرەگىن تانىتقان قامقور جانسىز عوي، مەندە وزىڭىزگە ماڭگى قارىزدارمىن، ـــ دەپ ەڭىرەپ كەلە جاتقان شوكە، اياق-اياعىنا تيمەي ماكەي شەشەيدى مىناۋ توپتاسقان ادامدار اراسىنا الىپ كەلدى. شوكەنىڭ ماكەي شەشەيدى بۇلايشا كوتەرىپ كەلگەنىنە تاڭىرقاۋلى ەدى، تۇپ-تۋرا بوكەنىڭ مۇردەسىنىڭ جانىنا اكەلگەندە بىراق ءتۇسىندى.
شوكە ماكەي شەشەنىڭ بەتىنە قاراعان ەدى، كوز جاسى ءجۇزىن جۋىپ، تالاۋراعان ەرنى الدەنەنى ايتقىسى كەلىپ جىبىرلاپ كەلدى ەكەن. كەلگەن كۇيى كوكەنىڭ قاسىنا اكەپ اقىرىن قويدى دا، ماكەي شەشەيدىڭ جۇزىندەگى جاستارىن ءسۇرتىپ، ودان كوكەنىڭ باسىن شەشەيدىڭ كەۋدەسىنە تامان اكەلگەن ەدى. شەشە بايقۇس قولىن سوزعانداي بولدى. شوكە شەشەسىنىڭ قولىن كوكەنىڭ جۇزىنە تيگىزگەن ەدى. ماكەي شەشەنىڭ قولى دىرىلدەپ كەتتى. الدەنەنى ايتقانداي ەرنىن جىبىرلاتقانىن كورگەن شوكە ماكەي شەشەنىڭ اۋزىنا قۇلاعىن تاياتقان ەدى. ‹‹كە.. ە.. ت›› دەگەن ءسوزدى زورعا ايتتى دا سىلىق ەتىپ جان ءۇزدى. شوكە ونىڭ كوزىن الاقانىمەن جاۋىپ ورنىنان تۇردى. جينالعان اۋىل ادامدارى، باتىر، سانىنان جارالانعان بوكە بولىپ شوكە مەن ماكەي شەشەيدىڭ ءار قيمىلدارىنا قادالا قاراپ ەڭىرەپ تۇرعان ەكەن. ـــ شەشە،.. شەشە ـــ دەگەن بوكەنىڭ داۋىسى قاسىرەتتى شىقتى. بۇل قاسىرەتتىڭ سوڭى بوكەنىڭ ايەلىنىڭ، اۋىل ادامداردىڭ زارىنا اينالعان ەدى. وسى شۋىلدى اۋىلدىڭ ءبىر قارتى توقتاتتى.
ـــ توقتاتىڭدار، توقتاتىڭدار ەندى، ارۋاق كوز جۇمدى دەگەنمەن كوكىرەگى وياۋ، ءتىرى دە سىيلاسپاي، ولگەندە جىلاسۋدىڭ نە قاجەتى، يتشە ىرىلداسىپ، قاسقىرشا تالاسقان ءومىردىڭ سوڭى وسىلاي بولاتىندا ءجونى بار، بولدى ەندى، ارۋاقتى ارۋلاۋ جۇمىسىنا كىرىسىڭدەر، سۇيەكتەردى مارقۇمداردىڭ ۇيىنە كىرگىزىڭدەر! ـــ دەپ باسۋ ايتىپ، ءتىلىنىڭ سۇعىندا قاداپ الدى.
بۇل كەزدە تاڭ اتىپ جەر ءجۇزىن جارىق ساۋلە قىدىرىپ كەتكەن. شوكە وسى كۇنى ماكەي شەشە مەن كوكەنىڭ جەرلەۋ راسمياتىن ورىنداپ بولعان سوڭ اتىنا ءمىندى دە ءۇن-ءتۇنسىز اۋىلدان شىعىپ كەتە باردى.
* * *
شوكە اۋىلدان ۇزاپ شىقپاي-اق ءوزىن قۇتقارۋعا شىققان تۇماردىڭ ءبىر توپ ازاماتتارىنا كەزىگىپ قالىپ ولارمەن بىرگە تۇماردىڭ اۋىلىنا بەت الدى. شوكەنىڭ كەلۋىن سارىلا كۇتىپ، ەكى كوزى ءتورت بولىپ وتىرعان نۇركەن، تۇمار، بيكەندەر شوكەدەن ەلدىڭ حال-جايىن سۇراپ اقتارىلىپ قالدى.
شوكەنىڭ ەتىنە باتىپ، سۇيەگىنە جەتەرمەن سىرىگە مۇنشالىقتى قايسارلىق كورسەتكەنىنە ەل بولىپ تاڭداي قاعىستى. ءسىرىنى الىپ تاستاۋ ءۇشىن اۋەلى جىلقى مايىن جاعىپ ءجىبىتىپ بارىپ، كوكتەۋلەرىن بىردەن كەسىپ ءجۇرىپ، زورعا اعىتتى. شوكەنىڭ ۇستىنەن ءسىرى تۇسكەندە ەتتەرى ويىلىپ ءسىرىنىڭ باتقان ورنى اق جەم بولىپ قالعان ەكەن. شوكە ءسىرى الىنعاندا تىنىسى كەڭىپ قالعانداي بولعانىمەن ءون-بويىنان جەل اڭقىلداپ، سىرىگە سۇيەنىپ العان دەنەسىن ەركىن بيلەي الماي ارەڭگە كوندى.
تاڭەرتەڭ ەرتەمەن تۇرعان شوكە، باتىر اۋىلىندا بولعان جاعدايدى تۇمار اقساقالعا جەتكىزىپ، ۇلى كارىلەردى شاقىرىپ الىپ شەشەسى مەن باۋىرىنىڭ ءولىمىن بيكەنگە ەستىرتتى. جىلاپ-ەڭىرەپ قايعى بۇركەنگەن بيكەن ەرتەسى كۇيەۋىن جانە اتشى، قوسشىلارىمەن توركىنىنە جول الدى.
شوكەنىڭ امان ورالعانى تۇمار كاريانى قۋانتتى. تۇماردىڭ ءوزىنىڭ ەندىگى ماقساتقا العان ويى، نۇركەن ەكەۋىنىڭ باسىن قۇراپ بەرۋ ەكەنىندە جاسىرمادى. شوكە تۇماردىڭ بۇل سۇزىنە قىسىلىپ ءتىس جارا الماعانىمەن نۇركەنگە كەزىككەندە توي جاساۋ دەگەننەن كۇدەرىن ءۇزۋىن ءوتىندى دە نۇركەنگە ەل ىشىنەن ءبىر قولايلى ازامات تاۋىپ ۇزاتىپ قوياتىنىن بىلدىرگەنىمەن بۇعان كونگەن نۇركەن بولمادى. ءسوزسىز وزىمەن توي جاساۋى كەرەگىن، ءوزىنىڭ قايتسەدە وزىنەن ايىرىلمايتىنىن ءبىلدىرىپ تىستەي قاتقان سوڭ، شوكە:
ـــ مەن سەنى جولبارىستىڭ اۋزىنان امان الىپ قالۋ ءۇشىن عانا توي جاسايمىن دەگەنمىن. بۇل ەكەۋمىزدىڭ دە ءومىردى دە ماحابباتتى دا الداۋىمىز. وراتى كەلگەندە جولىڭدى تاۋىپ باقتىىڭدى ىزدەۋىڭە رۇقسات دەگەندى ەسكەرتكەن ەدى نۇركەن:
ـــ جارايدى شوكە، تويى وتىرىك ەكەن دەپ ەشكىمدە ايتپايدى. وسى ەتەگىنەن ۇستاعانىم ۇستاعان ـــ دەدى نازدانا. نۇركەنمەن وسىلايشا امالسىز توي دايىندىعى باستالدى.
* * *
قيا بەتتەن اتىن از جەلدىرىپ اندەتىپ بارا جاتقان جىگىتكە اۋاشادا سىرلاسىپ وتىرعان شوكە مەن نۇركەن قىزىقتاي قارادى. اسىرەسە، شوكە ەش ۋايىم-قايعىسىز، ون ەكى مۇشەسى ساۋ ازاماتتىڭ دۇنيەنى الشىسىنان باسىپ بارا جاتقان بەينەسىنە ىشتەي قىزعانىپ كەتتى. ادامعا كەدەيلىك، تىرلىكتەگى ميحىناتتىڭ اۋىرتپالىعى مەن ازابى جۋسا كەتەتىن كىر سايقتى ۋايىم-قايعى بولمايدى ەكەن. قايتا سول بوگەتتىكتەر مەن قابىسقان پالەدەن قۇتىلۋ ءۇشىن ادام اسقاق جىگەر ارقالاپ، ەرتەڭىنە ۇمىتپەن قادام باسۋىنا قامشى ەكەن ەمەس پە. ال مىنا كەم ساليقالىق ورنى تولماس وكىنىش. توبەڭنەن ۇرىپ تۇرعان توقپاق سىندى، ايتەۋ ەپتەپ جىگەرىڭدى جاسىتىپ، رۋحىڭدى مايىرىپ قارا جەرگە قايتىپ كىرگىزەمىن دەۋدەن باسقا باقىتى دا جوق ەكەن. مىنە وسىنداي ۋايىمدار شوكە كوڭىلىنە تۇينەكتەلگەلى قاشان. بۇگىن توي دايىندىعىن اقىلداسامىز دەپ وتىرعان مىنا وتىرىسىندا جەلگەسىنەن زىل باتپان ءبىر نارسە باسىپ كوز الدى قاراۋىتىپ بارادى. بوكە ايتقانداي: قۇرعاق تۇلىپقا موڭىرەگەن سيىرداي، نۇركەن وزىنە ەركەلەگىسى كەلگەنىمەن بۇل ەركەلىك، بۇل نازدىق جانىنا تۇرپىشە تيەدى. ەڭ سوڭى نۇركەنگە ءوزىنىڭ شىنايى جۇرەگىن تاعى دا بىلدىرە كەتكىسى كەلىپ:
ـــ نۇركەن-اۋ، ءتىلىمدى الشى، ءبىز اق كوڭىل تۇمار كاريانى قۇر اۋرەگە سالىپ وتىرمىز، ـــ دەگەنىنە نۇركەن كونەر ەمەس.
ـــ جاقتىرمايمىن، كوڭىلىمە ولقىسىڭ دەسەڭ ايت، ايتپەسە قانداي ازاپ بولسا دا وزىڭمەن بىرگە بولۋعا بەكىدىم، ـــ دەيدى قاسارىسا قاتار وتىرعان شوكەنىڭ تىزەسىنە باسىن قويىپ. شوكەدە ونىڭ اي ماڭدايىنا الاقانىن اپارىپ، ىپ-ىستىق دەنەسىن باۋىرىنا تارتقان سايىن نۇركەن قويىنى-قونشىنا ەنىپ جابىسا قۇنىعىپ، ەنىپ كەلەدى. ونىڭ ىستىق دەمى وزىنە تاياعاندا شوكەنىڭ ءون بويى بالبىراپ، جۇيكە-جۇيكەسى بوساپ، ايمالاي بەردى. نۇركەن شوكەنىڭ موينىنا اق بىلەگىن سالا:
ـــ ءبىزدىڭ باقتىمىز وسى عوي شوكە، نەگە ‹‹بولمايدى›› دەپ زارەزەپ بولاسىڭ؟ شوكە نۇركەنىڭ مىنا تۇسىنىگىنەن ونىڭ ومىردە تەك جىنىستىق قاتىناس ءۇشىن عاناەمەس، تاتۋ-ءتاتتى تىرلىك ەتۋدى كوكسەيتىىن اڭعارىپ.
ـــ ەر-ايەل قاتىناسىنىڭ ورنى بولەك عوي نۇركەن. بىراق تا سەنىڭ ىزدەگەنىڭ تەك عانا بەرەكەلى تىرلىك، ەركىن ءومىر بولسا ايتقانىڭا كونبەي قايتەمىن، ـــ دەدى شوكە اعىنان اقتارىلا.
ـــ مەنىڭ ناعاشىلارىم وسى قارا تاۋدا دەپ ەستىگەم، اللا جول بەرسە ءبىز توي جاساعان سوڭ، سولاي بارىپ ولاردان ءبىر بالا اسىراپ الىپ، اكەم مەن شەشەمنىڭ ءتۇتىنىن تۇتەتەتىن مۇراگەر تاپساق ـــ دەگەن كوڭىلىندە جاسىرمادى. شوكەنىڭ جۇرەگىنەن شەشىلە شىققان مىنا توق ەتەر تۇجىرىمعا نۇركەن ءدان رازى بولىپ وعان كەنەشە جابىسىپ قۇمارتا قۇشا وتىرىپ:
ـــ ءبارى دە بولادى، اللا بەرەيىن دەسە ولدا ءالى-اق ـــ دەدى جۇپتەي.
* * *
شوكە توي جاساعانىنا ايدان استى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز كۇن سايىن جۇدەۋ تارتىپ ەڭسەسى ءتۇسىپ، كوز جاسىن ءبىر تيمادى. نۇركەن ءۇشىن بۇل ماڭدا مۇڭىن شاعىپ زارىن توگەتىن بيكەننەن باسقا ەشكىمى جوق ەدى. ول بۇگىن ۋاقىتىن شىعارىپ بيكەنگە بارعان ەدى. كوزى جاستى بيكەنوزىن ءتىپتى سار ۋايىمعا سالدى. بيكەننىڭ ايتارى ءوزىنىڭ توركىنىنىڭ جاعدايى ەدى. ەسىرەسە اكەسىنىڭ بۇل كۇندە ەسىنەن جاڭىلىپ اڭگۇدىك بولىپ ەل كەزىپ، اركىمنىڭ ەسىگىندە جۇرگەنىن ايتپ ەڭىرەي وتىرىپ:
ـــ كىم ءبىلسىن، ەلدىڭ قارعىسى، شەشەمنىڭ كوز جاسى اكەمدى جىبەرمەدى مە؟ ەل ارالاپ قاڭعىپ قايىر تىلەپ قالىپتى. قايران داۋرەن ەي، بىرەۋدىڭ لاقتىرعان سۇيەگى باسىن جارىپ، يتپەن بىرگە قوراعا تۇنەپ جۇرگەنىن كورگەنىمدە شىدامىم ابدەن تاۋسىلدى. جات-جۇرتتىق مەنىڭ قولىمنان نە كەلەدى. بوكەگە ايتقان ەدىم؟ اكەمىزدىڭ نايزاسىنان ءبىر اياعى كەم بولىپ قالعان بوكە اكەمىزدى ءوزىنىڭ قاس جاۋى ساناپ ابدەن وشىگىپ العان ەكەن. قولىمنان كەلگەنى شاش، ساقال، مۇرتىن باستىرتىپ، ءبىر قابات كيىم كيگىزدىم دە قايتتىم، ـــ دەپ سۇڭقىلداعان بيكەنگە:.
ـــ بۇل دا ءتاڭىردىڭ ءىسى، قايعىرىپ قامىققانىڭمەن امال جوق عوي، ـــ دەگەن نۇركەن شوكەنىڭ ايتا بەرەتىن ‹‹قانعا ورتاق ادامنىڭ تاعدىرىنا ءتاڭىردىڭ سيى وسىلاي بولار›› دەگەن ويىن ايتىپ قالعىسى كەلدى دەدى دە ءوزىن ۇستاپ قالدى. شوكە باتىردىڭ وسىنداي كۇيگە تۇسكەنىن ەستىگەندە تاڭىرىنە شىن رازى بولىپ ‹‹شىركىن باتىردىڭ وسىلاي ەل كەزىپ، ەزگىدە جۇرگەنىن شەشەم مارقۇم كورگەن بولسا›› ـــ دەيتىنىن ويلاي وتىرىپ تاعى دا ويلادى. ‹‹شەشەم كورە الماسا دا شەشەمنىڭ كوزى ءوزىم كوردىم. جول بولسا ونىڭ قاسىرەتتى قالىن كوزىمەن كورىپ كەلسەم ارۋاق رازى بولار›› ەدە دەگەبەب ەسىنە العان نۇركەن:
ـــ جول بولسا شوكە اۋىلعا ءبىر بارىپ قايتقىم بار دەپ وتىر. تىرلىكتە وزىمە اس بەرىپ، ءومىر سىيلاعاندىعى ءۇشىن باتىرعا قولىمنان كەلگەن جاقسىلىعىمدى كورسەتۋگە قاقىلىمىن ـــ دەگەنىن بيكەنگە ەكسەرتىپ قۋانتىپ تاستادى.
ـــ ءجون ء‹‹بىر كۇندىك دوسقا مىڭ كۇن سالەم›› دەگەن سول. بىرەۋ دۇشپاندىق ەتسە، سەن دوستىق ەت. وزىنەن قايتپاسا قۇدايدان قايتادى، ـــ دەۋشى ەدى شەشەم مارقۇم دەدى بيكەن تۇمسىعىن تارتقىلا وتىرىپ.
ـــ ءوزىڭ كۇن سايىن جۇدەپ-جاداپ باراسىڭ عوي نۇركەن. ءبىر جەرىڭ اۋىرىپ جۇرگەن جوقسىڭ با؟ ـــ دەدى بيكەن. بيكەنىڭ بۇل سوزىنە نۇركەن قۇلاق شەكەسىنە دەيىن قىزارىپ سالا بەردى. مۇمكىن ادەيى سۇراپ وتىر ما دەگەندەي قۋىستانا قاراپ:.
ـــ ءوزىم دە وزىڭمەن اڭگىمەلەسىپ شەرىمدى توگەيىن دەپ ەدىم، قولىم تيمەي جۇرگەنى، ـــ دەدى تاعى بيكەن.
نۇركەن توي جونىندە، تۇرمىستارى جايىندا ءسوز قوزعالعاندا شىنىمەن قىسلاتىن بولدى. كەيدە قۇدايدىڭ ءوزىن وسىنداي سورلى ەتىپ جاراتقانىنا تالاي رەت ءولىپ العىسى كەلگەن. بىراق، جارىق دۇنيە نۇركەنگە ىستىق، ءار كۇنگى كۇيبىڭى الدىڭعى ازابىن ەسىنەن شىعارىپ ءار كۇنىن ميمىرتتاپ وتكىزىپ كەلە جاتىر.
نۇركەن بيكەنىڭ ۇيىنەن تەز شىعىپ ءوز وتاۋىنا باردى. باعانادان شوكە جايىنداعى ءسوزدىڭ ءبارىن، ونىڭ بەلسىزدىگىن مەڭزەپ قورلاپ تۇرعان سوزدەي سەزىپ، جىلاپ تا الدى. مىنە قىرسىق بولعاندا بيكەن مەن نۇركەننىڭ ءسوزىن باعانادان شوكەدە تىڭداپ تۇرعان كورىنەدى. نۇركەن ۇيدەن شىققاندا ءۇيدى ايلانىپ كەتە بەرگەنىن نۇركەن بايقاپ قالعان. ندى مىنە وتاۋىنا كەلگەن كۇيى قاباعى قاتۋلى ەر-توقىمدارىن ەرتتەپ كەتۋدىڭ قامىنا كىرىسكەنىن كورگەندە نۇركەن ونىڭ ىلعي دا دالاعا اڭ اتام، مال قۋامىن دەپ كەتەتىن قىلىعىنىڭ سىرىن ءتۇسىنىپ تۇر، شىنىندا شوكە كوپ ويلاندى، ول ءۇشىن دالادا بەزۋ ۋايىمنان ارىلتۋدىڭ بىردەن-ءبىرى جولى وسى عانا، سوندىقتان نۇركەندە وعان توسۋ بولمادى.
* * *
اڭ اتىپ، اۋىلدى اسىراۋ تۇمار اۋىلىنىڭ داعدىسىنا اينالىپ بارادى. اسىرەسە شوكە مۇندا كەلگەلى وعان ىلەسكەن ازاماتتار اڭ اۋلاۋ دەگەنگە ابدەن قۇنىعىپ العان. ىلعي دا ‹‹جون تاۋ››، ‹‹قارا تاۋدى›› بەتكە الىپ كەتەتىن اڭشىلار ازىق-تۇلىگىن الىپ، نەشە كۇندە ارەڭگە ورالاتىن. بۇگىن بۇلار نۋ ورمان كومكەرىپ جاتقان قارا تاۋدان ەلىك پەن بۇعىنى كوزدەپ شىققان بولاتىن. جول-جونەكەي وزدەرىنە قوسىلعان اڭشى جىگىتتى بۇلاردىڭ ماقساتقا العان ويىن بۇرىپ اكەتتى، ول نەشە جىلدان بەرى بۇل وڭىردە قايتىس بولعان ادامداردىڭ قابىرىن قازىپ ءمايىتتى الىپ كەتىپ جۇرگەن قارا ايۋدىڭ اپانىن كورگەنىن ايتىپ، شوكەلەردى سولاي جەتەلەدى. دۇركىرەسىپ جەلدەي ەسكەن ازاماتتار وسىناۋ ەلگە تىنىشتىق بەرمەگەن قارا ايۋدىڭ كوزىن قۇرتىپ، ەلدىڭ العىسىن الۋعا بەكىدى. شوكەلەرگە قوسىلعان اڭشى ازامات قانشا جىلدان بەرى قارا ايۋدىڭ سوڭىنا تۇسكەن تالاي اڭشى بولعانىمەن، بىراق اككى ايۋ، قاقپان، تۇزاقتىڭ بارىنە ىلىنبەي تالايدى سەندەلتىپ، جار سوقتىرىپ كەتىپ جۇرگەنىن، بۇل جولى ءوزىنىڭ قارا ايۋدىڭ اپانىن ارەڭ ىزدەپ تاپقانىن ايتا كەلىپ بۇل جولى قارا ايۋدىڭ كوزىن ءسوزسىز جوعالتۋ كەرەكتىگىن ايتىپ ازاماتتارعا جىگەر بەرە ءتۇستى.
كۇزدىڭ قوڭىر جەلى تاۋ ىشىندە سالقىن سامالمەن ايمالاپ، كوك ساداعىن اسىنعان ورمان ىشىندە الۋان ءتۇرلى قۇستار الۋان ءتۇرلى اۋەنمەن ءان سالىپ، ءتۇرلى-ءتۇستى تيىندار بۇتاقتان-بۇتاققا سەكىرىپ جۇرگەن كورىنىستەر اڭشىلاردى شاتتاندىرىپ جىبەرگەندەي كوسىلە كەڭەسىپ كۇزەۋلى جەرگەدە جەتتى.
‹‹شاتقال›› اتالاتىن تاۋجولى جۇرگىنشىلەر ءۇشىن تىم كۇدىر ەدى. ‹‹شاتقالدىڭ›› تۇستىگىندەگى قۇزاردىڭ ەتەگىن الا اڭىرايعان ۇڭگىر اۋزىن ەكىنشى بەتكەيدە تۇرىپ كورسەتكەن جول باستاۋشى ايۋدىڭ وسى اپاندا ەكەنىن نۇسقادى.
قىس بولماسا اپان ساقتامايتىن ايۋدىڭ تابيعاتىن بىلەتىن شوكەلەر العاش ايۋدىڭ ۇڭگىردە جاتىر دەگەنىنە سەنگىسى كەلمەگەن ەدى. مىنا ازاماتتىڭ ‹‹كوزىممەن كوردىم›› دەگەنىنە تانباسىنا دا امال جوق ەدى. ايۋدىڭ ءيىسىن تەز بىلە قوياتىن اتتارىن اتتارىن بەلەگىردىڭ استىنا تاستاعان اڭشىلار ايۋ اپانىنا ساداق وعى جەتەر جەرگە دەيىن جاياۋلاپ كەلگەن ەدى. جول-جونەكەي ايۋدىڭ ءار جەردەگى قيىن، سونى شوپتەرى جاپىرا اۋناعان ورىندارىن كورىپ، دالانىڭ اڭىن ەمەس، ىلعي دا ادام ولىگىن ازىق ەتىپ دانىككەن اككى ايۋدىڭ بۇل كۇندە اسىلگى تابيعاتىن وزگەرتىپ، كۇندىز اپانىندا جاتىپ، تۇندە جورتۋىلعا شىعاتىنىنا شوكە سەزىكتەنگەندەي بولدى دا، استى قۋىس سەكى تاستىڭ ۇستىنەن بەكىنىس الىپ، اپاندى اڭدۋمەن بولدى.
وسى كۇنى كەش باتقانشا سارىلا كۇتكەن ايۋدان ەش حابار بولمادى. ەندى ءبىر ازامات كەزەكتەپ اڭدىعانىمەن ەش سىبىس بولماعان سوڭ اڭشىلار ابدەن ءۇمىتىن ءۇزدى. شوكە مىناۋ قارا تۇمسىعى كۇندىك جەردىڭ ءيىسىن بىلەتىن ايۋدىڭ ءوز يىستەرىن سەزىپ، اپاننان شىقپاي جاتىپ الدى ما؟ دەگەن ويمەن اپانعا كىرىپ كورگىسى كەلگەن ەدى. باسقالار قوسىلمادى. اسىرەسە تۇمار اقساقال بايبالام سالىپ:.
ـــ ونىڭ اتى جىرتقىش قوي شوكە، ونىمەن قويماي ادام ەتىن جەپ دانىككەن ايۋ جازىم ەتىپ كەتەدى، جولاما! ـــ دەپ، زارەزەپ بولعانىمەن بەتتەگەن بەتالىسىنان قۇر قول قايتپايتىن شوكە اقىرى تاماق ىستەۋگە الا جۇرگەن قورجىننىڭ ءبىر باسىنداعى كىشكەنتاي شويىن قازان مەن پىشاق، قانجارلارىن ازىرلەپ اپانعا تارتتى.
شوكە قاسىنا ەكى ازامات ەرتپەك ەدى. ءبارى ازاردا-بەزەر بولعاندىقتان ءوزى جالعىز كەتتى. اسىرەسە وزدەرىنە ىلەسە كەلگەن ەكى ورىس جىگىتتىڭ ەس ماقلۇقتىڭ اپاننا ءبىر ءوزى ەنگەلى تۇرعان شوكەنى كورگەندە كوزدەرى تۇزداي بولىپ زارەسى قالمادى.
شوكە باسپالاپ بارىپ اپاننىڭ اۋىزىنا بارعاندا ايۋدىڭ ءالى دە كەبە قويماعان جاس تەزەگىن بايقادى دا ارعى بەتتەگىلەرگە ايۋدىڭ اپان ىشىندە بار ەكەنىن ىمداعان ەدى، تۇماردا وعان ‹‹قايت›› دەگەندەي قولىن بۇلعاپ يشارات ەتكەنىمەن، جانىنان قانجارىن سۋىرىپ الىپ، باسىنا قازاندى توڭكەرە ەڭكەيگەن شوكە اپانعا سۇڭگىپ كەتتى. شوكەنىڭ سەرىكتەرى مىنا تاۋەكەلشىلدىكتىڭ سوڭى نەمەن تىنارىنا الاڭداپ، كوزدەرىن اپاننان ايىرماي پالەنىڭ اقىرىن كۇتىپ وتىرا بەردى.
شوكە ايۋ اپاننىڭ تۇبىندە جاتقان بولسا اۋەلى ءوزىنىڭ باسىنان باس سالارىن مەجەلەپ قازاندى باسىنا توڭكەرىپ، قانجارىن ازىرلەپ العا ىلگەرىلەي بەردى. اپاننىڭ اۋىزىنان ەنە بەرە-اق قولقانى جارعان يىستەن اپان تۇبىندە ايۋدىڭ جاتقانىنا شوكە گۇمان كەلتىرمەي ازىرلەنە باستادى. شوكە الدىعا ىلگەرىلەگەن سايىن ساسىق ءيىس قولقانى قاۋىپ، تۇنشىقتىرىپ بارادى. باتىرسىنىپ كەلىپ الىپ، قۇرعاق قول شىعۋدان ارى نامىس بولماسىن ويلاعان شوكە تاۋەكەلمەن جىلجىپ كەلەدى. ايۋدىڭ كۇركىرەگەن داۋىسى دا ءبىلىندى. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا باسىنداعى قازانمەن بىرگە ءوزى دە ۇڭگىردىڭ بوساعاسىنا ۇرىلىپ بارىپ، شاپشاڭ قيمىلمەن ايۋدىڭ باۋىرىنا قانجارىن قاداي ۇڭگىر تۇبىنە قاراي لىپ بەردى. ۇڭگىردىڭ تۇبى تارلىعى شوكەگە مۇنداي جاقسى بولار ما؟ ايۋدىڭ قورباڭداپ قايتا بۇرىلعانىنا ۇلگىرتپەي، ونىڭ شابىنا قانجارىن تاعى سالىپ ۇلگىردى دە، قولىنا ىلىنگەن ەن قالتاسىنان بۇراي تارتقاندا وكىرگەن ايۋ ۇڭگىر ءىشىن ءزىلزالا ەتىپ بارىپ، كۇرس ەتىپ قۇلادى. شوكە ايۋمەن الىسقاننان ەمەس، ساسىق يىسكە تۇنشىعىپ، تىنىسى تارىلعانىنا شىداماي، ايۋدىڭ ۇستىنەن اتتاي ۇڭگىردىڭ اۋىزىنا شىقتى. ۇڭگىر ىشىنەن وكىرىپ، باقىرعان ايۋ داۋىسىن ەستىگەن تۇمارلار، اشۋلى ايۋ اپاننان ءتىرى شىقسا، وزدەرىنە ۇمتىلىپ، مەرت قىلادى-اۋ دەگەن ويمەن ورىندارىنان ورە تۇرىپ، قاشۋدىڭ قامىندا ەدى. ۇڭگىر اۋزىنا شىعا كەلگەن شوكەنى كورگەندە ازاماتتار ەندى شوكەگە قاراي جۇگىردى.
ۇڭگىر اۋىزىندا القىنىپ وتىرعان شوكەنىڭ قان-سوقتا بەينەسىنە قاراپ تۇراردىڭ زارەلەرى قالمادى. كەلگەن جەردەن ونى باس سالىپ:
ـــ ويپىرىم-اي، شوكە، امانسىڭ با، ـــ دەدى القىنا شوكەنىڭ قان بولعان دەنەلەرىن سيپالاعان ەدى، جاراقات ەمەس، ايۋدىڭ قانى ەكەنىن كورگەن ازاماتتار قۋانىسىپ كەتتى. ەكى ازامات ۇڭگىرگە ەنىپ وگىزدەي قارا ايۋدى اپاننىڭ اۋزىنا زورعا سۇيرەپ شىعاردى.
ـــ قازاننان ەشتەڭە قالماپتى، ـــ دەدى بىرنەشە شويىن سىنىقتارىن الىپ شىعىپ.
ـــ قاراشو، قاراشو، ـــ دەپ تاڭىرقاعان ورىستار شوكەنىڭ بەتى-اۋىزىنا جۇققان قانداردى ورامالمەن تازالاپ الەك.
ـــ ويپىرىم-اي، شوكە-اي، ءولدىڭ-اۋ دەپ ويلاعان ەدىك، قۇداي قاعىپ امان قالدىڭ.
ـــ جاۋ جۇرەك، ناعىز ەر ەكەنسىز.
ـــ ەش جاراقاتتانباپسىز عوي ءوزى.
ـــ باتشاعار قانشا ەلدى زارلاتتى، ـــ دەدى تۇمار ايۋدىڭ ىرسيىپ جاتقان ۇشكىر تىستەرى مەن سويديعان يمەك تۇياقتارىنا قاراپ، ـــ سوندا قالاي تىندىم ەتىپ جىبەردىڭ شوكە؟
ـــ كورىپ تۇرسىڭدار عوي، اۋەلى باسىمداعى قازاندى قاعىپ جىبەرگەن ساتتە قارنىن جارا كەينىنە شىعىپ الدىم دا، جان جەرىنەن بۇراي تارتقانىمدا مايداندا جان ءۇزدى.
ـــ سونداي قاتەر تونگەن قاس قاعىم ساتتەردە ءبارىن قالاي ويلاپ جەتە قويدىڭىز؟
ـــ قۇداي قاقتى.
ـــ شوكەنىڭ كوك ءبورىسى بار دەۋشى ەدى، راس-اۋ وسى ـــ دەدى تۇمار اقساقال. بۇل سوزگە شوكە كۇلىپ:
ـــ ونى كىم ايتادى؟ ـــ دەگەن ەدى. تۇماردىڭ ۇلى سوزگە ارالاسىپ:.
ـــ باياعى بيكەن دە ءسىزدى اۋىز جاپپاي ماقتايتىن، ـــ دەدى كۇلىپ.
ايۋدىڭ تەرىسىن سىپىرىپ، سۇيەك-ساياعىنا دەين قالتىرماي جيىستىرىپ العان اڭشىلار اۋىلعا جول العاندا كەشكى بەسىن ۋاعى بولعان ەدى.
شوكەنىڭ ەلدى قان قاقساتقان قارا ايۋدى اپاننان سوعىپ العان ەرلىگى جالپاق جۇرتقا تاراپ، ونى سيقىرلى دا سىرلى ادامعا اينالدىرىپ جىبەردى. اسىرەسە شوكەنىڭ قىزىل قولىمەن ايۋ سوعىپ العان ەرلىگى ايباتىن اسىرىپ قانا قالماستان شوكە بار تۇماردىڭ مالىنا دا كوز قىزارتۋشىلار تيىلا قالدى.
شوكە ەرلىگىمەن ەل الدىندا قانشا مارقايعانىمەن نۇركەن الدىندا كۇن سايىن جاسىپ، جالى جىعىلىپ، جالىنى وشە بەردى. نۇركەندى ءتۇرلى ايلامەن وزىنەن قوجىراتقىسى كەلگەنىمەن، نۇركەنىڭ نە بىلگەن ويى بار، كەنەشە جابىسىپ، ايىرىلار ەمەس. وزىنەن ايىرىلماسىن اڭعارىپ شوكە ‹‹اڭعا شىعامىن››، ‹‹ەلدىڭ ءىسى ءۇشىن›› دەگەن سىلتاۋمەن ۇيىنە توقتاماي ىلعيدا دالا بەزۋمەن بولدى دا، نۇركەنىڭ تۇرمىسىن بيكەندەرگە تاپسىردى دا، ءار ورالعان كەزدە قانجىعاسىنا بايلانعان ولجاسى بىرەۋ السا جارتىسىن، ەكەۋ السا بىرەۋىن تۇمار اقساقالدىكىنە اكەلىپ تۇرعاندىقتان نۇركەنگە تۇمار اقساقال وڭ كوزىمەن قاراي قامقورلىعىنا الىپ وتىردى.
شوكە بۇگىن ءبىر كەزدە شەشەسىنىڭ باسىن الىپ، ەلىن شاۋىپ كەتسەدە وزىنە تىرلىكتىڭ تىربىڭىن سىيلاپ، يتاياقتان اس بەرىپ، جارىق دۇنيەگە قالدىرعان باتىردىڭ قالىن، ونىڭ اشكوز ۇلى بوكەنىڭ كۇي-جايىن ءبىلىپ كەلۋگە جول الدى. ول جاقىننان بەرى وزىنەن قارۋ ونەرىن ۇيرەنىپ جۇرگەن ازاماتقا ءوزى كەلگەنشە وسىندا بولۋىن، ءوزىنىڭ اسىعىس اتتانىپ كەتكەنىن نۇركەنگە ۇعىندىرىپ قويۋدى تاپسىرىپ كەتە بەردى. شوكەنىڭ بۇلايشا ورنالاستىرۋىندا ءمان بەر ەدى. مىناۋ ەل ىشىندە نۇركەنگە وسى زاماتتىڭ نازارى اۋعان وسەگىندە ەستىگەن. ءيا، ول نۇركەندى وسى اۋىلعا تاستاپ ءوزى باتىردىڭ اۋىلىنا مەكەن شەشەيدى جەتكىزىپ تاستاۋعا كەتكەن كەز ەدى. كەيىن ءوزىنىڭ اتىن ەستىپ، بىلگەن سوڭ با، الدە باسقا سەبەپتەن بە قول ۇزىپ كەتتى. مىنە وسىنى ەسىنە العان شوكە نۇركەننىڭ ەپتەپ وسى ازاماتقا نازارى اۋىپ قالسا ەكەن دەپ قارۋ ونەرىن ۇيرەتۋدەن باس تارتپاي وسىندا الىپ قالعان بولاتىن. بىراق تاڭ بوزىنان ساۋىنعا كەتەتىن نۇركەن ءتۇس، كەشتەردە بۇل ازامات جونىندە ەشبىر تانىستىقتىڭ، جاقىنداسۋدىڭ بەيىمىن اڭعارتار ەمەس. اقىرى شوكە وسى ءبىر ساپارعا كەتۋ ارقىلى ولاردى جاقىنداستىرا ءتۇسۋ ماقساتىمەن مىنە نۇركەن كەلمەي تۇرىپ جولعا تۇسكەنى ەدى.
* * *
شوكە ۇيىنەن اتتانعان كۇنى دالاعا تۇنەپ، ەكىنشى كۇنى ءتۇس قيعان كەزدە ۇزاق جۇرىستەن بۇردىعىپ كەتكەن اتىنىڭ ەرتوقىمىن الىپ اۋناتىپ-قۋناتىپ الدى دا، شىلبىرىنا جان ارقانىن جالعاپ اتىن وتقا قويىپ ەر-توقىمىن جاستانىپ كەتكەن ەدى، اتىنىڭ وقىرىنعان داۋىسىنان ويانعان ەدى. تاڭ راۋانداپ توڭىرەكتى تاڭعى اق ساۋلە قوقىدىرا باستاعان ەكەن. اندايتىندا ءوزىن قورالاي قورشاپ جەلە جورتىپ، كەلە جاتقان ون نەشە ادامدى كورگەندە ولاردىڭ مىنا جۇرىسىنەن-اق مىنا كانىكى شابۋىلشىلاردىڭ قورالاي كەلە جاتقانىنان-اق قۇتىلماسىن اڭعارىپ، اتىنىڭ تىزگىنىن ۇستاپ ورنىنان تۇردى.
ارقان بويى جەردەن اتتارىنىڭ باسىن تارتا توقتاعان جورتۋىلشىلار ىشىندەگى كوك ءتۇستى كۇپى كيگەن، باسىنداعى كۇلاپاراسىن شارتا بايلانعان دەمبەلشە ادام باسقالاردان وزا وزىنە قاراي تاياي كەلىپ:
ـــ جول بولسىن جولاۋشىم! ـــ دەدى اۋىزدىقپەن الىسا تۇرعان اتىنىڭ تىزگىنىن تارتا، ۇزەڭگىسىنە شىرەنە تۇرىپ.
شوكەنىڭ قۇلاعىنا مىنا داۋىس تانىستاي سەزىلگەنىمەن ءداپ باسىپ تانىمادى.
ـــ اتى-ءجونىڭدى سۇراساق ءجون بولار ما؟
ـــ اتىم شوكە، اڭ اۋلاپ جۇرگەن جايىم بار، ـــ دەگەن شوكەگە الگى ادام وقىس مويىن بۇرىپ ‹‹شوكە›› دەپ قايتالاپ قالدى دا اتىنان كۇرس ەتىپ ءتۇستى دە ـــ ە، شوكەمىن دە، قالاي حالىڭ بالام، جاي-كۇيىڭ جاقسى ما؟ ـــ دەدى دە ءوزىن تانىستىرىپ جاتپاي-اق اندايتىن تۇرعان ازاماتتىڭ بىرىنە، ـــ تۇتقىندى بەرى تامان اكەلسىن! ـــ دەپ بۇيىرا داۋىستاپ ءوزى شوكەگە تاياي:
ـــ باۋىرىم، ـــ دەدى، ـــ داۋىسى ءسال دىرىلدەپ، ـــ كوكىرەكتەگى شەمەن بولىپ ورناعان كەك قانشا جىل وتسەدە تارقار ەمەس. سول شەر، مۇڭ، زاردى تاراتام دەگەلى قاشان. اكەمدى، ەكى ءىنىمدى ءولتىرىپ، قارىنداسىمدى ولجالاپ كەتكەن توقتان دەگەن كورىڭدە وكىرگىردى سەن ابدەن بىلەسىڭ. ونىمەن قويماي بالاسىن تاۋىپ، شاڭىراعىن شايقالىتپاي ۇستاپ وتىرعان قارىنداسىمدى دا كوزىنە كوك شىبىن ۇيمەلەتىپ ولتىرگەنىن بىلەسىڭ. قانپەزەر جەندەت اياعى ءوزى قاڭعىرىپ، ەلدىڭ ەسىگىندە قالىپ، ەكى شوشقاسى ءبىرىن-ءبىرى ولتىرگەنىن سەن تاعى بىلەسىڭ، ـــ دەپ زارلانا توقتاعان ادام، اندايتىندا وزدەرىنە قاراي كەلە جاتقان ازاماتتارىنا قاراپ:
ـــ اناۋ بايلانىپ، ماتالىپ اتقا تەرىس ءمىنىپ كەلە جاتقان سول توقتانىڭ ۇلى بوكە. اكەسىن دە ءولتىرىپ، تىنىش تابايىن دەپ ەدىم، قۇرتتاپ-بيتتەپ، ەلدىڭ ەسىگىندە ءيتتىڭ كۇنىن كورىپ جۇرگەنىن كوردىم دە ءتاڭىردىڭ سىيلاعان سول جازاسى وعان جاراسىپ-اق تۇرعانىن ويلاپ، ولتىرە سالعاننان سولاي ازاپتانىپ جۇرگەنى جن بولار دەپ تيىسپەدىم دە، مىنا كۇشىگىن ۇستاپ، قاتىنىن ولجالاپ، مالىن قۋىپ، دۇنيە-مۇلكىن تالان-تارجىلاپ كەلەمىن. ەندى كەگىمدى ول دۇنيەگە اكەسىنىڭ قولىمەن شايت بولعان ادامداردىڭ كەگىن وسىدان الامىن، ـــ دەپ تىندى.
شوكە ەندى ءبىلدى، كەزىندە ءتۇن جاستانىپ كەلىپ جۇرەتىن ماكەن شەشەنىڭ اعاسى ەكەن. راس ونىڭ كەك السام دەپ وسى كۇندى كۇتكەنى قاشان. انە سول زىت كوكىرەگىندە ورتكە اينالىپ اقىرى قاس جاۋىنىڭ ۇرپاعىنا تونگەنىن كورگەن شوكە مىنا ەرجۇرەك ازامات الدىندا ءوزىنىڭ ىنجىقتىعىن ەسىنە الىپ جاسىپ قالدى.
شوكە تۇتقىنعا مويىن بۇرعان ەدى. بوكەنى جايلاق اتقا تەرىس مىنگىزىپ، قولىن ارتىنا بايلاپ، اياعىن ات باۋىرىنا شاندىپ تاستاعان ەكەن.
شوكە كەزىندە ‹‹باتىردان شەشەمنىڭ كەگىن السام›› دەپ يت ارقاسى قياننان وسى ‹‹مارالسۋعا›› كەلگەنىن، بىراق، ءار كۇنگى يت جىعىس تىرلىك، بىردە قارىننىڭ توقتىعىنا، كەيدە اتا جاۋىنىڭ ۋاقىتتىق كورسەتكەن مەيىرىنە، بوق دۇنيەنىڭ ماستىعىنا الدانىپ ‹‹ەرتەڭ››، ‹‹تۇرا تۇرايىن››، ‹‹قۇدايدان تارتار›› دەگەن سابىرلىقپەن كەلە جاتىپ اياعى ءوز قولىن قانداۋعا باتىلى بارماي ءبىر قۇدايعا تاپسىرعان بولاتىن. انە سول قۇدىرەتتى جاراتۋشىنىڭ قاﮬارى وڭاي ەمەس ەكەن. بىرىنە-ءبىرىن ءولتىرتىپ، باتىردى ەسىنەن ايىرىپ تورعاي توزىن شىعارمادى ما؟ ال مىنا تۇرعان بوكە وزىنە تالاي رەت جاراعان بۋراداي ءتىسىن قايراپ، جىنىن شاشىپ، قىلىشىن بىلەپ جۇرسەدە، ءوزى ونىسىندا كەشىرىپ ىرقىنا قويا بەرگەنى وزىنە ايان. سەبەبى ول ءوزى ولجالاپ اكەلگەن نۇركەندى ءوز الىنە قاراماي تارتىپ الىپ وتىرماي ما. بالا كۇنىمنەن ءوزىنىڭ شىققان توبەبەسىن بوكە شىققان توبەدەن بيىك بولۋىن، جەتەر كومبەگە ودان بۇرىن جەتۋگە جانتالاسقان وزىنە ونىڭ وشىگىپ، وكپەلەۋى دە ورىندى دەپ سەزگەن. ەندى مىنە ءدال بۇگىن بوكەنىڭ باسىنا كۇن تۋىپ تۇرعاندا ونىڭ بۇل ومىردەن مۇردەم كەتۋىن الاقايلاپ، جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق كورسەتكەنىم ءجون بولماس، قالايدا باتىردان ساۋعا سۇراپ، جانىنا اراشا بولىپ كورەيىن دەپ ويلاعان شوكە:.
ـــ اعا، ءسىزدىڭ ءوز كەزىندە مەنى تانىماساڭىزدا تاۋقىمەتى ءبىر تاعدىرى ورتاق عۇمىرىما جان اشىرلىق ەتىپ، قارىنداسىڭىزعا تاپسىرعان كىسىلىگىڭىزدى ەستىپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن ادامگەرشىلىگىڭىزگە قارىزدار بولىپ جۇرگەن جايىم بار. سول ءۇشىن وزىڭىزگە راقىمەت ايتام اعا، ـــ دەپ ءبىر توقتاعان شوكە، بوكەنىڭ ازىرگى بەيشارا بەينەسىنە قاراپ جاناشىرلىق ەتكەندەي.
ـــ قاسقىردىڭ ءوزى قاسقىر بولعانىمەن بولتىرىگىن قولعا ۇيرەتسەڭىز يتاياق جالاپ، يەسىن قاپپاس يت ەتىپ تاربيەلەپ الۋعا بولادى عوي. ونىڭ سىرتىندا ماكەن قارىنداسىڭىزدىڭ كوزى ءوزىڭىزدىڭ جيەنىڭىز، ‹‹جيەننىڭ زارى قاتتى بولادى›› دەۋشى ەدى بابالارىمىز، وزىڭىزدەن وتىنەرىم مىنا بەيباقتىڭ جانىن كەشىرىڭىز. تارتسا قۇدايدان ءوزى تارتار، ـــ دەگەن ەدى، الگى ادام شوكەنىڭ ءسوزىن بولە:
ـــ شوكە باۋىرىم ـــ دەدى ءاربىر ءسوزىن ءتىسىنىڭ اراسىنان سىزدىقتاتا شىعارىپ، ـــ ‹‹قاسقىر قاشاندا قاسقىر››، مەنىڭ كەك الماي شەرىم تارامايدى. ءبۇتىن ۇرىق-جۇراعاتىمنىڭ تۇبىنە جەتكەن جەندەتتەن كەك الامىن دەپ وسى كۇندى توسقانىما جيىرما نەشە جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. ەلدەن اۋلاق، كوزدەن تاسا بولىپ، قار جاستانىپ، مۇز توسەنىپ ءجۇرىپ، وسى كۇنگە قولىمدى ارەڭ جەتكىزىپ وتىرعاندا، بۇل تالابىڭدى ورىنداي المايمىن. استىڭداعى اتىڭدى بەر دەسەڭ مىنە اتىم، ـــ دەگەن كەسكىن جاۋاپتى ەستىگەن شوكە ۋىتى اسقىنىپ، قانى قارايىپ العان ازاماتتىڭ العان بەتىنەن قايتارۋعا بولماسىن اڭعارسادا تاعى ءۇمىت ۇزبەي:
ـــ ارىنى باسىلىپ، ايدىنى وشكىندەپ جاتقان ەلدى شاۋىپ، جۇرەگى شايلىعىپ، كۇشى مايىرىلعان جانعا تەپەڭدەۋ ەردىڭ ءىسى ەمەس قوي اعاسى، ـــ دەگەن ەدى بۇل سوزگە ەجىرەيىپ، تەكە كوزدەنە قالعان ماكەن شەشەنىڭ اعاسى:
ـــ سەن وسىنداي ىنجىق پا ەدىڭ، اكە-شەشەڭدى ءولتىرىپ، ءوزىڭدى توزاققا سالىپ قويعان قاندى قولعا قابىرعاڭ سوگىلىپ نە جەتتى. قارىنىڭ تويعانعا يتاياققا ءۇيىر بۇرالقى يتشە بۇراڭداعانىڭ قاي قىلىعىڭ، ـــ دەپ شوكەمەن ەندى سويلەسكىسى كەلمەگەندەي اتىنا شاپشاڭ قوندى.
شوكە مىنا سوزگە نامىستانىپ كەتتى. ءوزى دە اتىنا قونا بوكەگە قاتارلاسا كەتكەن ەدى. بەتىن قان داعى ايعىزداعان بوكە باعانادان ءوزىن تانىپ تۇرعان ەكەن. داۋىسى دىرىلدەي:
ـــ اراشالاپ قالعىڭ كەلىپ وتىنگەنىڭە راقىمەت، اكەنىڭ جىرىندىلىعى اياعى زۇلىمدىققا اينالدى. الكەۋدە، اپەرباقاندىق ەلىن دە، ۇرقىن دا كوكتەتپەيتىندىگىنە كوزىم جەتتى. ەرتەڭگى ەلگە ءبىزدىڭ وتباسىمىزدىڭ كەشىرمەسى تاماشا ءبىر ءتالىم بولار، ـــ دەپ ءبىر تىندى دا، ـــ بيكەنگە سالەم ايت، ـــ دەپ بوكەدەن بەتىن بۇرىپ كەتتى.
ـــ وسى رەتكى ساپارىم ءوز جايىڭدى بىلۋگە شىققانىم ەدى. بالالىعىمىز بەن ازاماتتىق شاعىمىزداعى ازىناۋلاق ەگەس، ءبىر ۇيدەگى بالانىڭ شەكىسىپ-بەكىسۋى عوي بوكە. ونىڭ ءبارىن زىت كورمەيمىن. قايتا اۋاشا كەتسەم وزدەرىڭدى ساعىنامىن، ـــ دەدى مۇسەۋرەڭكى بەينەدەگى شوكە، شىنىمەن بوكەنى ايالاپ.
ـــ ءاي، شوكە… دەدى ءوزىن جاناسالاي كەلگەن ماكەن شەشەيدىڭ اعاسى، ايتپاقشى سەن، ‹‹اڭعا شىقتىم›› دەمەپ پە ەدىڭ، بوكەنى ەرتىپ، ءتورت-بەسەۋىمىز اڭعا بارىپ قايتساق قايتەدى؟ ـــ دەگەن دى. شوكە قۇپتاي كەتتى. ويتكەنى باعانادان ءوزىنىڭ وتىنگەنى ەت جۇرەكتى پەندەگە اسەر بولدى-اۋ دەپ ويلادى. ءۇش ازاماتتى ەرتىپ العان ماكەن شەشەنىڭ اعاسى شوكە مەن بوكەنى قوسىپ ەتەگى سالبىراي سوزىلىپ جاتقان ‹‹جون تاۋدى›› بەتكە الدى. بوكەنىڭ قول-اياعىن بوساتپاي، جايلاق اتقا تەرىس مىنگىزگەن قالپى جەلە جورتىپ كەتە بەردى.
اڭشىلار تاۋدىڭ ەتەگىن تۇرە اڭعارلى سايدى ورلەپ بارىپ باستاۋ باسىنا ءتۇستى. بوكەنىڭ اياعىن ات باۋىرىنا شەشىپ، اتتان تۇسىرگەن ازاماتتار كىسەندى قايتا سالىپ تاستادى دا شوكەنى ونىڭ جانىنا قالدىرىپ وزدەرى اڭ اتىپ كەلەتىن بولىپ كەتە بەردى.
شوكە بۇلاردىڭ مىنا تۇسىنىكسىز قىلىعىنىڭ بايىبىنا بارا المادى. ءبىر ويلاپ وزدەرى باس قوسىپ اۋاشا قالعاندا قايتەر ەكەن دەپ ادەيى تاستاپ سىرتىمىزدان اڭدىپ وتىرما دەپ تە ويلاسا، ەندى بىردە وزدەرىن اۋاشا تاستاپ كەتكەن ورايدان نەدە بولسا قاشىپ قۇتىلسا جانى ولجا كەتسىن دەگەن وراي بەرىپ تۇر ما، الدە، سىرتىمىزدان ەكەۋمىزدى بىردەي جايراتىپ كەتەمە دەگەن ءتۇرلى ويمەن ساقتانا جۇرگەن شوكە باقىر شاۋگىمگە وت جاعىپ، شاي-سۋاندى دا ازىرلەي باستادى.
تاۋ قويناۋى كۇن باتپاسادا كولەڭگە ءتۇسىپ كولەگەيلەنە قالدى. ماكەن شەشەيدىڭ اعاسى كەتكەلى ەت پىسىرىم ۋاقىت بولعاندا: ‹‹تارىس›› ەتكەن مىلتىق داۋىسىمەن قاتپارلى تاۋ ءىشى جاڭعىرا جەتكەن اشتى داۋىستى شوكەلەردى دە سەلت ەتكىزگەن ەدى. ىلە-شالا قۇرىمداردى قۇلاتا جەتكەن اڭشىلار ءبىر تاۋتەكەنى جاركەمدەپ الىپ جەتتى. سىلدىراپ اققان تاۋ بۇلاعنىڭ بويىندا، كۇزدىڭ سالقىن سامالى تەربەگەن بالقۇراقتار ىشىندە، الاۋلاپ كوتەرىلگەن وت جالىنىنا تاۋتەكەنىڭ ەتىن قاقتاعان ماكەن شەشەيدىڭ اعاسى بوكەنىڭ ەكى قولىن بوساتتىرىپ، تاماقتان تارتىنباي جەۋىنە رۇقساتىن بەرىپ، بۇگىن وسى ارادا مىزعاپ الىپ، تاڭ اتا جولعا شىعۋدى ءجون كورىپ قونالقىعا قالدى. اتتارىن وتقا قويىپ، ەر-توقىمدارىن جاستانىپ جاتقالى جاتقان شوكەنى ىرگەلەي كەلىپ جاتقان ماكەن شەشەيدىڭ اعاسى اسا جايدارى بەينەدە، اقتارىلا اڭگىمە قوزعاپ جاتتى.
ـــ ءومىر قانداي قىزىقتى، قانداي مەيىرىمدى دەسەڭدەرشى باۋىرلارىم، اسىرەسە مىناۋ ەركىن دالانىڭ جانعا راقاتتى سالقىن اۋاسى، ايمالاپ تۇرعان ۇپىلدەك جەلەمىگى-اي. وسىندايدا اللانىڭ بۇيىرىپ وتىرعان ءدامى اۋىزدان كەتپەس، اڭنىڭ ەتى قانداي ءبالزام. وسى ءومىردى اڭساعانىم قاشاننان، ال ەندى بىرەۋلەر بۇنداي باقىتتى مەنەن، باسقادان قىزعانىپ، جالعىز ءوزى ەنشىلەگىسى كەلدى. تاعى بىرەۋلەردىڭ ءالى قولى جەتپەي مىسى قۇرىپ سەندەلەكتەپ ءجۇر. شىركىن، ەركىن تىرلىك-اي، ـــ دەپ تامسانا سويلەگەن ماكەن شەشەنىڭ اعاسى اسپانداعى جىمىڭداعان جۇلدىزدارعا راقاتتانا قاراپ جاتىپ ودان-بۇدان اڭگىمە قوزعاپ جاتىپ مىزعاپ كەتتى.
شوكە ماكەن شەشەيدىڭ اعاسىنىڭ بۇلايشا سۇرالعان شەشەندىگىنە تاڭ قالدى. ايتسەدە ۇزاق كەڭەسىنىڭ ىشىندە بوكەنى ەش اۋزىنا الماعانىنا، ءتىپتى قول-اياعىن بايلاۋدان بوساتكان بوكەنى ‹‹قاشىپ كەتۋىنەن حاۋىپتەنبەي بەيعام ۇيقىعا كەتكەنىنە ءتىپتى تاڭىرقاپ، قانشا ايتقانمەن ەت جۇرەكتى پەندە جيەنى بولعان سوڭ كەشكەندە بولار، ـــ دەگەن ءتۇرلى ولايداردا جاتىپ كوزى ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن. كەنەت شوكەنىڭ قۇلاق تۇبىنەن ‹‹گۇمپ›› ەتكەن داۋىستان شوشىنا ويانعان ەدى. تاڭ راۋانداپ كەلەدى ەكەن. شوكە ءوز ىرگەسىندە ميى شاشىلىپ جاتقان بوكەنىڭ مۇردەسىن كوردى دە ماكەن شەشەنىڭ اعاسىنا قاراعان ەدى، ول قولىنداعى قارا مىلتىقتىڭ اۋىزىنان بۇرقىراي شىعىپ تۇرعان ءتۇتىندى ۇردەپ قويىپ وزىنە جىميا قارادى دا:
ـــ ۇركىتىپ اتقان اڭنىڭ وبالى بولمايدى شوكە، ءبىزدىڭ اتا-انالارىمىز قاپىدا كەتىپ، كومۋسىز قالعان، ال مىنا بەيباق تاماعىنا تويدى. ءبىر كۇندە بولسا ەركىن تىرلىكتىڭ ءلاززاتىن كورىپ بارىپ كوز جۇمدى، ولەتىنىندە كەشە وزىنە ەسكەرتكەنمىن. ەندى ءبارىمىز قاپتاپ بەتىن جاسىرىپ كەتسەك ارمانى دا جوق، ـــ دەيدى كاپەرسىز عانا.
شوكە كەشكى جاتار الدىنداعى ماكەن شەشەيدىڭ اعاسىنىڭ اڭگىمەسىنىڭ توركىنىن ەندى ءبىلدى. دەسەدە بوكەنىڭ يەگىنەن اتقان وقتىڭ ميىن شاشىپ كەتكەنىن كورىپ، كوڭىلى بوساپ كەتتى. بوكە ەكەۋىنىڭ بالالىق شاقتارى، قىلقا مويىنعا ءوزىن ۇردىرامىن دەپ اقىرى ءوز اكەسىنەن تاياق جەگەنى ءبار-ءبارى كوز الدىنان سۋرەتتەي ءوتىپ جاتتى. ‹‹بايقۇس، قىزعانشاق، ءىش تارلىعىڭ بار ەدى، الكەۋدە اكەڭ ءوزىنىڭ جاستىعى جالىنداعان كۇندەرىندەگى ەرلىگى، قولىنداعى جالاڭداعان نايزا، قىلپىلداعان قىلىشتىڭ قۇدىرەتى ماڭگى ءوز ويىن ىسكە اسىرا بەرەدى دەپ اڭعارىپ، ەسىرىك تىرلىكپەن اسپەنسىپ وتكىزگەن ەدى، ونى كورگەن سەندە اكەنىڭ وركوكىرەك، الكەۋدەلىگى ارقاسىندا ماڭگى داۋرەندەپ وتەتىندەي، ىزگىلىك دەگەنگە يىلمەي ەسىرە وسكەن ەدىڭ. اقىرى تۇبىڭە جەتكەن سول ەسسىز، ەسەرلىگىڭ بولدى-اۋ مارقۇم›› دەپ ويلاعان شوكە، ازاماتتارمەن بىرگە ونىڭ سۇيەگىن قىر باسىنا شىعارىپ، جەر وشاقتاي شۇڭقىر قازىپ ءمايتتىڭ بەتىن جاسىردى دا، ۇستىنە تاۋدىڭ بۇجىر تاستارىنان وبا ءتارىزدى تىكتەپ سايعاق ەتىپ تۇرعىزىپ كەتە بەردى.
بوكەنى جەرلەپ، ەتەككە تۇسكەن ماكەن شەشەنىڭ اعاسى ارتتا قالىپ بارا جاتقان ءۇيىندى تاسقا مويىن بۇرىپ، بەتىن سيپادى دا:
ـــ تىرلىكتە اتا-انامنىڭ موينىما جۇكتەگەن جۇگىنەن جەڭىلدەگەنىم بۇگىن بولىپ ۇيقىم قانىپ، راقاتتانىپ قالدىم، ـــ دەپ شوكەگە بۇرىلىپ، ـــ ەندى اۋىلعا بارىپ ۇلەسىڭدى الىپ قايت. ال ەرۋگە ۇناماساڭ جولىڭ انە، قايدا بولساڭ امان ءجۇر! ـــ دەگەن ماكەن شەشەيدىڭ اعاسىنىڭ ەكى جانارى وتتانىپ العان ەكەن، قاشان دا بەتتەگەنىن الىپ، ايتقانىن ورىنداماي قويمايتىن ادامعا تاڭىرقاي قاراعان شوكە:
ـــ مەن ەندى ەلىمە قايتايىن، ـــ دەپ اۋىر كۇرسىنىپ الدى دا ـــ ‹‹جامان ايعىر جالىن جەيدى›› دەگەندەي مارقۇمنىڭ تۇبىنە ەسىرىك اكەسىنىڭ ءتالىمى جەتتى. ماكەن شەشەنىڭ اقىلىن الىپ، اسىن ىشكەن باسىم ونىڭ ولىمىنە جانىم اشيدى، اشىعانىمەن امال نە؟ ـــ دەدى جانارى جاسقا تولىپ.
ـــ ادام ءومىرىنىڭ الدى بۇلدىر، ارتى كۇردەلەسىپ جاتادى باۋىرىم، بالالىعىڭدى ويلاساڭ يت ءمىنىپ يرەك قامشىلاپ جۇرگەن جۇرىسىڭدە ءساندى-ءماندى، قىزىعى مول بولىپ سەزىلەدى. تاي-قۇلىنداي بىرگە وسكەن سەرىگىڭنەن ايىرىلعانىڭا ءىشىڭ اشىپ تۇرعانىن بىلەمىن. بىراق مەن بۇلايشا كەك الماسام ولگەندە كوزىم اشىق كەتەدى. ول دۇنيەدە ارۋاقتاردا رازى بولماس، ـــ دەپ ازداپ كەڭكىلدەپ كۇلىپ الدى دا، ەندەشە كەتتىك باۋىرىم. قايدا جۇرسەڭ امان بول! ـــ دەپ ءوزى بەتتەگەن جاققا قاراي كەتە بەردى.
شوكە ماكەن شەشەيدىڭ اعاسىنىڭ قاراسى وشكەنشە جانارىمەن ۇزاتىپ تاستادى دا، قىر باسىنداعى وبا تاسقا ۇزاق قاراپ تۇرىپ ءوزى بىلگەن دۇعاسىن ايتىپ بەتىنە كەتتى.
* * *
تۇمار اۋىلىنىڭ شەتىن الا شوكەنىڭ قاراشا وتاۋى تىگىلگەن، بۇل كۇندە شوكەنى ىزدەيتىن ادام كوبەيىپ كەلەدى. ىزدەۋشىلەردىڭ بۇيىمتايى شوكەدەن سايىس ونەرىن ۇيرەنەتىن جاستار مەن شوكەنىڭ ەرلىگىنە ءتانتى بولىپ، وتكەن-كەتكەندى كەڭەسۋگە كەلەتىن اقساقالدار.
شوكە ۇيىنەن شىققانىنا ءبىر اپتانىڭ ءجۇزى بولعان. بوكەنىڭ ءولىمىن ءوز كوزىمەن كورگەندىكتەن ۇيىنە سۇلدەرسىز ورالدى. ەكى يىعىنان ءبىر نارسەلەر باسقانداي وتاۋىنا ەنگەن شوكە نۇركەن ساۋىننان ءالى ورالماعان ەكەن. ول وتاۋىن جانارىمەن ءبىر ءتىنتىپ شىقتى. قاشان دا وتاۋىنا ەنگەن جەردەن ەڭسەسى ءتۇسىپ، جالىنى جاسيتىن شوكەنىڭ بۇگىن بوكە ءولىمى مەن باتىردىڭ جان ۇياسىنىڭ تاعدىرى ابدەن جەلكەلەپ ۋايىمعا باتىرعان. ويلاپ تۇرسا سول باسى ءبۇتىن باتىر سەمياسىنىڭ ءدال ءازىر جات جۇرتتىق بولىپ كەتكەن بيكەننەن باسقا ەشكىم دە قالماپتى، باتىردىڭ ءتۇتىنى ءوشىپ، تىنىش تاپتى. ءيا، ءومىر جولى قانداي بۇرالاڭ دەسەڭشى. تىزگىنىڭدى دۇرىس الىپ جۇرمەي، از اۋىتقىساڭ بولدى، قاسىرەت، قايعى، مۇڭ-زار، ازاپ-مازاق دەگەندەر جەلكەلەپ استىنا باسىپ الىپ تىرىپ ەتكىزبەيدى دە، اياعى دەمىڭدى ىشىڭە بىراق تۇسىرەتىنىن قايتەسىڭ. شوكە وسىنداي ويدىڭ شوڭەتىندە جاتىپ ەسىكتىڭ قاتتى جابىلعان داۋىسىنان ەسىن جيناعانداي توسەگىنەن باسىن كوتەردى. نۇركەن ەكەن. ەكى يىعى تۇسىڭكى، قاباعى كىربەڭ تارتقان نۇركەندە ماڭدايىنىڭ اجىمدارى ايعىزدانىپ، جانارى ولەۋسىرەپ قالعانداي سەزگەن شوكە ‹‹بايقۇستى ازاپتاپ جىبەردىم-اۋ، نەسىن ۇيلەندىم›› دەپ ءوز جانى دا قينالىپ كەتتى.
شايىن ازىرلەپ، داستارقانىن جايعان نۇركەننىڭ قارلىعاشتىڭ قاناتىنداي قيىلعان قاسى قايشىلانىپ الدە نەنى ايتقىسى كەلگەندەي ەرىندەرى قوزعالاقتاپ وتىرعانىن شوكە اڭعارىپ، كەڭەستى ءوزى باستادى.
ـــ الگى ازاماتقا مەن كەلگەنشە بول دەگەن ەدىم، ـــ دەگەن ەدى. نۇركەنىڭ جانارى جاسقا تولا قالدى:
ـــ ازاپ پەن مازاقتا جۇرسەم دە تازا ارىمدى ەشكىمگە تاپتاتپاي وزىڭە دەپ ارناعانىمدى تىرلىكتەگى جەڭىس دەپ بىلەمىن، استە سەن ويلاعانداي كورىنگەنگە كوز ساتاتىن كورسە قىزار، ارىمدى ءومىردىڭ ساۋداسىنا قيا سالاتىن ادام ەمەسپىن. بەتىڭ شىمىرىكپەي مەنى باسقا ادامعا قيا سالعانىڭ، قينالعانىڭ ەمەس شوكە. شىنىمدى ايتسام ناپىستىڭ مۇنداي جەلىگى بولارىن، جانىڭا سىزداۋىقشا باتىپ، ساناڭدى سارعايتارىن بۇرىن اڭعارىپ، بىلمەگەنىم راس. دەسەدە ومىردە تالاي ازاپتى جەڭگەن باسىم بۇنى دا جەڭۋگە نەگە بولمايدى. جاتقا ارىمدى قيىپ، جانىمدى تاپتاتقىڭ كەلگەنىڭ ازاماتتىعىڭ ەمەس، ابىرويسىزدىعىڭ، ـــ دەگەن نۇركەننىڭ اساۋ تولقىنشا بۇرقىراعان اشۋلى ءسوزىن ەستىگەن شوكە جەرگە كىرەردەي بۇعا بەردى. تالايدان تولعانىپ، ويىن ءجون ساناپ جۇرگەن جوسپارىنىڭ نۇركەنگە جاناشىرلىك ەمەس، جازا باسقاندىق ەكەنىن ەندى سەزىپ، ماڭدايىنان تەر بۇرىق ەتە ءتۇستى دە، از ۇنسىزدىكتەن سوڭ بارىپ:
ـــ مەندە باسقالاي وي بولماعان نۇركەن، بار ويىم ءوزىم ورالعانشا جالعىزسىراماسىن، قورىقپاسىن دەگەنىم عانا بولاتىن ـــ دەپ ءوزىن اراشالاعان شوكە ءوزىنىڭ كورگەن-بىلگەنىن ايتقان ەدى ـــ نۇركەن ەگىلە جىلاپ الىپ، سوپا باسى قالعان بيكەندى مۇسەۋرەي، وتكەن-كەتكەننەن دە ءسوز قوزعاي وتىرىپ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى بولعانىن بايقاپ جاتۋدىڭ قامىنا كىرىستى.
نۇركەنىڭ وزىنە دەگەن وكپە-نازىن بوكەنىڭ قايعىسىنا ارالاستىرىپ قۇتىلعانداي بولعان شوكە جاتۋدىڭ قامىنا كىرىسىپ جار توسەگىنىڭ شەتىن كورگەن شوكە تولىنەن جەرىگەن حايۋانداي ازا بويى قازا بولىپ، دەنەسى تىتىركەنىپ كەتتى. بۇنداي الدامشىلىق تىرلىككە شوكەنىڭ جانى توزبەدى. ىلعيدا قۇرعاق قويىنعا ەنىپ، نۇركەنىڭ ءوزىن ءولىپ-ءوشىپ ايمالاعانىنا ىرىق بەرىپ، ەسى كەتىپ ەسەڭگىرەگەننەن باسقا دانەڭە جوق ەكەنىن ويلاعان شوكەنىڭ ءدال بۇگىن ءبىر مۇڭى ءبىر مۇڭىنا قوسىلعاننان با، تىرلىكتەن ابدەن تورىعىپ ىشتەي كۇڭىرەنىپ كەتتى دە:
ـــ اتىمدى وتقا قويىپ كەلەيىن، ـــ دەپ وتاۋىنان شىعىپ كەتتى.
اسپانداعى اي ساۋلەسى جەر بەتىنە ءسۇت ساۋلەسىن قۇيىپ تۇر. ۇيدەن شىققان شوكە ءىش قۇستالىعىن جالىن اتقان كۇرسىنۋمەن ورتايتپاق ەدى، ودان ەشتەڭە ونبەدى، تۇيدەكتەلگەن دەرت جۇرەگىن تۇيرەپ، كەڭىردەگىن كۇيدىرىپ بارادى. ەندى قايتپەك، قاشانعى دالا بەزىپ جۇرە بەرەتىن ءومىر قاشانعا جالعاسپاق. ومىردە جوقتىقتىڭ، جەتىمدىكتىڭ ازابىن تارتسادا ءجۇزى گۇل-گۇل جايناپ، سىڭعىرلاپ كۇلىپ جۇرەتىن جايدارى نۇركەن بۇل كۇندە بۇيىعى، جاسقانشاق، رۋحسىز، جۇزىنە مۇڭ ۇيالاعان نۇركەنگە اينالدى. بايقۇس ءوز كەزىندە ايەل زاتىنىڭ ناپسىگە قاجەتتىلىگى جايىندا ول مۇتتەمگە بايقۇس ءوزى ويلانبادى دا تىلەپ العان دەرتىن جەڭۋگە قايسارلىعىن بىلدىرگىسى كەلەدى. بىراق قاجەتتىلىكتەن جۇدا بولعان ايەل زاتى رۋحي جاقتان وگەيسىپ، كەتەۋى كەتىپ، تەك وپىقتىڭ قۇربانى بولۋعا بەل بايلاپ كەلەدى. شىنىن ايتسام ونى وسىلاي ازاپقا شەگۋ، تاۋەكەلگە كەلۋ، امالسىزدىقتىڭ سورىن ارقالاۋى تەك مەنىڭ ءتىرى تۇرعانىم، ول ءوزى ايتقانداي مەن تۇرعاندا ول ‹‹سۇيگەنىنە دەگەن ادالدىق›› دەگەن شەڭبەردى بۇزا المايدى. تىرلىكتە ءوزىن الدايتىن ازاپقا تاڭىلۋعا ءماجبۇر عوي. ەندىگى جەردە ءوزىنىڭ وتىرىكتەن ونىڭ قوينىنا ەنىپ، ازاپتاۋدان اسقان نامىسىزدىق جوق، ەندىگى جالعىز جول ءوزىم بۇل دۇنيەدەن وشسەم عانا ول بارىنەن ازات بولدى. ءيا، قيىن قىلعاندا ەكى، ءۇش كۇن قاسىرەت بۇركەنەر. سونسوڭ جالعىز قالعان جاس ايەلگە نەگە يە شىقپاسىن›› دەگەن ويدىڭ تۇيىعىنا شىنداپ تىرەلگەن شوكە بۇل ويدان ەندى مالتىعىپ شىعا الماي قايرانداي بەردى دە نار تاۋەكەلگە كەلىپ، سيىر قوراعا قاراي بەتتەدى.
* * *
شوكەنىڭ وتاۋىنىڭ ماڭىندا بيكەنىڭ كۇيەۋى باستاعان ءۇش ازامات باسپالاپ جۇرگەن. سەبەبى بيكەن نۇركەنىڭ جۇدەپ-جاداپ جۇرگەنىن بايقاپ، ەلدىڭ ‹‹شوكەدە بەل جوق، اتەك ەكەن›› دەگەن وسەەىنىڭ بەتىن اشقىسى كەلىپ نۇركەنمەن ۇزاق اڭگىمەلەسكەندە، نۇركەن ‹‹سولاي ەدى›› دەپ ايتا الماسادا بوتالاعان كوز جاسىمەن مۇڭىن شاققان. وسى شەشىلمەي كەتكەن كۇدىكتىڭ سىرىن اشپاققا بيكەن شوكە كەلىپتى دەگەندى ەستي سالا، شوكە بيكەنمەن توسەكتەس بولىپ جاتاتىن-جاتپايتىنىن بايقاۋعا كۇيەۋىىنىڭ اڭداۋىلداپ ءبىلۋىن بۇيىرعان بيكەنىڭ ءامىىرن ەكى ەتپەگەن كۇيەۋى بىرەر ازاماتتى ەرتىپ الىپ كەش باتقاننان باستاپ شوكەنىڭ وتاۋىنىڭ توڭىرەگىندە بولىپ تىڭ-تىڭداپ جۇرگەن بولاتىن.
نۇركەنىڭ جىلاپ وتىرىپ، الدە نەلەردى ايتىپ وتىرعانىن، ۇزاماي شوكەنىڭ ات قويۋعا تىسقا شىققانىن كورىپ تاسالانا قالعان.
شوكە ماما اعاشتاعى اتىنا بارماي بايلاۋداعى سيىردىڭ باس ءجىبىن الىپ، سيىر قوراعا ەنىپ كەتكەنىن بايقاعان ازاماتتار ءبىر سۇمدىقتى سەزىپ، ىلە-شالا شوكەنىڭ سوڭىنان قوراعا جۇگىرە ەندى. بۇل كەز تاڭ قاراڭعىسى سىرىلىپ، جەر بەتىن اقشولاڭ ساۋلە قىدىرىپ تاڭنىڭ تامىلجىعان اۋاسى كوتەرىلگەن شاق ەدى. ازاماتتار قوراعا ەنە شوكەنىڭ اسپاقتاۋلى تۇرعانىن كورىپ جامبا-جام ونىڭ اياعىنان كوتەرىپ، شوكەنىڭ موينىنداعى ءجىپتى بوساتىپ وتاۋىنا الا جونەلدى. تاڭەرتەڭگى سيىر ساۋىنىنا توسەگىنەن تۇرىپ جاتقان نۇركەن شوكەنى دەرەندەي عىپ كوتەرىپ كەلگەن بيكەنىڭ كۇيەۋىن كورگەندە، شوشىعانىنان داۋىسى شىعىپ كەتتى.
ـــ ويباي-اۋ، قۇداي… نە بولدى، نە جەتتى شوكە!
ـــ ەشتەڭە… ەشتەڭكە كەتپەيدى نۇركەن، سابىر، سابىر ەت! ـــ دەگەن بيكەنىڭ كۇيەۋى شوكەنى توسەگىنە جاتقىزىپ، بەتىنە سۋىق سۋ سەۋىپ ەسىن جيعىزدى.
شوكە ەسىن جيناپ كوزىن اشقاندا، ءوزىنىڭ جار توسەگىندە جاتقانىن، توڭىرەگىندە ءوزىن قورالاي وتىرعان ازاماتتار مەن نۇركەننىڭ وتىرعانىن بايقاپ ەرىكسىز كوزىنەن جاس مارجانى دومالاپ كەتتى.
ـــ شوكە… سەن اقىماق بولدىڭ با، بۇل قاي قىلىعىڭ؟ ـــ دەگەن بيكەنىڭ كۇيەۋى ـــ بۇل ءىس وسى بىرنەشەۋىمىزدىڭ ارامىزدا قالسىن، ەشكىمگە ءتىس جارماڭدار، باسقا اڭگىمە سوڭىنان بولسىن، ـــ دەپ كەسەتە، ـــ مىناۋ ەر ازاماتتىڭ ءىسى ەمەس عوي شوكە، قاي سايتان ءتۇرتتى سەنى، ـــ دەپ سويلەي ءجۇرىپ ۇيدەن شىعىپ كەتتى ؟.
* * *
جاماندىق قايدان جەردە جاتسىن، كىمنەن تاراسادا شوكەنىڭ ءوزىن ولتىرمەك بولعان وسەگى جەلدەي ەسىپ بىرەۋدەن-بىرەۋگە تاراپ جاتتى. ءبىردى ەكى، جوقتى بار ەتىپ جەتكىزەتىن وسەك اۋەلى ءورشىپ، ‹‹نۇركەن باسقا بىرەۋمەۋ ءجۇرىپ قويعان ەكەن، شوكە سوعان قۇسالانىپ ولمەك بولىپتى›› دەگەن جەل ءسوز گۋلەپ كەتتى. مۇندايدا كىمنىڭ اۋىزىن باسۋعا بولسىن، وسىنداي جەل ءسوزدىڭ بارىنە نۇركەن شىداعان-اق ەدى، بۇگىن سيىر ساۋعا بارعاندا ساۋىندا جۇرگەن ايەلدەر ءوزىن قورلاي قالىپ:
ـــ نە دەيدى مىنا ەل، شوكە اسىلىپ الدى دەي مە؟
ـــ جانى ءسىرى، اقىل-ەستى ازاماتقا نە قايعى باتتى؟
ـــ قايتسىن بايقۇس، ‹‹ەردى نامىس، قوياندى قامىس ولتىرەدى›› ەمەس پە.
ـــ بەتىم-اۋ، وندايى بار نەسىن ءۇي بولىپ ءجۇر.
ـــ سەنى ءتۇسىنىپ جەتپەي ءجۇرىپپىز عوي نۇركەن، نەگە جۇدەپ-جاداپ ءجۇر دەۋشى ەدىك، سار ۋايىم جانىڭدى جەپ جۇرگەنىن قايدا بىلەيىك دەپ ءارى جان اشىرلىق ەتىپ، ءارى مۇسىركەپ كەكەپ-مۇقاپ سويلەگەن سوزدەردى ەستىگەندە نۇركەننىڭ قۇلاعى شۋلاپ، باسى اينالىپ، كوزى قاراۋىتىپ جانارىنان بوتالاعان جاسىن جاۋلىعىنىڭ ۇشىمەن ءسۇرتىپ ءجۇرىپ، كەشكى ساۋىنىن اياقتاتىپ وتاۋىنا قايتتى. ول جول-جونەكەي وسى ازاپتى وزىنە زورلاپ تاڭعان شوكە ەمەس، ايتقانىنا كوبەگەن ءوزى ەكەنىن، شوكەنىڭ بۇگىنگى ءوزىن ولىمگە قيۋى دا ءوزىنىڭ زورلىعىنان ەكەنىن ويلاعان سايىن ءوزىن-وزى ايىپتاي بەرەدى، اسىرەسە شوكەنىڭ جار توسەگىنە ەنگەن سوڭ ءوزىنىڭ قۇشىپ-ءسۇيىپ ايمالاعانىنا تىجىرىنىپ، شەگىنشەكتەيتىن قىلىقتارىن ويلاپ، ‹‹بايقۇس جانى توزبەي قينالاتىن بولدى عوي›› دەپ ءوزىنىڭ تۇسىنبەگەن اڭقاۋ، اڭعال ايىبىنا وكىندى، نۇركەننىڭ بۇگىن كوپ جىلاعاندىقتان ەكى كوزى بۇلاۋداي بولىپ قىزارىپ، بەت ەتتەرى كولكىلدەپ ءىسىپ قالعان ەدى. قارا ماقپال شاشى باسىنا تارتقان شىت جاۋلىعىنىڭ ماڭىنان بۇرقىراي شىعىپ كەلە جاتىپ، ەندىگى الداعى كەشىرەر تىرلىگىندە ويلادى: ‹‹بۇگىن ولىمگە بەل بايلاعان شوكە ەرتەڭ تاستاپ كەتەرىنەدە سەندى. ەگەر ءدال سولاي بولسا ودان قالعان تىرلىگى ەندى بىرەۋگە تەلمەڭ بولادى. تەلمىرگەندە قانداي ‹‹بىرەۋدىڭ تاستاندى جەسىرى››، ‹‹ەردەن كەتسە ەلدەن كەتپەيدى›› بولىپ كوك سوققان بىرەۋگە تاڭىلماسىنا كىم كەپىل دەگەن ويلار نۇركەندى ابدەن شيرىقتىردى. تۇمار اقساقال، ونىڭ ۇلى باستاعان اۋىل ادامدارى شوكەمەن كەڭەسىپ وتىر ەكەن. ءبارى دە وزىنە بىلدىرگەندەي ايالاپ قاراپ، جامىراسا جان اشىرلىقپەن امانداستى. نۇركەن شايىن اسىپ، داستارقانىن ازىرلەپ ءجۇرىپ، بۇلاردىڭ انشەيىن توپتاسىپ وتىرماعانىندا اڭعارىپ ءجۇردى. شاي قۇيىلىپ كەڭي باستاعان ءبىر ساتتە اڭگىمەنى تۇمار قارت باستادى.
ـــ نۇركەن قارعام، ءبىز بىرەر ىسكە كەلىپ وتىرعان جايىمىز بار. شوكەنى بۇل اۋىلدان باسقا جاققا اتتاندىرىپ قويۋعا ماقۇل بولىپ وتىرمىز، ـــ دەگەندە نۇركە شوكەگە وقىس قاراعان ەدى. شوكە نۇركەننىڭ جانارىنان جاسقانعانداي موليە جەرگە قارادى. تۇمار اقساقال ءسوزىن ساباقتاي ـــ ازاماتتىڭ ءولىم تۇزاعىنا موينىن ۇسىنعاننان تىرلىكتىڭ جولىنا ءتۇسىپ جەر اۋدارىپ كەتۋىنە سەن دە ماقۇل بولادى دەپ سەنىپ وسى بەكەمگە كەلىپ وتىرمىز، ـــ دەگەن ەدى. نۇركەن كوز جاسىن جاۋلىعىنىڭ ۇشىمەن قۇرعاتتى دا باتىلدانا سويلەدى:
ـــ سوندا مەنىڭ تاعدىرىمدى قالاي ورناستىرىپ وتىرسىزدار؟ ـــ دەدى ءۇي ىشىندەگىلەرگە كوز قىدىرتا.
ـــ بالام-اۋ، سەن جاسسىڭ عوي ءارى قايماعى بۇزىلماعان ورىمدەي قىزسىڭ، ەلگە دە، ەرگە دە كەرەكسىڭ، سەنىڭ جولىڭ اشىق، بەتىڭ وڭ بالام.
ـــ جو… جوق… ـــ دەدى نۇركەن داۋىسى قاتقىلداۋ شىعىپ، ـــ مەنىڭ بۇدان بۇرىنعى تىرلىگىم قولدان-قولعا ءوتۋ بولدى. بۇرىن عوي اركىمگە بالا بولىپ وتكەن ەدىم. ەندى شوكەدەن ايىرىلعان تىرلىگىم قانشا ادامعا ايەل بولىپ وتەرىمدى ءبىر قۇداي ءبىلسىن. مەنى ەندى قانشا القاپ-اپتاپ، ماقتاعاندارىڭىزبەن مەنىڭ شوكەنىڭ قوينىندا جاتقان قاتىنى اتىم وشپەيدى. سوندىقتان مەنىڭ باسىم الدا ءوزىمنىڭ ەركىمدە بولماي، ەل ىشىندەگى اقساقال، كوكساقال، بي-بەكتەرىنىڭ ۇيعارىمىمەن دويبىنىڭ تاسىنشا ويناتادى. سىزدەر مىنا شوكە وسىنى ويلاپ، ءبىلىپ وتىرسىزدارما؟ ـــ دەپ ءبىر توقتاپ، تاماعىن كەرنەي جۇتىنىپ الدى دا مىنە شوكە ولگەن جوق، ءتىرى وتىر. تىرىسىندە مەنى بىرەۋگە قارا شۇنان قۇلى، ەسىكتەگى كۇڭي ەتىپ بەرەمىن دەسە ءوز قولىمەن بەرىپ كەتسىن. جوق وعان قيمايمىن، ء‹‹بىر كۇندىك دوسقا قىرىق كۇندىك سالەم›› دەسە ءوزى قاڭعىرىپ كەتكەن جاققا مەنى دە الا كەتسىن. ەسسىز دالادا ءوزى دە جاساي المايدى. تاعى ءبىر بوگدە ەلگە بارعاندا اعالى، قارىنداس بولىپ بارساق ماعان ءبىر جول تابىلار، ـــ دەگەن نۇركەن ءسوزىن ەستىگەن ءۇي تولى ادام ءبىر مەزەت تىم-تىرىس كۇيدە قالدى. وسى ۇنسىزدىكتى بيكەنىڭ كۇيەۋى ءبولىپ:.
ـــ اكە، ـــ دەدى جۇزىندە كۇلكى ويناپ، ـــ وسى اقىلدى ءبىز نەگە ويلاماعانبىز. ورىندى عوي، نۇركەنىڭ وسى تالابى، سولاي ما شوكە؟ ـــ دەپ جايراڭداپ.
ـــ نۇركەننىڭ ايتقانى ءجون، ‹‹نۇركەن ءۇشىن باقىت ىزدەيمىن›› دەپ ايتقان ءوتىنىشىم بار ەدى. بۇگىننەن باستاپ قارىنداسىم دەپ ەل ارالاپ، جەر كەزىپ ءجۇرىپ، ونىڭ باقىتىن ءوز كوزىممەن كورىپ وتىرۋعا مەن دە رازىمىن، ـــ دەدى شوكە يىعىن كوتەرە. نۇركەننىڭ پاراساتتى ويىنان شىققان مىنا اقىلعا شىنىمەن قوسىلا سويلەپ.
وتىرعان توبىر قايتا دۋىلداسا قالدى. ءبارى دە كەڭەستەرىنىڭ بەتالىسىن وڭاپ جول تاپقانىنا شاتتانا كۇلىسىپ كەتتى.
ـــ وتە ورىندى، وسىدان ارتىق اقىل جوق.
ـــ نۇركەن دە ويلامدى ەكەن عوي.
ـــ ەندەشە ات-كولىكتەرىن ازىرلەپ، اتتاندىرۋعا دايىندالايىق.
ـــ بۇگىن بيكەنىڭ باۋىرىنىڭ ءولىمىن ەستىرىپ، جاقسى ءسوز ايتىپ السىن، ەرتەڭ جىلجىسادا جارايدى.
ـــ جوق، اقساقال، ۋاقىت بار عوي، ء‹‹ولىم دە بولسا تەزى يگى›› بيكەنگە كىرىپ ۇلگىرەمىز، بىزگە قانشا كولىك كەرەك دەيسىڭ. ءبىر تۇيە، ەكى ات بولسا بولدى. ‹‹ەر ازىعى جولدا عوي›› ـــ دەگەن شوكە، كەش جاستاپ اتتانۋعا بەكىدى.
ـــ سوندا قايدا بەتتەيسىزدەر؟ ـــ دەدى ءبىر ازامات. بۇعان شوكەنىڭ ورنىنا تۇمار اقساقال جاۋاپ بەرىپ:.
ـــ قايدا بارارىن ءوزى دە بىلمەيدى، جانى ءسىرى ازامات ءبىر باقىتىن تابار، ـــ دەدى.
ـــ شىنىن ايتسام شوكە ولىمگە باسىن يمەي ءوز مىنەزىمەن جۇرە بەرسە مەنىڭ ءبىر كۇندە ايىرىلۋ ويىم جوق ەدى. ەندى نامىستى ىستەن اۋلاق كەتكەنى ءجون. بۇل حالىق قانداي، ايىبىن بەتىنە باسىپ جەلكەلەگەنگە ءجۇرىپ تۇر عوي. ونان دا تىڭ جەر، تىڭ ەلگە بارىپ، تىڭ تىرلىك باستاعانى ورىندى، ـــ دەگەن بيكەنىڭ كۇيەۋى اكەسىنە ءبىر قاراپ الدى دا: ـــ جاسىرىپ جابارى جوق مىنا ورىستار شوكەنىڭ ەرلىگىنە ءتانتى بولىپ ‹‹توبىمىزعا قوسىپ الامىز›› دەپ جۇرگەن. وندادا باعى جانار ەدى. بولدى، ەندى قانشا موينى ۇزاققا كەتسە سونشا جاقسى، اق باتامىزدى بەرىپ، اق تىلەگىمىزدى ءبىلدىرىپ اتتاندىرىپ قويايىق، ـــ دەگەن ەستى ءولىنىڭ سوزىنە تۇمار ءدان رازى بولىپ اق باتاسىن بەرىپ، اقجولتاي تىلەدى.
تۇمار اقساقال شوكەنىڭ ات-كولىك، جول ازىعىن ازىرلەۋدىڭ دايىندىعىنا كىرىستى. شوكە مەن نۇركەندە وتاۋداعى كەرەك-جاراقتارىن جيىستىرىپ جولعا شىعۋدىڭ دايىندىعىنا كىرىستى.
وسى كۇنى ءتۇس قيىلا تۇمار ورداسىنا بەيساۋات ەكى ادام كەلىپ ءتۇستى. بۇلار باتىردىڭ اۋىلىنان كەلگەندەر ەكەنىن تۇمار ازاماتتارى شوكەگە حابار بەرگەن سوڭ نۇركەن بولىپ جينالىپ بيكەنگە ءىنىسى بوكەنىڭ قازاسىن ەستىرتۋگە توپتالدى. باتىردىڭ اۋىلىنان كەلگەن ەكى ادام ءبىر اپتانىڭ الدىندا قازا بولعانىن، سۇيەگىن دالادان تاۋىپ اكەلىپ جەرلەنگەنىن شوكەگە تۇگەلىمەن ايتىپ شىقتى. شوكە باتىردىڭ قازاسىنان دا قايعىرىپ-قاسىرەت جۇتتى. ونىڭ شەشەسىنىڭ باسىن شاۋىپ ءتۇسىرىپ، ءوزىن ارتىنا مىنگەستىرىپ كەتكەنىن، كەيىن تالاي قيىندىقپەن، ازاپتى جۇمىستارعا سالىپ، سايىپ قىران ەتىپ باۋلىعانىن كوز الدىنان وتكىزىپ شىقتى.
ـــ ە، ە… جاراتۋشى ءوز پەندەسىنىڭ پيعىلىنىڭ اسىپ-تاسىعانىنا قاراي تەڭشەپ قويارى شىن-اۋ ءسىرا. جاسىنان جەندەتتىكتى جانىنا سەرىك ەتىپ، مال تاپسا ەسىرىپ، اۋىزى تولسا ەلگە بەرەكە بەرمەي، جان ۇياسىنىڭ دا قۇتىن قاشىرعان پەندەنىڭ وتباسىنان باستاپ، ءوز ولىمىنە دەيىن قانداي قاسىرەتپەن ايىاقتادى. اللادان تىلەر اق ءولىم بۇيىرماي، ۇرپاقتان تىلەر توپىراق بۇيىرماي سۇيەگى دالادا قالىپ قارعا، قۇزعىنعا جەم بولىپ، اقىرەتسىز كەتكەن ەكەن-اۋ. ءيا، بۇل سول زار جىلاپ، قانى سۋداي اققان پەندەلەردىڭ قارعىستارى بولار… ـــ دەگەن شوكەن جانارىن شاڭىراقتىڭ سىرتىنداعى كوك اسپانعا قاداي، الاقانىن جايىپ، بەتىن سيپادى.
وسى كۇنى ءتۇندى شوكە مەن نۇركەن تۇمار اقساقال مەن ونىڭ ۇلىنا جانە بيكەنگە راقىمەتىن ايتىپ اتتاندى. اتتانار الدىندا تۋىپ وسكەن جەر، جاناشىر ەلگە دەگەن قيماستىق قوڭىسىن ءبىر ساۋمال جىبەك جەلەمىك تورعىن لەبىمەن كەڭسىرىكتەرىن اشىتىپ، كوزدەرىنە قيىماستىق جاسىن جەتكىزدى.
ـــ امان بول بالام، ـــ دەپ كەمسەڭدەگەن تۇمار ساقالىنان جاس سورعالاپ تۇرىپ، ـــ امال نە حالقىڭا كەرەك شىراعىدان ەدىڭ، ـــ دەيدى قوڭقىلداپ.
ـــ ارتىمنان ەرگەن جالعىز ءىنىم، توبەمدى كوككە جەتكىزەر توركىنم سەن ەدىڭ، باسقادان ءولى ايىرىلسامدا وزىڭنەن ءتىرى ايىرىلاتىن بولعانىم-اي دەپ ەڭىرەگەن بيكەنىڭ زارى توڭىرەگىندەگىلەردىڭ كوكىرەگىن قارىس ايىرعانداي بولدى.
وسىلايشا شوكە مەن نۇركەن جۇك ارتقان ءبىر تۇيەلەرىن جەتەكتەپ الىپ شەكسىز-شەتسىز دالانى بەتكە الىپ كەتە بەردى.
ادىرلى دالا، اسقار تاۋ، ايدىندى داريالاردى باسىپ، شولەيت دالا، جاڭبىرلى كۇندەردى باستان وتكىزىپ، جىلجىپ كەلە جاتقانىنا مىنە ون بەسىنشى كۇن، شوكەنىڭ اسىلگى بەتالىسى ءوزىنىڭ ورمان قيىپ ءجۇرىپ قاشىپ قۇتىلعان جاعىنا بەت العانىمەن جۇرە-جۇرە جەر ۇيىعىن ىزدەگەن اسان اتاداي قولايلى، جاقسى جەر تابۋ ويىمەن بارار باعىتىنان جاڭىلىپ سەندەلىپ قالدى.
ات-كولىكتىڭ كۇيىنە، نۇركەنىڭ حالىنە قاراي جىلىستاپ كەلە جاتقان شوكە مەن نۇركەن اراسىندا بۇرىنعى توسەكتەستىك تىرلىك عايىپ بولىپ، ايتىلعان ۋاعدا بويىنشا اعا-قارىنداستىق تۇرعىداعى سىيلاستىق قالىپتاسا باستاعان.
جول بويى اڭگىمەنىڭ نەگىزى وزدەرىنىڭ بالالىق شاقتارى، ازاپتى كۇندەرى. قولدان-قولعا ءوتىپ، ءار ءۇيدىڭ بوساعاسىندا وتكەن تىرلىكتەر مەن جاۋ قولىنان جازىم بولعان اتا-انالارىنىڭ ايانىشتى جاعدايلارى بولدى.
تاۋلى دالا، ادىرلى القاپ، ايدىندى كولدەردى باسىپ كەلە جاتقان شوكەلەر جول-جونەكەي قيىر شەتىنە كوز جەتپەيتىن ءبىر القاپتى قاققا ءتۇسىپ الىپ جارىم كۇننەن ارتىق ءجۇرىپ، زورعا قۇتىلدى دا ورمان بۇركەنىپ، باسىنا بۇلت ۇيىرىلگەن قارا تاۋعا ىمىرت ۇيىرىلە زورعا جەتكەن ەدى، بۇلارعا بوكتەرلەپ كەلە جاتقان ءبىر توپ اتتى ادام كەز بولا كەتتى. قارا قوسىن ارتىپ، قاڭىرىعى تۇتەپ كەلە جاتقان شوكەلەرگە بەيساۋات توبىر كەزىككەن جەردەن جالپىلداسا امانداسىپ جاي-جاپسارلارىن سۇراسا كەتتى.
شوكە جىلى ءجۇزدى جانداردىڭ اق ەدىلىنەن ۇمىتتەنىپ، ءوزىنىڭ قاڭعىپ كەلە جاتقان اعالى-قارىنداس ەكەنىن جاسىرماي ايتقان ەدى. توپتى ادام بۇلارعا ۇيىرىلە قالدى. بۇلاردىڭ ىشىندەگى ءتىس قاقتى ەڭگەزەردەي قارا جىگىت مەيىرىمدىلىك كورسەتىپ، وزدەرىن تانىستىرا. توزعان ەلدىڭ باسىن قوسىپ توبىر ەتىپ، اۋىل، اۋدان قۇرىپ جۇرگەن ۇكىمەتتىڭ ۇگىتشىلەرى ەكەنىن جاسىرماي، ازىرگى كەدەيدىڭ، جوق-جىتىكتىڭ قامقورى بولىپ، الدىنا مال سالىپ، جاتاق ەتىپ، ەگىن ەكتىرىپ جاتقان جاڭا ۇكىمەتتىڭ كووپەراتسياسىنا قوسىلۋلارىن وتىنە جىعىلا جابىستى.
بىرىنەن سوڭ ءبىرى ەسكى زامانعا نالەت ايتىپ، جاڭا ۇكىمەتتىڭ اڭعارىلىعىن، حالىقشىلدىعىن اۋىز جاپپاي القاپ، كەدەيدى سۇلىكتەي سورعان باي مەن مولدالاردى سازايى ەتىپ، دۇنيە-مۇلكىن، مال مەن جەرىن تارتىپ الىپ، كەدەيگە ۇلەستىرىپ بەرىپ جاتقانىن، قارسى كەلگەندەردى سۋ ءتۇبى قۇردىمعا جىبەرىپ، كەدەيدىڭ باقىتى جانىپ جاتاق بولىپ، مالىن باعىپ، ەگىن ەگىپ جاتقانىن، سوندىقتان شوكەنىڭ وسى ماڭدا تاۋ بوكتەرىنەن ورىن الىپ، كووپەراتسيا بولعان ەلۋدەن استام كەدەي تۇتىنگە بارىپ قوسىلۋىنا قولقا سالدى.
شوكە مىنا ۇگىتشىلەردىڭ ۋاجىنا ەلجىرەپ كەتتى. ونسىزدا مىنا ورمانى سىڭسىعان، ارقىراي اققان سۋى جاتقان وڭىرگە ءبىر توپ جاڭا تىرلىك باستاعان كەدەي جيىلعانىن ەستىپ، ءوزى دە جاڭا تىرلىگىن وسىندا باستاۋدى ءجون كورىپ نۇركەنگە قاراعان ەدى. ەرىنى كەبەرسىپ، جول ازابىنان جۇدەگەن نۇركەن ء‹‹وزىڭىز ءبىلىڭىز›› دەپ ۇكىمدى وزىنەن كۇتتى.
شوكە تاۋەكەلگە كەلدى دە ازاماتتارعا ەرە جونەلدى. ازاماتتار شوكەنى قىرىق ءۇي جاتاق ەلىنە اكەلىپ، ونىڭ ەندىگى تاعدىرىن تالپاق تاناۋ، ادۋىن ازامات مويىنسەرىك باستىعىنا تاپسىرىپ كەتە بەردى.
شوكە قارا قوسىن مويىنسەرىك باستىعىنىڭ ىرگەسىنە قالقيتىپ وتىرا قالعان ەدى. اۋىل ادامدارىوزدەرىن جاتسىنباي، جاتىرقاماي ارت-ارتىنان امان-سالەمدەسە كەلىپ، ءبىرى شىنىسىن، ەندى ءبىرى تاباعىن بەرىپ، كەم-كەتىگىن تولىقتاپ جاردەم ەتىپ شوكەنى قۇشاقتارىنا الدى دا كەتتى.
قىرىق تەمىردىڭ قىلاۋىنداي قۇرالىپ، قىتىمىر ءومىردىڭ قىسپاعىنا شىققان قىرىق ءۇي كەدەيلەردىڭ باقتارى جانىپ، تاستارى ورگە دومالاپ، تىرلىكتەرىن جانداندىرۋدىڭ الەگىنە قۇلشىنا كىرىسىپ كەتكەن ەكەن. بىرەۋىندە ءۇي جوق بولسا، ءبارى قاپتاپ ءۇي تۇرعىزىپ، مال جوق بولسا ەكى مالىنىڭ ءبىرىن اكەپ بەرەتىن بەرەكەلى تىرلىك شوكەنى دە، نۇركەندى دە مۇندا ابدەن قايرانداتتى. بىرەۋى تۋىس، بىرەۋى قۇدا، بىرەۋى ناعاشى، ەندى بىرەۋى جيەن بولىپ كەتكەنىمەن قويماي قوڭقاق تۇمسىق، بادىراق كوز، يبالى ازاماتتىڭ شوكەنىڭ ءوزىن اعالاپ، جاعالاي ءجۇرىپ، نۇركەنگە سۇعىن قاداي باستاعانى شوكەنى قۋانتىپ تاستادى. اكە-شەشەسى مەن قارىنداسىن باعىپ وتىرعان ازاماتتىڭ بارىنەن دە كىسىلىگى قانداي كەرەمەت، بۇرىنعىداي ەمەس، وسىندا كەلگەلى كوڭىلدى جۇرگەن نۇركەن دە ۇزاماي سول قوڭقاق جىگىتتىڭ ەتەگىنە ىلەسىپ وعان ءۇيىر باستاقتاي قالدى. شوكە مەن نۇركەن اراسىنداعى ماحاببات وزدىگىنەن ۇمىتقا اينالىپ، اعا-قارىنداستىق، سىيلاستىق قويۋلاي ءتۇستى دە، نۇركەن پاك، تازا بەينەسىمەن قوڭقاڭ جىگىتتىڭ قۇشاعىنا قۇلاي كەتتى.
شوكە العاش وسى وقتان اتتى قوڭقاق جىگىتپەن نۇركەن جاقىنداسا كەتكەندە، ىشتەي قىزعانىشى دا بولعان. بىراق دارمەنسىز سەزىم ءوزىنىڭ شارقىن شامالاپ، بارلىق قاسىرەتىن ىشىنە جۇتىپ تىندى دا، نۇركەننىڭ باقىتىنا قۇتتى بولسىن ايتىپ، الاقاي ەتۋگە امالسىز بولعان. ال نۇركەن دە وقتاتىنىڭ ەتەگىنەن ۇستاعان زامان كەزىندە شوكەگە بەرگەن ۋاعداسىن ەسىنە العان. بىراق سەزىمسىز تىرلىكتىڭ قاسىرەتىن از تارتتى ما، جاساندىلىق پەن ازاپ ارقالاتقان ماحابباتتى ەسىنە العاندا، ءوزىنىڭ باقىتىن تابۋ شوكەنىڭ باقىتىن جانداندىرۋ دەپ بىلگەن. سوندىقتان دا اق كوڭىل وقتانىڭ تالابىن تەز ورىندادى. وقتانىڭ كارى اتا-اناسىن قۋانتىپ، شوكەنى قۇدالىقپەن وقتانىڭ تورىنە شالجيتقان. ارتى ازاپ، الدى بۇلدىر عۇمىرى بار شوكەنىڭ ەرتەڭىن ويلاعان نۇركەن وقتانعا قويعان جالعىز تالابى بولدى. ول جالعىز اعاسى شوكەنى سوپيتىپ تاستاماي توي جاساعاندا بىرگە اكەتىپ، ءوز قولىنا ۇستايتىندىعىن ماقۇلداتىپ الدى. نۇركەننىڭ بۇل تالابىنا وقتان ءوزىنىڭ ەستىلىگىن اڭعارتىپ، قۇبا-قۇپ كوردى. وسىلايشا اڭساعان توي ىرىمى دا جاسالىپ، شوكە شاڭىراققا مىنگەن بالا نەمەسە قانجىعاعا بايلانعان قارا تورسىقشا نۇركەنمەن ىلەسىپ، وقتاننىڭ شاڭىراعىنىڭ ءبىر مۇشەسى بولىپ كەلدى. شوكە بۇلايشا نۇركەنمەن ەرە جاڭا وتاۋعا كەلۋگە اۋەلدە يلانباعان، بىراق كۇيەۋ بالا بولعان وقتانىڭ پيعىلى مەن ادامگەرشىلىگىنە سەنىپ، امالسىز ماقۇل بولدى. سويتسەدە تىرلىگىنە قولايسىزدىق بولسا ءالى دە بولەك شىعىپ الۋ ازىرلىگى دە جوق ەمەس ەدى، الايدا ءۇي بولعان كۇننەن باستاپ ءوزىن ءارى اتا ءارى قايىن اعا جولىندا قۇرمەتتەپ توبەسىنە كوتەرگەن وقتانعا رازى بولعان شوكە مۇندا ورنىعىپ قالدى. شىنىن ايتقاندا شوكەنىڭ بۇل سەمياعا پايداسىنان باسقا زيانى دا جوق ەدى. قول-اياعى جەڭىل، ىسكە ەپتى. تەپسە تەمىر ۇزەتىن شوكەنىڭ ەڭبەگى كۇيەۋ بالا بولاتىن وقتانعا دا قاجەت بولاتىن.
سارپالداڭى مول، سەرگەلدەڭ ءومىرىنىڭ ءار تاڭى بۇرىنعىداي ۋايىم-قايعىمەن ەمەس، مىناۋ توبىر بولعان ەلدىڭ تاڭىمەن بىردەي ارايلاپ اتىپ جاتقانىنا اسقاق سەزىنەتىن شوكە ەركىن تىرلىككە كەنەلگەن سايىن ەرلەنە ءاربىر جۇمىسىنا كىرىستى. ءوزىنىڭ جالعىز باستى تىرلىگىنە اجىرعىداي تەلىنگەن ازاپتى كۇندەرىن ويلاعاندا بۇگىنگى ەركىن تىرلىككە كوڭىلى مارقايىپ، ءماز بولدى، اسىرەسە بۇگىنگى تىرلىگىنە باقىت، ءۇمىت باعىشتاعان مىنا جاتاق جانداردىڭ جەر بەتىندە تەڭدىگى بولماسادا، تەڭدىك ءۇشىن تالپىناتىن ۇمىتكەر تىرلىگى بارلىعىن اڭعارىپ باقىتىن دا، بازارىن دا وسى جەردەن تاپقانداي بولعان شوكەگە الدىنداعى الا تاۋدا، قارا تاۋدا اشاسىنان كەلمەي الشاڭداي باسىپ، جاڭا تىرلىكتىڭ ساپارىنا ات سالدى…
* * *
شوكەنىڭ كوڭىلدى تىرلىككە كوسىلە جاتقان ءبىر كۇنى ‹‹ويباي، قىزىلدارعا قارسى اقتار اۋىلىمىزعا تاياپ قالىپتى›› دەگەن دۇردىگۋگە مۇنداعى قىرىق ءۇي كەدەي العاش سەلت ەتپەگەن ەدى، ‹‹وي، مىنا اقتار بۇل دۇنيەدە بايدان باسقا پاندە جوقتاي كەدەي بىتكەنى كەلەمەج ەتىپ، كەدەيدىڭ قولىن جەتكىزەم دەپ جۇرگەن قىزىلعا قارسى ەكەن›› دەگەندى ەستىگەندە مۇنداعى جاتاق بولىپ كۇن كەشىپ وتىرعان كەدەيلەر قاﮬارىنا ءمىندى.
جان-جانۋار، جاندىكتىڭ ءبار-ءبارىنىڭ تىرلىكتەگى كۇرەسى، كەڭىرەدەگى مەن مۇددە ءۇشىن عوي. ەندى اۋىزدارى اققا ءتيىپ، ەركىن تىرلىكتى قولعا كەلتىردىك-اۋ دەپ وتىرعان ەلگە، سۇعىن قاداعان اقتارعا ءبىر شوكە ەمەس، مۇنداعى قىرىق ءۇي كەدەي بىتكەن كەكتەنىپ اتىنا قونىپ ايعاي-سۇرەن سالىپ شىعا كەلدى.
ـــ كەدەيدىڭ ەرتەڭگى قامىن جەپ، قارقىن اشىپ، قازانىن تولتىرسام دەپ وتىرعان قىزىلدان باسقا بىزگە قامقور بولعان ەشكىم جوق قالايىق. مىناۋ ۇتىلىس الدىندا جانتالاسقان اقتار كەدەيدىڭ ماڭگى قۇلدىق اجىرعىسىنان قۇتىلماي جۇرە بەرۋىن كوكسەپ، ىرگەمىزگە كەلىپ جەتتى. ءبىز قاراپ جاتپاي قىزىلداردىڭ قامقورى بولىپ اتتانايىق حالايىق! ـــ دەگەن كووپەراتسيا باسىنىڭ سوزىنە توپتى كەدەي جىگەرلەنىپ كەتتى.
ـــ اتتانايىق، ەندەشە!
ـــ جەرگە جاستايىق ول اقتاردى!
ـــ كەتتىك، العا… ەندەشە! ـــ دەگەن داۋىستار ءار جەردەن كوتەرىلىپ ات تۇياعىمەن شاڭ بوراتقان ەلۋدەي ازامات اۋىل باسىنىڭ سوڭىنان ەرە لاپ قويدى.
ءومىردىڭ اشتىسى مەن ءتاتتىسىن ابدەن تاتىپ جەتىلگەن مىنا كەدەيلەر سايدىڭ تاسىنداي ىرىكتەلگەن سارتوقىم سايىپ قىراندار ەكەنىن شوكە ولاردىڭ قيمىلدارىنان-اق اڭعارا قويدى.
كۇزەۋلى جەرگە جەتە، توق، جاراۋ اتتاناردا، ابدەن زىتتانعان ساربازداردا ءبىر بەتكەي دەمدەرىن ىشىنە تارتىپ، قارسى الدىنان كەزىگەر ‹‹جاۋ قايدا›› دەگەندەي ايبار شەگە قاسقايىپ تۇرا قالدى.
جانسىزداپ سەبەزگىلەگەن جاۋىنمەن قوسا بۇلدىر تۇمان كۇن كوزىن كولەگەيلەپ، بۋرىل بۇلت اۋكەسىن سالىپ، ورمان ءىشىن قىدىرىپ ءجۇر.
تاس تۇلىكتەي قاتۋلانا تۇرعان ازاماتتارعا اۋىل باسى بالا قۇستاي ساڭقىلداپ:
ـــ ءازىر وسى تاۋدىڭ ەكى بەتكەيىنە بىتىراپ تاسالانا تۇرامىز. قىزىلدار زەڭبىرەك قۇدىرەتىمەن اقتاردى تورعاي-توزىن شىعارعاندا، قاشقان جاۋ وسى اڭعارمەن كەتەدى. سوندا الدىعا كەلگەن جەمدى قالاي قىلعۋ ءوز ەرىكتەرىڭدە. قىسپاققا كەلگەن جاۋدان قالاي ولجا الۋلارىڭا رۇقسات، ـــ دەپ قاداعالاپ شيرشىق اتقان ساربازداردى جىگەرلەندىرىپ جىبەردى.
ازاماتتار تاباندا ەكى قاپتالداعى بيىك قاراعاي ىشىنە بىتىراپ ءسىڭىپ جوعالدى. ايتقانداي از ۋاقىت وتكەندە زەل-زالا بولعان زەڭبىرەك ۇنىمەن ازاماتتار استىنداعى اتتاردا تىپىرشىپ اۋىزدىعىمەن الىسىپ سالا بەردى. ارادا ەت پىسىرىم ۋاقىت وتكەندە قاشقان جاۋدىڭ سايدى ورلەپ كەلە جاتقان حابارى بىرىنەن-بىرىنە جەتىپ ۇلگىردى. مىنا كەكتى جانداردىڭ كۇتكەنى دە وسى وراي ەدى، ءبارى دە باقىتتارىنا قىزىلكوز بولعان جاۋلارىنا كەكتەنە ازىرلىك كوردى، ايتىپ-ايتپاي جان ۇشىرتا قاشقان اقتار استاۋداي سايدىڭ شۇڭعىلىنا تىعىلىپ ۇيىلىعىسا جەتكەندە ءار تۇستان انداعايلاعان ازاماتتار توڭىرەگىنەن سەلشە توگىلدى دە، اتىلعان وققا قاراماي جاۋمەن الىستى دا كەتتى. ايعاي-شۋ، وكىرىپ-باقىرعان ادامداردىڭ جان ءتاسىلىم داۋىسى، كىسىنەگەن جىلقى، بىرەۋدى-بىرەۋ ۇعار ەمەس، ارپالىس ايقاس باستالدى.
شوكە قولىنداعى قايىڭ شوقپارمەن الدىنا كەلگەنىن جامساتىپ جاپىرىپ كەلەدى. بەينە ايتۋلى باتىرداي ابدەن ايباتتانىپ العان شوكەنىڭ الدىنداعى جاۋى قوعاشا جاپىرىلىپ جاتتى. اڭعال باتىر كوزى قانتالاپ جاۋىنا قىرعيشا ءتيىپ كەلە جاتقاندا قاراعاي قالقالاپ تۇرعان جاۋ ءوزىن كوزەپ تۇرعانىن اڭعارماعان ەكەن. تەك اياعى شىم ەتتى دە ۇزەڭگىگە تىرەۋگە كەلمەي سىلقىداپ بوس قالدى. قاراعايدى دالدا ەتىپ ونى ادەيى اتقان جاۋدى ىلەزدە قارا قۇستان قاعىپ وتكەن ازامات شوكەنىڭ قاسىنا جاردەمگە جەتكەنشە بايقۇستىڭ تۋ سىرتىنان تيگەن وق ات ۇستىنە قالپاقتاي ۇشىردى. شوكە ءوزىن ولىمنەن قۇتقارعان ازاماتتىڭ بۇلايشا ولگەنىنە ءىشى ۋداي اشىدى. وسى ءبىر قاس پەن كوزدىڭ اراسىنداعى ارپالىستا الدەقايدان تۋ سىرتىنا مىسىقشا جابىسقان بىرەۋ كەڭىردەگىن قىسا بۋناپ جىبەردى. شوكە ءوزىنىڭ دەمىنىڭ سىعىلىپ بارا جاتقانىن اڭعارىپ قايراتىن جيدى دا ارتىنا كەلىپ جابىسقان ادامدى موينىنان لاقتىرىپ جىبەردى.قاراي بۇتاعىنا جاۋدىڭ قاپيادا جازىپ ەتىپ كەتە جازداعانىن شوكە ەندى ءبىلدى. اككى جاۋدا وسال ەمەس ەكەن، ات ۇستىنەن ءوزىن اۋدارا كەتتى دە، قولىنداعى پىشاعىمەن شوكەنىڭ قارنىن ەسىپ ۇلگىردى. وسى ءبىر الپارىس ۇستىندە شوكەگە ءبىر ازامات جارمدەمگە كەلە قالدى. شوكەنىڭ استىنداعى ورىستى ءدال ماڭدايىنان كوزەپ تۇرىپ قاعىپ جىبەردى دە، اياعى جاراقات، قارىنى اقتارىلىپ قانعا مالشىنعان شوكەگە كومەككە ۇمتىلدى. شوكەنىڭ اقتارىلعان ىشەك-قارىنى ءوزىنىڭ ورنىنان تۇرۋىنا مۇرسا بەرمەي، اقتارىلىپ توقتاماعان سوڭ شوكە جاردامشى ازاماتقا ءوزىنىڭ شاربى مايىن سىپىرىپ تاستاپ، ىشەك-قارىندى ىشىنە سالۋدى بۇيىردى. الگى ازامات شوكەنىڭ ىشەك-قارىنعا ىلەسە كەلگەن سارعۋاڭ ءتۇستى شاربى مايدان بۇراپ-بۇراپ جۇلىپ الدى دا، كەينىنە تاستاي بەرىپ، ىشەك-قارىندى قان جىنىمەن قايتا سالدى دا، قارىننىڭ اۋزىن تۇيرەپ جاتقان بايبىشەدەي جاراقاتتىڭ اۋزىن قولىنا ىلىنگەن قاراعاي بۇتاعىمەن قورس-قورس ەتكىزىپ تۇيرەپ جىبەردى دە شوكەنىڭ بەلىن مىقتاپ بۋدى دا اتقا بالاشا كوتەرىپ قوندىرا سالىپ، ‹‹ال ەندى ۇمتىل!›› دەدى داۋىستاي. بۇل كەزدە توڭىرەك جاۋدان اۋاشالانىپ قالعان ەدى. شوكە اتىن قامشىلاپ جىبەرىپ جونەلمەك ەدى. وق ۇزگەن اياعى سىلقىداپ، اتقا شابۋىنا كولدەنەڭ بولعان سوڭ قاتارلاسا كەلگەن الگى ازاماتقا:
ـــ مىنانى قانجىعاعا بايلاي سالشى! ـــ دەپ بۇيىرعان ەدى، سەرىگى شوكەنىڭ وق تيگەن اياعىن قايىرا ارتقى قانجىعاعا بايلاي سالىپ الدارىنداعى سايدى ورلەي جونەلدى.
جاۋدىڭ ولگەنى ءولىپ، قاشقاننىڭ سوڭىنان ءبىر توپ ادام قۋا كەتىپتى. شوكەنىڭ اۋىر جارالانعانىن كورگەن اۋىل باسى باستاعان ازاماتتار ءبىر الاڭقىعا ءتۇسىرىپ جاراقاتىن قايتا تاڭدى. ساپتاما ەتىكتىڭ ءىشى قانعا تولىپ قالعان ەكەن، ەتىكتىڭ قونشىن پىشاقپەن ءتىلىپ الدى داونىڭ جاراقاتتارىنا قان توقتاتاتىن دارىلەر ىستەتىپ، مىقتاپ تاڭدى دا قارنىنداعى تۇيرەلگەن قاراعاي بۇتاعىن سۋىرىپ تاستاپ، ورنىن سپيرتپەن تازالاپ، تەبەن ينەگە ساباقتاعان تارامىسپەن ءبىر قارىستاي تىلىنگەن جاراقات اۋزىن ولاق قولدىڭ قولىنان شىققان ىستەي كوكتەپ تىگىپ تاستادى.
شوكەدەن قان كوپ اعۋدان ءوڭى قۋارعانداي بولعان بەينەسى بولماسا ‹‹ىڭق›› ەتىپ داۋىسىن شىعارماي ءتىسىن-تىسىنە باسىپ جاتا بەرگەن قايسارلىعىنا رازى بولىپ القاعان ازاماتتار ونىڭ بارىنەن دە امان قالعان جانىنا شۇكىرشىلىك دەپ، اۋىلدارىنا قايتتى.
* * *
شوكە اۋىلعا ورالا بىرنەشە دوحتردا كەلىپ ۇلگىردى. قارنىن تىككەن ورنىن قوزعاماي تەك قابىنۋعا قارسى ءدارى-دارمەگىن ىستەتتى دە ءبىر اياعىن جامباستان كەسىپ تاستادى.
شوكە ايدان استام ۋاقىت جاتىپ ساۋىعىپ، ەكى اياقتىڭ بىرىنەن ايىرىلىپ تاياقپەن جۇرەتىن بولىپ شىقتى.
ول ءوزىنىڭ ءبىر اياعىن كەسەتىن بولعاندا اجال دەگەن پالەكەتتىڭ سول قان مايداندا جانىن جالماپ كەتپەي كەم ساليعا ەتىپ قويعانىنا قۇسالانىپ، ەرتەڭگى تىرلىگىن ويلاپ ەسەڭگىرەپ كەتكەن ەدى. ايتسەدە مىناۋ اعىنان اقتارىلىپ قوتارىلا كەلىپ قالىن سۇراپ جاتقان قىزىل ۇكىمەتتىڭ مەيىرىن كورگەندە، ولاردىڭ ءوزىن ‹‹قاﮬارمان››، ‹‹ەل قورعاعان ارداگەر›› دەگەن التىنمەن اپتالعان مەدالدارىن كەۋدەسىنە تاعىپ، القاسىپ، الپەشتەگەندە شوكەگە سول ءبىر العاشقى قاسىرەتتى ويىن قايتالاۋعادا ۇلگىرتپەدى. بارىنە ماقۇل بولدى، مىنە وسى كۇننەن باستاپ ەل ىشىندە شوكەنىڭ ەرلىگى، قايسارلىعى، جاۋىنگەرلىگى اۋىزدان-اۋىزعا تاراپ، راديو، گازەت، ماتەريالداردا دابىرالى ۇگىتتەلىپ، ونىڭ وتانشىلىق رۋحىنان ۇيرەنۋ ناۋقانى قوزعالعاندا شوكەدە ەس قالمادى.
باقىتپەن، سور ەگىز دەگەندەي مىنە زار جۇتىپ، تىرلىگىنەن ايرىلارداي بولعان ميقىناتتى عۇمىرى ەندىگى جەردە الاقانعا سالىنىپ، حالقىنىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەنگە شوكە كەشەگى مۇڭى مەن زارىن بۇگىنگى جانىنا باتقان ازاپ پەن ەرتەڭگى بەينەتىن ەستەن شىعارىپ مارقايىپ سالا بەردى.
بارىنەن دە شوكەنى تەبىرەنىتكەن وتاننىڭ بولاشاعى بولعان ۇرپاقتاردىڭ قۇشاق-قۇساق گۇل شوقتارىمەن قۇشاعىن گۇلگە تولتىرىپ، ءتىلشى دەگەننىڭ اياعى سۋىماي، القاۋ، ماراپاتتارعا شوكەنى ابدەن ماساڭعىراتىپ جىبەردى. شوكە ولاردىڭ ءالسىن-ءالى وزىنە قويعان سۇراقتارىنا دا جاتىلدى. بارىنەن دە قايتالاي بەرەتىنى ‹‹شاربى مايىڭىزدى جۇلىپ الىپ تاستاعاندا اۋىردى ما؟›› دەگەنىنە ‹‹بىلمەدىم، ەشتەڭكە سەزبەدىم، ايتەۋ شىم ەتە تۇسكەندەي بولدى›› دەسە، ‹‹قارنىن اعاشپەن تۇيرەپ، تارامىسپەن تىككەندە قانداي قالدە بولعانىن›› سۇراعاندا، ‹‹قاراعاي بۇتاعىمەن تۇيرەمەسە سول جەردە قالمايمىن با، قۇتقارعان ازاماتقا راقىمەت›› دەپ جاۋاپ بەرۋسە، وق ۇزگەن اياعىن قانجىعاعا بايلاپ الىپ جاۋىنا قايتا شابۋ›› سياقتى ادام بالاسىندا سيرەك كەزىگەتىن ەرلىگى تەك وتانشىل، ناعىز حالىقشىل جانداردان عانا كەزىگەتىن اسقاق رۋچ ەكەنىن، مۇنداي جانى ءسىرى، ءولىمدى ەلەمەيتىن شوكەنىڭ ءبىر اياعىن ءوز وتانىنا ارناسا دا ء‹‹بىر باسىما ءبىر اياق جەتەدى، وسىمەن دە وتانعا ايانباي تەر توگەمىن›› دەگەن ارىندى دا اسقاق رۋحتى بارلىق ادمداردىڭ ۇرانىنا، ۇيرەنەتىن ۇلگىسىنە، جەتەتىن مۇراتىنا اينالىپ جاتقاندا شوكە مۇنداي باقىتقا ابدەن ەسەڭگىرەدى.
كەۋدەسىن مەدالعا تولتىرعان شوكە جاسى ءوسىپ ۋاقىت جىلجىعان سايىن تاعدىردىڭ سىيلاعان سيى مەن ازابىنىڭ مولايا تۇسكەنىنە وكىنبەدى، انادان تۋعاندا ون ەكى مۇشەسى ساۋ دۇنيەگە كەلگەن شوكەنىڭ ۋاقىتتىڭ جىلجۋىمەناربىر مۇشەسى كەمەيىپ كەلە جاتقانىن ەسىنە العان شوكە قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا ءومىرىن ەلىنە ارناعان ەرلىگىن شىنىمەن ابىروي سەزىپ، تالاي دابىرالى جيىننىڭ تورىندە وتىرىپ، نە ءبىر قاسقا مەن جايساڭداردىڭ تىزەسىن باسىپ سويلەسىپ، تاباقتاس بولىپ ءومىرىن وتكىزە بەردى.
* * *
شوكەنىڭ ەرلىككە تولى ىزگى ىستەرى ونىڭ قارا قوسىن شالقىتىپ، قام كوڭىل قارىنداسى نۇركەندى دە شاتتىققا بولەپ مىناۋ جاتاقتاسقان قىرىق ءۇي كەدەي اۋىلىنىڭ دا ابىرويىن اسقاقتاتىپ ‹‹ارداگەردىڭ››، ‹‹قاﮬارماننىڭ اۋىلى›› دەگىزىپ قىزىل ۇكىمەتتىڭ وڭ كوزبەن قاراۋىنا جول اشتى
اسىرەسە قىزىل ۇكىمەتتىڭ وتانشىل وتباسىنا قامقورلىق بەرۋ دەگەن بەكىمى وقتانىڭ دا وتباسىنىڭ داۋلەتىن شالقىتىپ، تاسىن ورگە دومالاتتى.
ءيا، بۇل كۇندەردىڭ ءدۇبىرى دە جاقىنشا شاباتىن اتتىڭ شابىسىنداي ۋاقىت وتكەن سايىن دىڭكەلەي بەردى. ايعايى كۇشتى، ارىنى تەبىندى ماراپاتتاۋلاردا سولعىنداپ اياعى ۇزىلمەيتىن قوناقتاردا شارشاعانداي سيرەپ قالدى. ماراپات پەن تىرشىلىك جولىنىڭ ەكى باسقا ەكەنىن اڭعارعان شوكە ەندىگى تىرلىگىنىڭ كۇيبىڭىنە تاعى باس قاتىرادى. مىناۋ كەم ساليقا بولعان تىرشىلىگىن ويلاعان شوكە جاتاق اۋىلدارىنىڭ قويىن باعۋعا ءبىر سەميا شىعاتىن بولعاندا ءوزىنىڭ تىرلىگىنە وسىدان باسقا قولايلىق جوعىن ەسكەرىپ، كۇيەۋ بالاسى وقتاندى يلاندىردى دا ەلدەن اۋاشا تىرلىكتىڭ كۇيبىڭىنە ءتۇستى دە كەتتى. الدىداعى باعىمىنا العان مالىنىڭ اماندىعىنان باسقا باس قاتىرارى جوق، ءوزى بي، ءوزى قوجا كۇيبىڭگە شەگىلگەنىنە كۇن بويى جەر تىرناپ كۇيگى تىرلىگى ءبىر تۇگەمەيتىن ەگىنشىلىكتەن قۇتىلتقان بارىنەن دە وقتان قۋانىپ، قايناعاسى بولعان شوكەنىڭ پاراساتىنا ءدان رازى بولىپ، مۇنداعى ءتۇرلى اۋىر جۇمىستاردى ءوز مىندەتىندە الدى دا ات ءۇستى بولعان مال قايىرتۋ شارۋاسىن شوكەگە مىندەتىنە بەرگەن ەدى. مىنە شوكە از ۋاقىتتا-اق ناعىز ىسىلعان قارا تابان قويشىعا اينالدى.
* * *
نۇركەن وقتانمەن سەميا بولعان سوڭ بىرنەشە جىل شىر ەتكەن كورمەي قاتتى مۇسەۋرەدى. بۇنىسىنا وقتان ىشتەي مۇڭايىپ از ۋاقىت ىڭىرشاعىن موينىنا الىپ ازاماتتىعىن بايقاتىپ كىربەڭدىك تانىتا جۇرگەندە بولدى. بۇلاردىڭ مۇنداي البىرتتىعىنا تەك-تەك ايتىپ سابىرعا شاقىرعان تاعى وسى شوكە. شوكەنىڭ دۋالى اۋزىنا قۇداي سالىپ، بەسىنشى جىلى نۇركەن شەكەسى تورسىقتاي ۇل تاپتى. سەميانىڭ بەرەكە تۋى جەلبىرەپ، جۇبايلاردىڭ جاراسىمدىلىعىنان، ىرىستارى دا ارتىپ، داۋلەتتەرى شالقىسا، شوكەنىڭ بۇرىنعى ‹‹قاﮬارمان›› اتىنان كورى، مىناۋ شوكە ء‹‹جۇز قويدان ءجۇز ەلۋ ءتول العان››، ‹‹مال باسىن ارتتىرعان›› ۇلگىلى شوپان، ‹‹قاسقىرمەن الىسىپ كوللەكتيۆتىڭ مالىن امان الىپ قالعان ەڭبەك ەرى›› دەيتىن اتاعى باسپىپ ءتۇستى دە سان مارتەبە ەل ورداسى استاناعا دەيىن بارىپ، ەل اعالارىمەن دە سۋرەتكە ءتۇسىپ ابىرويى اسقاقتاي بەردى. بۇل كۇندە جالعىز اياقتى شوكە تاياعىمەن شىقسا ونىڭ ەرلىككە تولى ەڭبەگىن اۋىزعا المايتىن، ونى تانىمايتىن ەشكىم جوق. بارلىق ادام ‹‹مىناۋ ءبىزدىڭ ارداگەر، قاﮬارمان، ەڭبەك ەرىمىز›› عوي دەپ قان كوتەرىپ، تورەشە تورىنە شىعارادى. شوكە وسىلايشا قارا تاۋعا تىرلىگىن تەلىگەلى قايعىسى ارىلىپ، ەرلىگى ارتىپ، ەڭبەگى جانىپ قامسىز تىرلىكپەن بۇگىنگە جەتىپ وتىرعان كەشىرمەلەرىن ەسكە الا:
ـــ مىنە بالام، اتاڭنىڭ تىرلىگى، تيتىقتاپ ءجۇرىپ جەتكەن جەرى وسى، تۋىپ وسكەن بالالىعىم وتكەن قۇت مەكەنىم ‹‹مارالسۋ›› ەسىمنەن بىردە-ءبىر كۇن كەتكەن ەمەس، پەندە بولعان سوڭ، ارمان بولادى عوي. كەيدە سول قاشقىن تىرلىكتە وزەنگە ءتۇسىپ كەتكەن ءۇش بالادان امان قالعانى بارما ەكەن. بار بولسا قايدا ەكەن، ءتىرى بولسا ول بايقۇستار قانداي عۇمىر كەشكەنىن بىلگىم كەلىپ، سول قاندى شاپان بالالاردى ساعىنامىن دا تۇرامىن، ـــ دەپ جىلاۋ مەن كۇلۋدىڭ اراسىنداعى كەڭكىل مەن شىنىن ءبىر بوساتىپ العانداي بولدى دا:
ـــ ءتام بالام، ءومىرىمدى باقىت پەن سوردىڭ تەل تەپكىسىنە سالعان تاڭىرىمە وكپەلەمەيمىن. وسى ارپالىستان ناعىز ادام بولىپ شىققانىمدى بىلەمىن. مىنە كەيىنگى سەندەلگەن ومىرىنە ۇيتقى بولىپ، سوڭعى ومىرىمە تۇراق بولعان مىناۋ قارا تاۋ ماعان بارىنەن دە شۋاقتى، ىستىق سەزىلەدى. ەندىگى ارمانىم مىناۋ وزىمە باقىت، سۇيەگىم وسى قارا تاۋدىڭ قۇشاعىندا قالسا بولدى، بۇدان ارى مەن جەتەتىن كومبەدە جوق بالام.. ـــ دەپ كەڭەسىن اقىرلاستىردى.
مەن قارا تاۋدا جاتقان قامبالى كارياعا سول ءبىر قاندى شاپان سەرىكتەرىن ىزدەۋگە كومەك قولىمدى سوزىپ ‹‹بارمىسىڭ باۋىرىم›› پراگرامماسىنان قۋزاۋ سالاتىنىما ۋعدا بەرىپ اتتاندىم.
سوڭعى ءسوز
تىرشىلىك دوڭعالاعى دامىلسىز جىلجي بەرەدى. وسى قيمىلعا ىلىككەن ادام ءومىرى ءار باسقا كەشۋلەردى باستان كەشىرەتىنى زاڭدى. بىرەۋلەر ومىردەگى باقىتى مەن بارلىعىنا قاناعات ەتپەي، ودان دا بيىك بايلىق، باقىتقا قول سوزىپ، ءوز ءومىرىن زورعا اقىرلاستىرىپ جاتسا، ەندى بىرەۋلەر جاراتۋشىنىڭ تامتۇمداپ بەرگەنىنە قاناعات ەتىپ، قيىندىق پەن ميحىناتتىڭ ارتىندا باقىت جاسىرىنىپ تۇراتىنىن ەسكەرىپ، ەرىنبەي-جالىقپاي سول بۇلدىر ەلەس بولعان باقىتقا تالپىنا بەرەدى. ال، تاعى بىرەۋلەر بالالىق شاعى باقىتتى وتسەدە ازاماتتىق شاققا كەلگەندە اربادان بۇزىلعان اتتاي اياق-استىنان قىڭىراتقىپ، ءومىردىڭ كەرەناۋ جولدارىنا ءتۇسىپ، اجالعا، باقىتسىزدىققا بۇرىن ۇمتىلاتىنىن قايتەسىڭ. مىنە بۇندايدى ءبىزدىڭ حالىق ‹‹قۇدايعا بوي بەرمەي قاڭعىرعاندار›› قاتارىنا جاتقىزادى. ال، مەنىڭ كەيىپكەرىم شى، بۇلاردان دا دارا، ول ءومىردى سۇيەدى، ەرتەڭگە دەگەن قۇشتارلىعى ۋاقىت وتكەن سايىن جالىنداي تۇسەدى، مۇمكىن ونىڭ ساناسىندا جاسىرىن ءبىر الاۋ جاتتى. سوندىقتان، ارقانداي اۋقىمدىق، قوعامدىق جاعدايدا سول الاۋدان ول ۇشقىن الىپ تىرلىگىن مازداتا ءجۇرىپ، الگى بۇلدىر ەلەستى قۋا بەرەدى، قۋا بەرەدى… قانداي قيىندىق كەز، ماشاقاتتى كۇندەردە جانىنىڭ جاراقاتتارىن جاقسىلىقپەن جاماپ، بۇتىندەپ وتىردى. ايتسەدە، ونى ءومىرىنىڭ سوڭىندا ءبىر جاسىرىن وكىنىش ىشكى دۇنيەسىن ۇرى مىسقتاي تىرنالاپ، مازالاي بەردى. اۋەلدە وعان دا قايرات ەتكەن ەدى، بىراق، قايسار جان ەندىگى جەردە تىرلىكتىڭ ءتاسىلىن وزگەرتىپ، الدانىش ماحابباتتى اقىرى تۋىستىققا ايىرباستاپ، ودان وربىگەن ءبىر ۇرپاقتى ارتىنا بەلگى ەتىپ قالدىرۋدى سوڭعى تۇجىرىم ەتتى. ايتسە دە وسى بەلگى قاشانعى قالتقىسىز قاقيىپ، تابانداپ تۇرارىنا جۇرەگى كەيدە ءدىر-ءدىر ەتەدى دە، قىلعىنا جۇتىنىپ قىنجىلا بەرەدى. قۇرعىر مۇندايدا كوزدەن جاس شىعۋ دەگەن دە، باقىت ەكەنىن ەندى ءبىلدى. جاناردان اعىل-تەگىل جاس كەتسە ىشكى دۇنيەڭ كەڭىپ قالار ەدى-اۋ! بىراق، سارقىلا باستاعان ومىرمەن، ۇزىلە باستاعان ءۇمىت بىرگە جاس قۇرعىردى دا تيعان-اۋ ءسىرا…
ءيا، ەندىگى ءبىر ارمان بۇل ءومىردىڭ سوڭعى ارمانى، بىلتەسى قاراۋىتقان شىراعىداننىڭ بىرەۋدىڭ ۇستەمەلەپ از دا بولسا ماي قۇيىپ كەتۋىن اڭساعان ارمان، ول بولسا اناۋ بالا كۇنىندە كەشۋدى بىرگە كەشكەن سول سەرىكتەرى قايدا؟ ولار قانداي تىرلىكتى باستان كەشتى ەكەن؟ مىنە بۇل شوكەن كاريانىڭ جاتسا-تۇرسا ەسىنەن كەتپەس ارمانىنىڭ ءبىرى، شىنى كەرەك، اكە مەن شەشە ايتىلىم شىن، بولسا ول دۇنيەگە بارعاندا وزىمەن كەزىگىپ، ساعىنىشىن اقىرلاستىرماسا، مىنا جارىق دۇنيەدە ولارمەن قاۋىشۋ جوعىن كاريا ابدەن بىلەدى.سوندىقتان، ىلعي دا جۇرەگى سەزىپ، جۇيكەسىن جۇلىندىرا بەرەتىن، كەشەگى تاعدىرلاس بولعان سول بالالىق داۋىردەگى اجال اپانىنا بىرگە اتتانىپ، قىسىلتاياڭدا ءبولىنىپ كەتكەن سەرىكتەرىن ءبىر جولىقتىرىپ، ولارمەن وتكەن-كەتكەندى قوزعاسىپ السا، ءومىردىڭ ەندىگى ارمانى دا، راحاتى دا سول عانا. ءيا، بۇعان مۇمكىندىك بار بولۋ كەرەك. ويتكەنى، مىنا ءداۋىردى، ەلەكتروندىق ءداۋىر دەيدى عوي. جوعالعانىڭدى دەمدە تاۋىپ بەرەتىن تەحنيكالاردى اۋىز جاپپاي ايتىپ جاتپايما، ونىڭ سىرتىندا مىنە بۇگىن ءبىر تۇكپىردەن ءوزىن ىزدەپ تاپقان وزىمە ءتىپتى ۇمىتپەن قاراپ، ‹‹سولاردى سەن ىلاجداپ تاپ، مەن ءالى دە توسامىن›› دەگەندەي، جاپاقتاي بەردى.
ءيا، سىرلاس بولعان كاريانىڭ جوعىن ىزدەۋگە مەن دە ۋاعدا بەرىپ اتتاندىم. ارينە، تەحنيكانىڭ قۇدىرەتىنە مەن سەنەم.
سوڭى
پىكىر قالدىرۋ