Ädebi älem

Qara tauda qara şal（roman）

kerey.kz

 |  Apr 14, 2016

 Bayahmet JWMABAYWLI 

Betaşar

Arbanıñ äriyayday döñgelegi,

Elimniñ keyin qaldı bir bölegi.

Elimniñ qalsa-qalsın bir bölegi,

Orıstıñ qorqıtadı zeñbiregi.

Baradı auılım köşip kölme kölge,

Kölme köl alıs deydi körmegenge.

Jan aman jeter bolsaq közeulige,

Ay tuıp, kün şığadı ölmegenge.

Halıq äni

Tarihtı jaratuşı da, sol tarihtı erteñge jetkizuşi de halıq. Eski däuirdiñ talay sırın qatparına bügip jatqan wlı taular men bağı zamannıñ payımına kuäger bolatın japanda twrğan karı torañğı siyaqtı beli qatıp, tizesi iilgen, közinıñ nwrı qaşıp, tirlikten tüñilgen kariyalardıñ altın keudesinen közi aşılmağan sütti bwlaqtay tinip jatqan şejirelerdiñ küyin tauıp sauıp alar bolsaq qana erteñge igilik jaratıp izgilik jetkizerimiz şındıq. Sondıqtan qanşama tarihtı qoynauına basıp jatqan qasiettı qara taudan qanşama keşulerdi bastan ötkizip, halıq tağdırın qatparı qalıñ mañdayınıñ ajımdarına bügip, işindegisin şığara almay iş qwsta bolıp jatqan qarşal bar dep estip entige jetken jayım bar.

Izeni men jusannıñ iisi bwrqırağan tau qoynauına ene, añğarlı alqap işinde otırğan jüpini üyden eñ äueli abalay şıqqan aq moynaq qara töbet qarsı aldı. Onıñ soñınan twñğiıq dalağa dabıl qağa kelgen kelimsekti qarsı ala üy adamdarı şığıp itten qorıp, qalalıq bitimime tañırqasada, qazaqi tilim men dilime jatırqamay kaukauley üyge engizdi.

Tas üydiñ esiginen engen jerden, tas peşte dürildey janıp jatqan arşa iisi mwrnıma jetkende sarayım aşılıp, tınısım keñip qaldı.

Üydiñ sol jağındağı irgede seldir bolsada döñgelente qoyğan burıl saqaldı. Şaşın juıqta ğana taqırbastanıp aldırağandıqtan. Qauğaday bolğan qara qwyqalı töbesinen, beti-auzına deyin ayğız tırtıqtar men qatparı mol ajımdar onıñ maşaqattı tirligin äygilegendey men mwndalap twr, äsirese şüñirekteu bitken janarınıñ boyauı öşkindesede, öjette tetiktigin añğartqanday bolıp men izdegen alpamsaday qara şal jatır.

ـــ Assalaumağalaykum ـــ degen amanımdı, kökiregi sañılaulı kariya añqıldağan aq peyilmen qabıldap:

ـــUağalikom uassalam, qane sälemşi bolsañ törlet, ـــ dep etinen arılğan tamırları barbiğan salalı sausaqtı qolın sozıp. ـــ Balalar, sırmaq jayıñdar! ـــ dedi, ıdıs-ayaq jaqtağı tas meşke irgelep salğan qayırmağa arqasın bergen aqsarı kempirgede, ـــ Amansız ba apa? ـــ dep qolın alıp barıp jayılğan sırmaqqa jayğastım.

Oyulı kazekeyiniñ aldıñğı oñırın är jerden kümis tüyme, tanağa toltırıp, appaq kimeşegi şatırday bolıp otırğan apamızdıñ, tek qayrattıñ belgisi tisterinen kusep, etegi jaylıp jatatın qara qostarday, qır mwrnı men auzın bir-birine tayatıp erinderin salbıratıp jibergeni bolmasa janarı äli ottı, sergek körinedi.

ـــ Al jolauşım äley bolsın, adasıp jürsiñ be, ädeyi jürsiñ be? ـــ dedi keudesi sırıldap äri-beri kürkildep jötelip barıp toqtağan tösektegi kariya janarın özime aunatıp.

ـــ Şöke esimdi köpti körgen, kökiregi dañğıl kariya otır dep estip at terletip kele jatqan jayım bar, ـــ degen edim, bağanadan meniñ jürisime şeşim taba almay otırğan üy adamdarı ädeyi izdep kelgenimdi estigen jerden, qonaqtı kütu äbigerligine kirisip qarbalastap ketti.

ـــ E, balam, şökeni izdeseñ ne qwday almağan, ne tirlikten bılay qalmağan qaqpasıñ men bolamın, menen sağan ne şığadı deysiñ. Sorlı ömir, sormañday tirlik keşkenim men artta qalğan soydiğan soqpaqtı izimdi qwm kömip, boran öşirip köñilden jwda etpedi me, ـــ dep auır kürsindi de, ـــ Besikten belim şıqpay äkemnen de, şeşemnen de ayırılıp jalqı öttim. Eki ayaqtı bolıp düniege kelsem de, bir ayağımdı berip odan qwtıldım ـــ dep. İrgesindegi baldaqqa bir qarap aldı da, ـــ Tirlikke kelgende bütin edim. Ön boyımda sautamtıq joq otırğan beynem mınau ـــ degen kariyanıñ jüzı mwñğa batıp, janarı da jasqa kilegeylene qalğanday boldı.

ـــ Eskiniñ közinıñ bäri erteñnen iz tastap ketip jatır degenge kelmeydi. Tek estisi ğana eline aytarın aytıp keteri ras, däl ozıñız aytqan sorlı ömir, sormañday tirligiñizdiñ qwşağında twtas halıqtıñ badırayğan izi men körip-bilgen közi jatpay ma, mağan keregi sol izdiñ sorabı, ـــ degen edim:

ـــ E.. E.. Balam, jön.. Jön ğoy, şeşen de şejire de emespin, ـــ degen kariya özime twğırında otırğan qıranday tigile qarap aldı da, ـــ Eñ äueli meniñ mına jan wyammen tanıs, ana otırğan meş tübindegi apañdı kördiñ be, jetpstiñ besine kelip otırğan meniñ qarındasım nürken, al ana äbigerde jürgen qara jigit osı üydiñ iesi, meniñ jienim moldan, äkeden jas qalsada äke jolın quıp tirşilikti bolıp ösip osı üydiñ tütinin öşirmey, şañırağın şalqıtıp otır, al andağı qara pwşıqtı kördiñ be öken degen meniñ wlım, alla bwyırsa, bir şüyke bas tabılsa şökeniñ twtının tütetip, artına ie bolar mürägerim sol, al anau kelinimiz moldanıñ qwday qosqan jwbayı. Odan eki nemeremiz bar, qarındasım eki qızın wzatıp bir otau köterdi. Mine balaları da aqıl-esti bolıp özimdi qolına alıp mäpelep otır. Adamda arman tügey me, mına qarındasım balalardıñ äkesiniñ ol düniege erte attanıp balalarınıñ qızığın körmey ketkenine armandaydı. Qwday bergen jandı qwday aladı. Oğan adamnıñ ne amalı… ـــ dep, sözin aqırlastırğan kariya, arqasına biiktetip jastıq qoyğızıp, töseginde otırıp jayılğan dastarqanğa bata jasadı da:

ـــ Şayıñdı işip, jata-jastanıp keñes balam, ـــ dep meyirlene qaradı.

Körgenin wmıtpay, estigenin kökiregine mıqtap saqtaytın, sözge su jorğa. Añğarlı aq köñil qartqa kezigip, keñeste bolu özim üşin ğana emes, halqımızdıñ qatparı mol tarihınan. Tauqımettı tirliginen derek beretin jandı ayğaqtıñ tabıluı, el men jerdiñ maqtanışı ğoy. Sondıqtan tösele jatıp. Abroylı qarttıñ auzınan şıqqandarın bolaşaq wrpaqqa ötinip otırmın.

*      *      *

El küzeulikte otırğan şaq, kelin tüsiru wlan-asır toyı aqırlasqanına üş kün bolsada toydıñ saltanatın asırıp, sayranına ortaq boluğa tuıs-tuğan, rulas jamağayındardıñ üy tigip otırğanına on neşe kün bolğan, osınday torqalı toy, topıraqtı ölimde ağayınnıñ töbesin körsetip, dwşpan köz bolıp, berekeliligin äygileytin orayı bolğandıqtan, bwndayda ‹‹qol sınsa jeñ işinde, bas jarılsa börik işinde›› de ınday sırt elge ökpe nazınıñ siısın bildirmeuge tırısatın ädet qoy.

Alayda äyel men bala jürgen jerden ne sır jasırınıp jatsın. Esik aldında asıq oynap jürgen birneşe bala jalañ ayaqtarımen qara jerdiñ şañın şığarıp, asıqtıñ qızığına äbden tüsken eken, qaralıq oyınnıñ jañjalı şığıp eki balanıñ qızaraqtasqan jañ-jalı köterilip şañ-şwñ bolıp jattı.

Auıl adamdarı bir kündik tirliktiñ tağı bir qarbalas küybiñine tüsti, üy işinde bir top äyel bastarı qosıla şay üstinde keñes qwrıp, birinıñ sözin biri jüptep qıza tüsken keñesteri mal emip jatsa da qaratar emes.

ـــ Äkem-au, osı kelinde bir sır bar ma özi, ـــ dedi jaulığın jaqtay tartıp, bir tizerlep otırğan sopaqşa sarı äyel.

ـــ Betim-au, sonı deymin, qaynımnıñ qiının kördiñ be, qu jügirmek änşeyinde momın edi, ـــ degen sığır közdı, orsaq tis äyel ernin salıp etkizip:

ـــ Neleriñ bar ey qatındar, bala ozıniki bolğan soñ boldı emes pe.

ـــ Jasauın jaqsı jasapsız ğoy özi.

ـــ Qwda jaqta oñay jasamağan eken, säukelesin kördiñder me, altınmen aptap, kümispen köptegen.

Äyelderdiñ osılay dürildesip otırğan keñesin sırttan estilgen ‹‹jau›› degen aştı dauıs bölip, eleñ etkizdi. Alğaş öz qwlaqtarına özderi senbegendey qwlaqtarın tige qalğan edi anıq estildi:

ـــ Attan, attan, jau keldi-jau..!

ـــ Kötek.. Ne deydi, oybay ـــ degen äyelder üyden dürkirey tısqa şıqqanda, auıl adamdarı wlar-şu, qasqır tigen qoyşa örli-qırlı jügirisip, şulap-şwrqırap jür eken.

Auıldıñ tüstigindegi tüye moyın belegirden oqşa atılıp şıqqan tor attı adam:

ـــ Jau, jau keldi, jau! ـــ dep dauıstay auıldıñ ortasınan qwyğıtıp öte şıqtı. Sol dauıs mınau tınış tirlikte jatqan beyuäz jandardı büyi şaqqanday oyatıp qamdanuğa keltirmedi, töñireginen andağaylay jetken jau auıldı tırıp etkizbey basıp aldı. At keudesimen adamdardı soğa, qılıştarın sermey, nayzaların üyirgende talay bas denesinen ayırılıp, talay beyuäz qan qwşıp şırqırap janınan jwrday bolıp ketip jattı. Şulağan it, eñiregen bala, azan-qazan tört tülik mal bwl öñirdi zarlı şuılğa aylandırdı.

Şañırağı ortasına kül bolıp tüsip jatqan üyler. Är jerde wylığa otırğan top-top äyelderdiñ qoltığına üreylene engen balalar şırqırap, bwyırılğan orındarında otırmay jıbır etip qozğalğannıñ bası qağılıp dopşa domalap tüsip jattı.

Örli-qırlı şapqılap, qılıştarın jalt-jwlt etkizip sermey jürgen adamdar işinde basına duılğa, üstine tor köz sauıt kigen mısıq mwrttı dembelşe adam at basın tarta, üzeñgige şirene twrıp:

ـــ At sirağınan asqan erkek kindiktilerdi qırıp tastañdar! ـــ dep, eskeuildey ayğaylaydı. Bwl söz eser jauğa tipti dem bolğanday tipti qwtırındırdı. Bir demde är jerde şulap-şwrqırap wylığa otırğan äyelder men balalar bolmasa, auılda qol sermer erkek kindiktiler birdemede közden ğayıp boldı. Endigi kezeñ toptasıp otırğan äyeldermen balalarğa kelgendey aşına zarlanğandarın, özderine alaya qarağandarın da, oqıs qimıl bayqatqandarın qişa sıpırıp, mınau bügingi d eki közi ottanıp alaq-jwlaq etip twrğan älgi jeñistigine tipti ayqwlaqtanıp, esire tisedi.

Mısıq mwrttı, sığır köz batır, toptalıp otırğan äyelder işinen şeşesiniñ bauırınan şığa jan wşırtıp bara jatqan bes jasar balanı közi şalıp qalıp, tışqan körgen japalaqşa wmtıldı. Közi ottanğan qara domalaq bala qarsı aldındağı qalıñ bwta bürgenge qaray kez qwyırıq auızınan inine jetuge jan darmen qaşqan suırşa borbañday qaşqanımen älgi mısıq mwrt batırdıñ astındağı atı bir-aq ırğıp, balağa jetip ülgirdi, qanatı qatpağan aq ürpik balapan balada osal kelmedi, batırdan qwtılıp ketpekke bwlt etip bwrıla bere, batırdıñ atınıñ şau jayınan ala tolğap tartıp qalğanda at üstindegi batır attan auıp barıp oñşaldı da tım şapşañdıqpen atınıñ tizginin oñğa qaray tartıp qalğan edi bala at basımen birge omaqasıp tüsti. Janba-jan ornınan twruğa qamdanğan balanıñ mañdayına batırdıñ qılışınıñ wşı tirelip twrıp qaldı. Däl äzir batırdıñ qolındağı qılış qattıraq iterip qalsa boldı, balanıñ janı jwrday bolğalı twr, biraq nege eken batır qılışın balanıñ mañdayına tiregen qalpı az-kem twrıp barıp tartıp äketti. Däl osı qas-qağım sätte batır ـــ Mınau şıbın janın aman alıp qaluğa bwta-bürgenge wmtılğan jas balanıñ özine qadağan ottı janarına, öjet minezine tañırqap köz qdırttı. Äsirese kip-kişkene bolıp özin aylamen aunatıp kete jazdağanına, qılışın mañdayına tiregen sayın miz baqpay wşqın şaşqan qaraqattay ottı janarın özinen ayırmay öşige qarağanın körgende batır qılışın tartıp äketti de:

ـــ Kel min artıma! ـــ dedi swstana, bala tartınbadı. Betin jauğan qandı taqır tonnıñ etegimen sürtti de, at üstindegi batırğa qolın sozıp, şap berip at saurına jabısa ketti.

Batırdıñ artına keneşe jabısqan balanıñ attıñ şoqıraq jelisimen qwyrığı qopañdap bardı. Bwl kezde auıldı basıp alğan jau qan sasığan auıldı artına tastap, mal-mülikti oljalap masayray şegine bastağan bolatın. Qan sasıp keyninde qalıp bara jatqan auılına qimastıqpen moyın bwrğan edi. At twyağınan köterilgen şañnıñ arjağında, aspandı şarlağan qalıñ qwzğın, qara qarğalardı körgende säbidiñ közine möltildegen jas tola qaldı. Onıñ köz aldına äkesiniñ keşe ğana özin aldına mingizip alıp auıl aralatqanı, sündetke otırğızıp, osı ortada dumandı toy jasağanı. Äsirese şeşesiniñ älginde ğana özin baurına qısa otırıp, ـــ Balam mına jaudıñ türi jaman, äkeñnen ayrıldıq, endi äkeñniñ senen basqa kimi bar, su işeriñ bolsa aman qalarsıñ anau alda twrğan top bürgenge jetip tasalan, ـــ dep qanatınıñ astınan wşırğan balapanday mañdayınan süyip qoya bergeni. Däl osı sätti kütip twrğanday özi äudem jerge barmay jatıp artına şeşesine moyın bwrğanşa, mına jendet batır saytanşa payda bolıp, şeşesiniñ basın dopşa qağıp tüsirip özine wmtılğanın körgen. Osını oylağanda ‹‹şirkin azamat bolğan bolsam mına jendetti bauızdap tastar edim›› dep, kektene köz jasın körsetkisi kelmegendey sürtip-sürtip qayrattana otırdı.

ـــ Wsta, belimnen mıqtap wstap otır! ـــ dedi batır zirkildey özine.

Bala endi töñiregindegilerge köz saldı, jeñistiñ tuın jelbirete qaytqan jasaqtar jaydarı, bäri de ırsıñdap keledi eken. Köbinde oljalağan äyel, bala miñgestirip bir tobı dünie-mülik öñgerip alsa, endi bir tobı aldına mal salıp dürkiretip aydap baradı. Osınday tobır işinde bir jasaqtıñ aldında eñirep kele jatqan ozımen birge oynap jüretin nürken degen sarqızğa közi tüsti. Endi ğana üşterge kelgen nürken doda bolıp bozdap keledi. Älgi jasaq onı ‹‹jılama›› degendey jwlqılap qoyadı. Balanıñ köz aldı jäne jasqa toldı. ‹‹Ol da äke-şeşesinen ayırılğan boldı ğoy›› dep oyladı.

*      *      *

Adırlı alqaptı btıray qonıstanğan şoğırlı auılğa sau etip jetip ülgirgen jasaqtar, şulap, şwrqırap btıradı da ketti.

Altı qanat aq üydiñ aldına jetip ülgirgen batırdıñ atın wstauğa eki adam äzir eken, olar batırdıñ özinde attan tüsirip alıp, iilip sälem berdi.

ـــ Äke… Äke… ـــ degen eki wl, bir qız bala üyden şığa äkeleriniñ aldınan jügire şığıp batırdıñ qwşağına endi. Balalarınıñ şekelerinen iiskegen batır böltirigin ertken qasqırday üyine bet aldı. Al oljalap kelgen bala irkilip artta qala bergen edi.

ـــ Ana balanı üyge engiziñder! ـــ dedi batır älgi eki adamğa.

Qabağı qatulı batırdı äyeli esik közinen iilip sälem bere qarsı aldı. ‹‹aman-sau keldiñizbe?›› ـــ dedi sbırğa jaqın däuispen.

Batırğa ülken qızı esik aştı, üyge engen batır sauıt-saymanın şeşken edi. Balaları, äyeli bolıp birden alıp kerege bastarına qatarlastıra ilip ülgirdi.

Oljalı bala älem-jälemi mol üy işine tosırqay enip, özine üdireye qarap twrğan batırdıñ balalarınada jasqana köz toqtattı.

Batır qolına qwman men su qwyıp jatqan äyeline:

ـــ Mına oljağa kelgen bala, mıqtı bala boladı, bolmağanda jaqsı qoyşı boladı, ـــ dep eskerte, dastarqanğa jayğasqan batır öz balalarınan tartıp olja balağa deyin dastarqanğa otırudı bwyırğan edi. Batırdıñ balaları äkesiniñ aldı-artın orap, tizesin basa erkeley kelip otırdı. Olja bala da tosırqay dastarqan şetine keldi.

ـــ Mınanıñ atı bike, meniñ ülken qızım, ـــ dedi şaşın töbesine baylap, şaşına şolpı, kürmelerine teñge-monşaq tağıp alğan älgindegi özine esik aşqan qızın oljalı balağa tanıstırğan batır: ـــ Al mınau ekinşi balam böke, ـــ dedi öziniñ irgesinde iığına jabısıp otırğan sığır köz, semizşe, jalpaq bet, sarı wlınıñ kekilin sipay ـــ Mına jügirmek köke degen balam, ـــ dedi şekesine twlım qoyğan üş jastar mölşerindegi bauırsaq mwrın eki betiniñ qanı sırtına teuip twrğan kişkentäy wlın tanıstıra ـــ Al mınau bireuiñe ağa, bireuiñe bauır, büginnen bastap osı üydiñ balası boladı, atı… ـــ dep, irkilip barıp, oljalı balağa jılı şıraymen qaradı da ـــ Jä… Senderge wyqas şöke bolsın ـــ degen edi, olja bala öziniñ atı şöke emes arıs ekenin wğındırğısı kelip ornınan bir qozğalaqtadı da, äldene oyına kelgendey sözin jwtıp, özin tejey qaldı. Batır jaydarı beynemen jarqılday otırıp:

ـــ Büginnen bastap biriñ ala, birik qwla emes bäriñ meniñ balamsıñdar, ıntımaqtı bolıñdar! ـــ dep eskertti de barlığına şay işuge näsihättädi. Batırdıñ bwl sözi balalarınıñ işinde bökege ayrıqşa äser etkendey şökege sığır közinıñ astımen ızbarlana bir qarap qoydı. ـــ Nan je.. Jep, toyıp iş! ـــ dedi. Batırdıñ äyeli, jwqa sarı öñi külmiñdep balağa meyir körsete, dastarqandağı qwrt, irimşikti oğan qaray itere jaqındatıp qoydı.

*      *      *

Şöke öziniñ mına müsirkegen beynesine işi uday aşıdı. Mınau äkesin töñirektep şoljañdap otırğan balalardı körgende öz äke-şeşesi esine tüsip, älde bir öksik işin uday aşıtıp, şıdamın ketirdi. Ökirip jılap jibereyin dese mwnda özin esirkeytin eşkim joq. Mına otırğandar şetinen jau, betterinde külip otırğanımen ar jaqtarı uaday aşıp öşigip otırğanın säbide bolsa sezip, özin barınşa tejegenimen sol qıstıqqan öksik eriksiz köz aldınan taram-taram jas ağızdı.

ـــ Oybay-au, şökeu, ne boldı sağan, jılama, boldı, äke-şeşe, ağa-bauır degen biz, biz ne körsek sende sonı körip, sonı işesiñ, nemenege jılaysıñ ـــ dedi batırdıñ äyeli onıñ köz jasın sürtip. Mwrnınan şırqıldap twrğan boğın qısa sıpırdı da astındağı qızıl tulaqtıñ astına süre tastap jatıp:

ـــ Boldı, jılama ـــ dedi batırdıñ ülken qızı da.

Şöke bwdan arı mwñ şağudıñ qajetı joğında wqtı ma, aldında suıñğırap qalğan şayın qolı dirildep kelip aldı da, ar jağınan qıstap kelip twrğan ökiniş, mwñ, zar, öksiginiñ bärin sol şaymen qosa jwtıp jiberdi de, tınıstap qalğanday boldı.

Bala degeniñ qarnıñ toqtığı men är küngi oyını qasıret pen qayğını anda-mwnda esine salmasa tez wmıttırıp jiberetin körinedi. Şöke batırdıñ üyinde bir-eki kün tosırqap jürgendey bolğanımen wzamay bwl otbasınıñ bir müşesi bolıp siñdi de auıl balalarımen birge asır salıp oynadı da ketti. Äytsede qoyğa kirgen qotır eşkidey auıl balaları da özin qaqpaylaytın boldı. Mwndayda şökede olardan qayta qoymay şap-şwp kelip bolmağanda töbelesip şığa keletin boldı. Qanşa aytqanımen sırttan kelgenniñ atı sırttan kelgen ğoy? Birer bala tisse ğoy meyli, qaptap tiiskende köpke qalay topıraq şaşsın. Sondıqtan köbinde qabağında kirbeñdik, jüzinde mwñ bar şöke köbinde toptı baladan bölektenip jüretin boldı. Eñ alğaşqı toptı balalarmen oynağan küni mına toptı balalar özin birer jelkelep alğan, sondıqtan olardıñ işindegi birneşeuine äbden zıttanıp qap bälem dep jüretin. Äsirese özinen jası üş, tört jas ülken eşki bas, soydañdağan, qılqamoyın balağa öşikkenin aytıp swrama.

Bügin sol qılqamoyın işinde bir top bala asıq oynap jür. Şökeniñ iirgen asığınıñ üşeui alşı bireui täyki tüskende qılqamoyın jarılarday bolıp:

ـــ Qaralıq, qaralıq oynadıñ ـــ dedi iığımen şökeni qağa iterip.

ـــ Qaydağı qaralıq, şıdamas ـــ dedi şökede tartınbay. Qılqamoyın şökege oğan ejireye tebitip:

ـــ Ey qañğıbas neme ـــ dedi tebine, şöke onıñ ayanbasın bıldı de aldımen qamdanıp qaludı oylap, jerden bir uıs topıraqtı alıp qılqamoyınnıñ betine şaşıp jibergen edi. Oylağanı mwlt ketpedi, közi, basın wyqalap älektengen qılqamoyınıñ işinen şöke baspen swzıp jibergen edi. Qılqamoyın sorañ etip şalqadan tüskende onıñ bası jwdırıqtay tasqa tierin kim bilgen qan dır ete tüsti. Suday aqqan qandı körgen qılqamoyın ozandap eñirep qoya berdi. Közderi alaqanday bolğan balalar erteñgi keler päleketten bastarınan alıp qaşqanday bet-betine btıray bastadı. Kökeni jetektegen şöke eñirep jatqan qılqamoyınğa qaramastan öz betimen kete berdi.

*      *      *

ـــ Bügin qozını böke ekeuiñ qayırmaqtap keliñder! ـــ dedi şeşeleri. Öziniñ şaruası şıqqan jäyin wğındırıp.

ـــ Men barmaymın… Dedi böke qırısa.

ـــ Şöke qaytıp jalğız ie boladı, bar, ekeuiñ barıp keliñder.

ـــ Barmayım degen soñ, barmaymın! ـــ dedi qırıstanğan böke üyden şığa, şöke özine qayterın bilmey qarap qalğan şeşelerine:

ـــ Boldı, özim jayıp keleyin, ـــ degen şöke, eş irkilip twrmay-aq üyden şıqtı da üyşiktegi qozılardı şulatıp öriske aydap kete bardı.

Qırqalı dalada qozısın bettetip qoyıp, tas laqtırıp, zapqı oynap jürgen şökege, qır astınan janında ertken üş bala bar qılqamoyın saytanday şığa kelmesi barma, şöke bwlardı körgende alğaş sasqalaqtap abdırap qaldı. Mwndayda olardan qorqıp qozını tastap qaşuı ezdik boladı, aqırı nede bolsa kelgen bülikke täuekel dep qarsı keluge äzirlengen şöke zapqısına tas salıp qamdana bastadı. Qılqamoyın aytqanday şökeniñ qasına tebite kelgen jerden eki auız sözge kelmey şökeniñ keudesinen iterip şalqasınan tüsirip, teppekşi bolıp jatqan edi.

ـــ Äy… Tart ayağıñdı! ـــ degen aştı dauıstan toqtap qaldı. Andaytında biken jügirtip keledi eken.

ـــ Mañğa neme, bauırıma nege soqtığasıñ. Äkem kelsin bälem. Üyiñniñ oyranın şığartpasam barğoy ـــ dedi örşelene. Qılqamoyın bikenke lam dep auzın aşpastan öz betimen kete berdi.

Biken şökeniñ qolınan tartıp twrğızıp, şañ bolğan üstin qağıp jatıp:

ـــ Şeşem jiberdi, kelgenim mwnday jaqsı bolarma, olar äkeminen zäredey qorqadı. Bireu tisse ‹‹äkeme aytamın›› deseñ boldı, ـــ dep tüsindire qozını üyge bettetuge qayırmaqtap aydap bara jatqan edi. Qozı-laqtı belegizge aydap kelgende ar jağındağı üyleri körine qaldı. Ädette böke, kökelerdiñ oyını bolmasa jım-jılas otıratın üy mañı baylanğan at şoğırına tola qalğan eken. Tipti qarañ-qwrañ adamdarda äbigerde jür. Üydiñ sol tüstigindegi abağa jılqı tolıp qalğan eken. Biken qolınan wstap jetelep kele jatqan şökeni tastay berip ‹‹äkem kelipti›› dep jügire jöneldi.

Eki bwrımına taqqan şolpıları men teñge monşağı şıldırlap ketip bara jatqan bikendi körgen şöken öziniñ älde jöpeldemede eleusiz qala bergenine me, bolmasa aldanış tirligineme işi uday aşıp ‹‹äke-şeşem bolsa›› dedi erinderi jıbırlap janarı jasqa tolıp.

Batır üyinen şay, suanın işip şıqqanşa üydiñ mañı adamğa toldı. Bäri de oljağa ortaqtasuğa kelgender körinedi. Key biri üydiñ sırtınan ‹‹batır aman keldiñ be, olja ortaq›› dep ayğaylap qoyadı. Batırda asığıs tamaqtanıp üyden şıqqanda onıñ aldı-artın ılği kedey-kepşikter, karı-qwrtañdar oralap ‹‹Olja ortaq, batır aş otırmız, kelinim auırıp jatır edi, qayır qıla kör!›› dep ilesip bara jattı. Kerdeñdey basqan batır ‹‹asıqpañdar, bäriñede beremiz›› dep qatal söyledi de, aba tolı jılqını azamattarğa birden wstatıp şığarıp şıñğırta jığıp bauızdap jattı. Äpsätte abdadağı jılqı da tügedi. Älginde qaptağan şoğırlı adamdarda jemtik süyretken qasqırlarday qaptap, twlıptap, keybiri etegine salıp bet-betine etterdi äkete bastağan edi. Mine üydiñ mañı adamnan arılıp qan-jın sasıp qaldı da, olardıñ ornın qarğa, qwzğın bastı.

Endigi auılda qalğan batırdıñ azamattarı qan-jındardıñ betin jasıruğa älektenip jür. Şöke qozı-ılağın qamap, asıqpay üyge engen edi. Juınıp-şayınıp jeñildeu kiimin kiinip alğan batır tamaqtıñ äzirliginde otır eken. Esikten engen şökege jalt etip bir qarap aldı da közin taydırıp äketti.

Şöke bügin şeşinip rahattana otırğan batırdıñ et jendi btiminen qarap rasında batırğa layıq twlğasın añğarğanday sezdi. Äsirese sığırayğan wşqındı janarınan qanpezerliktiñ nışanın bayqap, bikeniñ ‹‹bireu tisse äkeme aytam de›› degenin esine alıp, mınau şoğırlı elge pana bolsa da, jendettigimen qanşama adamdı qırğındağanın, äsirese öziniñ şeşesiniñ basın şauıp ötkenin oylağanda kektenip ketti. Kişkene jwdırığın tüye, tisteri sıqırlap öşige qarağanımen amalı da joğın oylap batırdan betin bwrıp äketti.

*       *      *

Keşki astan soñ batırdıñ üy işi tez wyqığa ketkenimen şöke mazasızdanıp wyıqtay almay töseginde wzaq uaqıt döñbekşip jatqan edi. Sırttan älde bir sıbıdır estildi. Batırdıñ äyeli ornınan tez twrdı da eptep basıp barıp esik aşqan edi. Esikten bir adam enip kelgen edi, batırdıñ äyeli onı qwşaqtap jılap jiberdi. Demderin işterine tarta ekeu ara jılasıp alğan soñ ekeui ot basına kelip otırdı. Idıs-ayaq jaqta ayran äzirlep jürgen batırdıñ äyeli sıbırlap:

ـــ Qanday küydesiñder, özip kettiñder-au ـــ degen edi, älgi adam:

ـــ Ne küy swraysıñ, äkeñde ol düniege ketti. Jeñgeñnen de ayrıldım. Öz basım üş-tört azamatpen dudbalaqşa dalada ölmestiñ künimen jürmiz ğoy.

ـــ Qaytem endi ـــ Äyel bolıp jaralğan basım, qolımnan ne keledi ـــ degen batırdıñ äyeli şara tolı ayrandı älgi adamğa wstatqan edi. Qılqıldata jwtıp basına biraq köterdi de şarasın jäne wsınıp jatıp:

ـــ Seniñ qolıñnan ne keledi, äri mınau küşikteriñ bar, osılardıñ köz jasına aman bol, biraq şeşeñdi, eki birdey iniñdi öltirgen mına jauızğa tübinde jaqsılıq istemeytinimdi aytıp qoyayın ـــ dedi är sözin tisiniñ arasınan şığarıp jäne bir şara ayrandı sılıq-swlıq işe saldı da:

ـــ Men endi keteyin. Mına jatqan älgi oljalap kelgen balama, e bayqws-ay bwl da jwdırıqtay bolsa da şer köñil, şemen jürek bayqws ğoy, äyteu qarnın toydırıp, köz-qwlaq bolıp jürgeysiñ! ـــ degen sözin estigen şöke ‹‹äkem tiri bolıp kelip otırğan joq pa›› dep, basın kötergisi kelip özin zorğa tejedi. Ornınan twrğan älgi adam, ـــ Azıq-tülik bir närse dayınday aldıñ ba, keteyin! ـــ dedi tonınıñ aldın tüymelene esikke bettep.

ـــ Abaylañdarşı ağa, mınanıñ jansız jendetteri köp, oqıs etpesin ـــ dep azıq salınğan dorbanı qolına aldı da batırdıñ äyelin qwşaqtap jılap twrıp esikten tez şığıp ketti.

Şöke mına beysäuät adamnıñ batırdıñ äyeliniñ ‹‹ağa›› degeninen bağanadan bergi söz-lämderinen bildi. Äueli batırdıñ bwlardıñ da otbastarın oyrandap, tis-tırnağın batırıp ketkenin añğarğanday boldı.

*       *       *

Zar jelip kele jatqan eki attınıñ biri batırda, endi biri on jastağı şöke.

Qanın ılği da işine tartıp jüretin batırdıñ bet etteri atqa jelgen sayın solqıldap tüsip qalarday bolıp keledi, ötkir de sığır janarın wzaqqa qadap älde bir oyğa şomğanday. Aspanda püştektegen bürkit birneşe ret aylanıp üşip jürgen edi, batır endi janarın sol zeñgir aspanğa qadağan edi, onıñ jüzine säl jılılıq jügirgendey boldı da:

ـــ Jolımız boladı eken, ـــ dedi. Moyının şökege bwrıp, ـــ Aldıñğı rettede qwr qol keldiñ. Bwl jigittiñ salımsızdığı boladı. Azamat bettegen betälisinän qwr qaytpau kerek! ـــ degen batırdıñ dauısı qatqıldau şıqtı, ـــ Bwl jolı ne ölip, ne oljamen keluiñ kerek. Men özim barsam tabanımnan kesilip, jelkemnen tartıp twrğan joq. Bala bürkittiñ salımın bayqau, ـــ dedi şökege swstana qarap.

Şökeniñde totıqqan öñi swrlanıp batırdan qalıspay jüru üşin atın tebine zar jeldirip batırmen qatarlasa jürgenmen eş läm dep til qatpadı..

ـــ Sen nege söylemeysiñ? ـــ dedi batır şökeniñ mına ünsiz qılığına işi psıqanday. Biraq şöke bwğan bola aşılıp ketken joq. Batır aşulanğanday atınıñ büyirine saptamasınıñ ökşesin qaday tebinip qalğan edi. Onıñ atı bwrınğıdan beter jele jorttı.

Keşki kün qıp-qızıl bolıp wyasına eñkeyip barıp ımırt wyırıldı. Añğarlı alqapqa kelgen batır atınıñ dizginin tartıp mwnda qonalqığa tüsti. Şöke attan tüsken edi eki ayağı isinip, tabanı jerge zorğa basıldı. Mwndayda älsizdigin batırğa bildirtkisi kelmegen şöke qaşan da sırtqa şıqqanda öziniñ mindeti bolğan qanjığadağı qorjındardı şeşip, azıqtardı äzirleu jwmısına kiristi. Batır eki attıñ işpekterin alıp, belderin bosattı da wzın jan arqandı şılbırlarğa jalğap jayılımğa qoyğanşa şökeniñ jayğan dala dastarqanı da dayındap bolğanımen közden qayıp bolğanın körgen batır töñiregine abırjıp qarap: ‹‹tüzge ketken şığar›› degen oymen özin qayta keñge salıp dastarqanğa jayğasıp, kalıp qalarmen tosqauıldağan edi. Şöke keşikken sayın batır sasqalaqtay bastağanımen astındağı atın qaldırıp jayau ketken şökeniñ wzay almasında sezip, tamaqtanıp bolıp ertoqımın basına jastanıp jantayuğa äzirlengenşe, jerden şıqqanday payda bola ketken şökege batır tañırqay ‹‹astapralla›› dep şökege bajıraya qarap edi. Iığındağı ala qaptı batırdıñ aldına äkelip tastay salğan qabınıñ auzına qol tıqqan batır qap tolı ılği süri et ekenin körip:

ـــ Ne, iiti joq pa eken? ـــ dedi tañırqay.

ـــ Bar.

ـــ Onda qaytıp? ـــ degen batırdıñ swrağına şöke qaytıp jauap qaytarmadı. Batır miığınan mırıs etip külip jiberip:.

ـــ Bwl olja emes, mınau bir meniñ qarnımdı toydırğanımen qara jwrtqa ne bolat. Olja degen bir auılğa ortaq boluı kerek, ـــ dep eskertip qoyıp, şökeniñ tamaqtanıp dem aluın bwyırdı.

Aspanda jamırağan jwldızdarğa qarap şalqalap qatqan şöke şarşağandiki me tez wyqığa ketti. Biraq qanşa wyıqtadı belgisiz batırdıñ nwquımen şoşıp oyanğan edi, aspandağı jwldızdar äli söne qoymağan eken.

ـــ Köz şırımıñdı alğan soñ boldı. Endi aylanba!, men keşegi tünegen jerdiñ mañında bolamın ـــ degen batır şökeniñ atın erttep äzirlep qoyğan eken. Şöke eş läm demesten, esikpen-tördey qwlakerdıñ üstinde qoltoqbaqtay bolıp mindi de qarañğığa süñgip kete berdi.

ـــ Abayla. Atıñ mıqtı. Senimdi at ـــ dedi. Batır şökeniñ sırtınan bäseñ däuispen. Şöke äuelde aydañday jürip, süt pısırımnan soñ jele jorttı da közeuli jerge tayağanda atınıñ basın tartıp jäne ayañğa bastı.

Batır meñzegen betälisinän şöke jazbay tura şıqtı. Üyirli jılqılar mimırt tünniñ twnıp twrğan der şağında tañ aldında jusap wylığa twr, mümkin küzetşisi de tañ qarañğısındağı qara suıqqa bwyığıp wyqığa bas qoysa kerek. Öli tınıştıq töñirekti twnşıqtırğanday, süytsede küzetşiden ayrıqşa saqtanğan şöke jılqığa tayay barıp, at bauırına tüsti de şetkeri twrğan tört ayğır üyirdi qayırmaqtap auaşalağan edi jalbas qasqa ayğır qayıruğa ırıq bermey üyirin aydap etektep ketti. Endi qamdanbasa basqa ayğırlarda onıñ artınan ırıq bermey üyirlerin qayırıp keterin añğarğan şöke ‹‹bwyırsa osı da bolar›› degen oymen üş ayğır üyirdi aldına sala kelgen jolına qaray qua jöneldi. Jılqılar şwrqırasıp ketti. Mwndayda ölgen küzetşi bolsa da oyanıp öziniñ soñınan quarın mejelegen şöke aldındağı jılqılardı eki jılğanıñ arasındağı qıspaqtan ötkizip jiberdi de qwrığın sert wstap qwlaq twrıp bayırqalay qalğan edi. Aytqanday at twyağınıñ dübiri estile qalğan edi. Şöke qwrığın äzirley twrıp qwyın peren kelgen añğal quğınşını köşip jibergen edi, quğınşı qalpaqşa wşıp tüsti. Şöke quğınşınıñ oynap şığa bergen atın dizginnen wstay jetegine alıp kete berdi. Şöke batırdıñ tosatın jerine jetkenşe tañda atıp, töñirekti süt sağım qıdırdı. Wzın tobırlı jılqı şwrqırasıp, jerdiñ şañın bwrqırata şökeniñ ırqına boyswnıp qotarılıp keledi. Şöke aldındağı jılqılardıñ topanına qarağan edi, şaması tay-qwlınımen elu twyaqtay bayqaldı. Öziniñ twñğış saparınıñ bwlayşa sätti bolğanına mäz bolğan şöke özinşe sättiligine batırğa wqsap ayağın üzeñgisine şirene, qwyrığın erden kötere erlenip keledi. Jetegine alğan quğınşınıñ atına köz salğan edi, or qızıl attıñ jalın tañğı üpildek jelemik jelpip, tögilgen kögildır qwyrığın saumal aua tarap tipti batırdıñ ayta beretin düldülindey bayqaldı. Mine şöke batırdıñ ‹‹tosıp alamın›› degen jon tauınada kelip jetti. Salmalanıp jatqan taudıñ etegine qaray jöñkilgen jılqılar birdemede taudı jondap josıp barat. Şöke jılqını aldığa salıp jiberip özi biik qırqağa şığıp batırdı bayqap töñiregine köz salğan edi, endi bir büyirden qwdiya şauıp kele jatqanın bayqap jılqını solay bettedi. Mına qwrşa jılqını körgenine me älde şökeniñ aman-sau kelgenine me batırdıñ jüzı jaydarı eken. Şöke batırdıñ özin jer-kökke siğızbay maqtaydı-au degen oyda edi. Biraq batırdan onday alqau bolmadı, qayta qabağı tüksie öziniñ jetegine alğan olja atqa swqtana qarap:

ـــ Jigit boldıñ ğoy şöke, mına oljañ… ـــ dep, jwtına söylep. Attı bir aylanıp ötken edi şöke batırdıñ nietin bile qoydı. Ünsiz ğana oljalı attıñ şılbırın batırğa wstata saldı.

Şwbalañ qwyrıq jiren attıñ tizgini qolına tigen batır şoyın denesin şökege bwrıp, janarımen ğana raqımet aytqanday qabağın köterip qoydı da jetegine alıp, jılqınıñ endi bir şetine qaray quısuğa kete berdi.

Mama ağaşqa äkep baylağan asau, twrğan ornın orğıp qazıp tıpırlap twr, jünderi qwndız terisindey jıltırağan qoñır dönen ömirinde basına noqta tüsip körmegendikten şamırqanıp äbden dolwrıp tpırlap, tik şapşıp, osqırınğanımen mına swmpayı batırdıñ aylasınan asa almağanına äbden ızaqorlanıp alğan körinedi. Bağanadan kigiz esikti qayırıp tastap kirgen batır, altı ayrığınan ketken terin sürtip, tınıstağanday boldı da, bir şara irkitti salq-swlq jwtıp alıp, qaytıp dalağa şığarında asauğa añtarılıp otırğan semiä adamdarında sırtqa şığudı bwyırdı. Äke ämirı qaşanda eki bolmağan, üyden ere şıqqan balalarına qarağan batır:

ـــ Al, ana dönenge minde üyretip at qıp al, ـــ dedi wlı bökege. Batırdıñ asaudı şwraylap äkep at ağaşqa tañıp jatqanında-aq bir swmdıqtıñ boların mejelep jwrtta jinala qalğan bolatın. Endi mınau besikten beli şıqpağan wlına minuin bwyırğanın körip şulap-şwrqırap ketti:

ـــ Balañız jazım boladı batır, bwl qaytkenıñız.

ـــ Mınau, bala emes, qanday jeltaqımğa ırıq bereme?

ـــ Qwldığım, au, batır! Balanı öltirip alamız ğoy, ـــ dedi şıjalaq qaqqan batırdıñ äyeli de jalbarına.

Batır balasına qarağan edi. Teke közdengen wlında zäre qalmay tartınşaq ögizşe şeşesine tığıla, ـــ Minbeymin. Minbeymin, ـــ dep jılamsırap twrğanın körgen batır aşudan jarılarday şatınap ketti.

ـــ Injıq, ـــ dep ızbarlana twrıp töñiregine köz qıdırta kelip janarın şökege kidirte qaldı da:

ـــ Endeşe şöke sen mın! ـــ dedi, biraq şökeniñ atı atalğanda mına twrğan eldiñ biri de bökege ara tüskendey eşkimi jan aşırlıq bildirmedi. Qayte ‹‹qayter eken›› degendey tınıstarın tarta özine swraulı qarağandarın körgende şöke qorlanıp ketkendey ızağa bulığıp kip-kişkentäy jwdırığın tas tüyip tistene qalğan edi. Dandaytın twrğan batırdıñ äyeli:

ـــ Ol da bökeñ siyaqtı emes pe, atpal azamattar twrmayma, solardı nege? ـــ dep bıjalaqtağanın batır elegende joq, ‹‹şöke, min tez!›› dedi qatañ ünmen. Şöke öziniñ jan aşırı joq naq jetim ekenin däl qazir añğarğanday namıstanıp ketti. İşi özegi örtenip älde bir ökiniş pe, jıger me qolqa-jüregin sorğılap şıdamın aldı. ‹‹ölsem ölmeymin be, täuekel deyin›› degen oyğa mıqtap bekidi de toptan suırıla şığıp at ağaştağı asauğa bettedi. Tağı da, batırdıñ äyeliniñ dauısı soñınan diril aralas şıqtı:.

ـــ Şöke balam, bayqaşı qarğam, ـــ dep qaldı. Şökeniñ mına özin ayalağan sözdi estigende jan düniesi tebirenip ketti. Beyne şeşesi soñınan tilek tilep twrğanday janarı jasqa toldı. Eger artına qarar bolsa köz jası ağıl-tegil ketip batırdıñ äyelin barıp qwşaqtap, oğan erkelegisi keldi. Biraq, däl qazirgi köz jasın körsetkisi kelmedi de artına bwrılmay aldığa tarta berdi.

Şöke at ağaşta dol wrıp teri bauırınan monşaqtap twrğan dönenge tayağanda jırtqış körgendey tik şapşığan dönen at ağaştı jwlıp keterdey jwlqınıp qorıs-qorıs etedi. Şöke dönenge aqırın tayay-tayay kelip qolın sozğan edi. Osqırınğan januardıñ denesi dirildep sileyip qaldı. Dönendi sipalap twrğan şöke keyine qarağan edi. Özin qwrbandıqqa arnağanday bolıp twrğan auıl adamdarı twtas üdireye qarap twr eken. Batır elden aldığa taman şıqtı da, ‹‹endi qaytemın›› degendey twrğan şökege qasındağı pışağın qınımen laqtırıp jibergen edi. Şöke pışaqtı qağıp aldı. Dönen mına oqıs qimılğa qors etip oqıranıp barıp tağı şirene tartınıp twrıp qaldı. Şöke dönendi jäne sipalay twrıp şapşañdıqpen lıp etip qarğıp mindi, dönende öz ömirinde bwlayşa basınu, qorlaudı körmegendikten şıdamı ketip tik şapşığanşa şöke dönenniñ basındağı noqtanıñ şılbırın pışaqpen qiıp ülgirgen zaman dönen zapqınıñ tasınşa atılıp birdemde artına tüydek-tüydek şañ qaldırıp auıldıñ batısındağı qırqadan asa közden ğayıp boldı. Şu asau tarpañ dönenniñ üstinde keneşe jabısqan şöke dönenniñ jalın qwşıp eñkeygen qalpı közden ğayıp boldı. Şökeniñ mına batıl da, erligine batır ğana emes jinalğan el bolıp tañırqap dürligisip ketti.

ـــ Akau, nedegen jürekti bala.

ـــ Jä.. Atqa nedegen mıqtı.

ـــ Osı balanıñ kökborısı barğoy deymin. Asaudıñ janına barğanda asau dirildep twrıp qalması barma.

ـــ Aman bolsa boldı ğoy, bayqws bala.

Batırdıñ birneşe azamattarı da şökeniñ soñınan baruğa attarın äzirlengen edi, batır olardı toqtatıp tastadı. Şökeni alqaular men maqtaular bärinen de bökege soqqı bolıp jasıtıp, äkesine jautaqtap jasqana qaray berdi.

Arda şay qaynatım uaqıt ötip, auıldağı älgindegi dıbır toslastap el üydi-üyine tarasqan kezde astındağı dönendi moynına qağıp minip kele jatqan şöke auıldıñ şığısındağı belegirden asıp tüsti, bwl kezde batır balalarımen birge öz wyınıñ törinde tüski tamaqqa otıra bergen kez edi. Şöke qara tünek bolıp üyge enip kelgende eñ äueli batırdıñ äyeli şökeni bas salıp bauırına qısıp:

ـــ Alla, qarğam-ay, amanbısıñ, ـــ dep bas salıp bauırına qıstı. Şöke älde neni oylanıp kelgendey tör aldındağı batırğa swqtana qarağan edi. Batırda öziniñ onı qaterge aydağanın moyındağanday odan közin taylıqtırıp äketip, ornınan şapşañ twrıp, älginde alas wrıp ayğwlaqtanıp twrğan dönenniñ irgede baylausız, eki qwlağı salpiıp twrğanın körip, külip jiberdi de eki atqosşını şaqırıp:dönendi jetektep suıtudı bwyırıp, qayta dastarqanına jayğasa şökeniñ altı ayrığınan ketken terin sürtip, şara tolı susındı inge qwyğan suşa qorıldata keñirdegine qwyıp jatqanın körgen batır oğan rahattana qarap qalıptı.

*      *       *

Tağı bir jaz ötip, qılışın süyretken qıraulı köz qıstqa ketti. Tau qoynauında otırğan qıstaudağı el öz-öz tirşiligimen bolıp, mınau qaﮬarlana qırına alğan qıñır qıstan qalay mal-jandı aman alıp şığu bwndağı auıl azamattarınıñ mañday aldı jwmısı bolıp qarbalastıqta jürdi.

Tas qıstaudağı. Tas meşke jaqqan sarqidıñ iisi bwrqırap, jalını üy işin bojıtıp twr. Neşe künnen berip şökeniñ äbigeri özine bir teri şaqay äzirlep, bir qarşañğı jasap alumen bolatın, mine bügin är ekeuinde boldı. Äueli teri şaqaydı ayağına kiip, bauın mıqtap baylap, jerge basıp körgen edi. Äri däl, äri jap-jaqsı köñildegidey istep alğanına özine-özi mäz bolıp jımiıp qoydı. Endi tabanına teri şegelep äzirlegen eki şañğını qolına aldı da dalağa bettedi.

ـــ Qayda.. ـــ dedi batırdıñ äyeli.

ـــ Şañğımdı sınap köreyin.

ـــ Men de baramın ـــ dedi köke..

ـــ dala suıq, toñasıñ, ـــ degen şökeniñ sözin bikede jöptep:

ـــ Suıqta toñasıñ. Ekeuimiz bir jerge baramız, ـــ dep alıp qaldı.

Şöke dalağa şıqqanda qıstıñ suığı denesin titirkendirip jiberdi. Kürtik qardı ändete basıp aşıq aspan astında aq bürkengen dala qoynauına süñgip bara jatqan şöke äudem jer jürip barıp keyinine moyın bwrğan edi. Tas qıstaudıñ morjasınan köterilgen kök tütin şwbalañdap kök aspanğa siñip jatır eken.

Şöke biik jota basına osımen üşinşi ret şığıp qayta sırğanauğa äzirlenip jatqan edi qılqamoyın bastağan bir top bala saytanday payda bola qaldı.

Döñ basında twrğan şöke qılqamoyınnıñ etekte özine qastıq saylap ornalastıru jasap jatqanın onıñ qimılınan-aq bayqay qoydı. Mwndayda şeginşektese odan qorıqqandıq boladı, sondıqtan täuekelge kelip, şaqayınıñ da, şañğısınıñ da qwdıretın bir körsetkisi kelip, şöke biik jotadan tomen qaray artına aq boran tastap tomen qaray qwdiğanda bir top balanı qılqamoyın öziniñ öter jolına arqan kerip twrğanın körip abırjıp qaldı. Mına tebinmen arqanğa kelip soğılar bolsa mert boları mwnda, al qılqamoyın andaytında qasqır soğıp alarday qolına qwrığın sert wstap ol twr. Közdı aşıp-jwmğanşa jetip ülgirgen şöke qılqamoyındı op-oñay aldap soqıtı. Qwyğıtıp kele jatıp şañğısın şort bwrdı da qılqamoyınnıñ bwrılğanına ülgirtpey qolındağı tayaqpen qağıp qalpaqtay wşırıp, endi arqannan aylanıp ötuge bwrıla bere özi de tältirektep barıp wşıp tüskende ayağındağı eki şañğısı eki jaqqa wşıp ketti de, özi qarğa kömile barıp tüsti de apıl-qwpıl ornınan twrğanşa balalar onıñ eki şañğısın ala qaştı, şöke mına basınuğa aşudan jarılarday boldı. Qaşan da soñına tüsip jürgen qılqamoyındı nede bolsa bwl jolı kelistirip tarttırıp öziniñ keremetin körsetip qoyudı oylap, qaşıp bara jatqan balalardıñ aldın tosu üşin twmsıq aylanıp jetuge wmtıldı.

Say işi oydım bolğandıqtan sığılğan qardan tez ötken şöke qarsı aldındağı betkeyge ayudıñ qwnjığınşa borbañdap jan darmen jügire şığuı qate ketpedi. Oljalağan qarşañğılarına mäz bolıp kele jatqan qılqamoyın bastağan balalar bwltarıp qaşuğa ülgirmey qaldı. Şöke zapqısına jılqınıñ qatqan popayın äzirlep twrğan bolatın, sözge de kelmedi. Zapqısın ire qoya bergende qılqamoyınıñ şekesinen kelip tigen popay qanın bwrıq etkizdi. Qılqamoyın qan jauğan basın şeñbektep otıra ketip, mınau say işin basına kötere baqırıp-şaqırğanın körgen serikteri qoldarındağı şañğını jerge tastay saldı da twrğan orındarında sileyip twrıp qaldı. Aşuğa äbden buırqanğan şöke eki balanı eki jaqqa laqtırdı da qılqamoyınnıñ keudesine mine ketken edi. Mına kökjaldan qwtılmasın bilgen balalar eñirep jalbarına ketti. Qılqamoyında jeñilsin moyındap jalbarına eñirep:

ـــ Şöke, keşir, bizdi artıñnan aydap salğan böke bolatın ـــ dedi.

Şöke qılqamoyınnıñ mına sözine şınımen senbedi. ‹‹ne deysiñ›› dedi tağı jwlqılap, qılqamoyın tağı sonı ayttı. Şöke qas jauınıñ bir wyada jatqan balapan bolıp şıqqanın endi bilip tañ qaldı. Qılqamoyındı bosatıp jiberdi de özi bwl sözge äli de senbegendey oylanulı qaldı. Ayaqqı qıstaudağı bürkitşi qarttıñ ‹‹qırandar eki balapan şığarsada aşıqqanda äldisı älsızın şwqıp jep qoyadı›› degeni esine tüsti. ‹‹iä, kim äldi, kim älsızın äli-aq körermiz›› dedi iştey, ızbarlana kübirlep…

ـــ Ekinşi jolımdı tosatın bolsañdar körgilikteriñdi körsetemin! ـــ dedi qılqamoyınğa aybarlana.

ـــ Taqsır, endi jolamaymız. Qwdayğa ras ـــ degen balalar mañırap sala berdi de, auılğa qaray jan darmen jügirip kete berdi.

*      *      *

Tas qıstaudıñ ıstığınan ba, tün boyı şökeniñ mazası ketip wyıqtay almadı. Sebebi onıñ bügin ‹‹asudağı›› toyğa barğanında kezinde özi oljalağanda bir oljalanğan auıldası üş jasar sarqızdı körip qalğanı bar. Alğaş şaşına qızıl jün jipten lentä baylap, köne tozdau kökşulañ köylek kigen qızdı körgende öz közine özi senbey tañırqay qarağan. Taldırmaş deneli ay közdengen mwñlı jüzdı sarqızdıñ jüzinde eş külki nışanı joq. Aytau auıldıñ toptı balalarımen birge jamırağan jas töldey dürkirep jügirip jürdi. Şöke onı tosıp alıp özin tanitının aytıp söylegisi kelgenimen batılı jetpey amalsız qaytqan. Endi sol älsizdigine ızalanıp ökinip jatıp zorğa köz ilgen bolatın. Endi mine daladan şıqqan şäñkildey şıjalaqtağan äyeldiñ dauısı oyatıp jiberdi.

ـــ Älgi jetimegiñ tübimizge jetetin boldı. Mına jalmauzıñdı joğaltpasañ eldiñ sar jwldızı ğoy mına päleñ, ـــ dep dol wrğan äyeldiñ dauısın, şöke tani ketti. Qılqamoyınnıñ şeşesi eken. Şöke alda batırdan qanday jaza körerin äbden bildi. Bolmağanda batırdıñ jonday tier qamşısı dayın.

ـــ Ne, ne boldı sonda aytşı şäbelenbey! ـــ dedi batır äyelge.

ـــ Böke. Böke dedim ğoy şeşe, ـــ degen qılqamoyınnıñ da dauısı bolbıray şıqtı.

ـــ Äy, böke, şöke şığıñdar üyden! ـــ degen batırdıñ ayuşa aqırğan dauısı bökeni wyqıdan şoşındıra oyattı. Zeresi ketkennen dirildep-qalşıldap öñi quqıldanıp, kiimin zorğa kiindi.

Şöke bärinede täuekel dep esikten şığa kelgen edi batır özin işip-jermendey bolıp qadala qarap twr eken. Basın tañıp alğan qılğamoyın özin körgen jerden it körgen mısıqtay jasqanşaqtap şeşesiniñ keyinine ığıstay berdi.

ـــ Ne dep tür mınalar? ـــ dedi batır şökege.

ـــ Jo.. O.. Q.. Şöke emes. Böke, böke bolatın bizdi aydap salğan, ـــ dedi şökeden bwrın qılqamoyın şıjalaqtap.

Kiimin şala kiingen bökede istiñ nasırğa şauıp öz aramzalığınıñ äşkerlengenin bildi me? Esikten sudan şıqqan tışqanday salındısı suğa kete sülmireyip şığa:

ـــ Äke.. Bwdan keyin, büytpeyin, keşiriñizşi äke, ـــ dedi eñirey twrıp jüreley ketti.

ـــ Ne boldı tağı da qwday, ne bolıp qaldı: ـــ dep şıjalaqtay şıqqan batırdıñ äyeli balapanın qorğağan qızğıştay üyinen asığıs şığa kelgen edi. Äyelin bir jağına silkip tastay bergen batır bökeni ülken saptamasımen teuip, teuip jibergende alğaş ‹‹ış›› etip şıqqan bökeniñ üni dım öşti de jılan qwrtşa eki büktetilip irleñdey jatıp qaldı. Bayqws şeşesi atılğan küyi wlınıñ üstine jata ketip endigi soqqını öz denesimen tostı. Batırdıñ äyeli bökege jügirgende şökede batırdıñ aldın kes-kestey tosıp, ottı janarın batırğa jasqanbay tike qadap twra qalğan edi. Batır onıñ mına öjettiginen älde neni sezgendey ‹‹bılay›› dep aqıra.!

ـــ Mına qasqırlardıñ bir-birimen tüzu talassın. Arağa bizdi arandamay, ـــ degen qılqamoyınnıñ şeşesi qılqamoyındı jetektep öz jayına kete berdi.

Batırdıñ qan tolğan jırtiğan közine öziniñ ottı janarın qalay qadap twra qalğanın şöke özi de añğarmadı. Qaqqan qazıqtay qarsı aldına sileyip onıñ ayuşa aqırğanında elemedi. Batır şökeni jolınan siırıp tastamadı. Älde neni oylağanday kdirip barıp şeginip ketti.

Bökeni üy adamdarı qaumalap köterip üyge engizip ketti. Şeşesi bayqws eñirep jürip tösegine jatqızdı da onıñ betine suıq su bürkip jürip esin äreñ jiğızdı. Bökeniñ tınısı tarılıp, ar jağınan kelgen sırıl men jötel birdemde onıñ jan terin şığardı. Şöke bökeniñ mına beyşärä beynesine janı aşıp onımen birge qinalıp ayalay oğan tayamaq edi, öz kemşiligin sezip müseuregen böke özin körgen sayın mayrılıp bara jatqanın sezip, onıñ közine küyik bolğısı kelmey üyden şığıp ketti.

Şöke sol şıqqannan qıstaudıñ teristigindegi kepterler mekeni bolğan tauğa bettedi. Ol ‹‹şatañdağı›› tau üñgirine qonaqtap jüretin kepterlerden eki kepter zaqpımen op-oñay tüsirip alıp izinşe üyine qaytqanda besin uağı bolıp, kün eñkeyip mınau qıstaularına taudıñ ar jağına jasırınğan kün közi tüspegendikten äläkeuim japqan edi.

Şöke qolındağı eki kepterdiñ jünin jwlıp işin tazalap, batırdıñ äyeline wstatıp jatıp:

ـــ Bökeniñ jöteline kök kepter jaqsı boladı, asıp beriñizşi! ـــ degen edi. Şeşeleri mekirenip ketti.

ـــ Oy, qarğam-ay, bwl jötel emes. Qabırğası sınıp ketken wqsaydı. Balıger äkeluimiz kerek, ـــ dedi janarındağı jasın jaulığınıñ wşımen sürte.

Batır sol ketkennen üyge äli oralmadı. Onıñ wzap ketpegendigi üydegi twrğan sauıt-saymandarınan da belgili. Äytsede onıñ qayda ketkendigi qay uaqıtta keletindigi belgisiz bolğandıqtan şöke attı erttep, bäligerdi şaqırıp keletin bolıp attanıp ketti.

Sol ketkennen şöke tün qarañğısında zorğa oraldı. Özin tört közben kütip ürkerdey bolıp otırğan üy adamdarı şökeniñ qasına ertken bälgeri joq jalğız oralğanın körip abdırap qaldı.

ـــ Taba almadıñ ba? ـــ dedi äueli biken.

ـــ Taptım. Täñerteñ keletin boldı, ـــ degen şöke üstindegi kiimin şeşip jatıp:

ـــ Körim boldı ğoy, äy, qarğam-ay şarşadıñ ğoy, şäy qwyşı biken! ـــ dedi şeşesi.

Biken otta twrğan şäugimdi şoqqa qoyıp dastarqan äzirledi.

ـــ Senderbiräz mızğap alıñdar bökeniñ janında men bolamın, ـــ dep tösek saludıñ äbigerligine tüsip. Şöke qanşa wyıqtağanı belgisiz şarıq etip aşılğan esiktiñ şarqılınan oyana ketti, üy işi äläkeuim jarıq eken. Basqa balalarda bastarın şoşına köterdi. Öñi swstı, közi ottı batır esikten engen jerden bökeniñ qasında otırğan äyeline swqtana qarap melşiip qalıptı. Bir swmdıqtıñ bastaların sezgen batırdıñ äyeli de qalşılday ornınan twrıp. ‹‹ne.. Ne boldı›› dedi. Sürepetsiz beynede:

ـــ Ne.. Ne boldı. Ne bolğanın sen bilesiñ, ـــ degen batır eki attap keldi de äyeliniñ şaşınan qandı twyağın ilip jiberip tısqa qaray süyrey jönelgen edi. Şıjalaqtağan äyel bir közi bökede, jetekke üyrenbegen hayuanday tırmısıp tartınşaqtağan edi. Batır juan saptamamen äyeldiñ işinen teuip qalıp qañbaqtay wşırdı. Jendet äkeniñ qaﮬarınan jasqanğan balalar şeşelerin qorğauğa batına almay şulap-şwrqırap bir bwrışqa tığıldı.

ـــ Ağañ kelip jür eken ğoy ـــ dedi, doñız aybatın sırtına salıp, tistengen batır. Eki büktelip jatqan äyeline. Batırdıñ äyeli endi özin ölim ğana kütip twrğanın sezgendey tis jarmay bağanağıday emes qaysarlana batırğa qarağan edi. Batır bosağada qınabda twrğan qılıştı suırıp alıp äyelge wmtıldı. Şöke istiñ naq nasırğa şabarın endi sezdi. Mına qan pezerdiñ äyeliniñ basın däl öziniñ şeşesiniñ basınşa qağıp aludan taynbasında sezip, batırdıñ qılış wstağan qolına jarmasa ketti. Batırdıñ qılışı äyeliniñ basın qağıp tüspesede şökeniñ qolın tartıp qalğannıñ özinde bayqws äyeldiñ betine qılıştıñ wşı tigende mañdaydan betke deyin qistap tilip tüsti de äyeldiñ aldın qan juıp ketti. Balalar şulap, şwrqırap bökeni tastay berip şeşelerine wmtıldı.

ـــ Qoya… Ber… Qolımdı.. Ittiñ… Küşigi! ـــ degen batır. Oñ qolına jarmasıp twrğan şökeni de obıp jibererdey bwlqınğan edi. Qolına qorğasınşa jabısqan şökege bir qarap aldı da, beti talaurap, közi qandanıp üy işin közimen bir şolıp ötti de, qılışın tastay berip bwrılıp ketti. Şöke jerge tüsken qılıştı aldı da bosağadağı qınabına salıp qoydı.

Dol wrudan közi qantalağan batır esin endi jiğanday eki attap esikten şıqtı da kete berdi.

Batırdıñ üyden şığısımen üy işi tınıştalaqalğanday boldı. Bırqıldap, swñqıldağan öksikter bolmasa, bir-birine müsirkeu qarasqan balalar betin qan jauıp bürisip otırğan şeşelerine qaray wylığıstı. Batırdıñ siltegen qılışı äyeliniñ oñ jaq şekesinen qiyalay tilip keñsirikti kese sol betten osıp tüsken eken. Bir täuiri qılıştıñ wşı ğana darığandıqtan tım bata timegen körinedi. Betten aqqan qandı qwrım kiiz küydirip jürip äreñ tiğan balaları şeşelerin de ıñırsıp jatqan bökeniñ janına jatqızdı.

Siır tüs mezgilinde bälgerde kelip ülgirdi, üyge engen jerden süreñsiz üy. Kirbeñ tartqan balalardıñ qabağınan-aq, balger mwndağı köñilsizdikti añğara qoydı. Äueli bökeni tekserip eki qabırğasınıñ işine qaray sınıp ketkenin ayttı da eski etiktiñ qonışınıñ astarına qarağaydıñ jabısqaq şayırın jağıp bökeniñ qabırğa twsına japsırıp aldı da, qonşını büristire wstap qayta tartqanda işine sınıp tüsken qabırğalar sırtıldap ornına kelgen zaman bökeniñ tınısı keñip, jadırap sala berdi.

ـــ Birer künnen soñ mına japsırğan närse özi tüsip qaladı. Qozğamañdar! ـــ dep eskertken balger endi batırdıñ äyeliniñ betin körip em-domın äzirley otırıp:

ـــ Eser batır ne elin. Ne erin arandaydı. Şaması qatınğa qaptal erkek bolğanıña bolayın. Qayda ketken ol antwrğan, äuleki? ـــ dedi batırdıñ äyeliniñ jaraqatına aşına.

ـــ Özim jığılıp oqıs bolıp… ـــ dep tağı da jendet eriniñ qorlığı men zorlığın jasırğısı kelgen äyelge qarağan balger onıñ şıp-şıp şığıp twrğan qandarın däri seuip tiıp, tırtıqtı bitiretin därilerin seuip jağıp jatıp:

ـــ Oyboy, qarğam-ay, bir kün şi, bir kün tuırdıq jasıradı, odan keyin ne jasıradı, sen namıstanğanıñmen hayuanğa namıs jüreme, ـــ dep keskin söylep otırıp bikeniñ äzirlegen şayına otırğan balger mınau eldiñ bärin qara ayuşa qorqıtatın batırdıñ jer-jebirine jetken bälgerdiñ bata söylegenine şöke tañırqay qarap qalıptı.

ـــ Men qayta aylanıp jürmeymin qaraqtarım. Däri-därmekti aytqan boyınşa istete beriñder! ـــ dep eskertken bälgerdiñ aqısın dämetip otırğanın sezgen şöke ün-tünsiz üyden şığıp ketti de qorada twrğan birneşe marqa qozınıñ birin eş kimniñ rwqsatınsız jetektep äkelip esik aldına mañıratıp baylap qoyıp qayta üyge kelgende. Sırttağı qozınıñ dauısın estigen bälgerdiñ qas-qabağı kerile, ketudiñ qamına kiristi.

ـــ Qoy öriske ketken. Qozı da bolsa azsınbañız dedi şöke bälgerdi şığarıp bara jatıp.

ـــ raqımet, bälger, balalardıñ bergeni ğoy, alıñız! ـــ dedi batırdıñ äyeli ıñğılday otırıp.

*      *      *

Qıstıñ küni, töñirek appaq qarmen qımtalıp jatır. Körşi qıstauda ‹‹jiın, toy boladı›› eken degendi estigen şöke de bügin solay bettedi.

Eki jerdegi tastan salğan üy men bir döñbek üyden basqa esik aldınan tikken eki kiiz üydiñ bäri qwjınağan adam. Qıstaudan auaşa jambı atu maydanında azamattar öner körsetip şulap şwrqıraydı, tağı bir toptasqan adam şoğırları arasında paluan salınıp, audarıspaq oynauday küş bäsekesine tüsken atan jilik azamattardıñ önerin tamaşalağan el märe-säre. Şöke alğaş jambı atqan jerge bara qalğan edi. Jambı atuda aldına jan salmay eki taytwyaq wtıp alğan batırdıñ eki ezui eki qwlağında eken. Jambı atu aqırlasa señşe soğılısqan el paluan, audarıspaq bolıp jatqan öñirge töñkerildi. Tobır elmen birge şökede solay bettegen edi, top işinde batır özin körip qalıp ‹‹şöke›› dep dauıstağanın, şökede estip qalıp batırğa moyın bwrğan edi. Batırdıñ mwnday jaydarı beynesin bwrın-soñdı körmegen eken.

ـــ Bergel! ـــ dedi özine qolın bwlğap.

Şöke oğan tayay bergende batırdıñ sırtınan kelgen tağı bir azamat sälemdese ketti de qwdalardıñ şaqırıp jatqan habarların jetkizgen edi.

Batır şaqırıp alğan şökeni tastay berip älgi şaqıruşımen ilese jöneldi. Şöke mına şaqıruşınıñ ‹‹qwda›› degenine tañ qaldı. Batırdı ‹‹qwda›› dp twrma joq batırdı ‹‹qwda›› şaqırıp jatqanına tañırqap, ne de bolsa batırdıñ enip ketken kiiz üyine barıp bilgisi keldi.

Şöke mwnda kelse esikke deyin sığılğan adam jol berer emes eken. Balalar kiiz üydi aylana tuırdıqtıñ tesikterden sığalap jür eken. Şökede bir tesikten işke köz jiberse, kiiz üydiñ ortasına temir meş ornatıptı da, temir meşti aylana otırğan adamdar tördegi negizgi qonaqtarğa jamıray qarasıp tür. Tör aldındağı qonaqtardıñ ortasında batır da otır eken. Şöke naqtap körmekşi bolıp ülkendeu sañlau izdep jağalap kele jatqanda, älgi sarı qızğa kezigip qaldı. Ol da jabıqqa jabısıp twr eken. Şöke aldıñğı ökinişi esinde bwl ret sarı qızdı körgende batıldanıp ketti.

ـــ Meni tanisıñ ba? ـــ dedi sar qızğa jaqınday kelip. Şökege qarap jımiya qarağan sarı qızdıñ qwyqalanğan şaşındağı küreñ lentäsi tüsermen bolıp salaqtap twr eken. Sarı qız şökeni tanımaytının bildirip basın şayqap qoydı.

ـــ Men seni tanimın ـــ degen şökege sarı qız tosañsıp:

ـــ Qalay? ـــ dedi sbırğa jaqın ünmen.

ـــ Üyiñ qayda?

ـــ Öziñ tanimın dediñ ğoy. Biletin şığarsıñ ـــ dedi. Älgindey emes aşıla tüsken sarı qız.

ـــ Äke, şeşeñ barma?

ـــ Bar.

ـــ Jaqsı adamdarma?

Qız kbirtiktep jauap bergenniñ ornına öz betinşe jügire jöneldi de kilt toqtap artına bwrılıp.

ـــ Bizdiñ üy andağı ‹‹twmsıq qorada›› ـــ dedi de bettegen jağına qayta jügirip kete bergen edi, onıñ şaşında tüsermen bolıp jürgen şaş buğışı tüsip qalğanın bayqamadı. Köne toz kök köylegi jelbirlep wzay berdi. Şöke onıñ lentäsin jerden alıp basın kötergenşe sarı qız közden ğayıp bolıptı. Şöke alaqanındağı kök lentäni wstap twrdı da qoyın qaltasına süñgitip jiberdi.

*      *      *

Birneşe künnen beri batırdıñ üyi qarbalastıqqa tüsti. Osı qarbalastıqta şökelerde jinigip, etektegi qızıl şilikten otın arqalap äbigerge tüsti. Şöke bwl qarbalastıqtıñ jayın otınğa barğan jolında bökeden estip bildi. Huıq arada bikeni wzatatın bolıp jatqan qarbalastıq eken.

Ädette ‹‹qızıl şilik›› ten jalındı otın qajet bolğanda ğana otın äkelmese bwlayşa jinikpeytin, sebebi:qıstaudan qwdiıp tüsetin añğardıñ etektep barğanda añğarlı şatañnıñ bauırında ösken it twmsığı ötpeytin şilikten bir arqa otındı alıp qaytıp qıstauğa bettegende müttemge qayqayıs bolğandıqtan adam twrğan atan ögizder pısıldap jürip ärek şığatındıqtan mınau qoranıñ qiı, töñirektegi sarbalaq, sekseuilde jetip asar edi.

Şökege bügin otın arqalap qaytarında bikenmen birge qayttı:

ـــ Şarşap kettiñ ğoy şöke, meniñ otınımnıñ üstine qoy, men kötereyin! ـــ degen edi şöke oğan wnamadı.

ـــ Endeşe biraz dem al. Teriñdi basşı! ـــ dedi biken oğan jalına. Şöke biikteu qabaqşağa otıra ketti. Biken janınan küreñ qızıl torğın şıt alıp şökege wsınıp, !

ـــ Teriñdi sürt! ـــ dep bäyek boldı. Şöke şıtpen terin sürtti de, şıttı qaytıp bikenge bergen edi. Biken almadı:

ـــ Sen betiñdi sürtip jür ـــ degende bikeniñ dauısına diril aralasıp, janarına jas şarilanıp möltildey qaldı da:

ـــ Meni äkem wzatam dep jatır bıldıñ be? ـــ dedi öksi, änşeyinde janarında mwñ jasırınıp, müsirkey jüretin bikeniñ işi tolğan şer ekenin şöke endi bildi. ‹‹beyşärä äkeniñ zorlığınan asa almay qalğan boldı ğoy›› dep oylap, özi de iştey egilip ketti.

ـــ Sen twyıq, bwyığısıñ şöke, talay ret köp sırımdı aytayın degen edim, ـــ degen bikeniñ sözine şöke tañırqay bikenge qarağan edi. Özin batıldıqqa tejegen biken közjasın sürte otırıp:

ـــ Meniñ şeşem de kezinde öziñ siyaqtı oljağa kelip, osı äkemizge äyeldikte qalğan eken. Bayqws şeşem qwdalasıp otırğan jerinen ayrılıp mwnda kelgende men işte ekenmin. Sondıqtan ba, mine meni ayap, obalsınbay erkimnen sırt bireuge atastırmaq.. ـــ degen biken, ـــ Seni şeşem janınday köredi. Ağası da köp tapsırğan eken. Ilğida özime ‹‹qam köñil. Şer jürek bala ğoy, ayalap qoy›› dep tapsırıp twradı. Ana böke ğoy balalığı bolar, kdeyde asıp, äspensip ketetini bar, al köke ğoy öziñdi janınday köredi, ـــ degen bikeniñ sözin estigen şökeniñ qolqa jüregin bir wrı mısıq tırnap jatqanday, özegine deyin aşıp, köz aldı jasqa tolıp, bikendi de ayap ketti.

ـــ Şeşeñ meyirimdi adam ğoy, ol kisiniñ ağası öldi degen edi, äli tiri boldı ğoy? ـــ dedi şökeniñ dauısı da dirildey.

ـــ Ağası tiri. Aldıñğı ret jansızdar ağasınıñ mwnda kelip jürgenin aytıp qoyıptı. Bwl äşkereleudi şeşemniñ ağası da sezip qoyğan ba? Qolğa tüspey ketken edi. Biraq onıñ jaqın bir serigi qoldı bolıp ölgen eken ـــ degen. Biken ـــ Şöke sen aqıldısıñ ğoy, bökege ökpeleme, ol albırt. Älkeude, biraq, erteñ-aq tüsiner de tüzeler ـــ dep eskerte ketti.

Şökeniñ oyına öz şeşesiniñ basınıñ şabıluı, auıldıñ oyrandaluı, batırdıñ bökeni teuip qabırğasın sındırğanı, äyelin qılışpen şapqan jendettikteri oralıp zıttanıp ketti. Jwdırığın tars tüyip:

ـــ Äkeñ jendet, jek köremin ـــ degen edi, biken bwğan şamdanbadı.

ـــ Äkem de sağan ömir berdi. Ömir bergen degen meyir tökken degen söz, arqırağan ayuday al keude erlerdiñ, aqılgoy aqsaqaldardıñ sözin tıñdamağanda nege eken, seniñ sözidi tıñdap, aldınan tossañ betiñdi qaqpaytınına şeşem de tañırqap ‹‹Osı balanıñ bir şarapatı bar›› dep qoyadı. Bwnı da tüsin ـــ dedi.

Şöke bikeniñ bwl sözinöz jüreginen şıqqan sözdey tüsindi. Öytkeni özi de anda-sanda batırdıñ özin bwlay aman alıp qalğanına tañırqap sırına jete almaytın.

ـــ Meni erteñ-bürsigüni wzatqalı otır şöke. Mına beretin jeri bir köksoqqan deydi, ـــ degen bikeniñ jürek dürsili şökege anıq estilip twrğanday boldı.

ـــ Bwl qaysı, aldıñğı retki jiın-toy bolğan jer me? ـــ dedi şöke. Sol jolğı batırdı ‹‹qwda›› dep şaqırğan jerdi esine alıp.

ـــ Men körip, bilmegen adamdar, ayaqqı qıstauda. Wrlıqtan basqa öneri joq bireuler deydi.

ـــ Endi qaytesıñ.

ـــ Öz süygen jigitim bar. Meni soğan qosu, seniñ qolıñnan keledi! ـــ dedi biken şökeniñ qolın qısa.

ـــ Meniñ, qaytıp?

ـــ Erteñ keşte ol belgili jerden tosadı. Sen meni üyden eptep şığarıp jiberseñ boldı. Mına sözge şöke az-kem oylanıp barıp:

ـــ Onda men erteñ auıl balaların jinap alıp aqswyek oynap wlan-asırın şığarayın. Osı orayda ketseñ boldı ğoy.

ـــ Attı qaytem.

ـــ Attı kündiz men erttep mal qayıramın da, qıstaudıñ ayağındağı qabaqşağa qoyıp keteyin…

ـــ Boldı qarğam, şöke, sendim öziñe ـــ degen biken ornınan twra, şökeniñ betinen süyip bauırına qattı qısıp, ـــ Osılay bolsın ـــ dedi de, basqalarğa sır aldırmau üşin otının köterdi de odan ozıp kete berdi.

Aytqanday osı keş bwlt bürketken qoşqıl keş boldı, ädette jımıñdap twratın jwldızdar azayıp, andaytında jeti qaraqşı ğana ayqın bayqaladı. ‹‹bl da bolsa bikeniñ jolınıñ bolğandığı ğoy›› dep oylağan şöke, böke-kökeni tastap auıl balalarında jinap asır salğan jasırınbaq oyının bastadı. Qanşa oynap jürgeni men şökeniñ nazarı bikende edi. Şöke arada onıñ buınşaq-tüyinşek alıp üyden şığıp kele jatqanın bayqap qaldı da, jügirip barıp onıñ qolındağı buınşağın özi aldı da bikendi top balağa qosıp jiberip özi attı äzirlep at qoyamın degen bağıtqa jügirip ketip lezimde qayta oralğanda biken esi şığıp qalğanday esik aldında äli twr eken. Jinigip jügirgen şöke onıñ qolınan jeteley qıstaudı aylandırdı da, ‹‹al ket›› dep bwyırdı da özi toptı balalarğa qaray jügire jöneldi. Ayaq-ayağına timey jügirgen sayın qadamın aşa almay qalğanday, jürisi mandımay, jüregi dürsildep, qara ter basıp, küzeuli jerge kelgende şöke attı ülken tasqa bekitip, buınşaq-tüyinşegin de qanjığağa baylap qoyğanın körip eriksiz eñirey jürip atına qonıp öz jigiti tosıp twrğan twmsıqşağa qaray tartıp berdi..

Şöke sol oynağannan tünniñ bir uağında diñkelep barıp üylerine oraldı da şeşeleri äzirlep qoyğan salulı tösekterine keip jata ketti. Şırt wyqığa ketken i adamdarın tağı da sırttağı ayğay-şu oyattı, ornınan şapşañ twrıp qaru-jarağın äzirlegen batır:

ـــ Şöke, twrdıñ ba, iles mağan, sender üydi jığıp, jükterdi artıñdarda batıstağı adırğa siñip tasalanıñdar! ـــ dep bwyırıp, eki attap esiktiñ közine bardı da, keyine bwrılıp:

ـــ Biken qayda? ـــ dedi ejireye, tağı da äyeli sorlaydau degen şöke:

ـــ Keşe keşte mağan körşi auılğa baramın dep aytıp ketken ـــ dedi bala qwstay sañqıldap.

ـــ Äkeñniñ ـــ dep kijingen batır bir närseni sezingendey bölğanimen, däl qazir oğan moyın bwrıp twratın kezemesin añğarıp:

ـــ Jür, boldıñ ba! ـــ dedi şökege zirkildep.

Batır men şöke sırtqa şıqqanda, dala tastay qarañğı eken. Şulap-şwrqırağan dauısqa qwlaq salğan batır ‹‹auılğa jau tiipti›› dedi de, irgede betin sırdaqpen jauıp qoyğan ertoqımdarın kötere şığıp at qorağa bettedi. Şökede öz erin köterip batırğa ilesti. Qorada twrğan eki attı batır jetektep şıqtı. Erlerin tez erttep, asığıs atqa qonğan batır men şöke jele jortıp kete berdi, olarğa ayaqqı auıldan ayğay-şu, wlığan it, şulağan mal dauısı barğan sayın anıq estildi. Wzamay äläkeuim qarañğılıqtıñ tereñ tükpirinen elbeñdegen noqattar payda bola qalğanday bolğan edi. Batır qılışın qamdana bastağan edi. Qarsı aldındağı ‹‹Kim›› degen dıbıstı batır qalt ketirmey tani ketkendey qılışın qayta qınabına salıp:

ـــ Biz, bermen qaray ـــ dedi bayau däuispen. Qarsı aldılarınan kez bolğan üş azamat, twmsıqtağı üş qıstaudağı eldi jau şauıp ketkenin, jaudıñ betälistäri qara taudı bet alğan habarın jetkizdi.

ـــ Ataña nälet, ـــ dedi batır aşulana ـــ Mına jaudıñ ‹‹qara tauğa›› bettegeni bizdi jañıltu, biz orta qıstaudıñ basındağı kezeñnen tossaq olar sol mañnan kezigedi, jaudıñ aylası küşti, beti qattı eken. Sender azamattardı dereu jinap sol jerge dizgin wşımen jetuin bwyırıñdrar! ـــ dep bir toqtadı da:

ـــ Qatın, bala köşip adırğa enip tasalansın. Sen ـــ dedi üş azamattıñ birine ـــ Qılışıñdı mına balağa ber! ـــ dep bwyırdı. Älgi adam qılışın qınabımen şökege wstata saldı da özderi şauıp kete berdi. Şöke men batır jele jortıp tañ qılañ bere attarınıñ tizginin tarta, bır döñeske şıqtı da töñirekterine köz qıdırttı, birdemde tañ rauandap, töñirekte aq säule qıdırdı. Batır aytqan bäyge töbeniñ mañı adam legine birdmde toldı. Batırdıñ bwyıruımen be, joq özderi osılay dağdılanğan ba top-top bolğan jasaqtar töbe-töbege toptasıp kernäy-sırnayların ozandatıp qoya bergende, batır bir top adammen däl ortadağı bäyge töbede aybattana twr.

Batır aytqanday qarsı aldındağı qırğaqqa bir top adam payda bola ketti. Batırdıñ jasaqtarı är töbede nayzaların jerge töpelep dauıstap, töñiregin zel-zala etti. Qarsı jaqtağı jauda bir töbege şoğırlanıp ayğay-süren köterdi. Qarsı jaqtan kök boz at mingen bir adam qılışın kün nwrına jarıq-jwrıq etkizip toptan oza şıqqan edi, batırda öz atınıñ basın solay qaray qoya bergen edi. Barğan jerden qarsı jaqtağı adammen qaqtığısıp qalğan edi, qarsılasın op-oñay qwlatıp tüsirdi de atın oynatıp, nayzasın üyre ‹‹jekpe-jek, jekpe-jek›› dep aybattana ayğaylap twra qaldı. Qarsı jaqtan jäne bir adam wmtıla şıqtı. Batır nayzasın etiginiñ basına tirep beyğam twrdı da qarsı kelgen adam özine juıqtay bergende ökirte attan qwlatıp tüsirip öz tobına şauıp keldi de optı jasaqtar işindegi bireuine älde neni aytqan edi. Ol adam qasındağı endi bir adamğa qws qauırsınımen, tas rek siyamen qağaz jadırğan edi. Qağazı büktegen älgi adam jebeniñ wşına ilip, sadaqqa saldı da, adırnanı kere tartıp qarsı jaqqa qoya berdi. Isqıra barğan jebe qarsı jaqtağı toptı adamnıñ aldına barıp şanşıla tüsti. Qarsı jaqtıñ bir adamı at üstinen eñkeye jerdegi jebeni ilip alıp, qağazdı atamandarına wsınğan edi. Toptı adam ün-tünsiz şeginip ketti.

Tau artınan köterilgen künniñ şülen şuağı jer betine quanıştı jağday äkeldi me, älde mınau jazğıtwrımnıñ üpildek qoñır jelimen qosıla jeñistiñ mastığı toptı azamattı sergitip jibergendikten be, bağanağıday emes qabaqtarı köterilip, janarlarınan wşqın şaşıp äligindegi batırdıñ erligin alqasa guildesip keyinde qalğan auıldıñ jayın biluge qayttı.

ـــ Sen ـــ dedi batır şökege bwrılıp, ـــ Üydi izdep tauıp, qıstauğa qondır! ـــ dep bwyırdı da özi toptı adammen birge kete berdi.

Şöke batırdıñ üyden attanarda ‹‹adırğa barıp bekiniñder›› degen sözin oyına alıp solay bettedi. Siır tüs kezi boldı. Aşıq aspannan nwrın qwyğan kün közinen mañaydağı qarlardıñ beti jıltırap busap jatqanın, key küñgey better alamıqtap qalğanın bayqağan şöke ‹‹jazda şığıp qalğan eken-au›› dep qoydı öz-özine.

Şöke jol boyı tünde auılğa tigen jaudıñ älgindegi twrışqa berip beti qaytqan toptıñ kim ekeniniñ bayıbına bara almay äñki-täñki boldı. Bwl künde moñğwl, qazaq, orıs deysiñ be, qazaq pen qazaq öz ara mal quısıp, jer dauımen jağa jırtısıp, bas jaru, barımta-sarımtamen birin-biri şauıp, qırğındap jatqan oqiğanıñ köp ekenin, äytsede mwnday qandı oqiğanıñ maqsat sebebi bolatının eskerip, mümkin aldıñğı ret özderi quıp kelgen jılqınıñ ieleri boluı mümkin dep oyladı. Desede, jaudıñ ‹‹ayağı tört auıldı şauıp ketti›› degen tündee kezikken azamattardıñ sözin esine alğanda beyğam auıldı şauıp, beyuäz qırğındap ketetin jaudıñ kim bolğanına bası qattı. Aytpaqşı şabılğan tört auıl dep otırğanınıñ bireui sarı qızdıñ auılı ğoy, şöke endi esin jiğanday, janarı şekşiip, tanauı jelbirep ketti. Attıñ basın tura solay bwrdı da jele jortıp, birde qosayaqtap şauıp et pısırım uaqıtta sar qızdıñ auılınıñ üstinen tüsti. Auıl basındağı belegirdi asıp tüsken şökeniñ közine mor bolıp örttenip külge aynalğan qıstau kezikkende denesi bir ısıp, bir suıp melşiip twrıp qaldı. Biraq onıñ mına küyregen oyına qoradan şıqqan bir pändeniñ qılpı jüregine ümittiñ otın wyalattı, kimde bolsa til aludı oylap atın tebinip jetken edi, kiiz süyrep kele jatqan bükir kempir, iilgen belin zorğa jazıp şökege kün sala qarağanda tünergen qara qoşqıl betin ajım ayğızdap kiimderdi qan soqta özine ejireye qarağanda mına kempir şökeniñ közine ertegilerdegi jalmauız sındı körindi.

ـــ Qaydan payda bolğan nemesiñ, jau şauıp eldi qırıp ketken soñ batırsınğan boqtışaq nemeler ـــ dedi kempir ejireye. Bwl sözge şöke til qatpap edi.

ـــ Ne melşiip twrsıñ, şaqır adamdardı anau bes birdey ölikti men qaytıp jerleymin! ـــ degen kempirdiñ sözinen şöke endi esin jinağanday::

ـــ Qırıp ketti me, qane? ـــ dedi atınan tüsip jatıp. Kempir keyinine bwrılıp, köñ qoranı iegimen meñzep:.

ـــ Tünde özim tüzge şığıp ketkenimde üydi jau basıp keldi de mwndağılardı ülken-kişi demey esik aldına şığarıp alıp laqşa bauızdadı da, jalğız sar qızdı ğana oljalap ketti, meniñ ne amalım, bärin de közimmen körip amalsız qala berdim ـــ dedi keñkildey jılap.

ـــ Ne, sar qızdı alıp ketti me? ـــ dedi şöke qaytalay. Kempir basın izegen edi. Şöke qayta atına qondı da kelgen ızımen şaba jöneldi.

ـــ Üy, mına neme qwtırğan ba, şaqır ana tiri pändelerdi bar bolsa! ـــ dep kempir ayğaylap qaldı. Şöke sol şapqannan twp-tura täñerteñgi jaumen jekpe-jekke tüsken maydanğa keldi. Biraq jau twr ğoy jaudıñ öligi de, sınıq bwrauı da körinbeydi. Şöke sarı qızdı alıp qalmaqqa jaudıñ şegingen jağına qaray şaba jöneldi. Sar qızdı sözsiz osı jaudıñ äketkenine közi jetip otır. Sondıqtan sözsiz sar qızdı olardıñ qolınan qwtqarıp alıp qaluğa bekip, atına qamşa bastı.

Şöke sol et qızuda jaudıñ soñına tüsemin dep wzap ketkenin qarnı aşıp, şöldegeninde bir-aq bildi. Tün qarañğısı birdemde üyirilip, töñirek meñ-zeñ küyge engende, ol keyin qaytqısı keldi. Biraq, sar qızdı äketken jau qanşa wzadı deysiñ, ‹‹twyaqtını-twyaqtı jibermeydi›› degendey olar wzamay twrğanda quıp jeterine senip arı qaray tarta berdi, biraq közge türtse körgisiz qazan tüptes qarañğı tünde endi aldığa da, artqa da ketuge jürmey ayaldap aludı oylap atınan tüsip, qılışınıñ wşın ketip bara jatqan bağdarına qaratıp qoydı da, at körpeni astına salıp, şılbırdı beline baylap mızğap aluğa jata ketti.

Töñirek sıbdırlağan, sıñsığan dıbıstar şökege wzaqqa deyin wyıqtatpay äbden zäresin aldı. Mañınan är jerden jalt-jwlt etken qızıl, jasıl sağımdar birde körinse birde joğalıp ketkenin körgende tipti üreylenip wyqısı şıraday aşıldı. Onsızda atınıñ şılbırın ayağına baylap qoyıp jatqandıqtan älsın-äli jwlıqqan atta oğan wyqı berer emes, tañğa jaqın atınıñ bir mezet sileye twrıp jusağan şağında şökeniñ de közi ilindi. Älden uaqıtta ‹‹twr›› degen dıbıstan şoşıp oyandı. Özi batırdıñ üyinde jatqanday alğaş beyjäy közin aşqan edi. Öziniñ japan-dalada jatqanın, qızara köterilip kele jatqan kün közinen bayqap sasqalaqtap ornınan twrğanşa qasında qatqan qazıqtay melşiip twrğan eki adamdı körip şoşıp qaldı. Şöke qalayda qılışın qamdanbaqşı edi. Tas müsinşe sileyip twrğan eki adam özin tırıp etkizbey baylap ülgirdi.

ـــ Qoya beriñder, mende neleriñ bar! ـــ dep şöke bolqınğanımen onı elegen eñgezerdey ekeu bolmadı. Atına diñik etkizip mingizdi de, astındağı attıñ dizginin özderi jetektep kete berdi.

Qarımdı eki azamattıñ bwlayşa baylap alğanına şökeniñ qolınan keleri şamalı edi. Sondıqtan olarğa ilesuden basqa amalı da qalmadı. Özderi arada til qatıspay astarındağı attarın zar jeldirip keledi. Kün arqan boyı köterilip, jer betine aştı säule qıdırdı, qıstıñ ızğarı şökeniñ özderi twrğan mañda ğana eken. Bwl öñirdiñ jazı şığıp, jer betiniñ köktegen kögi iri qaranıñ auzına ilinetindey bolıptı. Kün köterilgen sayın şökeni şöl men aştıq şıdamın ketirdi. Erinderi kebersip, qarnı şwrıldap özeurey bastadı. Klapara kigen bojban qara azamat atınıñ basın irke ayañğa saldı da, qatarlasa kelgen jwqa sarı, toqal tımaqtı azamatqa moynın bwrıp:

ـــ Ana balanıñ qolın bosatıp qoy! ـــ degen edi. Älgi azamat şökeniñ qolın şeşip jiberdi. Şöke jip bunap, isine qalğan qoldarın kerip, uqalap qwrış-qwrışın jazğanday boldı da:

ـــ Qarnım aşıp, şölden öletin boldım ağataylar ـــ dedi. Qalayda bir meyiri bolar degendey azamatqa kezek-kezek müseurey qarap.

ـــ Ne ğıp jürgen balasıñ, qaydan kelesiñ! ـــ dedi älgi bojban qara.

ـــ Üyimnen adasıp qalıp jürmin, ـــ dedi şöke ötirikten, bojban qara jantorsığın alıp şayqap-şayqap aldı da şökege wsındı. Şökede torsıqtı şayqağan edi şıldırlağan dıbıs şıqtı. Torsıqtağı eki auız tolım aşığan ayran şökeniñ közin şıraday jandırdı. Jäne tübin sarqa basına kötergen edi eşteñke şıqpağan soñ torsığın bojban qarağa qaytarıp berdi. Jwqa sarı qoynınan eki tal malta qwrt alıp şığıp şökege wstattı. Şöke at üstinde qwrttı wrtına salıp bülkildetip keledi. Osı ketkennen suıt jürgen eki adam özderi qayda baradı, şökeni qayda aparatınında aytpastan üdire tartqan boyı köz wşındağı jatağan qara tauğa keşki ımırtta jetip ülgirdi. Olar etegi sozıla tüsken qara taudıñ bauırındağı bir jılğanı örlep barıp, jılıp aqqan bolımsız suı bar bastau basına kelip tüsti de, qanjığalarınan qorjındarın şeşip, tostağan, ağaş qalaq, dorbadağı talqan, et siyaqtı tamaqtardı alıp şığıp azıqtandı, şökege de bir tostağan talqandı suğa ilep wstattı. Şöke eş tartınbay soğıp aldı da bastau suınan qanğanşa işti. Eki azamattıñ äldeneden saqanp ot jaqpay, suıq sumen qorektenip otırğanınan şökege küdiktenip qaldı.

ـــ Sen wyıqtay ber, biz attardı azıraq ottatıp alıp jatamız, ـــ dedi bojban qara şökege. Onsızda şökeniñ kirpigi qatıp, diñkesi qwrıp otırğan edi, otırğan jerine qisaya ketti. Wyqısı şıraday aşıldı. Ol mına beysäuät eki adamnıñ özin swrausız, betälissiz äketip bara jatqanınan kümändänip qaşıp qwtılsam degen aram oydıñ jetegine tüsip wyıqtağansıp qıbırsız jata berdi. Şökeniñ wyqığa ketkenin körgen ekeui sıbırlap keñesip otırdı.

ـــ Äbden şarşağan eken bayqws, tez wyıqtap ketti.

ـــ Osını äuirelenip aparğanda ala ma?

ـــ Nege almaydı, aldıñğı ret bwdanda kişkenelerdi aldı ğoy.

ـــ Äskerge jaramasa, jwmıs ornına saladı.

ـــ Özi qanday qaysar neme, jaq kirisin aşpaydı eken.

ـــ Oda neñ bar, aldausıratıp aparıp, alarımızdı alıp ketsek boldı emes pe.

ـــ Attardı matap jatayıq, tün ortası boldı.

Eki azamat attardı bir jerge matap, şökeniñ janına kelip qisaydı. Şöke bwlardıñ maqsatın äbden bildi. Endi qwtılmasa sorlağalı twrğan bolaşağın eske alğanda nar täuekelge keldi. Eki azamat wyıqtadı-au degen kezde, şöke bwlardıñ wyıqtağanınıñ şın-ötirgin bilgisi kelip, jöteldi. Basın kötergen edi eki azamat sezbedi. Şöke ornınan aqırın twrıp öz atın şeşip aldı da şart etip şapşañ qonıp lıp berip qarañğığa süñgip joğalmaq edi. Atı eki attamay jatıp omaqasıp tüsti de özi at moynınan asa qwlap tüsti. Şöke endi bildi. Äkki nemeler üş attıñ ayağınan bir-birine dwzaqtap baylap qoyğan eken. Şöke jamba-jam ornınan twrğanşa eki azamatta jetip ülgirip tepkilep, bası-köziñ demey qamşımen şıqpırttay kelip.

ـــ O, ittiñ ğana küşigi, qayda barmaqşı eken ـــ dep, doyıl qara kijine tepkende şöke tek basın qwşaqtap betin qorğağannan basqa amalı da qalmadı. Jwqa sarı ölmişi bolıp qalğan şökeniñ eki qolın bwrınğıday artına qayırmay aldına salıp baylap tastadı da, özderi azıq-tülikterin jiıstırıp atqa qonğanşa tañ da rauandadı. Eki azamat atqa qonğanda şöke bir-aq bildi. Arqanıñ bir üşi doyıl qaranıñ taqımında eken de, özin köşke jetektegen ittey soñınan jayau ilestire jöneldi. Süt pısırım jelgen attılardıñ artınan ergen şökeniñ buını qwrıp, ayağı onda bir, mwnda bir tidi. Ekeui artında at jelisine ere almaytın adam bar-au dep qarap ta qoymay zar jelip baradı. Şökeniñ äli äbden qwrıp şaması da ketti, qanşa qayrat qılğanımen ayağı şalına ekpetine tüsken edi. Süyretilip qaldı. Eki jendet bwğan qarar emes. Tastaq dalanıñ tasın bauırımen sıpıra, qarağan-bwtanı japıra süyretilgen şökeniñ esi de şığıp ketti. Eger juan qaranıñ astındağı at ürkip kese köldeneñ bolmasa öziniñ ölgeninede qarar emes. Atınıñ basın äreñ tejep, kijine atınan tüsken bojban qara:

ـــ Ittiñ balası izdegeniñ osı ğoy ـــ dep bir qabat terilerin jer sürip qıp-qızıl şaqa bolıp twrğan şökeniñ büyirinen teuip jiberdi de qolın baylağan arqannıñ wşın şeşip edi. Jwqa sarı kelip auanatıp onıñ it talağan teridey tütelengen kiimin tize, basına deyingi jaraqattı körgende bojban qarağa aşulana söyledi.

ـــ Endi ne dep aparamız mınanı, almaydı mına keypimen ـــ degen edi. Bojban qaranıñ esi endi jinalğanday ünsiz twrıp barıp:

ـــ Mına küyi özi de almaydı, qalsın osında ـــ degenine jwqa sarı:

ـــ Atına artıp qoya bereyik, su işerligi bolsa aman qalar bolmasa bizdiñ qoldan aman ketip qwdaydıñ ajalına ölgen bolmay ma ـــ degen edi bojban qara bwnı da qwp kördi. Ekeui şökeniñ atın qañtarıp twrıp, erge köldeneñdete eñkeytip arttı da, auıp tüsip qalmauğa, ayağı men qolınan at bauırınan tartıp, arqannıñ bir wşımen salmalap tarttı da, attıñ tizginin qayırıp sauırına qağıp qalıp qoya bergen edi. Erkindikke şıqqan şökeniñ atı betälissiz jele jortıp kete berdi.

Şöke eki azamattıñ özin mıljalap atına artıp jatqanın bilip jatsa da ‹‹ölsem osı ekeuiniñ qolında ölgennen, dalada öleyin›› degen oymen es-aqılsız beynege enip, bılıq-sılıq qalpınan aumay jatqan bolatın.

Atı mına jendetterden qwtılğanına mäz bolğanday sauırınan qağıp jibergende äudem jerge deyin düñkildek jelispen kete berdi. Er üstinde ekpettelip tañılğan şökeniñ at jelgen sayın işi-bauırı ezilip äbden esi ketti. Basın köteruge qolın-ayağın qıbırlatuğa da därmeni keler emes. Essiz hayuan üstinde jabır körgen iesi barında eskermey betälissiz tartıp keledi. Keyde boyşañ ösken qarağan, bwtalardıñ arasınan ötkende özi tepkiden talqandalğan betterin qarağan, bwta usqılap uday aşıtıp baradı. ‹‹ölgenim osı ğoy›› dep oyladı şöke. Eñiregenimen amalı joq edi. At solqıldap jelgen sayın bas terisimen qosa bet etteri salaqtap tınısın tarıltıp jibergendey zıqı ketti. Eger at biikteu qabaqtarğa twrsa şöke eptep tüskisi kelip januarğa anda-mwnda şıqılıqtap toqta degendey belgi bergenimen onı wğatın qaraker joq, nede bolsa ılajın tauıp auıp tüseyin dese at bauırına tüsse anıq bitkeni sonda, möñkigen at birdemde mılja-mıljasın şığaradı. Endigi birden-bir aqıl attı toqtatpay jürgize beru. Januardıñ diñkesi qwrıp, äbden boldırğanda barıp at bauırına aunap tüsip barıp qwtılu. Bolmasa jılqı balası jüre berse qara tartıp eldi jerge jeter degen oymen ‹‹şu›› dep qoyadı. Jelisten ayañğığa auısqan qaraker tüs aua jazıqtap barıp, endi bir adırğaqqa tüsti. Şökeniñ äbden diñkesi qwrıp şölden tli auzına simay ölmegen janı keledi. Uaqıt ötken sayın öziniñ de tağdırı hauıpke wşırarın sezgen şöke, attı toqtatqısı kelmedi ‹‹şu›› dep quzaulap qoyadı. Mañayda ne bar, qanday jer ekeni şökege belgisiz. Äyteu eñkeygen bası mına kele jatqan jerleri tastaqtı ma, jasañ ba, taulı ma, adırlı ma sonı ğana añğarıp kele jatqan edi. Älden uaqıta şökeniñ közine siırdıñ japası, jılqınıñ popayları bayqaldı. ‹‹a, qwday, auıl mañı bolğay›› dedi şöke iştey. Qaraker sıdırtqan küyi bastau suına kelip twra qalıp simirip jatır. Şöke qanşa ‹‹şu›› dep tıptırlağanımen äbden qatalağan qaraker şölin qandırıp alğan soñ barıp basın sudan bir-aq köterdi de jäne ayañdadı.

Şökeniñ qwlağına abalağan ittiñ, ayğaylağan adamnıñ dauısı estildi. ‹‹ya, qwday, aruaq›› dedi şöke közine jas alıp.

ـــ Jat üy, qwtpan.

ـــÄy, mınau ne ey, swmdıq! ـــ degen adamdar dauısı şığıp, birneşe adam attı wstap, özin at üstinen şeşip aldı.

ـــ Oybay-au! Beyşärä bala ğoy mınau, swmdıq ne ğılğan bala? !

ـــ Üyge, üyge köteriñder, ـــ degen dauıstan soñ şöke esinen tanıp ketti.

Şökeniñ tamtığı ketken kiimi men qan soqta bolğan beynesin körgen üy adamdarı äuelde abdırap qaldı. Qaumalay üyge engizip onıñ auzına susın tamızıp äbigerge tüsti.

ـــ Beyşärä, bala-ay, ne mwnşa azapqa tüsti eken. Ne künäsi bar edi bayqwstıñ ـــ degen semiä äyeli şökeniñ betine suıq su sepken edi, şöke titirkene esin jinap közin aşsa töñireginde qoralap otırğan beysäuät adamdarın körip, jan aşır jandarğa kezigip aman qalğanın bilip közinen jas monşağı domalap ketti.

ـــ Jılama qarğam, ne mwnday küyge tüstiñ qarğam, boldı eşteñe etpeysiñ, aman qaldıñ! ـــ degen äyel qolındağı susındı jwtqızıp jatıp.

ـــ Ne boldı balaqay, orıstardıñ qolına tüsip qalğan joqsıñ ba? ـــ degen otızdardan endi asqan qiyaq mwrttı jigittiñ sözine basın şayqap jauap bergen şöke, jarım tostağan susındı jwttı da basın qayta jastıqqa qoyıp:

ـــ Eki beysäuät adam wstap aldı, ekeuiniñ äñgimesinen ne äskerge me, älde jwmıs ornına adam saudalaytındar ekenin bildim de qaşıp qwtılmaq bolıp wstalıp qalıp osı küyge tüstim.

ـــ Oy, ـــ dep jigit sanın qağa, kektene söylep, ـــ Sol ant wrğandar ğoy, eldiñ wl-qızın orısqa aparıp napaqa tüsirip, tirlik etip jürgen. Şirkin solardıñ tabanınan tilip, qıltasın qiyar kün bolar ma eken, ـــ dedi tistene.

Şöke osı küni jatqan ornınan qozğala almay mınau jaydarı, aq edil jandarğa kezikkennen me, kelistirip wyıqtap, tınığıp qaldı. Täñerteñinde eki qolı jansızdap wyıp, ön boyı zildey bolıp auırlap äreñ qozğalğanın körip qayrattana ornınan twrdı. Sebebi bwlayşa jata beruşi namısı kötermedi. Öytkeni mına üydiñ köşuge dayındalıp öziniñ jağdayına bola bayırqalap qalğanın buulı jatqan teñder men basın buğan üyden bayqadı. Şökeniñ bwl mejesi de qate ketpedi. Tüsterde oralğan semiä azamatı keşte köşetinderin aytıp äzirlene bastadı.

ـــ Seniñ öziñniñ atıñ bar, bizge auırtpalıq joq, köşke ilesip birge jürseñ boldı! ـــ degen küyeuiniñ sözin bölgen äyeli:

ـــ Iä, biz u şisek u, su işsek su işersiñ, balalar ne körse sonı köresiñ, ـــ dedi qas-qabağın kere jaydarı beynemen.

Şöke däl äzir osı elmen birge ketpese qaydan kelip, qayda twrğanın bilmedi. Özin sınamaqqa tısqa şığıp harekettenıp körgen edi, tırısıp, qara qotırlanğan jaraqattar şıtınap ayrılıp jatqanday uday aşıp baradı belinen tomen äreñ qozğalıp eki qolı jansızdap saldanıp qalğanday. Töñiregine köz qıdırtqan edi. Bas-ayağı at şaptırım şileuitti say işine bir tabınday siır jatır. Bwl mañda jalğız bwl üy ğanämes auıldar barın, ürigen ittiñ dauıstarınan añğarğan şöke nede bolsa osı auılmen ilesuge bekip üyge engende, dastarqan jaylıp şay äzirlengen eken.

ـــ Jä, beri dastarqanğa kel bala, endi eşqayda baram deme, tağı kezbelerge qoldı bolasıñ, mına kiimdi auıstırıp kiinde köşke iles. ‹‹Köppen körgen wlı toy›› degen aq köñil semiä qojayını köne toz bolsa da bütin-taqır ton-şalbardı şökege berdi, şökede tartınbadı. Kiimin auıstırıp şayğa kelip otırdı.

ـــ Atıñ kim boldı?

ـــ Şöke

ـــ Auılıñ şı?

ـــ Maralsuda.

ـــ It ölgen jer ğoy, ämbe jol qaterlı, töte joldı biler bolsañ üş-tört künde jetersiñ, ـــ dep keñese otırıp, şayların işti de, ımırt üyirile üydi jığıp köşudiñ äbigerligine kiristi.

Şöke köşi-qon jwmısına kömekteskisi kelip edi, öz atın erttegenniñ özinde eki qolı auırsınıp üy iesiniñ jardamımen äreñ erttedi. Süytsede iığımen tirep bolsa da teñderdiñ bir jağın süyep, köş kölikteriniñ basın wstap, tüyelerdi şögerudey jwmıstarğa jardamın tigizip jürdi. Köş tün qarañğısında köşkendikten şökege äuelde osı bir üydiñ köşi siyaqtanğan edi. Bir-birine qosıla tañğa jaqın qarasa qara jerdiñ şañın qoparğan qalıñ köşti körgen şöke tañ qala qaradı.

Birin-biri quıp jatqan teñiz tolqınınday birinen soñ biri biiktep, birinen-biri jarısa ozıp jatqan adırlı dalada birine-biri qosılğan köştiñ kün sayın topanı molığıp jer qaptırıp baradı. Mwndayda kim qayda baradı. Sen kimsiñ deytin bolmaydı. ‹‹Kemedeginiñ janı bir›› bolıp, jol azabı men tağdırdıñ mazağına birge tözuge bekigen pändeler jükteri ausa bir-birine järdemdesip, bir nandı bölip jep, bir-birine qamqor bolıp, aldığa tartıp baradı. Är küni dwşpan közinen tasalanıp tün köşip, kündiz daldalı jerge panalap bara jatqanına bügin besinşi kün boldı. Tañ rauandap attı da, el aldağı eñseli taudıñ qoynauına enuge asığa bökterley jönelgen edi. Kenet oylamağan jerden ‹‹aspandağı allanıñ jibergen jay oğınday kürs-kürs tüsken jarılıstan eldiñ şırqı ketip, üreyi wşıp torğay tozı şıqtı. Tüsken jerin üy ornınday etip oyıp, qara topıraqtı bürkip mañındağı adamdı da, köliginde köme salıp twrğan swmdıq dünie eldiñ zäre-qwtın qaşırdı. Şulap-şwrqırğan mal, baqırıp-şıñğırğan qatın-bala, torğay tozı şıqqan azamattar birdi-bireu wqpağan alasapıran tirşilik payda boldı da, tınış dala birdemde zar men mwñğa şomdı.

Şöke mına apalañ-töpeleñde özi ilesip kele jatqan semiadan ayrılıp qaldı, äyteuir bir töp adamnıñ işinde taudı betke alıp şauıp keledi. Tars-twrs qazandağı bidayşa bıtırlağan oqtar qaydan kelip jatqanı belgisiz, özderiniñ mañaylarınan ‹‹zuıldap›› ötip, aldı-arttarına ‹‹şop-şop›› etip tüsip jattı. Qatarlas kele jatqan birneşe adamnıñ at üstinde oqqa wşıp at twyağınıñ astında qalğanın şöke közimen kördi. Äyteu es ketip, jan şıqqanda közeuli taudıñ bökterine ilingende barıp tınıştıq payda bolğanday boldı. Qoydan bölinip qalğan tobırday, elden bölinip şıqqan örkerdey bir top salt attılar esterin endi jinap, tizginderin tartısıp, oylığısa qaldı. Top işinen alpamsaday deneli, bir közi şapıraştau, betin qoyu qara saqal basqan eltri tımaqtı adam atınıñ basın tartıp kekirektete twrıp:

ـــ Toqtañdar, toqtayıq azamattar! ـــ dep el nazarın özine audarıp aldı da, ـــ Endi qaşqandı qoyayıq, mına jaudıñ beti jaman, el artta qaldı. Ondağı bala-şağa, ata-ana ne boldı, salt basımızdı alıp qaşar bolsaq barar jerimizge barıp bolar edik, mına tirlik, bwlıs sendelis ‹‹qara qazan, sar bala›› dep jürgen jüris ğoy, keri qaytıp eldi bileyik qalayıq! ـــ degen edi. Top işinen tağı bir jalpaq sarı, egdeleu kelgen adam dauıstap:

ـــ Äueli şolğınşı barıp bilip kelmey me ـــ degenşe onıñ sözin tağı biri bölip:

ـــ Osı biz nege qaşamız. Bizde tisti baqamız ğoy, nege soğıspaymız! ـــ dedi ayqwlaqtana.

ـــ Nemizben …soğısamız, şitı mıltıqpen pe, orıstıñ zeñbiregi bar twrsa…

ـــ Tartıp alamız, öziniñ qwralımen özin atamız, ـــ dedi tağı da aldında söylegen azamat.

ـــ Ja, … äueli eldi tauıp alayıq, sodan arğısın körmeymiz be, ـــ dedi älgi şağır adam. Osılayşa toptı azamat elge qayta qaytuğa mäjbür boldı.

Toz-tozı şığıp, say-sayda tarıday şaşılğan eldi azamattar ayğayşı bola jürip qayta jiıstırdı. Äke, baladan, äyel, jwbaydan ayırılğan el mınau japan dalanı mwñ-zarğa toltırıp, ölgenin jerlep, tirleri bir-birimen tabısıp şulap-şwrqırap jattı. Şöke özi ilesip kele jatqan semiäni bayqastap edi taba almadı. Äyteu eldiñ qamı dep bäyek bolıp jürgen azamattarmen birge bolıp, solarmen birge tirlik körip, tünde dalağa tünep şıqtı da, ertesi alğa jıljığan köşpen birge kete berdi.

*       *      *

Ğasıret jamılıp, qayğı bürkengen eldiñ tağı bir tañı atısımen töñireginen atılğan mıltıq dauısınan tağı da dürligisip ketti, ürke köşip, tabanda atqa miip, qaşuğa äbden dağdılanğan eldiñ aldınan ayğaylağan eki adam bayırqalattı.

ـــ Sabır, elim sabır, toqtañdar, tozbay toqtañdar! ـــ dep dauıstay kelgen eki adam köş aldındağı köş basşılarına twmsıq tirey toqtadı.

Eki adam tebingilerin tepkilep dalaqtap kele jatqanda-aq azamattar tayaq, qılış, nayzaların äzirley bastağan edi, köştiñ qarsı aldınan kelip twra qalğandarın körip tañırqasa qarastı.

ـــ Au, qara ormanday qar jwrtım, qañğırmay, qapıda qalmay sözge qwlaq türiñder! ـــ dep toqtağan mwsqal deneli, qızıl sarı azamattıñ balday tätti tiline köş adamdarı qazıqşa qatıp, siltidey tına qwlaq türe qaldı. ـــ Qarañdar anau tauğa, köz salıñdar mına mañğa, bäri janıñdı jalmaymın dep twrğan aq patşanıñ äskeriniñ qwralı tünip twr, aytqanına könbeseñ beyuäz halıq mert boladı, odanda sözge keliñder! ـــ degende tau-tastı qalqalap jol torığan böridey mıltıqtarınıñ auzın üñireytip, qara berip jatqan äskerlerdi bayqağan köş basşıları men el azamattarı dağdırıp qaldı.

ـــ Öziñ kimsiñ, jol tosıp elge äukesi tüse qalğan! ـــ dedi aldıñğı ret şökege tanıs şapıraş köz, qara saqaldı adam alda twrğan ekeuge ejireye.

ـــ Biz de sender siyaqtı azıp-tozğan jandarmız, qanımız da qadamımızda bir qazaqpız, eñ äueli bizge senbeseñder orıstardıñ özderimen tildesiñder, ـــ degen edi köş bastarı men azamattar bir-birine swraulı qarap oylanıp qaldı. Oylanbasqa da amalı joq, mına antalağan jau attap bastırması da ras.

ـــ Kelsin endeşe, söyleseyik! ـــ dedi köş basşınıñ biri. Älgi eki adamnıñ biri tımağın bwlğağan edi, belegirden töbe körsetip twrğan tört-bes adam özderine qaray jele jetti. Bwlardıñ bireui tilmaş, qalğanı orıs eken.

ـــ Mınalar ükimet adamdarı, sizderge aytarı eldi tozdırmay osı mañda qonıstanıñızdar, mañda qıstau da bar, tobır bolıp qonıstanıp qalsañdarda boladı, qaşıp qayda barasıñdar, endi aldığa jıljuşı bolsañdar ajaldan basqa däneñe joq, ـــ dep äri kesetip äri üreylendirip söyledi. Mına kelisimge köş bastarı tabanda kelise ketti.

ـــ Elge soqtıqpay, erkindigimizge tispese, mwnda qalğandı qoyıp tuıp-ösken meken, kül tökken jwrtımızğa qayta barar edik, äueli mwnda birer ay at kölikti tınıqtırıp, el esin jisın, ـــ dedi. Älgi şapıraş köz qara saqal.

ـــ Endeşe el qalağan mañınan qonıs alsın, el ağaları bolğan adamdar bızben ilesiñder! Dedi tağı tilmaş jigit.

Bütin sar dala da jırtılıp ayrılıp kele jatqan köş, mañayına tarışa şaşılıp qalağan jerlerinen qonıs alıp, qara qos, it arqa, orama qalqa tigip, ornığa bastadı.

El ornığıp qara qostarın qaltqı etip, qara qazandarına qara su qaynatsada küyis qaytarğan hayuanday tınıştala qalğanımen, tağı da barar jer, panalar üyi joq şöke dalada qaldı. Onıñ bar ümiti sol özin qwtqarğan qiyaq mwrttı azamattıñ otauı edi. Biraq mına japan dalağa jayılıp ketken eldiñ işinen keziktire almadı. Äyteuir andaytında qara qostarın qalqituğa därmenderi jetpey arsı-kürsi bolıp jatqan kempir men şaldı körip olarğa qolğabıs etip jibermekke atınan tüsip köş kölikterin ornalastırıp üy mülikterinde kirgizip jibergen edi, közi iriñdegen kempir şökeniñ jayın swrap qadala qaldı. Şöke aq köñil kempir-şalğa şının ayttı.

ـــ Üyim de, küyim de, äkem de, şeşem de joq, ilesip kele jatqan üyimnen ayrılıp qaldım, ـــ degen şökeniñ dauısı da dirildep ketti.

ـــ Oy, qarğam-ay, biz de öziñ siyaqtı janı jara, köñili qara jandarmız, eki birdey balamız zeñbirektiñ oğınan jazım bolıp, qwday qu basımızdı qañğırtıp ketti, ـــ dedi kempir kemseñdep.

ـــ Qayda barasıñ, bol osında balam, ـــ dedi şal da şökege äukesi tüsip, şökeniñ basqa barar jeri de joq edi. Amalsız kempir-şaldıñ qosın pana twtıp, otın-suına kömektesip qala berdi.

*      *      *

‹‹Oybay orıstar osı elden alpıs adamdı äskerlikke alatın bolıptı›› degen habar endi ornığa bastağan mına eldiñ işine sumañdap tarap elge jäne ürey äkelgen edi. Mine bwl endi qauset emes, şındıq bolıp şıqtı da, sol bir eldiñ köş basşılarınıñ biri bolıp jürgen şapıraş köz qara bastağan bir top adam el aralap ‹‹qolıñnan bermeseñ, jolıñnan aladı, aldı-artımızdı qoralap alğan ükimet äskeri aytqanına könbesek jaypap saladı. Erkek toqtı qwrbandıq. Eki wlı bardıñ bireuin şığarsın, eptep alpıs azamat şığarıp bereyik, su işerleri bolsa aman-esen oralar›› degen näsihät jürgizip şıqtı. Mwnday bwyrıqqa qara halıqtıñ ilanbasına ne amal, birer balasın bermese tütinin öşiruge äzirlenip otırğanın estigende otınıñ basın tarpıp, qarğanıp-silenip amalsız qolınan jetektep qwrbandıqqa şaluğa mäjbür bolıp jattı.

Şöke kempir men şaldıñ qosında osı äñgimeni qozğağan edi. Kempirdiñ eski jarası qozıp sol eki wlın esine alıp:

ـــ Sol äskerge bäläberuden qaşamız dep, ata jwrt qara qonıstan da, eki qwlınımnan da ayırılmadıq pa, qwdaydıñ qwtılıtpasın bilgen bolsam, sol äskerinen qoya berip, qwdaydıñ basqa salğanın köredi ekenimin, amal ne, ـــ dep kemseñdep, küñirenip ketti. ‹‹añnıñ qasuına, masanıñ basuı›› degendey, sırttan ayqaylağan adam dauısına eleñdegen şal qosınan asığıs şıqqan edi, aman sälemdesken azamattıñ biri äskerge adam jinap jürgenin wğındırğanın kempir estigen jerden jını qozıp şığa keldi de qosınan şığa:

ـــ Qaydağı bala? Eki birdey wldı qwday özi aldı. Endi mına şaldı äketsin! ـــ degen edi. Eki adamnıñ biri:.

ـــ Apa, üyderiñizdegi balanı ataman alıp keludi bwyırdı ـــ degen edi. Şökeniñ denesi bir ısıp, bir sui bastadı. Bwlardıñ basqanı emes arnayı özine kelgenin estip, töngen päleniñ almay ketpesin oylap eriksiz qostan şıqtı.

ـــ Äy, atamanıña ayt, jalğız balanı äskerge jibergende ölmeli kempir-şal qaytıp tirlik etemiz ـــ dep şökege kempir ara tüsti.

ـــ Onı biz bilmeymiz apa, äkel degen soñ keldik, onı balañız atamanğa özi barıp wğındırsın, ـــ degen azamat, şökege ‹‹Kel›› degendey qırındap kelip, at sauırın äzirlep, üzeñgisinen ayağın şığara berdi. Şöke mına aq edil kempir-şalğa razı boldı. Olardıñ bwdan arı ara tüse almasın sezip, nar täuekelge keldi.

ـــ Men barayın, bara köreyin, ـــ dedi öz atın erttep eki azamatpen ilesip kete berdi.

Atamannıñ auılında az bolsa on neşe üy tigilipti de, adam şoğırı tım mol eken. Eki azamatpen ilese kelip may ağaşqa atın baylağan edi. Älgi ekeui şökege qırıq şoqpıt, tuırdığın ıs basqan kiiz üydi nwsqap solay enuin bwyırdı. Auıldağı adamdar beyne ileude äbigerde jürgen qwmırısqaday qarbalas eken. Eki azamat nwsqağan üyge şöke engen edi, birneşe azamattar otır eken. Birinıñ köz aldı dombığıp jılağanı bilinse, birneşeui tomsırayğan qalpı kelgen-ketkenge sälemi de joq, öz demderine özderi twnşığıp otır eken. Şökede ünsiz barıp bir bwrıştan otıra ketti, mine osı tomsıraytu tañdı da atırdı.

Täñerteñ ertemen twrğızğan azamattardı su-suanın işgizgen soñ ataman auılınan äzirlengen at-kölikterin minip attanudıñ äbigerligine tüsti. Şöke tağı da öziniñ qara ker atın tauıp mindi. Balalarınan tiridey ayrılğan ata-analardıñ zarlana jılap qoştasqan ğasırettı üni mınau ataman auılın mwñğa batırdı. Şöke özderin bastaytın birneşe orıs äsker, bir tilmaşınıñ atamanğa qoştasıp jatqanın da bayqadı. Ataman dep jürgeni sol şapıraş köz qara saqal eken. Alğaş salt azamattar tauğa bettegende azamattardı elge qaytuğa näsihättäğan kezinde, el dep emirengen azamattıñ asqaq ruç, aybındı jigerine razı bolğan şöke endi bügin mına eldi orısqa qaratıp izinşe kedey-kepşiktiñ wldarı men özi siyaqtı jetimderdi qwrbandıqqa arnap äskerge wstap bergenin körgende onıñ işi tolğan aramza, swmpaylıq ekenin sezip jiirkene qarap, jolına tüsti.

Zar jılap, balalarınan tiridey ayrılğan ata-ana qan jwtıp eki büktelip qasıretten basın kötere almay eñirep qala berdi. Şökeniñ iş özegin qwrğaq öksik sorğılap köz aldı jasqa tolıp mına qan jwtqan qayğılı eldiñ qalıne işi uday aşıp artına qaray-qaray kete berdi.

Eki kün boyı jol jürgen şöke äbden boldırdı. Betindegi, ön boyındağı jaraqattar qara qotırlanıp äli saqaymağan, şöke ğana emes, mınau ata-anasınan, el jwrtınan ayrılğan alpıstay azamattardıñ barlığı salındısı suğa ketip, süldersiz mülgumen keledi. Erkinen ayrılıp, ezgige bara jatqanı ğana emes, erteñ aq borannıñ ötine, oqtıñ betine wstalatın qalqan bolıp bara jatqandarı bäriniñ de esin alıp ebin qaşırıp kele jatqanday. Özderin bastap kele jatqan on neşe orıs äsker, bir tilmaş ‹‹er azığı jolda›› degendey är uaqqı tamağın kezikken auıldıñ baylarınan ayrıp, bolmağanda ien twrğan jılqı, siırlardı qua ketip järkemdep alıp azıq etedi de, jıljıp keledi. Mına on neşe orıs alpıs azamatqa senbegendey qwraldarın qoqañdatıp, özderin aylana qorşap ayqwlaqtanıp, aybar şege jürse, orıstardıñ orınsız ayğay, qwr qoqanloqısın körgen azamattar da olarğa öşige tırjıñdap it körgen mısıqşa ırıldasıp keledi.

‹‹Künde oyın, künde toy qayda›› degendey jetpis adamnıñ toya tamaqtanuı kün sayın qiınday tüsti; tipti keşeden beri birer maldı aujal etken bolmasa azamattar aşığa bastağan soñ, alpıs azamattıñ işinde pısıq, senimdi degen tört azamattı jaqındağı auıldan mal quıp äkeluge bir orıs äskeri bastap ketti de basqalar oralğanşa mınau qızğaldağı qwlpırıp, dalası türlenip jatqan tau jınısındağı bastau basında attarın jayılta ayaldap qaldı.

Şığıstan köterilgen qoyu qara bwlttar äukekesin jondarğa artıp, sızdau qabaqtap tımırsığan auanıñ soñı sebezgilegen sirke jauınğa aynaldı. Azamattar tünere twrğan aspanğa qarap tıqırşi bastağan edi. Besin üyirile mal quuğa ketken azamattar eki tayınşasımen bes siır quıp keldi. Azamattar dağdılı ädetimen qasqırşa talap, qwrtqa üymelegen qwmırısqaday birdemde bölip-bölip äketti de lapıldata jaqqan ottıñ jalınına qaqtap jalmap saldı. Qwbılmalı tau auası da bwltınan ayığıp tau işin qarañğılıq japtı. Jürginşiler bügin osında jatıp qaldı. Tüngi wlı wyqıda jatqan azamattardı ‹‹tars, tars›› atılğan oq dauısı şoşıta oyattı. Orındarınan dürlige twrğanşa:

ـــ Jatıñdar, qozğalmañdar, jatıñdar! ـــ degen tilmaş pen orıstardıñ wğımsız dauısı şığıp, dala tınıştala qaldı. ‹‹eki azamat qaşpaq bolıp bilinip qalıp orıstar atıp tastaptı›› degen habar birden birge jetip şökeniñde zäresin aldı. Şökeniñ oray bolsa qaşıp qwtılu öz oyında da joq emes edi, ‹‹netken jauızdıq edi›› dedi özine-özi kübirlep.

Täñerteñgi salqın tartqan tau auasında orıstardıñ ayqwlaqtanuımen azamattar qayta atına qonıp alğa jıljıdı. Şökeniñ közi jwrtta beti jasırusız swlap jatqan eki azamattıñ mürdesine tüsti. Şüke ğana emes, bwnı körgenderdiñ bäri orıstardıñ tağılığına kektengendey.

ـــ Mına nemeler bizdi iesi joq jetim toqtı körip qolı bilip jürgenin körmediñder me, bärimizdiñ de körer künimiz ana eki öliktiñ kebini, ـــ dedi. Baluan deneli, qızıl şıraylı mwrttı azamat sıbırğa jaqın dauıspen töñiregindegilerge:

ـــ Ağa, dedi wşqır attay delbelektegen alasa qara jigit atın tebine älgi mwrttı azamatqa qatarlasa ـــ Ağa, osı ğwrşa azamat jürip, nege bükejektep bwlardıñ aldında bökenşe jelemiz, moyındarın şılşa bwrap, jwlıp aluğa boladı ğoy, ـــ dep qalğanımen mañındağılar aytıp qoyama degendey quıstana japaqtap qoydı.

ـــ Kübir-sıbır sözdi qoyıñdar, äñgimelespeñder! ـــ dedi tilmaş orıstıñ sözin dauıstap jetkizdi, ـــ Bäriñ kördiñder, qaşamın degen adamnıñ qılığın, kimde-kim qaşsa köreri sol. Sender nege qaşasıñdar, qarındarıñ toq, qoldarıñda qwral bar, jauınger bolu dañq ğoy, mine bizdi köriñder, ـــ degen tilmaştıñ jiñişke şiñkildek dauısın älgi mwrttı azamat jaqamay:

ـــ Äkeñniñ ‹‹qarnı toq›› deuin. Ölimge, oqtıñ ötine apara jatırmız degenge tili barmay twr ğoy, ـــdedi mañındağılarğa estirte.

Osılayşa birde tüneriñki, birde qırşañqılana kele jatqan mwrttı azamat töñiregindegi birneşe azamatqa ‹‹Oratın tauıp qaşıp qwtıludı›› aytqanın şökede estip qalıp, olardıñ qatarında bolıp, tobınan ayırılıp qalmay kele jattı.

Bwl küni toptı azamat siır jon qara adırğaqtıñ qoynauındağı köne qıstauğa barıp tünedi. Eki azamat qaşqan künnen bastap qonalqı jerge birer sağat bwrın tüsip, ärkim attarın şılbırınan wstap jürip jayıp, tünde attardı on-önbesten toptap at küzetşisiniñ qolına tapsırıp berip barıp wyıqtaudı tüzimdestirgen. Onımen qoymay orıstar ekiden-ekiden küzetke twratın bolğan.

Bügin mwrttı qara azamat buırqanıp alıptı. Eki közi ottanıp, meljemdi denesin tım şapşañ qimıldatıp, jatar aldında töñiregindegilerge:

ـــ Bügin äreketteneyik! ـــ dedi.

ـــ Küzetşini qaytemız?

ـــ Täuekel deyik, meniñ janıma eki azamat ilesip küzetşini jayratqan soñ mıltıq atamız, sender basqa orısqa tap berseñder boldı!

ـــ Oybay, mına jauızdar…

ـــ Orıstar wyıqtasın, täuekel deyik.

Imırt üyirilip, eki orıs suırdıñ ayğırınday qıstaudıñ bas jağındağı döñge küzetke twrdı. Qırdıñ jibek samalı töñirektegi qarağan, bwtalarğa ün qosıp qoñır küy sazın şertip, kuildep, uildegen äuen şığaradı. Äbden täuekelge kelgen älgi mwrttı, baluan deneli azamat äbden sol wrıp nar täuekelge kelip alıptı:

ـــ Şirkin qıstaudıñ tamın eptep bir aylanıp ketsek ana ekeuin oñay jayratar ediñ ـــ dedi aşulana.

Şökeniñ wyqısı şayday aşıldı. Beyğam azamattar qorıldap, bırıldap wyqığa ketti. Şöke kütip twrğan ömir men ölim arpalısın oylağan sayın öz jüreginiñ dwrsılı öz qwlağına şapqan at dübirindey estilip, tınısın tarta jattı. Älden uaqıtta älgi mwrttı azamatqa ilesken tört azamat birden qıstaudıñ keynine qaray wmtıldı. Äyteu bäri de armandağan qıstaudıñ keyinine aman-sau jetti. Endi ne boladı, mıltıq öni şığa ma? Degen habardı kütken şöke bastağan toptı azamattıñ taqatı äbden tausıldı. Qanşa uaqıt ötkeni belgisiz, ‹‹tars-twrs›› mıltıq atılıp, ‹‹wmtılıñdar, azamattar, wmtılıñdar›› degen ayğaymen wyqıda jatqan azamattıñ mına äreketti bilgeni bar, bilmegeni bar, köje qoyırıtpaqtap aralastı da ketti. Oqta atılıp toptı adam qarañğı tün astında wlarşa şuladı. Äyteu orıstardıñ bärin maydanda öltirip tınış taptı. Azamattardıñ da on neşeui şaﮬit bolğan eken. Bir mezet alasapıranğa tüsken azamattar da bwl isten habardar bolıp, erlenip alıptı. Biraq birneşe azamat attarı qoldarına tie bet-betine bıtırap jan sauğalap kete berdi. Älgi mwrttı azamat bastağan birneşeu qarañığda dauıstap ayğay saldı.

ـــ Bıtıramañdar, ketpeñder, toptasıp elge qaytamız! ـــ Bwnı basqalar estidi me, estimedi me, tobır azamattan ayğırdıñ tezegindey toğızday azamat qalğanın körgen mwrttı azamat orıstardıñ atın jetekterine alıp, mıltıqtarına ie bolıp, şaﮬit bolğan azamattardıñ betin tün. Küpilerimen qalqalap jauıp, tañnıñ atısımen özderi auıldı betke alıp keri qayttı.

Türkpeniñ tübinen, arıstannıñ auzınan säti bolıp aman qwtılğan toğız azamat et pısırım uaqıt bir-birine tıl qatpay sıdıra tartıp kele jattı. Özderiniñ endigi aqılşıları da, ata qazday jol bastauşı da sol mwrttı azamatqa qarap ‹‹endi neder eken›› degendey japaqtap keledi. Mwrttı azamat öziniñ bwl retki jeñisine şattanğanday erlenip, keudesin asqaq wstap ünsizdikti bala qwstay sañqıldağan dauısı böldi:

ـــ Qwdaydan-qwday bolıp jendetterdiñ auzınan aman qwtıldıq. Endi ‹‹sen kim ediñ›› dep, bir-biriñe şüyirilmey, ‹‹tiri bolsaq bir töbede, öli bolsaq bir şwñqırda›› bolıp jartı nandı bölip jep, ne bolsa da qıtaydı betke alayıq! ـــ degen edi. Qatarlasa kele jatqan, ala köz, dürdik erin jigit ‹‹qıtay›› dep sañq ete, mwrttı azamatqa tañırqay qarap.

ـــ Sol bosqan ordalı eldiñde betälsi qıtay bolatın. Atalarımızdıñ ‹‹Orıstiki temir noqta, qıtaydiki qaysı noqta›› deui de beker bolmas, äyteu. Ol jaqqa tınıştıq deydi ـــ degen mwrtı jigittiñ sözin bölgen jäne bir azamat:

ـــ Tura, solay ketkenimiz jön, şının aytsam äke-şeşem özim işinde on neşe balanı salttay qıtayğa ötuimizdi ornalastırıp otırğanda osı küyge tap bolmadıq pa, ـــ degen edi tağı biri.

ـــ‹‹Orısqa erseñ ـــ Oq, qazaqqa erseñ ـــ Qan, qıtayğa erseñ ـــ Nan›› ـــ deui de beker emes, nede bolsa täuekel deyi, ـــ dep qostadı.

ـــ Endeşe, osı bara jatqan betälisimiz dwrıs pa?

ـــ Aldağı bwldırap jatqan bwldır taudı betke alsaq boldı.

Osılayşa toğız azamat jeldey esip bwldır taudı betke aldı. Neşe kündey jol jürgen attar şiırığıp älğandigi me, bauırları terşigen sayın üdire tarttı. Jol-jönekey jetektegi attıñ birin alıp wrıp azıq etti, alı de quğınşı bolar degen hauıppen say-sala, añğarlı öñirlerge boy talasay jürip, birneşe kün jürip közeuli kök örim ormanı twtasqan tau işine ilingen azamattar, taudıñ tas bwlağın körgen jerden köl körgen üyrektey attarınan qwlay tüsip jäne bir attı järkemdep, ot jağıp etterdi istiktep qaqtap jeuge kiristi. Erinderi kebersip, jüdeu tartqan şöke, qolındağı bwtaqqa ilgen ettiñ qoñırsıp qaqtalğan iisi mwrnına barğan sayın jwtına otırıp ‹‹pıstau›› dep auızına apara bergende, ‹‹tars›› etken oq dauısımen qarsı aldında otırğan mwrtı azamattıñ qaq mañdayına kelip oq tigende şalqasınan tüsirdi. Azamattar jamba-jan orınarınan twra attarına jetkenşe jäne eki azamat oqqa wştı, attarına ilingenderi saydı örley bitik ormandı aralap qayqayısqa qarısa qaştı. Oq äli atılıp jatır, attar qarsığa qayqaya qarısqanımen birdemde ırsıldap jüre almağandıqtan azamattar attarınan tüse qorımdardı qwlata eñbektey örmelep bara jatqan edi. Qatardağı joldastar oqqa wşıp qorımmen birge etekke domalap ketti. Öldim-taldım degende tau töbesine şığa bir-birin közderimen tolıqtadı. Töñirek ıñ-dıñsız tınıştala qalğanday boldı. Qatardağı tört dostarınan ayrılğan bes azamat altı ayrığınan kekten terlerin sürte eş bwyrıqsız aldağı ekinşi qarsığa qayta wmtıldı. Olar aldağı kezeñge köterile bere arı qaray jüruge aldarı qwzar şıñ bolıp qamalap qaldı. Artına şeginuge joldarın orıstar tosıp, aldına jüreyin dese arğı jağı tik jalama, astında aq burıl özen arqırap jatsa, eki büyiri alañqılanıp jadağaylanıp ketetindikten quğınğa boyın tez aldırıp aludan hauıptenıp abdırağan azamattar jırtqıştıñ qamauında qalğan hayuanday wşpa şıñnıñ töbesinde dağdarıp twrıp barıp, dürdik erin, badıraq köz azamat jöpeldemede tapqan aqılımen esterin zorğa jiğanday boldı, dürik erin azamat qolındağı orıstan tüsken mıltıqtı şökege wstatıp, masasına swq qolın ilip dwmın iığına tirep, kelgen jağına qaratıp jatqızdı da:

ـــ Qılpın körseñ qolıñdı basıp qal ـــ dep wğındırıp, basqalardıñ iş kiim, jeydelerin şeşkizip arqan etip esip, bir-birine jalğap mına şıñıraudan salaqtap tüsip qwtıluın, saqtıq retinde ağaş bwrı, qarağay bwtağınan sal jasap ala tüsuin bwyırdı. Basqalar onıñ sözin eki etpedi.

Köşpendi tirlikte ösken azamattar jeyde, dambal, siyaqtı şüperek kiimderinen ilezimde arqan esti de bir-birine jalğap jiptiñ bir wşın qarağayğa mıqtap bayladı da, jasağan saldarın kötere torına jabısqan örmekşidey birinıñ artınan biri aq burıl özenge qwdiya salaqtadı.

ـــ Mine seniñ salıñ, tezdet! ـــ dedi älgi dürdik erin azamat şökege. Däl osı kezde oq atqan quğınşılarda kelip ülgirdi. Şöke de swq qolı basıp twrğan masanı basıp qaldı. ‹‹tars›› etkende mıltıq dwmı iığınan solq etkizip itergende özin keyin laqtırıp jibergendey boldı. Jäne masanı basqanımen mıltıq atılmadı. Qwraldı tastay salıp joldastarı bettegen şıñırauğa qaray wmtılğan edi. Ayağı şım ete qaldı da, özi ekpetinen tüsti. Qaytıp twrayın degenşe ayağınıñ bası jılıp sala berdi. Balağınan qızıl qan sorğalap twrğanın körip zäresi qalmadı. Söytsede eñbektey aldığa jıljıp bara jatqan edi. Tülkige tüsken qırannıñ tegeurinindey bir qol öziniñ jelkesinen süyrey jönelgen edi, öziniñ qol-ayağı jerge timey älgi küşti qoldıñ köterui men älginde joldastarı qwdiğan şıñnıñ basına biraq keldi. Şökede endi kördi, arqırağan aq jal tolqın dol wrıp, sol tolqınnıñ jalımen jarmasqan, noğattay bolğan eki bala ketip baradı, dwrdıñ erin arqanıñ ortasında jan darmen tomen qwdiıp ketip baradı, bir orıs kelgen küyi arqandı qılışımen şauıp qalğan edi, bayqwstıñ şıñğıra tömenge qwdiıp bara jatqanın kördi. Orıstar tömenge neşe ret tarsıldatıp oq attı da, endigi kezek şökege kelgendey, jelkesinen küşikşe köterip twrğan orıs twzday közin özine qadap bir närselerin ayta, tepkilep, jwlqılap etekke ala jöneldi. Sorı qalıñ şöke jäne jauınıñ qolına tüsip, mwrttı jigittiñ oqqa wşqan jerine alıp tüsti. Orıstarda özderiniñ attarında sonda qaldırğan eken. Mına quğınşı bes adamnıñ ekeui qazaq ekenin şöke özine söylegende bildi.

ـــ Ittiñ küşikteri ormanğa ört qoyğan qılmıstarıñ jetpegendey şekara bwzdıñdar, endi sotqa tüsseñder mäñgi qarañğı türmede şirisiñ ـــ dep qasına kelgen alasa boylı, tortbaq azamat janınan pışağın alıp şıqtı da şökeniñ şalbarınıñ balağınan örlete tilip jiberip oqtıñ şökeniñ baltırınıñ qalıñ etti osıp ketkenin körip, temir torsıqtağı suın şayqap-şayqap şökeniñ baltırına qwyıp jibergen edi. Şökege oq tigennen mınau miqınattı boldı. Aşığanda közine jası da şığıp, däreti de ketip şıñğırıp jiberdi. Şökeniñ jılan qwrtşa ireleñdey qalğanın körgen orıstar men qazaqtarda mäz bolıp qarqıldap külip aldı da şökeni bir atqa mingizdi de älgindegi öltirgen adamdardıñ süyegine qaramastan olardıñ attardı jinap jetekterin alıp kete berdi.

Orıstar şökege tüsiniksiz sozben söylep keledi. Qazaqtarda solarğa qosılıp külisip qoyadı. Tüs aua ülken bir twmsıqşanı aylana birneşe döñbek üyge jetti. Aldınan dalaqtağan qasqırğa wqsaytın eki it erkeley şığıp şökege jırtıq közderimen qarap qoyadı. Onda da birneşe orıs äskerler bar eken, olarmen şwrqırasıp ketti. Älgi qazaq äskerdiñ biri şökeni attan tüsirmesten arı qaray ertip alıp, köz körim jerde twrğan eskileu döñbek üyge qaray tarttı. Bwnıñ qazaq üy ekenin esik aldındağı qwrt jayğan öresi, qora-qopşaqtarınan tanığan şöke iştey quanıp qaldı. Qora jağınan bir aqsaqal adam şıqqan edi, özin äkelgen qazaq aqsaqalğa sälem bergen soñ:

ـــ Mınandan ayrılıp qalmañız, ayağı jaraqat emdep qoyıñız! ـــ dep şökeniñ tizginin kariyağa wstattı da özi keyin kete berdi.

Şökeniñ atınıñ tizgininen wstap qalğan kariyanıñ öñi süsti eken. Şüñirek közinıñ üstine mine twrğan wzın qası közin tolıq körseter emes. Qoñqiğan qoşqar twmsığınıñ astında tärtipke tüsire qoyğan şiıratpa mwrtı pısıqtığın añğartıp twr, şökeni attan tüsirip jatıp:

ـــ Ne qılğan balasıñ? ـــ degen edi şöke ündemedi. Tek jerge tüse bir ayağınan auırsınıp qiırañ ete tüsken edi. Şal oğan oqıs qarap:.

ـــ Ne, ayağıña ne boldı? ـــ degen edi, şöke jılamısrap:

ـــ Oq tidi, ـــ dedi.

ـــ Oq, oq deydi, ـــ degen şaldıñ dauısı qattıraq şığıp ketti. Şöke men şaldıñ dañğırına üy adamdardı da şıqtı. Otızdar şamasındağı täpelteñ qara jigit kariyanıñ wlı eken. Kariya oğan:

ـــ Balam, mına bala jaraqattanıp qalğan eken, üyge engiziñder! ـــ dep bwyırdı. Osı künnen bastap şöke osı semiada qarnı toq bolıp, qayırımdı şaldıñ emdeuinde on neşe künde täuirlenip ketti. Şal bwl öñirdiñ jayın, öziniñ añ aulap, bürkit salıp, mına äskerlerdiñ malın bağatın tirliginen tartıp, äskerlerdiñ şekara qorğau äskerleri ekenin tüsindirip ülgirdi.

Şökeniñ qalın künde wğısıp twrğan äskerler şöke täuirlene onı täñerteñ özderimen birge ormanğa äketip qarağay kestirip, keşte şaldıñ üyine äkep tastaytın boldı. Şökeniñ endigi tirligi tañnan twrıp ağaş kesip, kesken qarağayların say tağanına tüsirip, jinauday äbigermen boldı. Bir jaqsısı qarnı toq, tirligine tönip twrğan hauıp joğına mäz bolıp är tünin ötkizip jattı.

Kariyanıñ üyinen ılğida mwrındı jaratın aştı malmanıñ iisi añqıp twratın. Äsirese malmadağı terilerdiñ ii siñip babına kelgendegi qolqanı qabatın külimsi iisine kempiri ekeui köbinde kelise almay qaqtığısıp qalatını da bolatın.

Tisteri arbiğan talqı temirge iisi qanıp babına kelgen terilerdi ötkizgen soñ, endi qayıs tiluge otıradı da, şälekeñ qutıñdap jüzderi jaynap sala beretin-dı. ـــ Kel şöke wsta, mınanıñ bir basın jarıqtıq qanday jwmsağan, ـــ dep öz isine özi raqattana otırıp sar moynaq pışaqtı alıp şığıp ölşep qoyğanday taspalardı tile bastaydı da jalpaqtau tilingen bölimin tüyinge äzirlep bölek qoyadı da, jiñişke tilingenin örmege äzirleydi.

Şaldıñ kömekşi bolıp jürgen şöke de örmege qızığa üyrendi. Eñ alğaş işine qorğasın jügirtken doyıl qamşı örgen şökeniñ qamşısın körgen şal mäz boldı. Qamşını balalarına da, qazaq äskerlerge körsetip, ‹‹zerek, jwlımır bala eken, üyretkenimdi qağıp äketti›› dep alqap älek boldı. Aq köñil şaldıñ öz boyındağı endi bir qasietı nasıbayşı edi, teñ-teñ etip äkelip qoyğan qızılşadan nasıbay wyqalap şaqşasın eki künde bir toltırıp otırğan kariya mañın şırt-şırt tükirip sarqayraqtap tastaytın. Onısımen qoymay öziniñ örme önerin maqtağanday şökege nasıbayında maqtap, ‹‹bwl da qasietı tiske qwrt, mwrınğa jel tüsirmeydi. Äsirese janıñda nasıbay jürse dalada jatıp qalğanda mañıña qwrt-qwmırısqa, baqa-şayan jolamaydı›› dep madağın jetkizde jürip, nasıbay atuğa zauqı soqpağan şökege qasına bwlğa orap bir uıs nasbay salıp jüruge dağdılandırıp, ‹‹qwrt-qwmırısqadan aman jüresiñ›› dep näsihättäp köndirse, däl äzir qolında bürkiti bolmasa da ejelde baptağan bürkitterin maqtay otırıp, qwday bwyırsa jaz şığa basqı şatañdağı özim körip jürgen bürkittiñ balapanın alıp baulığan soñ qızığın sonda köresiñder›› dep mäz bolatın edi.

*      *      *

Taudıñ qarı qanşa qalıñ degenmen köktemniñ şülen şuağınan tez ketti. Twtiqıl jılınğan kün közinen, say-sala neşe kün ağıl-tegil laysañ özen bolıp tındı. Köktemniñ jauqazındar qwlpırıp jer kögere bastadı. Orman işi qoş iisti auasın müñgitip jan-januar, añ-qwsqa jan bitirp, dumanğa bölendi. Şöke orıstardıñ aydauına twsıp ağaş kesetin jwmısın qayta bastadı.

Bügin şal dastarqan basında jaydarı otır, ol qwlağın qayşılağan jüyrik attay töñiregine qılımñday köz saladı. Eñ äueli şökege köne toz etigin körsetip erteñinen bastap kiip aludı bwyırdı. Kempirine taqır şalbar äzirletip qoyğan eken. Onı da şökege berip jatıp:

ـــ Kiip körşi şöke, dälme eken? ـــ dep kigizgen edi, şalbar däl bölğanimen, şalbardıñ wzın qayıs bauına tañırqağan şökege:

ـــ Eş wzındıq etpeydi, qısta qaptal şapandı ışqırlap alasıñ emes pe. Beliñnen bir oray sal, ـــ dep onı qalay buınatının körsetip te berdi.

Şöke, bügin ayağı da, auı da jañalanıp quanıp qaldı. Şay üstinde otırğan şal ağınan aqtarıla otırıp:

ـــ Erteñ bir sätti iske attanğalı otırmız, qıstay aytıp jürgen älgi bürkittiñ balapanın alamız, qıran bürkit arada bir jıl jwmırtqalamay wyasın bos tastap, biıl jwmırtqalağan. Äytsede jwmırtqasın jay bastı. Äsılı naurız aylarında balapanı qara qanattanıp qoyuğa tiisti edi. Mine kökektiñ ayağı boldı, balapandarı endi qara qanattanğanın wyadan şığarğan boqtığınan bayqadım. Alla bwyırsa täñerteñ şığamız, mına äskerlerde barıp kömektesetin boldı, şöke mına qızqtan qalıp qalmay sen de bar! ـــ dep toqtadı.

Şöke osı küni tünniñ bir uağına deyin wyıqtay almay jatıp zorğa köz ildi. Ol bürkit balapanın wyasınan alğandı bwrın körmegen, mine talaydan estitin qızıqtı hikayanı täñerteñ özi közimen körmekşi.

Tañ da attı. Bir atqa arqan kerege, azıq-tülik artqan şal tört äskermen şökeni ertip şatañğa bet aldı.

Tau jolı, qiya betkeyli, jınıs orman, qorım tastardan zorğa jürgen adamdar tüs kezinde közeuli jerge zorğa jetti. Bürkit wyasınıñ astınan emes, üstinen bardı. Seki tastıñ astında kürkiregen tau suınıñ astañ-kesteñ ağınınıñ dauısı estiledi. Aspanda özine töngen hauıptı sezgendey bürkit zeñgir aspanda şañqıldap aylanıp jür. Bürkit wya salğan şıñnıñ töbesine wylığa twrğan adamdar şaldıñ amırımen balapandı qalay aluldıñ äzirligine kiristi.

ـــ däl osı tñs. Däl osı jer ـــ dedi şal ayağımen şıñnıñ bas jağın teuip twrıp.

Bürkit balapanın aluğa äkelingen kerege döñgelenip, şelek forımda boldı da astın qayıs arqanmen ayaq twratınday etip torlap şandıp, birneşe arqanmen salaqtatın bauın mıqtap ornatıp bolğan soñ barıp, basın kötergen şal janındağı joldastarına birden köz jügirtip kelip şökege qaradı. Şökeniñ jüregi zu ete tüsti. Şälekeñniñ özine auız salğalı twrğanın seze qoydı. Keşeden bergi si, qolpaştaudıñ sırın şöke endi bildi. Äueli swmpayı şal özin wyağa tüsiretinin mına ilese kelgendermende aytıp qoyğan wqsaydı. Bäri özine jamıray swraulı qaraydı.

ـــ Balam, osı kerege mına alpamsaday nemelerdi kötere almaydı. Öziñ jep jeñilsiñ ğoy, senen basqa layıq adam joq. Keregege tüsesiñ, biz arqandı saumalap tüsiremiz, wyağa jetken soñ arqandı silkip habar berde, balapandı tonıña bölep alıp, qayta arqandı silkip belgi berseñ boldı, tartıp alıp şığamız, ـــ degen şal mayda tilin bezep zır-zır etti. Şökeniñ ‹‹tüspeymin›› dep aytuğa amalı da joq, zorlap bolsa da tüsiredi. Sondıqtan, nede bolsa erikti tüskisi keldi. Biraq, onıñ öñi quday bolıp qorqıp twrğanın bayqağan şal, şökeni keregege tüsirip, janındağı pışağın jäne tasqa soğıludan qorğanatın tayaqtı wstatıp jatıp:

ـــ Alañdama, qorıqpa, qazir ğana tartıp şığamız! ـــ dedi.

Şöke kerekege tüsken edi, basqalar keregeni tomen sırğıttı. Şöke bağanadan tömenge qaramağan edi, endi kördi, etekte ireñdegen özen qorım qoytastardı aralay aqburıl tolqın atıp ağıp jatır, bütin añğar nu ormanmen kömkerilipti. Sazırayğan kök bet şıñ demin işine tarta özin obıp jibererdey melşiedi. Torınan salaqtağan örmekşidey qabırğağa soğıla salaqtağan kerege qwdiya jöneldi. Tirligi jalğız arqanğa baylanıp bara jatqan şökeniñ zeresi qalmadı. Mañdayınan ter sorğalap esi ketip, ebi qaştı. Ömirde orıstardıñ aydauına tüsip, bas bostandıqtan ayrılıp jürgende osı şalday qamqor adam tapqanına mäz bolıp jürgen şöke bügin sol meyirimdi degen adamnıñ özin ajalğa aydap salğanın oylağanda öz äkesi men şeşesin esine alıp közine jas irkildi. Aspanda balapanına töngen hauıpke janı şıdamağan bürkit şırqırap aylanıp wşıp jür. Ne bir qoñır añ, kökjal jırtqışpen şayqasatın qayran qwdırettı twz qıranı mınau swmpayı adamzattıñ keregemen tüsip kele jatqanına amalı qalmağanday şır-şır etedi.

Kerege tomen jılıstap bürkit wyasınada jaqındadı. Qara qanattanğan bürkit balapanı da mına bögde qılıqqa aşulanıp auzın aranday aşıp şañq-şañq etedi. Äyteu qos ornınday alañqığa salınğan bürkit wyasın körgen şöke bwrınğıday emes keñip qaldı. Swmpayı şaldıñ armandağan balapanın aparıp bersem, ‹‹Mäz bolatın şığar›› dep te oylağan edi, kenet kerege bürkit wyasına jaqınday bere tomen tüspey toqtap qaldı. Şöke äli de arqandı qoya beruin jetpegendigin bildirgisi kelip tayaqpen arqandı wrğanımen tırsıldağan arqan mız baqpay twrıp alğanın körgende sasqalaqtağan şöke ayqayladı. Arqandı silkidi, biraq joğarıdan eş habar bolmağan soñ, arqannıñ jaqpar tasqa qıstırılıp jürmey qalğanında bilgen şöke öz ömiriniñ osı jartas betinde ayaqtarın oylağanda közinen jas monşaqtap täñir men ata-anasınıñ aruağına jalbarınudan basqa malı qalmadı. Birdemde tau işin qarañğılıq bastı. Tüngi tau auasınıñ şıtqıl jeli şökeni titirkendirip jiberdi. Kün boyı şıjıldağan bürkittiñ qarası da körinbey zım-ziya boldı. Özin körgen jerden şıjaqtağan bürkit balapanınıñ da jağı semip wyqığa ketkendey. Erteñgi tañnan ümittengen şöke körer tañdı kök betke ilingen kerekege işinde ötkizdi.

Änşeyinde äudemde atatın tañ bügin sarılıp alğanday şökeni äbden qajıttı. Taudıñ tüngi salqın auası şökeni äbden qaljırattı. Qarnı şwrıldap qasıret bürkengen şöke körer tañdı közimen atırğanımen özin qwtqaruğa asığa jetken eşkim bolmadı. ‹‹eger arqan qısılıp qalatın bolsa töbeden qosımşa arqan tüsirip şığarıp alamın›› degen şaldıñ uağdası da orındalmadı. Osınıñ bärin oylağan şöke bügin özin qwtqaruğa eşkim kelmese jalama bette qu süyek bolıp qalğanşa, arqandı qiıp jiberip qwlap ölsem süyegimdi bireu it-qwsqa jem etpey jerlep qoyar degen bekimge kelip te boldı.

Şökeniñ qwlağına özen kürilimen birge aldeqaydan adam dabırı estilgendey boldı da eleñ etip tömenge köz salğan edi. Tömennen bir top adamnıñ qarası körindi. Tani ketti, şal men birneşe orıstar eken. Qoldarı erbeñdep äldeneni aqıldasqanday dağdarudan tentek bolğan tayınşaday şır aylanıp jür. Şöke töbesinen arqan tastaudı aytıp ayğaylağanı men onıñ dauısı jeter emes. Kün boyı şiırşıq atıp aynalğan etektegi top keş bata dağdarıp qaytudıñ qamına kiriskeni şökege belgili boldı. Endi şökede jalğız ğana jol qaldı. Eger ol arqandı tomen qiıp tömenge qwlasa, tömendegilerdiñ közinşe qwlap ölse joq degende süyegin qarğa, qwzğınğa qaldırmay äketetine sendi de janınan pışaqtı alıp tırsıldap twrğan arqanğa tösep twrıp, közin tas jwmdı da kesip jiberdi. Jalğız şıñğırğan ‹‹şeşe›› degen dauısınıñ qalay şıqqanın özi de bilmeydi. Bwdan arğısın wqpadı.

Şöke közin aşqanda şaldıñ üyinde jatır eken, auırmağan jeri joq, denesi qozğaltar emes, äyteu tiri ekenine közi jetti. Töñiregindegi özin qoralap alğan semiä adamdarın körip közinen jas parlap ketti.

Bası tañulı, bir qolı sınğan eken onı da otaşı qay uaqıtta tañğanın özi bilmeydi, oñ jaq betinen qarağay bwtağı ırsiğan tüyrep ırsiğan tırtıq qaltırıptı.

ـــ Qwday qaqtı, ayaq jaqtağı ormanğa kelip tüstiñ balam, qwday qaqtı, su işerligiñ bar eken ـــ dep şal da qoñqldap jür, şöke osı jatqannan bir jaz jatıp äreñge sauıqtı. Şal özi minin moyındağanday şökege bar meyirin töge qarap, titpi ömirdegi quanıştarı men juanıştarı jayında da sır şertisetin boldı. ‹‹Kisi söyleskenşe, jılqı kisineskenşe›› degendey, keñesteriniñ jarasqandarı sonşa ekeui de maralsulıq bolıp şığıp jaqındasa tüskeni men ökiniştisi şaldıñ maralsuda atı şulı batırdı tanımaytını boldı da şöke tağı bir qulığına basıp otırğan şığar dep küdikpen qaradı.

Şaldıñ öziniñ kemistigin moyındağanı ma, älde şınımen şökege äukesi tüsip osı otbasınıñ bir müşesi etip alğısı keldi me? Äyteuir ağınan aqtarıla qamqorlıq körsetkendikten densaulığı da qalpına kele bastadı. Şökede jaqsılıqqa jaqsılıq etkisi kelip qarap jatpay şaldıñ örmeşilik jwmıstarına, mal-swldarına qarasıp jürgendikten, onıñ mına erkin qimılın körgen orıs äskerleri köz qızarlıq etkendey ağaş qyu jwmısına qayta alıp ketti.

*      *      *

Tañ bozınan orıs äskerlerdiñ aydauına tüsip, küni keşke deyin orman qiıp, şöke keşterde twmsığınan şänşilip tüsetin boldı.

Bügin şöke öte jay oraldı. Şaldıñ üyine äzirlengen jatar jayına kele qwlap tüskken edi. Biraq wyqısı şayday aşılıp qiyalı şarlap mazasız küyge tüsip aunaqşıdı da jattı. Äsirese, onıñ oyına tuğan jeri ‹‹Maralsu›› ondağı böke, köke sarı qızdar tüsti, äsirese belgi bolıp qamırı qalmasa da köñilinde şeşesiniñ qanı tögilgen sol meken onıñ kökireginen birde bir kün öşpegen. Bügin sol tuğan jerge degen sağınışı kökiregine jalın mazdatıp, keñsirigin aşıtıp jiberdi. Mine mınau öñirge kelgeli de jıldan astı. Äyteu qarnı toq degen bolmasa jat el, jat jerde bir saydıñ añğarında ağaş qyumen künin ötkizui, öz baqıtın özi tosqandıq ğoy. Bwl oy şökege bügin ğana emes, jaraqattanıp tösek tartıp jatqannan bastap miın tesken, äsirese jan aşır dep jürgen şaldıñ özin bürkit wyasına salıp, ajalğa aydağanın oylağanda jüregi şaylığıp, qalayda bwl öñirden qwtıluğa täuekelge kelgen. Alayda bwl jerden op-oña qwtıla almaytınında özi biledi. Qaşam dep qolğa tüsse wrdımğa ketkeni sonda, ölgende qanday mına orıstar özin itke talatıp öltiretini mwnda, eger qwday qwldırap qwtılıp keter bolsa betälisi maralsu, mına şaldıñ aytısında ‹‹attı adam ay jüredi›› degen edi. Mwnday şalğayğa şöke qanşa kün, qanşa ay tipti jolın da bilmeydi. Osınıñ bärin mi eleginen ötkizgen şöke bwlayşa jat el, jat jerde it közi tütin tanımas ğwmır keşkennen nede bolsa ketuge bel bayladı. Ol orıs soldattarı ağaştardı jinatıp alıp, orman qoruşığa bildirtpey ağaş aluşılarğa jasırın satıp ırğınğa batıp jürgenin esine aldı da, änşeyinde äbieşik) orman qoruşı (kele jatır dese kirerge tesik taba almay zım-ziya bolatın bostığın oray dep bildi de osı ädısın ğana özn qwtqaratın birden-bir şığar jol ekenn añğardı da täuekelge keldi.

Sar tañdı osılayşa sarıla atırğan şöke kündegi ädetimen üş orıs äskerdiñ aydauında ağaş kesuge ketti. Orman işinde şökeniñ ağaşqa wrğan baltasınıñ dauısınan basqa qwrt tergen toqıldauıqtıñ twmsığınıñ dirili estiledi. Şökeniñ istemşildigi men bir toğa minezine orıstarda üyrenip qalğandıqtan täñerteñ ağaş kesuge jiberse tek tüski tamaqta birge bolıp keşte qaytarda birge ertip qaytarda bolmasa, balta dauısına qwlaq twrıp qana arağın işip qartaların oynap jata beretin dağdısımen büginde say tağanında qalğanın körgen şöke täuekelge keldi de:

ـــ Äbieşik, äbieşik keldi ـــ dep dauıstağan edi, say tağanındağı orıstar saydı qwlday zıtıp bergende özi saydı örley qaştı. Şökeniñ bwlayşa saydı örley qaşuı aldıñğı ret bir oraydan özi osı taudıñ töbesine şıqqanda, taudıñ arğı jağı jatağandap barıp etektegen sayın ormanı da sirep ketetinin bayqağan. Al şaldıñ aytuında da maralsu sol jaqta degeni esinde, şöke şıtırman orman işinen jol tauıp tau töbesine şığuda oñay bolmadı, öldim-taldım degende tau biigine şıqqan şöke artınan qarağan edi. Özin quıp kele jatqan eşikimdi körmegendikten boyın keñge salıp, alti ayırığınan ketken terin sürtip say tağanındağı arqıray aqqan tau suınan ötip odan arı qaray kösile jatqan ormandı alqapqa tez süñgip ketudiñ qamına kiristi. Sudan aman-esen ötip, arğı betke qayqayıp bara jatıp keyinine tüsken quğınşı äskerlerdiñ itterin izine salıp qır soñınan kele jatqanın bayqap qaldı. Şökede jan qalmadı. Iisşil itter qayda enip ketsede izinen tauıp wstap beretini mwnda, şökeniñ mına quğınınan qalay qwtılu kerektigi jöninde miınıñ mıñğı-dıñğısı şıqtı. Kenet onıñ oyına şaldıñ bergen nasıbayı tüsti. Öytkeni bir kezde batırda karteygen ittiñ auzına nasıbay tığıp öltirgenin de körgen. Sondıqtan şöke öziniñ izine nasıbay seuip ketse itterdi izden jañıltuğa boların sezip, tüyip alğan nasıbaydı alıp izine sebe şaşıp otırıp bir mwnşa jerge bardı da özi arqaray ketkenimen itterdiñ dauısı, adamdardıñ dabırı estile bastağannan quğınşınıñ tayap qalğanın sezip qarağaydıñ basına şığıp aldı da äskerler keletin jolğa köz saldı. Itterdi izge salğan äskerlerdiñ wzın pälteleri dalpıldap, qwraldarı men pışaqtarı salpıldap sumañdap keledi eken. Jerden basın almay timiskilegen üş birdey itter twp-tura öz izine tüsip jan alğış äzireyildey qır soñına qalmay twp-tura bastap kele jatqan edi. Äne öziniñ älginde nasıbay sepken izinede kelip ülgirdi. Şökeniñ jüregi alas wrdı. Eger nasıbayda öz oylağanınday täsiri bolmasa öziniñ qwrdımğa ketkeni, iä qwday dedi ol abdırap. Itter biraz jerge deyin timiskilep keip şıdamı ketti me, pısqırına tıpırlap şır aynaldı da keynine şegingenin körgen şöke quanğanınan jılap jiberdi. ‹‹iä, qwday›› dedi. İştey kübirlep, keşki ımırt üyirilip orman işin äläkeuim qarañğılıq basqanda qarağay basınan tüsken şöke köz wşında jatqan şetsiz, şeksiz dalağa jol aldı.

Ormandı taudıñ tüstik jağı jazıqtap barıp, siır jon qırqalarğa auıstı da arı qaray kösile mwnartıp jatqan bwldır taudı jülgelese sodan arı tuğan jeri ‹‹Maralsuğa›› jetetinin mölşerlegen şöke äli de tasalana jürudi oylap ılğida jıra-jıqpttı, daldalı oñırmen alğa qaray jüre berdi. Törtinşi küni şetsiz şeksiz jazıq dalağa tüsken şökeni qarınnıñ aşuı men şöl äbden meñdetti. Alğaş qasında jürgen şaldıñ kempiri bergen eki jarma qwrttı aujal etken edi, ol da tügedi. Ayağındağı şaldıñ bergen etigi jürgen sayın jwlığınan basılıp, ökşesi toytiıp şığa kelgen soñ endi etiktiñ eki qonşın jwlıp alıp, bir basın bürip baypaqşa kiip alğan edi. Bwl ädısı ormandı öñirdiñ mayda şüygin şöbinde äri jeñil, äri ebdeyli bolğan edi, tastaqtı öñirge jetkende jarım künge jetpey şwrıq-şwrıq tesilip jwlqalanıp qaldı. Şökeni şöl men aştıq äbden diñkeletti. Buındarı dirildep, jürui mwñ bolğanın bayqadı da, büyte berse japan dalada aram öletinin eskerip, amalsız kesirtke, şegirtke terip jeuge mäjbür boldı. Alğaş kesirtke, torğaydıñ qızıl şaqa balapanın şikidey jegende keñirdeginen ötpey qinalğanımen birer jol jegen soñ bwlarda bal tatıp, közin şıraday jandırdı. Şöke altınşı küni ien qalğan bir tas qorğa kezikti. Qoranı irgeley salğan töbesi ortasına tüsken eski tas qıstauğa endi, qañırağan qıstaudıñ qabırğasında jalğız tal şegeden basqa däneñe joq eken, şöke bwlda bir kadege jarar dgen oymen älgi şegeni suırıp alıp qoyın qaltasına saldı. Bwl mañdı tımtımdap aralap şıqqan edi. Şwñqırda qaqpış bolıp qatıp qwrısqan qozı terisin körgende janarı jarıq etip altın tapqanday quandı. Terini qağıp-silkip körgen edi. Ilenbegen şiki teri eken. Şöke qu qwmaq ügitip eki tastı bir-birine wrıp, ot şığarmaqqa köp äure boldı. Eñbegi eş ketpedi. Äyteuir eptep ot twtatıp aldı da ottı qozdata otırıp, terini qaqtadı. Qwrısqan teriden qoñırsığan iis şıqqanımen auızğa salğanda küyik, kermek däminen basqa eşteñe ilikpedi. Nede bolsa jwlqılap jep körgen edi. Şökeniñ tamağınan öter emes, jeuge kelmegen teri aqırı sol jerde qaldı. Osı küybiñmen jürgende mine ımırt üyirilip, qıstau mañı äläkeuimdep ketti. Şöke bügin osı qıstauda tünep erteñ jolğa şıqpaq bolıp sol tas qıstaudı panasınıp bir bwrışına barıp jatudıñ qamına kirisken edi, onıñ közine sırtta älde neniñ qarası bayqalıp qalğanday boldı da, şoşıp ketti. Jırtqış ayuandar bolıp ien qorada jem bolarmın dep oylağan şöke qorağa jatpay töbege şığıp jatudı oylap esik aldına şıqqan edi. Qoranıñ aldında lağın ertken qara toqal eşkiniñ twrğanın körip öz közine özi senbey bajaylap qarasa şınında eşki eken, şöke quanıp ketti. ‹‹ölmegenge öli balıq jolığadı›› degen osı eken-au dep oyladı da, eşkiden ayrılıp qalmayın dep basbalap eşkini qorağa qayırmaqağan edi, eşkiniñ tünep jürgen jeri de osı bolsa kerek, op-oñay qorağa enip ketti. Şöke eşkiden ayırılıp qalmau üşin qoranıñ esik közinde jattı.

Tañ attı, qoranıñ bwrışında qara qasqa lağı bar, qara toqal eşki bırt-bırt küysep kapersiz jatır. Şöke endi bwl eşkini qalay wstap, qalay baylap aluğa bası qattı. Onıñ oyına şaldıñ kigizgen şalbarınıñ wzın qayıs bauı oraldı, qaltasındağı şegesin alıp şıqqan şöke şalbardıñ aldınan eki jerden testi de qayıs baudı suırıp alıp odan eki qarıstayın tasqa wrıp qiıp alıp tesikten jipselep ötkize qınay baylanğan edi. Wzın bausızda şalbarı belin qınay wstay qaldı. Jeydesiniñ eki jeñin jwlıp alıp jip etip esip jiberip qayıs bauğa jalğağan edi. Eki wşı qwlaştay jip bolıp şığa keldi. Şöke eşkini bwrışqa qamalay jürip zorğa wstadı. Tağılanıp alğan eşki moynına jip tüskende tik şapşıp şökeni äbden diñkeletti. Şökeniñ oyına osı kezde bwl mañda tirşilik etip jürgen eşkiniñ qalayda işip jürgen suı da barın oylap qıstaudıñ töñiregin aralağan edi. Bir kezeñniñ astında jelkildegen töbek şi işindegi bolımsız közi bar bastaudı taptı. Közden şıqqan bolımsız öli su jarım arqan boyı jılıp ağıp barıp qwmaytqa siñip joğalıp jatıptı. Borıq tatıp lastanğan su şökege balday tatıdı. Qanğanşa işti. Kiimderin de soğa malşındırıp aldı. Bwnısı kün közi köterilgende dımqıl kiim az uaqıtqa bolsa da özin şölge jibermeytinin oylağan edi. Osılayşa şölin qandırıp, qasına serik tapqan şöke toqal eşkini jetegine aldı. Tüstikti betke ala tartıp ketti. Bwrınğıday emes qasında serigi bar anau enesinen qalmay tompañdap erip jürgen lağı şökege tipti süykimdi körinip serpile jürdi.

Äueli köñildi jolğa şıqqan şökeni aştıq pen şöl diñkeletkende tağı da buındarı qwrıp, tili auzına simay, tipti közi qarauıta bastadı. Mınau miday jazıq sar dalada kün közi tipti şañqiya qaldı da sar dalanıñ apşısın quırıp bara jatqan soñ şöke köleñkelep dem alğısı kelip, bir jıraşıqqa tüsip otıra ketti. Şöke ayağına kigen etiktiñ qonşı tozıp kyuge kelmey qalğan soñ endigi jerde şalbarınıñ eki balağın kesip baypaq jasap kigen bolatın. Mına tastaqtı dala olardı da qoymağan soñ tikendi jerlerde ayağın qorğap äytpese dayım jañañ ayaq jürgendikten, ayağı, dizesine deyin küs jaraqat bolıp ketken bolatın. Sarı jazıqtıñ apşısın quırğan ıstıq minan ötkendikten, taqır tonnıñ bir jeñin jwlıp alıp basına küläpärä etip kigen bolatın. Mine äzir şolaq şalbar, bir jeñi joq ton kir-qojalaq beynesin körgen adam albastı dep şoşırday edi. Jıraşıqta otıra qalğan şöke qasqa laqtıñ toqal eşkiniñ bauırına özinen bwrın wmtılğanın körip jamba-jam ekpettep jata qalıp toqal eşkiniñ bir emşegin laqpen talasa eme bastadı. Alğaşqıday emes, şökeniñ emgenine köngen toqal eşki de bwl künde mekirene iip beretin bolğan. Ezui köbirşip, basın kötergen şöke közi şıraday janıp, auır bir kürsindi de arqasın jıraşıqqa süyep wzaq otırdı.

Toqal eşki şökege äri serik äri azıq berip kelgendikten şöke toqal eşkiniñ jayılısına män berip otırsa toqal eşki de şökeni es köreme tastay qarañğı tünderde de şökemen qatarlasa kelip jatatın bolğan. Şöke toqal eşkiniñ emşegin emip şölin qandırsada mına jazıqtan kesirtke, tışqan da oñay kezikpey qarnı äbden aşqan bolatın. Sondıqtan jıraşıqta dem ala otırıp, qasındağı qıstaudan alğan şegeniñ basın taspen janşıp jalpaqtap pışaq pişindes etip aldı da ülken bir qaru äzirlep alğanday mäz bola otırıp mızğap ketken edi. Eşkiniñ mañırağan dauısınan oyanğan edi. Tañ rauandap ketken eken. Şöke ornınan tez twrıp bet alğan jolına tüsti. Bügingi jolı aldağı tastaqtı adırğaqtardan bir basqa, qwmayttı alqapqa tüsti mınau jan balasınıñ ayağı timegen sar dalanıñ aq şöbi men kempir şaştarı jayqalıp twr, sarbalaq sekseuilderi ormanday boy tartıp küzdiñ belgisin bayqatqanday bürleri sarquañ tartıp qalğanday bilinedi. Qwmayt dalada şökeniñ ayağına jwmsaq bilingenimen eşkiniñ şölge şıdamı ketip damılsız mañırap zarlağanı şökege äbden uayım äkeldi. Eger eşki ölse şökeniñ de ölgeni. Sondıqtan şöke su kezigedi-au degen bökterge qaray tarttı.

Şañğan tüs, mınau mi qaynatqan ıstıqtan şökege töñirek tügel mwnartıp, alıstağı qarağan, bwtalar attı adamday erbeñ-erbeñ etip körinedi. Közi qarauıtıp äbden diñkelegen şöke toqal eşkini sekseuilge bayladı da enesiniñ bauırına kapersiz kelgen qasqa laqtı wstap alıp kötergen küyi enesinen auaşalap äketken edi. Toqal eşki äldeneni sezgendey zar qaqtı. Şöke laqtı auaşalap aparıp tizesine bastı da janınan şegeden jasap alğan jalpaq bas pışaq sımağın alıp şığıp laqtıñ keñirdegine tığıp, tığıp aldı. Laqtıñ dauısın şığarmau üşin bas barmağın laqtıñ auzına salıp tilin mıqtap basıp, twmsığın qısıp twrsada laq bayqwstıñ janı zorğa şıqtı. Atqaqtağan qızıl qan qwmğa barıp siñip joğaldı. Bauızdaudan köri terisin sıpırıp, etin borşalau şökege oñay boldı. Eki tastıñ üykelisinen şığatın ot wşqınına jılqınıñ qu topayına twtanğan ot alauı köterilip mınau tınış ta meñireu dalağa jan bitirip, şökeniñ öz boyında da küş-quat bergendey boldı. Şöke laqtıñ ökpe, bauır, jüregine deyin qaqtap toya tamaqtanıp aldı da, mazdağan ot irgesine toqal eşkini äkelip baylap özi wyıqtap qaldı.

Toqal eşki bügin bwrınğıdan erte tañ qarañğısında zarlana mañırap şökeni oyatıp jiberdi. Hayuanda bolsa bauır eti balasınan ayırılğanına zarlanıp twrğanın şöke bilsede, amalı joq edi. Bärinen de laqtıñ öziniñ nesibesi bolğan jelindegi sütke ortaqtasuı, keyde özine qaldırmay emip qoyatını özine qattı batıp jürgen bolatın. Sondıqtan, öziniñ aman qalıp armanına jetu üşin laqtı qwrbandıqqa şalmasına amalı da joq edi. Toqal eşki zarlap toqtamağan soñ şöke ornınan twrdı da laqtıñ terisine orağan etti beline tañıp, toqal eşkini jetegine alıp jolğa tüsken edi. Toqal eşki lağın izdep japan dalanı basına kötere mañırauın toqtatpay zarlanıp keledi. Şökeniñ endigi qorqınışı qwmdı daladağı şie böri siyaqtı toptasıp jüretin jırtqış añdar boldı. Sondıqtan tünderde ot jağıp bolmağanda şoğın jıltıratıp qoyıp wyıqtamasa özin jazım etetin haupın biletin. Mine tağı bir tün keldi. Biraq bwl neşinşi keş, şıqqalı qanşa kün ötti, şökege mälimsiz bolıp qaldı. Tağı bir daldalı jerge qonalqığa tüsken şöke toqal eşkini emgen edi. Bwrınğıday süt şıqpadı. Süytsede tañdayı jibip jadırap qaldı. Är küngi dağdısımen ot jağıp laqtıñ terisine orağan etti aşqan edi. Et iistenip äri qwrttap ketken eken. Şöke endi etterdi tügel qaqtap aalmasa azıqsız qalatının oylap, etterdi bölip istikterdiñ basına ilip qoñırsıta bastadı. Qaqtalğan etke toya tamaqtanğan şöke endi jantayğan edi, toqal eşki özin baylağan sekseuildi jwlıp keterdey jwlqınıp zar qaqqan soñ şökede äldeneden seziktenip basın kötergen edi. Mañında qoralağan şüye börilerdiñ jaltıldağan jasıl közimen qıñsılap, şulağan dauısın estigende zäresi qalmadı. Şöke jamba-jam şoqtıñ üstine otın salıp ottı mazdatıp ülgirdi de birneşe twp sekseuil, sarbalaq şılarjındarğa jügire jürip ot qoyğan edi, töñirek jap-jarıq tüske bölenip älgindegi şüye börilerden biri de qalmadı. Osılayşa tañdı ot jağumen atırğan şöke tañnıñ rauandap atısımen tağı jolğa tüsti.

Tün boyı aşıq twrğan aspan tañınıñ atısı men tüstikten jöñkilgen tüydek-tüydek qara bwlttarmen twtasqan edi. Mine siirtüs bola aspannıñ ar jaq tübi dabıl wrıp, najağay jarqıldadı da birdemde jañbır sirkirep jaua bastadı. Şöke alda köringen qoytastı öñirge qaray jitirmelete basıp, adam eñkeyip otırsa zorğa sıyatın tas quısına panalap otıra qaldı. Şelekpen tökken suday sar etip tögip jiberip, tiıla qalğan edi. Kök jieginen payda bolğan kempir qosaq mınau en dalağa sän berip barıp ğayıp boldı. Şöke üñgirden şığıp mınau jatağan tau jılğasın örley jöneldi. Ilğal atqan aua şökeniñ sarayın aşıp, özin sergitip jibergendey bolğanımen ayağına baypaqtap kiip alğan kiimi laysañda eljirep, jürisine köldeneñ bolğan soñ baypaqtı ayağınan sıpırıp alıp jalañ ayaq jürgen edi. Tüs aua salbırap jatqan añğarlı saydıñ basına äreñ jetti, şöke endi teriskey taudı betke alıp, bir belegirdiñ üstine şığa kelgen edi, köz wşında qoralı qoy bayqaldı. Öz közine özi senbegen şöke bajaylap qarağan edi. Rasında bir qora mal jatır. Tayağına süyenip twrğan qoyşını da kördi. Şökeden bwrın qoralı qoyğa tez jetkisi kelgendey toqal eşki de mañırap, şökege jiber degendey jwlına älektendi. Şökeniñ közinen jas parlap ketti. Ien dalada ölip it-qwsqa jem boldım-au degen ökinişten arılıp adamzatqa kezikkende mınau azapqa tolı tirligin tas esinen şığarıp eşkisin jetektegen küyi qoyşığa tura tarttı. Qoyşı şökeniñ qarasın wzaqtan bayqağan körinedi. Kün sala tañırqap twrğan jasamıs tartqan qoyşı aldına kelgen qayırşı forımdı adamğa melşiip qarap qalıptı. Şöke qoyşığa şağınğanday eñirep qoya berdi. Şökeniñ köz jasın körgen qoyşı esin jinağanday:

ـــ Oypırım-ay, adamsıñ ba, albastısıñ ba balam. Ne kün tuğan basıña? ـــ degen qoyşı nede bolsa ğarıpşılıq körgen pende ğoy degendey şökeni bauırına tartıp arqasına qağa ـــ Jılama, meniñ de öziñ siyaqtı balalarım bar, jılama! ـــ dep uata, tärtipsiz ösip jabağılanıp qalğan şökeniñ şaşınan sipay twrıp, ـــ Jä, balam, äbden titığıñ qwrığan eken, men qorıqtıq pısırıp bereyin, ـــ dep bäyek bolıp ketti. Şöke qoyşınıñ mına meyirimine bölengende tuğan äkesin körgendey şağına eñiregen öksigin zorğa bastı. Qoyşı moynına asınğan kere qabınan şara ıdısın alıp şıqtı da, qoy şetine barıp birneşe qoydı sauıp kelip, dändäkuden şaqpağın alıp şığıp ot twtattı. Kökbektiñ qızuı jwdırıqtay qara tastı tez qızdırdı.

ـــ Balam-au andağı eşkini äli wstap otırğanıñ ne, qoyğa qoya ber! ـــ degen qoyşı ot ortasındağı qara tastı alıp şıqtı da, sırtın bwlmen sürtip, süt tolı şarağa tastay salğan dedi, süt bwrıq-sarıq qaynap birdemde basıla qaldı. Qoyşı şaradağı tastı ağaşpen köterip twrıp alıp tastadı da şaranı şökeniñ aldına iterip, ـــ Mınanı işip al, qoydıñ aldı bıtırap baradı eken, men barıp jiıstırıp keleyin, ketkiñ kelse osıdan üş-tört twmsıq aylanğan soñ bes üy kezigedi, eñ şetki qırıq nayza, qara qoşqıl üy meniki. Sonda bara ber, al meniñ tosamın deseñ osında jatıp köz şırımıñdı al, keterde özim oyatıp ertip ketemin ـــ dep qoyın qayıruğa jıti basıp jöneldi. Şökeniñ auzına mwnday tamaq timegeli qaşan, qorıqtıq auzına tigende, jüykesi bosap sala berdi. Äsirese, mınanday es-köz bolatın qamqor adamğa kezikkenine bola ma, boıın keñge salıp, mañdayı terley, majaurap sala berdi de nede bolsa qoyşınıñ ozımen birge onıñ üyine barğısı kelip, basına qoyşınıñ kere qabın tösenip mızğap wyıqtap ketti.

*      *      *

Qoyşınıñ qara qosınıñ ortasına jaqqan ottı şöke men qoyşı qoralap otır. Şöke är jerden ırsiıp tilingen, talaurap oyılğan ayağına qoy mayın jağıp otır. Aşıq otqa otın tastay otırğan qoyşı:

ـــ Osı şıqqanda qaydan şıqqan boldıñ? ـــ degen edi. Qoyşınıñ älginde ğana jabağılanğan şaşın wstaramen sıpırıp taqır bastap tastağandıqtan şöke ot alauımen kökşulañ tartıp jıltırap twrğan basın bir sipap qoyıp:.

ـــ Bilmeymin, bir ormandı öñirden, ـــ dedi.

ـــ Äyelimniñ piğılına renjime, ne körseñde bızben birge körip jüre ber, ـــ degen edi. Üy işin rettep jürgen qoyşınıñ qara bojban qızı äkesiniñ mına sözine jarılarmanday bolıp:

ـــ Äke, … ـــ dedi bar etken dauısımen äkesine alaya qarap.

Şöke mwnda kelgeli qoyşınıñ mayı sırtına şıqqan tortpaq alaköz äyeli auzı bir tınbay ‹‹qayırşı bağatın kim ediñ sen, özimiz jırğap otırğanday, qañğırğan qañğı bastı tamaqqa ortaq etip…›› dep abalaumen bolsa, mına qara qızı da özin adam qwrlı körmey olay ötip, bwlay ötsede soğıp ötip zıqın alğandıqtan şöke qoyşınıñ köñiline bola bolmasa ketkisi kelgen. Mına sözderdi qoyşınıñ äyeli de estip qalğan ba, älde sol qitırğı minezine bastı ma sırttan äkelgen qwşaq tolı otının ot basına tastay berip:

ـــ Üsik alıp otırğanday otındı ne mwnşa örteysiñder? ـــ dep küyeui men şökege birdey soqtığıp aldı da, qazan-ayaq jaqtı saldırlata jürip ـــ Äy bala, jetim bolsañ äke-şeşeñdi biz qwndılıqqa bergemiz joq, öziñniñ jalmauızdığıñnan kör. Qañğırıp, azıp-tozsañ biz it şekkenge aydadı deysiñ be, öz sormañdaylığıñnan kör, äkeñniñ üyinde jatqanday eki kün şalqaqtadıñ, biz ne jırğap otırmız, jatqış bolsañ irgedegi baydıñ üyine barıp jat! ـــ dep auızına kelgenin kökip, tilinıñ swğın qadap aldı.

Kök ezu äyeline qoyşı birer ret ‹‹qoyşı››, ‹‹boldı endi›› dep zekip qoyğan edi. Onı tıñdağan äyel bolmadı. Örşelene tüsken qatınğa endigi keregi osı degendey, qoyşı ornınan atıp twrıp bosağada twrğan qamşımen äyelin bası-köziñ demey tartıp-tartıp jiberdi.

ـــ Öltirdi-au, öltirdi-au ـــ degen äyeldiñ şıjıldağan dauısı aştı şıqtı. Şeşesine kömekke wmtılğan qara qızın da qoyşı qamşınıñ astına alıp ekeuin bwrışqa tıqtı. Şöke ornınan twrıp, qoyşınıñ qolındağı qamşığa jarmasıp alıp aldı.

ـــ Äkeñniñ, bwl nemeler äspensip, ne qazanıña tüsip ketti me, üyge adam keldi boldı tarıladı da qaladı ـــ degen qoyşı entigin äreñ basıp ot basına otıra qaldı. Qoyşınıñ äyeliniñ oybayın estigen körşilerde jinala qaldı. Şöke üyden jılıstap şığıp ketken edi, ere şıqqan qoyşı:

ـــ Qayda barasıñ? ـــ dedi dauısı samarqau şığıp.

ـــ Men qaytayın ağa, raqımet sizge.

ـــ Qayda qaytasıñ?

ـــ Maralsuğa baramın.

ـــ Maralsu degen keñ dala, osı twrğan jeriñdi de ‹‹Küñgey maralsu›› deydi. Sen aytqan batırdı ärkimnen wğıssam äsılı ‹‹qızıl qayıñ›› mañında wqsaydı. Däl sol bolsa onda barar jeriñ birer kündik ğana jol. Erteñder özim jetkizip qoyayın, bügin osında bol! ـــ degen dedi şöke raqımetın aytıp ketudi jön kördi. Qoyşı şökeniñ aqırı ketuge moyın bwrğanın bilip ‹‹toqtaşı sen›› dep üyine enip ketken edi, köne toz teri şaqayın alıp şıqqan eken. Şökege şaqaydı wsınıp jatıp:

ـــ Mınanı, mına baypaqpen qosıp kiip al, biraz keuip qalğanı bolmasa jaña şaqay, az jol jürgen soñ köndigip ketesiñ, ـــ dep bir toqtadı da ـــ Aytpaqşı eşkiñ qalıp baradı, onı… ـــ degen edi. Şöke baypaqtı kiip, şaqaydı ayağına tıñqitıp tartıp aldı da:

ـــ Eşki sizde qalsın ağa, ülken basıñızdı kişireytip qamqor bolıp, üyiñizge äkelip meyir körsetkeniñizge raqımet ـــ dep qoyşığa qoştasqan şöke attanıp ketti.

Şöke qoyşı meñzegen qızılqayıñdı bet alıp keledi. Alğaş qoyşınıñ bergen şaqayı keuip qalğandıqtan jürisine köldeneñ bolıp şoqıraqtap ärek jürgen edi. Biraz jol jürgen soñ rasında ornığıp jürisi de oñaldı.

Jalğız ayaq soqpaq jölet pısırım uaqıtta şökeni tobılğı, arşası biik ösken qoytastı öñirge jetkizgenimen tügemes añğarlı alqaptan şöke şığa lmay keşte osında tünedi. Bwl mañnıñ bärin de auıl barın şöke tün boyı ürgen it, şulağan mal dıbısınan añğardı. Tañ atısımen bwta-bürgendi sayğa tüsken şökeniñ tu sırtınan bir top attı adam bayqaldı. Şöke tasalana qalmaq bolıp mañayınan daldalı jer izdegen edi. Eşteñke kezikpedi. Amalsız qalğan şöke bir top wşqattıñ keyinin daldalap otıra qaldı. Dürdigip eskeuildey söylep kele jatqan adamdar öz mañına keldi de at basın kilt tartıp:

ـــ Kim bolsañ da beri şıq, aqımaq! ـــ dedi eleurey, şöke olardıñ özin körip twrğanın bile qoydı da wşqattıñ artınan amalsız şığuğa mäjbür boldı.

ـــ Ne qılğan balasıñ?

ـــ Adasıp…

ـــ Endi qayda?

ـــ Qızılqayıñğa.

ـــ Kel beri, artıma minges dedi, ـــ Bir azamat özine tayay üzeñgisin bosatıp:

ـــ Sonda qızılqayıñda kimiñ bar? ـــ dedi älgi azamat at sauırına qonğan şökege jele jortıp bara jatıp, toptı attınıñ twyağı bwta, bürgendi japıra ötip joldıñ şañın şığara josıp keledi. Şöke bwl swraqqa jauap bermegen edi.

ـــ Sağan aytıp kelemin, ـــ dedi älgi azamat qaytalap:

ـــ Bilmeymin, ـــ dedi. Şöke şort ketip, azamattar bir-birine swraulı qarasıp qoyadı.

ـــ Äke-şeşeñ bar şığar? ـــ dedi qatarlasqan tağı biri.

ـــ Bätirdikin izdeymin, ـــ dedi şöke.

ـــ Batırıñ kim?

ـــ Kim deysiñ? Qızılqayıñdı qanpezerde bayağı.

ـــ E, e … bildim, älgi toqtan deytin eken ğoy, ـــ dep kektene söyledi azamattardıñ biri.

ـــ Onda neñ bar ey, bala? ـــ dedi egdeleu bir adam şökege ejireye qarap.

Şöke mına tobırdıñ batırğa qarsı ekenin bile qoydı da ‹‹ättegen-ay›› dep ökinip qaldı.

ـــ Batırıñmen bügingi toyda kezigip te qalarsıñ, ـــ dedi. Endi biri mısqılday.

Jeldey esken attılar birdemde şoğırı on neşe üydiñ üstine sau etip jetip bardı. Mama ağaşqa at basın tiregen azamattar at wstauşı eki azamatqa:

ـــ Mına balanı toya tamaqtandırıp qoyıñdar, qalğan şarua artınan ـــ dep tapsırdı da kete berdi.

Şökeni älgi eki atqosşı bastağan beti as üyge äkep engizdi. Qatar asılğan qazandağı ettiñ buı üy işin bwlıñğırlatıp jibergen eken. Qazan, oşaq jwmısımen jürgen birneşe er-äyelderge ‹‹Mına balağa tamaq salıp ber›› dep tapsırdı da kete berdi. Şöke aldına kelgen etke äbden toyıp alıp şığuğa beyimdelgenşe otırğandardıñ bireui öziniñ jönin swrapta qoymağan edi. Endi mine tamaqtanıp bolıp twrıp bara jatqanda eşkim ‹‹qayda barasıñ›› dep te swramağan soñ as üyden şıqqan şöke dalada qayşalısıp äbigerde jürgen damdar işinen batırdı bayqastap biraz twrğan edi körinbedi. Şöke älgindegi azamattardıñ eki atqosşığa ‹‹Mınanı toydırıñdar, qalğan şarua artınan›› degen sözin esine alıp, tağı bir tığırıqqa tirer degen oymen aqırın baspalap auıldan wzay berdi.

Şöke sol jürgennen köp jürmey-aq mınau özi ösip-öngen jerlerin tani ketti. Batırdıñ bwrınğı qıstauınıñ qwlandı bolıp qalğanın, öziniñ balalığı ötken mına öñirdi körgende köz aldına jas kelip, iş düniesi alasapıranğa tüsti. Qwlandığa aynalğan eski qıstaudı neşe aylanıp şıqtı da, öziniñ talay sırğanaq teuip, mwndağı kirmäñdäy bastağan balalarmen töbelesken qıstaudıñ bas jağındağı döñge jügirip şığıp töñirekke wzaq köz salıp böke, bike, kökelerdi esine aldı. Ol endi bir kezde örtke ketken sarı qızdıñ qıstauında barıp körgisi kelip solay bettedi. Sarı qızdıñ qıstauı tek tas üyindisine aynalıptı. Künge küygen qi üyindisi twr, qıstaudıñ ör jağında birneşe tas qabır körinedi. Mümkin sarı qızdıñ sol küngi oqiğada ölgen semiä adamdarı boluı mümkin dep oyladı şöke. Şöke kün eñkeyip bes bolıp qalğanın bayqap, qalayda ‹‹qızılqayıñdı›› tauıp almağanda dalada qalatının eskerip jedel basıp kete berdi. Ol jol boyı talay oyda keledi. Äsirese, ‹‹it arqası qiyannan, tauqımettı azaptı tartıp jürip mwnda nege keldim?›› deydi özine-özi. Mümkin tuıp ösken jerdiñ qwdıretı me, jo … älde sarı qızdıñ sağınışı ma? Älde az kün as berip ömir süruge jetelegen batırdıñ dämi me? Şöke öziniñ osınday jwmbaq oyınıñ artın öziniñ qan jwtıp qasıret bürkengen qayğılı künderine auıstırıp aldı, köz aldı jasauırap, jüregi sızdap sala berdi. ‹‹äkem-şeşem bolsa, bolmağanda solardıñ belgi bolar üyindi topıraqtarı qalmağanı-ay›› degen oyı şıdamın sarqıp, taqatın ketirse kerek, erikisiz eñirep jiberdi. Japanda jalğız eñireu ol üşin dağdılı ädet edi, özin zorğa tejedi. Mine sol ata-anasın, auılın qwrtıp-joğaltqan batırdı nege izdep bara jatqanına özine tañırqay kektene qaldı, joq, ـــ dedi ol ‹‹äke-şeşemdi öltirgen sol. Men odan kek aluım kerek, sol üşin kelemin›› dedi. Öziniñ betälisin oñağanday qadamın nıq-nıq basa alğa tartıp kele jatqanda, qarsı aldınan on şaqtı adam sau etip şığa kelgende şöke eşqayda bwrılıp kete almay añtarılıp twrdı da qaldı. Tobır adamnıñ jüristeri süsti ekenin bayqağan şöke jalt berip qorım basıp jatqan betkeyge wmtılğan edi. Andağaylap wmtılğan azamattardıñ aldın ala jetken qwla attı şökeni qwrığınıñ wşımen itere omaqastırdı. Attan şapşañ tüsken birneşe azamat şökeniñ qolın da baylap, közin tañdı da at sauırına salıp äkete berdi.

*      *      *

Topanı mol üy tigilgen auılğa azamattar dürkirey kelip tüsken edi, şökeni jelkeley süyrep äkelgen eki adam mosı tektes üş bwt ağaştıñ astına twqırtıp engizdi de sırtınan eki jerden qazıq qağıp salmalap arqan tarttı da kete berdi. Şöke mosı ağaştıñ astında qozğaluğa da şaması kelmey tañ atqanşa bük tüsip otıra berdi. Tañ atqanşa anda-mwnda sırtıldatıp jele jortıp öte şıqqan itter bolmasa jan balası kelmedi. Şöke bir tañdı wyqısız mosı ağaştıñ astında qwrısıp jatıp ötkizdi.

Tañ atıp el tüñilik aşa bastadı. Mal aydap, türli kareketpen bolğan auıl adamdarı özine ürke qarap ötip jattı. Wzamay eki adam keldi de salmalağan arqandı şeşip mosı ağaştıñ astınan şökeni şığarıp alğan edi şöke iilgen beli men siresken tizesin äreñ jazıp kerilip-sozılıp alıp, eki qoltığınan dedektete eki azamattıñ jeteginde altı qanat aq ordağa kelip endi. Tör aldında otırğan aqsaqal-köksaqalı bar altı-jeti adam özine jamıray qarastı. Şüydesi şıqqan jalpaq sarı, döñgelek saqal adam mölşeri osı üydiñ iesi sındı şay qwyıp otırğan aq quaşa bäybişeni irgeley otır eken:

ـــ Kimsiñ ey, bala? ـــ dedi dauısın soza.

ـــ Atım şöke.

ـــ Qaydan qañğıp jürsiñ? ـــ dedi älgi adamnıñ dauısı aldıñğıday emes aşığıraq şığıp.

ـــ El jwrtıñ, ata-anañ qayda? ـــ dedi tağı bir teke saqal, sığır köz şal.

ـــ Eşkimim joq.

ـــ Aparıñdar mınanı, as üyge toya tamaqtandırıñdar! ـــ degen älgi juan sarınıñ sözin eki etpegen özin mwnda äkelgen eki azamat qayta qoltıqtap üyden alıp şığıp ketti. Şöke esikten şığa qolında şelek tolı su kötergen qızğa bettesip qalğan edi, bwl qız şökege tanıs adamday sezildi. Biraq, qaytıp moyın bwruğa älgi eki azamat mwrsa bermey as üyge engizdi de as äzirlep otırğan eki äyelge tamaq berudi tapsırıp kete berdi.

ـــ Otır! ـــ dedi bojban qara äyel, şıp-şıp aqqan terin irgedegi oramalmen sürtip otırıp. Şökeniñ aldına ülken qara tostağan tolı qalğan-qwtqan et, sorpa suanımen molınan kelgen eken, toya tamaqtanğan şöke as üyden esiñ aldına şığa auılğa köz qıdırta twrıp, älgindegi özine kezikken tanıs qızdı bayqastadı. Oylap twrsa sol sarı qızğa wqsaydı. Biraq, boyı ziñgittey bolğan qızdıñ jüzı mwñdı, qabağı tüsiñgi körinedi. Şöke älginde qız enip ketken aq ordağa barğısı kelgenimen batılı barmadı. Şöke tağı da eşkim tosu bolmasa bwl auıldan da jılıstap şığıp ketpek bolıp, auıldı sırttap ketip bara jatqan edi. Älgindegi qız aldınan köldeneñdey ötip, astırtqa jiti basıp kete berdi. Şöke endi tanıdı, sol sarı qız eken, däl sol, şöke ayğaylap toqtatayın dedi de, odan köri ilese barıp kezigudi jön kördi. Şöke töñiregine köz salğan edi. Özin añdıp twrğan eşkim körinbegen soñ qızdıñ keyininen ilese ketti. Qız saydı qwdiya tüsip twmsıqtı aylana barıp özin tosıp twr eken.

ـــ Şöke, amansıñ ba, qay qwday aydap keldi, bwlay? ـــ dedi degbirsizdengen qız şökeniñ qolın wstay alıp. Şökeniñ qolına qızdıñ ıstıq qolı tigende ön boyına bir ot ağısı jönelgendey öz beti du ete qaldı. Qız şökege tesile qarap sağınışın añğartqanday dauısı jarıqşaqtana:.

ـــ Ne, qayda kettiñ, qaydan keldiñ? ـــ degen qız sağınışına şökeniñ jüregi şıdamadı. Jılap jibere jazdap barıp özin zorğa tejep:.

ـــ Men ne jırğap jür deysiñ, it körmegen qorlıqtı körip mwnda äreñ jetip otırmın, ـــ degen edi. Qızda:

ـــ Meniñ de bwnda kimim bar, bayağı birge ösken köne köz öziñdi körgende töbem kökke jeterdey boldım. Endi osında bolatın şığarsıñ? ـــ dedi töñiregine japaqtağan qız sözin şapşañdata.

ـــ Älgi juan sarı seni asırap alğan ba?

ـــ Iä, qazirgi äkem sol, jä … şöke, ol qatañ da jauız adam, mına twrısımızdı körse tabanımızdı tiledi, jäne kezige jatarmız ـــ degen sarı qız aldı-artına qaramay arı qaray kete berdi. Şökeniñ aytar sözi köp edi. Amal ne sarı qızdı ayalau, özi de abaylau kerek ğoy. Sarı qızdıñ sırtınan qarap wzatıp tastadı da, özi endi eşqayda ketpey ne körsede osında boluğa bekip auılğa bettedi.

*      *       *

Sarı qızdıñ äkesi şökeni öziniñ barımtaşılarınıñ qatarına qosıp aldı. Bwl auıldıñ tirşilik küybiñi, toptasa otırğan qırıqtay tütin kedeydi, mwndağı azamattardıñ odan-bwdan quıp kelgen malımen asırap, küneltedi eken. Är küni qaydan äkelsede tört tülik maldardı quıp kelip auıldı qızıl qırman etip märe-säre bolıp jatsa, keyde neşe kün boyı tilderin tistep aş qalatın künderi de boladı eken. Mwndağı otızday jigittiñ birmwnşası jortuılğa ketkende qalğandarı küni boyı qaru önerine jattığıp äbigerde boladı. Şöke alğaş jambı atuda sar jalpaqtıñ közine tüsip mwndağı beldi azamattardıñ biri bolıp qosılğan, şökeniñ şalma tastau, tay-tayınşa jığu degendey öneri men pısıqtığı basqalardı tamsantıp qana qalmastan öziniñ sarı qızben kezigu orayına da, mwnda twraqtap twrıp qaluına da ie etti. Şökege senimi äbden artqan sarı qızdıñ äkesi onı ärbir iste köp tosqauıldamay erkin qoya bergendikten, şöke sarı qızdıñ kezinde qalaydan qalay oljalanıp ketkenin endi wqtı. Sarı qızdıñ sol marqwm bolğan äkesi osı küngi mına äke bop jürgen adamnıñ auılınan üş ayğır üyir jılqı quıp ketkenniñ sırtında bir tuısın jazım etip ketkendikten aşuğa mingen mına sarjoypan bir tünde şırt wyqıda jatqan üydi basıp kirip, tört birdey adamın öltirip, qoradağı malın quıp, sarı qızdıñ özin oljalap ketken eken. Oljağa tüsken sarı qız mwnda kelgen soñ, öziniñ ol üydiñ de qızı emes ekenin aytıp janı aman qalıp, qızğa zar joyan sarı endigi jerde meyiri tüsip özine qız etip asırap alğanın tüsindirgen sarı qız, öziniñ äsiligi azandağan atı nürken ekenin wğındıra kelip juıqtan beri äkesiniñ mınau top azamatı işindegi barğan jerinen alıp keletin. Qarsı kelgen jaudıñ betin qaytara alatın otızday azamattıñ atamanı bolıp jürgen jılpus qarağa atastırıp beruge uağda berip jürgenin de jasırmadı. Şöke nürkeniñ mınau ayanıştı tağdırına aşınıp ah wrıp twrğanda, endi onı tağı bireuge bergeli jürgenin estigende işki düniesin qızğanıştıñ qızıl iti tırnalap sala berdi de sol künnen bastap tün wyqısı qaşıp, aqırı nürkenge kezikken bir jolı öziniñ nürkendi basqağa qimaytının ayta kelip, osı oyın nürkeniñ äkesi bolğan sarı jalpaqqa da aytqısı kelgen edi, bwlay isteuin nürken tosıp qaldı.

ـــ Äzir bügin meni bergeli jatqan joq, äliptıñ artın baq. Şının aytsam ol azamattı özim de jaqtırmaymın. Onıñ bar qolınan keleri kanigi wrlıq. ‹‹wrlıq tübi ـــ Qorlıq›› degendey. Aram olja. Ädiletsiz tirlik onıñ qadamın qarğa adım asırmasın bilemin, ـــ dep zarlanğanda, şökede aqtarılıp:

ـــ Şının aytsam nürken, seniñ tinamday küniñdegi oljağa tüsip bara jatqandağı köz jasıñ men jüregime jazğan sırlı sezimiñdi äste wmıta almaymın. Äne sol körinisti sol beyneden ayırılar bolsam mümkin mortta ketermin, iä, iilip barıp tüzelermin, äytsede özimniñ şıdamımdı alğan sen turalı sırımdı nar täuekelmen äkeñe aytayın, bolmasa ekemizde osı jerden qaramızdı oşırıp ketsek, ـــ dedi janarı şattanıp.

ـــ Twman seyilip, jol biigi köriner dep kütkenim qaşan, biraq, mına şıjım-bwğau bizge sirä da ırıq bere qoya ma? ـــ dedi nürken de janarı jasauırap. Şöke nürkeniñ mına sözine tipti şiırıqtı, ketse kelmes qiırğa, bwlarğa qwyrığında wstatpay ketetin seniminde jasırmadı. Sağınışpen zarığa tabısqan eki jürek eñ soñı nar täuekelmen oratın tauıp qaşıp qwtılıp, mwrattarına jetu bekimine kelip boldı. Nürken sol bir dalaqpay wrlıqtı erlik sanap jürgen azamattan köri, kedeyde bolsa erteñin oylaytın şökeniñ bolaşağınan ümittendi de, şındap şökemen ilesuge kelisti.

*      *      *

Şöke irgesinde jatqan azamat nwqıp oyattı. Şöke şırt wyqıdan basın şapşañ kötergen edi. Üy işi qarañğı eken, ne boldı? … dedi şöke tañırqay.

ـــ Baydıñ malın quıp, eki adamımızdı barımtalap ketken eken, ـــ dedi kiinip jatqan azamattıñ biri.

Auızdıqpen alısqan attarğa qonğan azamattar sol ‹‹bay›› dep otırğan jalpaq sarınıñ bastauında jwldız marjanı jauğan maqpal tünge süñgip ketti.

Tañ rauandap atıp anadaydan elbeñdegen eki adamnıñ swlbası körindi. Azamattar qaru-jarağın qamdana bastağan edi, tayap kelgen adamdar öz adamdarı eken.

ـــJau bäyge töbeden tosatın boldı, ـــ dedi biri.

ـــ Kimder eken? ـــ dedi qabağı qatulı bay.

ـــ Atı şulı bülikşi de bayağı…

ـــ Äkeñniñ ـــ degen bay qızıl saptamasınıñ ökşesin atınıñ büyirine qaday bäyge töbege bet aldı. Basqalarda baydıñ soñınan sausıldap ere jöneldi.

ـــ Qanşa adam körinedi?

ـــ Topanı eludey.

ـــ Basşısı sol bülikşi me?

ـــ Joq, wlı eken.

ـــ Bizdiñ qoldı bolğan adamdardı qaytpek eken.

ـــ Adamdı da, jılqını da toğanaqtı da qaytaramız, şart:ayaqqa jığılıp bwdan keyin mal qumaytın bolıp ant bersin, bwdan bwrınğı äketken maldıñ bäriniñ ozın-közi joğınıñ sanın toltırıp qaytarsın ـــ deydi dedi. Älgi elşilikke barğan eki azamattıñ biri.

ـــ Äkeñniñ, onıñ ayağına jığılatın men kim, ـــ dep miñgir ete tüsken bay: ـــ Aytıp qoyğanım onıñ balası on jeti, on segizdegi jas bala degenmen nağız jılpus, alayaqtıñ özi ـــ dep töñiregindegilerge eskerte ketti.

Bay jele jortıp tobırın erte, birdemde bäyge töbe basında ürkerdey toptasıp twrğan adamdar legin köre özi de bir töbeniñ basına at tizginin tarttı. Qarsıdağı biik töbege toptalğan adamdarda at üstinde äldenelerdi aytısıp qoldarın sermep söylep twr.

ـــ Ana alda twrğan qwla attı sol bülikşiniñ küşigi.. Jä.. ـــ dep az kidirgen bay azamattarğa köz qıdırtıp twrıp barıp, janarı şökege kidire qaldı da. ـــ Bülikşi balasın jibergeni erligin elge tanıtsın degeni, jekpe-jekke şığıp şañ körip bağın sınasın dep otırğanı, qarşaday balağa men şıqsam iä, mına ülkenderdiñ biri şıqsa ‹‹balanı basındı›› dep, twmar ükimetke arızdanbasına kim kepil. Sonda onıñ teñi sensiñ, seniñ de tomağañ alınıp, şıjımıñ jiberilsin barıp tiresip kör. Jolıñ bolsın, attan! ـــ dedi äri qatqıl äri janaşırlıqpen şökege.

Şöke baydıñ ämirın eki ete almadı. Onıñ ornalastıruımen sauıt-sayman da kimedi. Qolına wzın nayza, taqımına şoqpar qıstırıp, beline qılış asındı da alğa şıqtı:

ـــ Aytıp qoyayın şöke, ـــ dedi älgi ataman bay jeñseñ mal-janıñ bäri bizge tän, jeñilseñ twldır bolamız, ـــ dep eskerte attandırdı, şöke nürkendi aytatın kez däl osı sät bolar dep oyladı. Däl äzir bayğa eger jeñip kelsem, qızıñdı mağan atastır degisi kelip baydıñ betine jalt qaradı da, ‹‹jeñilip qalsam ne betimdi aytamın, qoya twrayın›› dep janarın qayta taylıqtırıp aldığa tartıp ketti. Eki jaqtıñ adamdarı eki töbede ayğay-şu köterdi. Qarsı jaqtan qwla attı ataman bala ayañmen şıqtı. Şökede qaysı bireulerşe andağaylap şapqan joq, qarsıdağı qwla attı batırdıñ dağdısımen ayañdap bettedi. Nayzasın sert wstağan qarsı jaqtıñ batırı birneşe arqan boyı qalğanda şöke onı tani ketti, böke eken, däl bökeniñ özi.

ـــBöke, ـــ dep şöke dauıstap jiberdi, bökede şökeni mült ketirmey tanıdı, ـــ Şöke.. Şökemisiñ? ـــ dep atınan qwlay tüsti. Ölispey-berispeytin qan maydanğa şıqqan ekeu attarınan tüse bir-birin qwşaqtasıp jatqanın körgen är eki jaqtıñ bağanadan bergi ayğayı öşip tañırqay qarasıp qalıptı. Böke men şöke qwşaqtasa eñiresip kezikti.

ـــ Qaydan jürsiñ şöke, qayda kettiñ?

ـــ It körmegen qorlıqtı körip, ölmegen basım özderiñdi izdep kelgem. Mına auılda bolğanıma eki aydıñ jüzı boldı.

ـــ Qoy, qayt üyge, äkem de şeşem de ünemi öziñdi aytıp sağınıp otıradı. Kökede aman.

Şöke biraz oylanıp barıp, kidirip qaldı:

ـــ Jo.. Q.. Böke, men nege kelip twrmın, ـــ dedi küle twrıp, özderiñe ana sar jalpaq mağan barasıñ dep meni salıp otırğan soñ kelip otırmaymın ba.

ـــBwl qaraqşılar malımızdı quıp toqtatpadı. Neşe ret eskertsekte qoymadı. Aqırı, olardıñ jayılıstağı malın quıp, eki jılqışısın wstap, bir jerge sauğağa jötkegen qıruar dünie-mülkin tüsirip alıp otırmız. Olardı endi mal qumasına uağda berse qaytaramız ـــ dedi qatulanğan böke.

ـــ Ja, onda adamın, malın qaytarıp berip jolğa salamız ba?

ـــ Jo… Q äueli olar aldımızğa jığılu kerek edi. Körmeymisiñ bwzaqılardıñ qan jwtıp, el zarlatqan batırları twrsa, işterindeei swrausız balanı aldığa salıp otırğanın.

ـــOnda men qayta barıp wğındırayın, raqaymen kelisetin bolsın, sodan keyin, özderiñe qaytayın.

ـــ Äy, ana antwrğan oğan köne qoya ma? ـــ dedi böke.

ـــ Adamım ğoy, köner. Oğan keregi mal-mülik emes pe, büke şökeniñ bwl sözin jön kördi. Är ekeui de attarına qonıp öz-öz kelgen toptarına qaytıstı.

Bağanadan är eki top eki batırğa tañırqay twrğan. Endi ünsiz qaytqandarın körip, tipti bayıbına barmadı. Şöke öz tobına kele bayğa män-jäydi jetkizgen edi. Baydıñ beti kök talaqtanıp sala berdi de ‹‹qaytıñdar!›› dedi aqıra at basın bwrıp.

Osı küni auılğa oralğan şökeni baydıñ adamdardı tarpa bas saldı da tepkilep mıljalap sanına qılbwrau salıp, şekesine asıq qızdırp basıp ‹‹toqtanıñ jibergen jansızısıñ›› dep jan türşigerlik qinauğa salıp, şıqpağan janın aqırı mıljalap zındanğa salıp tastadı.

*      *      *

Töñirekti aq qar qımtap jatqanımen kün rayı jılı twrdı, zındanda jatqan şökeniñ ön boyı küp bolıp isip, jaraqattardı asqınıp tek jıltırağan közi ğana boyında jannıñ barlığın añğartqanday şüldersiz jattı. Äsirese asıq qızdırıp şekesine basqanda eki közi sırtına salaqtap şıqqandıqtan, sol zardap oñay qaytpay zından auzınan töñkerilgen qazanday körinetin kök aspandı da neşe kün boyı köre almay ärek körgen. Jarıq dünieni köretin közden ayırıldım-au degen şöke közi aqırın-aqırın qalpına kelgenin körgende mınau zındanğa tamaq qaldıqtarın laqtırıp tastap berip ölmestiñ künin körsetken jauınıñ qılığına tım renjip te ketpedi. Bärinen de zından auızına tüsken qar men jañbırdan zından tübi bılığıp qwy-batpaqtanıp, ülken-kişi däret aralasıp lastanuı qanına battı. Ön boyı sau tamtıq joq jaraqat şöke mına qıstıñ suığınan äbden qaljırap, tağdırdıñ basına salğanına moyın wsınıp, şıqpağan janı zından tübinde ilenip jata berdi.

Şöke bügin zından işine üş kesek qwrt kelip tüskenin körip, mümkin nürken bolar dep te oyladı. Osı küni aspan tım aşıq bolıp, aspandağı jwldızdar jımıñdap twradı. ‹‹ölmegenge öli balıq kezigedi›› degendey, itten qaşqan qoyannıñ zındanğa tüspesi barma, şöke qarnı äbden toyıp, kündegidey emes äldenip qalğanday boldı. Osı küni tünniñ bir uağında şökeniñ qwlağına auıldıñ wlar-şu bolğan şuılı estildi. Arlı-berli şapqılasqan at twyağınıñ dübiri molığıp, eñiregen bala, oybaylağan äyel, şulağan mal dauısınan şöke auılğa jau tigenin sezip jattı.

ـــ Osında ma? ـــ dedi bir dauıs qwlaq tübinen. Şöke joğar qarağan edi. Zından auzında qılqiğan birneşe adamnıñ bası körindi de ile-şala arqan salaqtap tüsti.

ـــ Şöke.. Ay, şöke wsta andağı arqannan! ـــ dep dauıstadı. Şöke arqandı wstap şığa almasın añğarıp arqannıñ wşın beline baylap barıp joğarı örledi. Qarımdı qol şökeni birdemde jarıq düniege alıp şıqtı.

ـــ Şöke, ـــ dedi qarsı aldında twrğan böke. Şökeniñ jwmır basında qalqiğaq qwlaq, jıltırğan közi bolmasa basınan tartıp bütin denesi etinen äbden arılıp, janarı alayıp, tisteri aqisıp qalğan eken, bökeni körip jılağan beynesin añğartqanımen közinen jas şıqpay qwr kemseñdey berdi.

Öz bası özine auır kelip, ön boyı jaraqattan sasıp-borsığan şökeniñ halın bayqağan bökede janı aşıp ketti. Onı bir azamattıñ aldına mingizdi de auılğa jöneltti.

Osı küni jalpaq sarı baydıñ auılı şabındığa wşırap, bökeler jeñistik taptı. Şökeden köz jazıp qalğan batır bügin zındannan qwtqarılıp aman oralğanına ‹‹balam aman oraldı›› dep wlı kariyalardıñ basın qosıp tileu jasadı. Jer tösekte jatqan şökeniñ mına etinen arılğan keypinen kisi şoşırlıq edi. Şaştarı ösip, jabağılanğan, közinıñ töñiregindegi süyekteri şığıp, jaq kiristeri arsiıp qalğan. Ön boyında sau tamtıq jer joq jaraqat. Tügel uşığıp iriñdep ketkendikten emşi şaqırtıp daualattı.

Şökeni auılğa alıp kelgende jasamıs tartsa da, jigeri qaytpağan batır bir ayağın sıltıp basıp aldınan şıqqan. Samayın qılau şalıp, mañdayın ajım torlağan batırdıñ bwl künde şarşısı şığıp, alqımı da salaqtap boğağı kölgildep semirip alğan eken. Moyını şalğay tartıp basın eki iığınıñ qoynauına şögerip jibergendey mıqır köringenimen öñi sol bwrınğı süsti, qabağı qatulı beyneden özgermegen.

ـــ Au, bayqws bala-ay, körgen küniñdi-ay, ـــ dedi dauısı ozanday.

ـــ Qarğam-au, amansıñ ba, sorı qalıñ bayqws-ay, ـــ dep batırdıñ äyeli de bäyek bolıp aldına jetip kelgende öz anasın körgendey şökeniñ közine jas merueti domalap, azamat bolıp qalğan kökeni bauırına tartıp keñkildep ketken edi. Kökede doda bolıp:

ـــ Äkeñniñ, jauız nemeler, ـــ dep kektene şökeniñ halıne janı aşıp buırqanıp ketti.

ـــ Jılama qarğam, aman-sau üyiriñdi tapqan soñ boldı, şiki et auırmaqqa, jazılıp ketesiñ, ـــ dep jwbatqan batırdıñ äyeli şökemen birge eñirese.

Batır şökeniñ aman oralğanına bwl ret azamattardıñ neşe jıldan beri jan taptırmağan dwşpandarın jer qaptırıp kegin alıp, şerin taratıp bergenine aqsarbas atap, mal soyıp, qonağası berdi.

Üy tolı adam şökege jan aşırlıq bildire kelip orındarına jayğasıp, bwl retki jeñistiñ jayında, erteñgi tirlik mınau zaman jayında kösile keñes qwrıp dürildesip ketti.

ـــ ‹‹joğalıp tabılğan mal olja›› degendey, wlıñnıñ tabılğanına el bolıp quanıp jatırmız.

ـــ Mına wlıñnıñ da kökjaldığı bar edi ğoy, alla amandıq berse jazılıp qatarğa qosılğan soñ eñbegiñdi aqtaydı.

ـــ uaqıtın biraz sozıp alğanımız. Neşe dürkin jibergen adamımızğa dwrıs jauap bermey qoyan-bwltaqqa saldı emes pe. Asqınğan keude raqayğa keledi dep jürgende qorağa qayta şappası bar ma. Sor türtip öz tüpterine özderi jetti.

ـــ Osı keşegi şabuılda oljağa qız tüsti dey me?

ـــ Baydıñ qızı bar eken, ala kelipti ـــ degen sözge kökireginde bolımsız janı bolsa da şöke eleñ etip ‹‹nürkendi äkep alğan boldı ğoy›› dep oylasa da sözge aralasuğa şaması kelmedi.

Asta äzir bolıp, qolğa su qwyılıp, dastarqanğa qonaqtarı qoralay otırğanda barıp batır dauısın kötere:

ـــ Tört qaraköz otırğanda aytıp qoyayın, alpıs eki jılqı, elu tört siır olja bar, aqsaqaldardıñ aqılınan ötkende tört orınğa bölindi. Elu siır ekige bölinip jiırma besi elge taratılıp beriledi. Jiırma besi mwndağı batırlar men azamattarğa äri özderiñizge taratılatın boldı. Alpıs eki jılqınıñ otızı batırdıñ sauğası osında qaladı. Jiırma ekisi bi, törelerge, onı batırlardıñ sauğası boldı. Osını wğıp alıñdar, ـــ dedi. Andız-andız ösken saqalın samalay töñiregin barlay otırıp.

ـــ Älgi qızşı? ـــ dedi auzın etke toltıra şaynağan, janarı jaynağan, eludi eñsergen wrı it köz adam ırs-ırs külip.

ـــ Onıñ biligi wlımda, bökeniñ biliginde, ـــ dedi batır älgi it közdengen adamdı jaqtırmağanday siñäymen.

ـــ Ay halayıq, ـــ dedi tağı bir tältiken arıq qara şal basındağı qızıl küreñ taqiyasımen terin sürte otırıp. ـــ Meniñ bir kem saliğa wlım bar edi. Men maldan sauğa almay-aq sol qızğa auız salsam qaytedı, ـــ degen edi. Şökeniñ jüregi oynaqşıp sala berdi. Töseginen basın kötergisi kelip edi, därmeni kelmedi. Biraq batır qatal keldi.

ـــ Onıñ biligi wlımda dedim ğoy, ol mal emes, adam, äñgimeleseyik, erteñ ie şığama kim biledi, ـــ dep qızdan ümittilerdiñ ünin öşirdi.

Toptı adam osılayşa duıldasıp, tamaqtanıp dalağa şıqtı da olja ülestirip jılqı, siırlardı jetekterine alısıp jan-jaqqa äketip jattı.

*      *      *

Auru meñdetip jüdeu tartqan şökeniñ mañında böke bastağan bir top adam qoralay otır. Şökeniñ janarınan aqqan jas aldın juıp, töñiregindegilerdi küyzeltip jiberdi.

ـــ Meniñ twmandı tağdırım arılatın kün bolar ma, sirä dedi şöke wzaq ünsizdikti bölip.

ـــ Qwdaydan küşti, qwdırettı eş närse joq şöke. Bwl da qwdaydıñ basqa salğanı. Sağan däl qazir ömir qajet. Ömiriñ bolsa basqa armandı eptersiñ ـــ dedi kalpe bolğan qara mwrttı, qara torı adam.

ـــ E.. Şöke ätek bolıp qalu degen ömirdiñ taram-taram jolındağı bir tarmağı ğana. Tirliktiñ talay läzzätti şaqtarı bar, eger solarğa ie bolğıñ kelse, mına ömiriñdi jalmağalı twrğan dertten qwtıluğa täuekel de, ـــ dedi. Batırda şökege qatalday söylep:

ـــ Men de basqa amal ne, tağı da mına tirlik tätti, ömir süru qiın, ölu oñay eken ğoy. Ölgim kelse osıdan keyinde jetisetin körinemin. Nar täuekel ـــ dedi şöke qayrattana. Mına otırğandardıñ şökeden kütkeni osı söz edi.

Kalpe sırt kiimderin şeşip äzirlene bastadı da şökeni qoralap otırğan jigitterge ım qaqqan zaman şökeniñ qol-ayağın tört azamat tırıp etkizbey basa qoydı. Kalpede qarbalastap arsı-kürsi küybiñge kiristi. Şöke alğaş bir mezet qıñsılap qatqanday bolğan edi, wzamay talıqsıp ketti, kalpe qolına ilingen qan, şirindi etterdi irgesindegi elegenge tastap otırıp, tebenge sabaqtalğan taramıspen en qaltasın tigip barıp, aldın ala äzirlegen arşanıñ külin şınğa toltıradı da şökeniñ jan jerine sündettegen balaşa töñkerip tastap, ‹‹wş›› dep basın köterdi.

Kalpe qoldarın saqar sabınmen juıp jatıp, su qwyıp twrğan kökege, ‹‹qan-jındı it jemeytindey tereñdeu or qazıp jerge kömip tastañdar›› dep eskertti de:

ـــ Eşteñe etpeydi, sälden soñ esin jinaydı. Birer jeti de saqayıp, jazılıp ketedi, ـــ dedi jabulı dastarqanğa äzirlenip jatıp.

ـــ Bayqws balanıñ sorı qalıñ boldı ğoı, erkektiginen ayırılu er jigitke oñay emes ğoy, ـــ dedi körşi auıldan kelip otırğan kariya.

ـــ Bwl şının aytqanda sol jendet jaulardıñ jazasınan qalğan jaraqat. Wrıp-soqqannan jaraqattanıp aqırı qara qaptalğa aylanıp ketken. Bwnday auruğa sılıp alıp tastaudan basqa amal da joq, ـــ dedi kelpe şayın soraptay otırıp.

Şay qwyıp otırğan batırdıñ äyeli mäken şeşey jaulığınıñ şetinen dodıray şıqqan aq şaştarın jiıstıra köz jasın sürtip otırsa, köke üy adamdarınıñ şöke turalı bwl keñesiniñ bayıbına barmağanday tañırqaulı beynede kirip-şığıp jürdi. Kalpe aytqanday şöke et pısırım jatıp esin jidı. Birer kün qızuı örlep auırğanı bolmasa kün sayın jaqsara bastadı. Törtinşi künnen bastap basın köterip, tüzge de şığıp-kiretin bolıp üy adamdarında quantıp tastadı.

Şöke bügin bökeni arnaulı şaqırtıp aldı. Sebebi ol qanşa auru janına batıp jatsada nürkeniñ oljalanıp kelgenin estigende esi-derti sol nürkeniñ tağdırında bolğan edi. Mine bügin bökeni şaqırıp öziniñ onımen bolğan uağdasın jasırmay aytuğa mäjbür bolğan. Böke özi otau köterip üy bolğalı bir jıldan assada bwl jolı nürkenge közi tüse qalıp toqaldıqqa aluğa äkelgenimen mwndağı öz äyeli qiğılıqtıñ ülkenin salıp ‹‹eger nürkendi toqaldıqqa alsañ, sol künnen bastap ketemin›› dep kökbettenip alğandıqtan şaypau qatınmen qanşa alısqanımen tilin ötkize almay, aqırı arağa biraz uaqıt salıp wmıttırıp barıp qaytalauğa qaldırğan uaqiğanı şöke estip-bilip jatqan bolatın. Şöke bügin eñirey otırıp bökege barlıq jağdaydı jayıp saldı. Şökeniñ sözin estigende, alğaş ot alıp qopağa tüsip:

ـــ Jo… Q mümkin emes şöke.. Bwl qalay bolğanı? ـــ dedi ejireye.

ـــ Bizdiñ ğwmırımız osılay tanısıp, solay ötken böke, bügin onı jäne öz basımdı, bir-birimızdı tabıstırğanıña raqımet aytamın, äzirşe nürkeniñ tügine time de, tırnağıñdı batır ma! ـــ dep qadağaladı.

Köp oylanğan böke, aqırı şökege janı aşıdı ma, älde şınımen qwrmet etip, öz iesin taptı dedi me, nürkendi äkep şökeniñ köñilin swratıp, ekeuiniñ erteñ-aq baqıtqa keneletinderine tileulestik bildirip ketken bolatın.

Şöke bökeniñ mwnday kisiligine razı bolıp, raqımetın ayttı, desede oylamağan jerden nürkenmen qauışıp, kün sayın täuirlenip kele jatqanda, basqa jaraqattıñ bäri sauıqsada, endi mına ‹‹qara qaptal›› degeni kün sayın keteuin ketirip eñ soñı ‹‹tekeni qwtırtqan osı ekeu›› degendey nürkenge degen adal niet, şınayı jüregin suıtıp, ömirge degen qwştarlığına bwğau bolğan aurudı oylağanda endi erkektiginen arılmay amalı joğın wqqanda şöke nürkennen ayırılmay amalı joğın wğıp, esinen ayırıla eñiredi. Qırsıqqanda barlıq qayğığa bürkenip, ömirden tüñilip, mayı tügegen bilte şamday qarauıtıp jatqan şökege nürken tipti jaqındap qasınan şıqpauı şöke üşin tipti soqqı boldı, şökeniñ mwñ wyalağan janarınan, kün sayın jwdau tarta bastağan jüzın bayqağan nürken oğan ömirge ümitkerlikpen qarauğa jiger, qayrat bere söylegen sayın bökeniñ özin ädeyi jelkeleuge nürkendi aydap salıp otırğan bolar dep aqırı nürkeniñ köñilin suıtpaqqa doyır minezge basıp, dögir qimıl körsetip onı özinen ürkitkisi kelgendey bolğanımen odan jasıp, jasqanıp, beti qaytqan nürken bolmadı. Sondıqtan şökeniñ soñğı amalı bökeniñ nürkendi özinen qojıratıp ketuin aytudan basqa amalı joğın oylap:

ـــ Nürkeniñ jasınan bağı aşılmağan beyşärä ekenin, ılği da oljamen esi ketsede allanıñ adaldıqqa jaq boluımen janı taza, köñili päk bolıp ılğida meyirimdi jandardıñ qamqorlığına ie bolıp kele jatqanın, özi sonau bala künnen köñiliniñ tükpirine saqtap, ömirde qanday azap pen mazaqqa wşırasa da esinen bir künde şığara almay aqırı izdep tauıp, endigi jerde bär baqıt pen baylıqtı, adamgerşilik pen izgilikti osı qızğa arnağısı kelip, bayqws onıñ köz jasın swrtıp, köñil kirin türsem dep jürgende mına küyge tüskenin ayta kelip, qolına qonğalı twrğan baqıt qwsın endigi jerde bökege arnap ötingenin şınımen aytqan edi. Böke iştey quanıp qwp körsede, şke aldında işki düniesin aşıqqa şığarmay:

ـــ Bwlay deme şöke, bwnıñ bäri nürkeniñ erkinde, qalayda bärin de öziñ aytuıñ kerek! ـــ dedi böke taysaqtap.

ـــ Qalayda beyşärä qızdıñ erteñgi baqıtın azamat basıña mindettedim, raqattı künderdi öz qolımen jaratıp bersem-au degen oyım bar edi. Bwl armanıma qızılköz tağdır köldeneñ boldı böke. Endi meni äuirege salmay onı menen qojıratıp äket, ـــ dep şöke jalına ketti.

Osılayşa şöke nürkenge öz auzımen öz tağdırın ayta almasa da, böke arqılı bar mwñın aqtara jetkizgen. Biraq, böke bwnıñ bärin nürkenge ayttı ma, aytpadı ma, belgisiz, äyteu jaydarı jüzdı qız şökeniñ qasınan şıqpay kelgiştep kelgiştep, keşegi ötken künder men bolaşaqtı armanday äñgime aytumen aqtarıla otırıp qaytıp jürdi.

Böke nürkendi şöke menşigine äketken soñ iştey qızğansa da, amalsız qalğan. Endi şökeniñ ätek bolatının estigende işi külip sala bergen. Aqırı öziniñ salauatı şökeni basıp tüsip arağa tüsken jemdi özine qaratqan täñirine alğıs ayttı. Ädette şökemen birge mwñayıp, onıñ ‹‹nürkenge aytsañ›› degen arız-armanın qwlaq moldası bolıp tıñdap in tesiginen köringen küzen jüzdı jılan qaraspen sığıraya zımiyandıqpen qarap qoyıp, ‹‹şoq, kilik, bireudiñ nesibesine›› dep zärlene otıratın böke. Äsirese şökeniñ aldına qız namısın qorğap, eldiñ isin jüregine tolğaytın erlerşe söylep şökeni tipti şımşılap alğanda, şöke şınımen bökeni alqap, jalına otırıp, nürkendi qila tapsırıp älek bolatın qılığına böke iştey külip otıratında. ‹‹bwl namıstı, osı qamqorlıqtı böke özi nürkenge aytıp şökeden qojıratqanşa şökeniñ auızınan qızdıñ özi estip barıp qojırağanı jön›› dep bilgen böke nürkenge şöke jayında til jarmay, şökeniñ aldına kelgende:

ـــ Öziñ tapsırğan soñ amalım ne, erikti nürkeniñ özine salamın. Eñ jaqsı öziñde keñeskeniñ jön. Ketem dese jolı äne. Qalamın dese aytqan tilegin orındauğa azırmın, ـــ dep eki wştı uağda bergen bolatın.

*      *      *

Keşki ımırt üyirilgen kezde, şökeniñ batırdıñ özine arnap tiktirgen üyinen şığıp kele jatqan şökege nürken kezigip qaldı.

ـــ Şöke.. ـــ dedi kezikken jerden nürken jaydarı beynede, ـــ Sen nege menen at boyıñdı alıp qaşasıñ? ـــ dedi sıñğırlay külip şökeniñ jeñinen tartıp.

Şöke nürkennen qaşıp jürgeni ras, äsirese täuirlenip ornınan twrğan soñ nürken köringen jerden at boyın aulaq saldı. Bwnısı bär isti ‹‹böke jetkizgen bolsa, endi qarar betimde joq›› dep oylağan. Däl äzir qız öz jağdayın ne bilmeytin. Iä, bolmasa ädeyi istep twrğanday sezingen şöke qabağınan qar jaua nürkenge qarap:

ـــ Ne mwnşa şattanıp jürsiñ? ـــ dedi.

ـــ Bwl auıldıñ jastarımen üyirilesip te qaldım. Seniñ jayıñdı jastar aytıp jür. Bärin de estidim. Äytse onda ne twr, şañırağımızdı köterip twtınımızdı tütetip otıra bereyik. Äyteu qwday meni seniñ ğana auzıña salıp bergendey. Dünieniñ ol şetinde jürsemde eptep sağan qana bwyırıp kele jatqanın bilesiñ be şöke, ـــ dep jarqıldap külgen nürkeniñ añqıldaq qılığına qaray nürkeniñ äli künge deyin belsizdiktiñ zardabın tüsinbeytinin añğardı da:

ـــ Sen neni bilesiñ nürken… ـــ degen şökeniñ söziniñ soñın diril basıp ketti de, nürkennen auaşa ketpek bolıp bwrılğanşa nürken onıñ eteginen tarta arqaray jeteley jöneldi.

ـــ Sen nege büytesiñ şöke, kezinde ‹‹Ketsek, qaşayıq›› degen öziñ, allağa razlıq et, türkpeniñ tübinen qoldı-ayaqqa toqtatpay mine aldıña äkep berip twrğanda, ant wradı dep qorıqpaysıñ ba? ـــ dep jer-jebirine jetken nürken aldında şöke qanşa qaysarlıq etip twrğanımen alasapıran bolğan işki düniesine ie bola almay, közinen jas sorğalap ketti.

ـــ Nürken, ـــ dedi şöke özin tejey, ـــ Men senen nege qaşamın, mına tağdır meni ayamadı. Qandı şeñgelin batırıp, endi mine kem saliqa etip tınış taptı. Ozıñmen baqıtım janıp, qarıqım aşıladı-au degen armanım barı ras edi. Bwğan tağdır böget bolıp köner emes, äzirgi qalım onday tirlikke kelmeytin boldı ـــ degen şökeniñ söziniñ soñı tağı dirilge aylanıp üzilip qalğan edi. Nürken şökeniñ sözin äli tüsinbegen adamday:

ـــ po,.. O.. Şöke, sen de osınday mort azamat ekensiñ-au, men oylağan şöke eñ qaysar, eñ batır, erjürek azamat boluı kerek edi ğoy, ömir ekeumizge neni sıylamadı, baqıt degenniñ bwldır elesin körsetkenimen wstauğa joq etip, azap pen sorğa barınşa malşıtqan emes pe edi, sen barlıq baqıt, tirlik, bolaşaq ätek bolğan baqıtsızdıñğa baylanıp qaldı deysiñ be? Ömir süru üy bolu, sol üşin ğana deysiñ be? Onsızda er azamat süygenine baqıt jaratuğa, onı azap teñizinen qwtqarııp tütin tütetip, bir semiä etip otıruğa nege bolmasqa. Mümkin onday tirlikte bizge azap sıylar bolsa, ol azaptı da jeñuge nege bolmaydı?! ـــ dep aşıla tüsken nürkeniñ mına sözine şöke tañırqay äri oylanıp qaldı. Desede nürkeniñ özin tolıq tüsinip jetpey twrğanın şalağaylığı bar dep oylağan şöke qalayda osı orayda jete tüsindire ketkisi kelip.

ـــ Nürken-au, seniñ baqıttı boluıñdı men qarşadayıñnan armandap kelemin. Baqıtıñ alda, däl osı keypimmen sağan baqıt arnaymın dep azap arqalatu men üşin namıs. Sen äli jete tüsin. Aşıq aytsam men erkektigimen ayırılğan adammın, ـــ dedi şöke batıldana.

ـــ Men emes, öziñ tüsinbey twrsıñ, ـــ dedi nürken örşelene ـــ Baqıt degen onda twrğan joq. Baqıt degen mändi tirlik, berekeli ömirde, ـــ dedi ol da kesete.

ـــ Biz erteñ üy ğana emes, üy tolı balalı boludı oylaymız, elşe wl ösirip, qız wzatıp, kelin tüsirgimiz kelmey me?

ـــ Şır etken körmey ğwmır ötkizip jatqandar bar ğoy. Äne olardı öz ömirinde qwdayğa da, adamğa da jalınğanımen eşkimniñ janı aşımay ömirin tağı ötkizip jatpay ma, al biz de qwday berse ol armanğa da jetemiz. Keşegi kün ekeumizde oljalı bala bolıp basqa äke men şeşeniñ köñiline medet. Ömirine jıger bolıp kelmep pe edik. Bizge de elden, ne jerden asırap alar bala tabılmaydı dep kim aytadı. Al bermeymin dese on eki müşesi sauğa da bermey jatpay ma? ـــ degen nürken sözi şökeni tırıp etkizbey arıdan bir-aq tartqanda nürkeniñ är sözi şökege dwrıstay sezildi. Şöke ünsiz qaldı. ‹‹şöke.. Sen›› dep nazdanğan nürken şökeniñ qolınan wstağan edi. Şökeniñ boyı eljirep ketti. Nürkeniñ qolınan özi de qısa wstap twrıp barıp wyqıdan oyanğanday selt etti de:.

ـــ Nürken oylan, biz äli oylanayıq! ـــ dep bwrılıp ketti.

*      *      *

Batır bügin ayğaydıñ kökesin şığardı. Keşe ğana aldarına jığılıp, ayıbın töley kelgen qızı biken men küyeu balasına jaqsı ray bermegen edi. Mine tañ atpay sınıqtan sıltau tauıp qızımen qosa küyeu balasın qan josa etip qamşınıñ astın alıp sabap üydi basına köterdi.

Şöke bügin bökeniñ üyinde bolğan. İrgedegi ülken üyden şıqqan şwrqandı estip jügire jetken edi. Küyeu balasınıñ keudesine minip alıp mıljalap jatqan batırdıñ üstinen tüsti. Küyeu balasın wlınday körip qwrmetteytın josınnan attap törkinim edi dep neşe jılda sağınıp sarğayıp jetken qızınıñ zıqın alğan jolsızdıqqa şöke ızalanıp ketti. Qanday bir qwdırettıñ türtpeginde batırdı jelkesinen lıp etkizip jwlıp alıp, bir jağına tastay berip, qan josa bolğan küyeu balanı ornınan twrğızdı.

Qamşı tigen bikeniñ beti qan, şıjalaqtağan mäkey şeşe zar ilep jürse, qızı men küyeu balasına ilese kelgen bes jasar wlı şoşığanınan şeşesiniñ etegine enip ketken eken.

Şökeniñ keyninen ile-şala engen böke şökeniñ qarımdı qolına ilikken äkesiniñ tor aldına barıp mañdayımen sürine barıp tüskenin körip qaldı da, jügirip barıp äkesin süyep twrğızıp jatıp, şökege öşige qarap:

ـــ Sen … ـــ dedi öñi swstanıp, közi qantalap:

ـــ Ey, … sen mağan qalayşa bwlay qol tigizesiñ! ـــ dedi batırda baqırauıq tüyeşe barqıray şatınap, şöke öziniñ et qızuda artıq qimıldap alğanın oylasa da endi juıp-şayğanğa kelmey qalğanın añğarıp, küyeu balağa bwrıldı da:

ـــ Endi qaytıp ket! ـــ dep özi bwl daudan basın auaşalağısı kelip esikke bettep bara jatqan edi, şökeniñ küyeu balağa aytqan sözi bökeniñ şımbayına tidi:

ـــ Mına üydiñ kelgenin-ketkenin, ülkenin-kişisin basqaratın adam şıqqan eken, ـــ dedi ızbarlana. Şöke esik közine barıp keynine moyın bwrğan edi. Äkeli-balalı ekeui özin işip-jermen bolıp ızbarlana qadala qalğan eken.

ـــ Böke.. Boldı, endi, toqtat! ـــ dedi mäken şeşey mına arbasudıñ artına alañdap.

Şöke äkeli-balalı ekeudiñ işki dünielerin birer jolda-aq aypara etip alğanına kektenip ketti. Söytsede özin tejey, ün-tünsiz üyden şığıp ketti. Şöke üy sırtına şıqqan soñ da bökeniñ ‹‹janın bağıp almay, jalbır tonnıñ›› degenin estip qaldı. Oylamsız äke men äñgüdik wldıñ mına sözine şöke kektenip ketsede özin tejep aldı. Äyteu qaşan körseñ bwlardıñ aralarında şıjaq bolıp jürgen mäken şeşeniñ: ‹‹böke, ne kökip twrsıñ, tılmen jaqtı ayırmasañ qaytedı. Jalbır ton bolsa bağıp jırğatqandarıñ ğoy›› ـــ dep özi üşin äkeli-balalı ekeuine tilinıñ swğın qaday eñirep jürgenin şöke janı aşıp keñsirigi aşıp wzay berdi de, osı aşuda nürkenmen keñeskisi kelip jıti basıp solay bettedi. Nürken özi jatqan üyge ala qappen bir qap tezek terip äkelip esik aldına tögip jatqan üstinen tüsken şöke: ‹‹nürken›› dedi tayay bere, mañdayınan sorğalağan terin sürtip, şökege qarağan nürken onıñ aşulı beynesine qarap:

ـــ Ne, ne boldı şöke? ـــ dedi degbirsizdene.

ـــ Asığıs edim, qolıñ tie me?

ـــ Qayda? ـــ dedi nürken tañırqay.

ـــ Äñgimelessek.

ـــ Qazir me?

ـــ Qazir.

ـــ Jaraydı, al kettik, ـــ dedi etegin alaqanımen sart-swrt wrıp-qağıp jatqan nürken.

ـــ Joq, men at äkelemin sen äzirlene ber?

ـــ Iä, onda tezdet mende susın işip, terimdi qwrğatayın, ـــ dedi nürken jaydarı beynemen. Şöke keynine kilt bwrılıp jebeley basıp ketti de, birdemde eki attı erttep şığıp kele jatqan edi oğan böke kezige qaldı:

ـــ Qayda, kettiñ.. Mırza! ـــ Edi kekesin beynemen böke. Bwğan şöke şamdanğan joq.

ـــ Qazir qaytıp kelemin, ـــ dedi.

ـــ Qosardağı atıñ ne?

ـــ Meni tekteuge şığıp pa ediñ böke, ـــ degen şöke de oğan tik keldi.

Nürken men şöke attarına qona auıldan auaşa şığıp bir töbeşikke barıp attarın qañtarıp qoyıp wzaq keñesti.

ـــ Men öziñdi bir jaqqa äketu bekimine keldim, ـــ dedi şöke keñesin tötesinen bastap, nürken şökege añtarıla qaradı, ـــ Şıın aytsam öziñdi bökeniñ kisiligine tapsırıp älek bolıp jürippin, äkesinen ötken qanqwylı, wrda-jıqqa tapsırıp jürgen men de es joq eken, ـــ dedi aşulana. Şökeniñ köñilin tüsingennen be älde şökeniñ öz köñilin endi tüsinip jetkenine me, nürken swñqıldap jılap jiberdi.

ـــ Men öziñe neşe ret jalınğanmın, şının aytsam bökeniñ sen turalı nieti aram, bwnıñ bärin ayta bersem ağayın arasına ot jaqqandıq bolatın bolıp ündemegenmin, bügin qotırdı öziñ tırnağan soñ aşqanım, eñ jaqsısı bwl jerden basıñdı alıp qaşqanıñ jön, ـــ dedi nürken jılap otırıp, şöke endi bildi, nürkende talay swmdıqtıñ jılıtın bildirgenin oylap:

ـــ Osı küyi keteyik nürken! ـــ dedi şöke öziniñ osı nietke jetkenin aytıp. Şöke men nürkendi añduıldap jürgendey böke olar otırğan döñniñ şığısındağı twmsıqşadan oqıs şığa keldi de tura közderine qaray bettedi. Şöke onıñ endi ne swmdıqpen kele jatqanına küdiktengenimen otırğan ornınan qozğalmay otıra berdi. Jaqındap kelgen böke ırjıñday twrıp:

ـــ Kim eken desem, qwrğaq twlıpqa möñirep otırğan ğaşıqtar eken ğoy, dämeni it jesede köñil bayağıday degen osı ğoy, ـــ dep tilinıñ swğın qadap aldı. Endi şökeniñ de ayanarı qalmağanday kektenip ketti. Mwndayda äri nürkeniñ janında möliip otıru da namıs qoy:

ـــ Böke.. ـــ dedi dauısı qatqıldau şığıp, ـــ Men seni qaltasında jemi bar, köñilinde eli bar, öz baqıtın adaldıq, adamgerşilikke qiya alatın därmendi azamat eken dep jürsem, qotan aylana almaytın qortıq ekeniñdi qaydan bileyin, ـــ dep saldı. Mına sözge bökeniñ keser bası qızarıp sala berdi.

ـــ Altın twğır qoysa da qaz qañqıldap qona almas, ـــ degen osı eken ğoy. Auızıñ asqa, iiniñ kiimge jarıp esirkegendi qoymay, bireudiñ auzındağısına talasqan naq qortıq sen emes pe, ـــ dedi bökede är sözin tistene söylep.

ـــ Qañqıldağan qazğa altın twğırdıñ ne keregi, erkindigi bar, teñdigi bar sazdı kölim artıq.

ـــ Amal ne, äkem de naqwrıs, jelqom salıp, basqa közge töpeley, tepkilep kontulaq etetin jabını mäpelep basqa şığarıp.

ـــ Artım azap, aldım sor bolsa da ärkimniñ öz jwldızı özine.

ـــ Seniñ jwldızıñ ärkimniñ esiginde taptalıp şıqqan it sier itayaqta körermin kösegeñniñ kögergenin qoyıp, kenezeñ keuip özeuregeniñdi… ـــ degen böke sözine nürkeniñ şıdamı ketip jılap jiberdi.

ـــ Örmekşiniñ torınday toqılğan el men jan wyañnıñ berekesin büldiru aram köñilige oñay bolğanımen adal köñilge simaydı. Kedeylikpen, kepseñdik jazmıştıñ qwrıştay etip qwyıp tastağanı dep oylama, erteñ-aq beyşäräsinip twrğan jandarıñnıñ ayı tuıp, küni küleri mwnda böke, ـــ degen edi.

ـــ Oypır… Im… Ay! ـــ dedi atınıñ basın bwrıp, ay men künge qolın sozğan mırzam-ay. Qaqpış şaqay, qatqan şalbarıñdı oñap alşı äueli, ـــ dedi miğınan mırs-mırs külgen böke atın tebine.

ـــ Bwl tabiğattıñ tas kitäbindä emes, adamnıñ asqaq ruhımen kiltin tabatın aqiqat, oğan sen boylay da jetede almaysıñ.

ـــ Ne boldı, senderge salğılasıp, bwl eregesten ne öndiresiñder! ـــ dedi nürken araşağa tüskendey jılamsırap.

ـــ Qan jılasıp tabısqan edik, qan wstastıp ayırılsudıñ aldı ـــ dedi şöke aşuda.

Şöke mınau ömirde qwlın-tayday tebisip ösken, bir wyada meyirge bölenip, eger-egespen erteñine entelep kele jatqan bökege köñildegisin sarqa aytıp alğanına keñip qalğanday bökeniñ tu sırtınan közimen wzatıp salıp otırğan edi. Atınıñ basın kilt tartqan böke erdiñ qasına ilgen sadağına qanjığadağı qoramsaqtan bir jebeni salıp adırnasın kere tartıp ekeuine kezep twra qalğanda nürkeniñ zäresi ketip şökege tığıla bergenimen şöke miz baqpay qasqayıp otıra berdi. Böke kilt qolın bwrdı da jebeni qoya bere salğan edi. Zulap jetken jebe qañtarulı twrğan şökeniñ atınıñ üstindegi toqal erdiñ qasına dir etip qadala qalğan edi, böke öziniñ aybatın asırğanday mäz bolıp ırjıñ-ırjıñ külip jolına tüsip kete berdi. Şöke bökeniñ qanı qarayıp ölispey, berispeytindigin wğındırıp ketkenin añğardı da, ornınan şapşañ twrıp er qasında şanşılıp twrğan jebeni jwlıp alıp sadağına saldı da olda zulata qoya bergen edi. Jebe jetken jerden bökeniñ şoşaq twmağın ala tüskende bökeniñ astındağı at jalt bergen edi. Böke auıp qala jazdap barıp oñaldı da, artına moyın bwrıp, jerden eñkeye twmağın ilip alıp jele jortıp kete berdi.

*      *      *

Twtqiıl atılğan oq dauısı batırdıñ auılın alasapıranğa tüsirdi. Qırği tigen top torğayday dürkirep qotarılğan el şulap-şwrqırağan auıl adamdarın at keudesimen soğa kelip, batırdıñ qamdanğanına da ülgirtpey ordasınıñ mañdayşasınan qwral auzın üñireyte swğıp jiberip, ‹‹qıbırlamay orındarıñda twrıñdar, äytpese mürdem ketiremin›› degen dauıstan üy işinde beyğam otırğan batır, böke, şöke, köke bolıp bir bwrışta ürpie qıbırsız qaldı.

Bwl künde qazaqtar işine qaydan kelsede mıltıqta payda bola bastağan edi. Mıltıq dauısın estigen batır aldıñğı ret küyeu balasın wrıp quıp jibergen soñ atı şulı qwdası bülik salarınan alañdap jürgen bolatın, mine oyı däl keldi. Aytqanday twmar bastağan birneşe adam sau etip üyge enip keldi. Boyı eñgezerdey, süyekti, qoñqaq twmsıq qwmar sarquañ mwrtın eki qwlağına qaray tärtpeke tüsire iirip qoyıp ـــ Wstañdar analardı! ـــ dedi qasındağı azamattarğa, sol-aq eken, böke men batırdı bas salğan azamattar qolın artına qayırıp, eki ayağın jılqışa twsadı da, ayağındağı baylau men qolındağı baylau aralığına twtamday ağaştı salıp jiberip bwrağanda basın kegjitip, ayağın şalqalata tartqan bwrau olardıñ qwlında-qwlının şığardı. Şöke endi tanıdı. ‹‹Oybay bikeniñ barğan jeri bardam, batır el eken, atası orıstarğa ‹‹jalaqşı›› bolıp jol bastaydı eken de, onıñ aytqanı alğıs, qara degen qarğıs eken, azamattarı birden mıltıq wstaydı›› degen batırdıñ qwdası, bikeniñ atası osı ekenin tanıp ara tüskisi kelip:

ـــ Qwda.. Qwda, keşiriñizşi ـــ degenşe endi bir azamat onıñ qwlaq şekesinen qara mıltıqtıñ auzın tösey qoydı da ‹‹qıbırlamay twr›› dedi zekip.

Batırdıñ äyeli de şökeniñ ‹‹qwda›› degen sözinen esin jinağanday eñirep sala berdi.

ـــ Qwda-au, ayıp bizde, at-şapan ayıbıñdı alıp, şıbınday janımızdı qiya kör qwda, ـــ dep zar iledi.

ـــ Tentirep ketpey, teñin tauıp barğan qızdarıñ irgemdi attağalı äke-şeşem dep etegin jasqa toltırıp, sağıış zarığın bassam edi-au dep äreñ kelgende sondağı körsetken sıylardıñ sol ma, qane äldi-älsızdı jelkeley berse kör jelkelegendi, nemerem anau, jırtqış körip qaytqanday barğalı şoşıp auırıp jatqanı, ol jazatayım bolsın bälem, jer tübine bir-aq tıqpasam atım oşsın, ـــ degen twmar eki attap, bökeniñ aldına keldi de, qılışınıñ wşımen ieginen kötere qayqaytqanda-aşulı qwdasınıñ sol küngi wlına körsetken ztpen qılışın şwrqıltayınan qors etkizip tığıp ala ma degen bökeniñ öñi kün jegen şüperektey bolıp közi jasqa tolıp ketti.

ـــ Äspensigen neme, juas auıl, momın elge qoqañdap qwyrığıñ teñkiip alğan eken, ädebiñdi basıp qoyayın, ـــ degen twmar qılıştı keñirdegine batıra tüsken edi, batırdıñ äyeli twmardıñ ayağına jabısa ketti.

ـــ Keşirşi, qwda-au, keşirşi, ayıbıñdı alda, keşir! ـــ Bwnı elegen twmar bolmadı. Bwraudı şıñğırta bwrağanda bası men qwyrığın qayqaytıp aybar şegip jatqan kesertkidey qayqıyğanda barıp bökeniñ keñirdeginen qılışın tüsirdi de, endi batırğa bwrıldı. Batırdıñ bwrauın bwrağanda doğaşa iilip bayqwstıñ beli opırılmanğa jetip, közinıñ qarasınan ağı dendep, mañdayınan aqqan ter bütin jüzın juıp, şığar-şıqpas esi qalğanday ıñqıldap jatır edi. Twmar onıñ qayqiğan belin qızıl saptamamen basıp qalğan edi. ‹‹baq›› degen dauısı şığıp ketti:

ـــ Tondı wlıñdı qanğa malşıtıp, qızıñnıñ şaşın jwlıp, nağaşım dep kelgen säbidiñ jüregin şaylıqtırğan antwrğan, malğwn ـــ degende şeşesiniñ qwşağında twrğan köke twmarğa oqşa atılğan edi onı twmardıñ eki azamatı wstay alıp iığınan basa qoydı.

Şöke twmardıñ bwlay ayğwlaqtanuı batırdıñ üyin qırıp-jaypay ketu emes, ‹‹sudıñ da swrauı bolatının››, ‹‹ittiñ iesi, böriniñ täñirısı bar›› ın eskertip tanıtıp qoymaqşı ekenin añğarıp qıbırsız twrğan edi. Tilin tartpay jwlınğan kökeni şıntaqtan qağa ünin öşire qoyğanın, onı körgen şeşesi mükeydiñ şıjalaqtap, ‹‹qwday-ay, qwday, öltirdi-au, qayttım-au, qu qwday›› degen zarın estigende şıdamı ketkendey bolğan şöke basına töselip twrğan azamattıñ qwralın jwlıp aldı da qaytıp twmardıñ jigitiniñ basına kezey:

ـــ Boldı qwda, jeter endi, birge-bir, eseñdi jibermediñ, ـــ dedi qabağı qars twyılıp.

Şökeniñ wlına ara tüsip qwtqarğanın, kelini bikendi de qwtıltıp şığarıp jibergenin, äri bayqwstıñ mıñ ölip, mıñ tirilgen keşirmesin kelininen estip bilgen twmar, onıñ qazirgi şapşañ qimılına süyine qarap eki attap janına keldi de:

ـــ Mına neme basıña tışıp, baqıt qwsıña talassada tağı da meyir körsetip twrsıñ, osınday kisiligiñdi osı antwrğandar tüsineme osı? ـــ dep saspay twrıp-aq, şökeniñ qolındağı mıltıqtı bosatıp aldı da, ـــ Öziñe raqımet aytam balam, seniñ ara tüskeniñdi wlım jetkizdi, qwda bolamın, raqaymen ötemin deydi ekensiñder erteñ öziñ, kelinimniñ şeşesin, basqa dos-jarandarıñdı ertip dämge barıñdar! Eger barmaydı ekensiñder on kün tosam odan keşikseñder bwl mañda tiri twram demeñder, özderiñ de dwşpandıqtarıñdı äygilegenderiñ! ـــ dep kesete bwyırdı.

Şöke twmardıñ alıp deneli, öñi qorqınıştı adam ekenin qasına kelgende bayqadı. Onımen qoymay bügingi mına jazası, soñında dämge şaqıruınıñ barlığı ‹‹aqıldılıq›› dep oyladı da, ünsiz basın izep maqwldıq bildirgen edi. Twmar mäkey şeşegede moyın bwrıp, ‹‹Kelistik osılay qwdaği›› degen edi, şaylı jürek, biliksiz şeşe jan täsilimniñ az aldında jatqan küyeui batırğa qarağan edi, twmar:

ـــ Oy, bo.. Oy.. Qwdaği, esirikke qarağan aqılıña bolayın, ـــ dedi mısqılday.

ـــ Boladı qwda, boladı, ـــ dedi batıldana tüsken közi jastı mäken şeşe qauqalaqtap.

Twmar azamattarına tek işaratpen ğana üyden şığarıp ketti. Şöke batır men bökeniñ baylauın şeşip aldı. Kökede esin jinadı. At twyağı dübirinen twmarlardıñ attanıp ketkenin añğardı. Auıl adamdarı da batırdıñ üyine jabırlap kelip jattı. Müsirkeñgi, sağı sınğan äkeli-balalı ekeu jinalğan elge kibirtiktey qarap, jasqanşaqtay berdi.

Batır twmarlar ketken soñ ornınan neşe kün boyı twra almay tösek tartıp jatıp qaldı. Bökeniñ üsikke şalınğan toqtıday qwyrığı bwrañdap, belin zorğa köterip äreñge jürsede, jüzı talaqtanıp äbden aşuğa bulıqqanı bep-belgili.

ـــ Qarğam şöke bolmasa, qara qwyınşa kelgen düleyler qırıp keter edi, ـــ degen şeşesiniñ sözin köke jüptey ‹‹şöke ağam nağız batır eken ğoy›› dep äkesi men bökeni mwqatqanday bolğan edi. Bwğan böke jarılarday:

ـــ raqımet… Şöke birge-bir boldı, ـــ dedi dauısı qarlığa.

Şöke bökeniñ mına sözine jarılarday aşulandı. ‹‹bir kezde men seni qaterden qwtıltqan edim, mınau sonıñ bodauı boldı›› dep twrğanın tüsinip twr. Bwnday oydı özi oylap körmegen şöke ‹‹eseptesken el bolmaydı›› degen ras bolsa, mınau tuıstıq borıştılıq, adamgerşilik emes ‹‹birge-bir›› deuin qaraşı dep oyladı da, bökege alara qarap, ar jağınan tüydektelip kelgen zöderin tögip jibereyin degen edi, onıñ köñilin tağı mäken şeşe tüsine ketkendey:

ـــ Böke, sen nege kökip söyley beresiñ, ekeuiñ bir üyde bir itayaqtı jalap östiñder ğoy, biriñnen biriñdı kem körmey egiz qozışa ösirgen edim, endi ılğida qızğanşaq ittey ırıldasudı bastaysıñda twrasıñ, meniñ aldımda mwnday berekesizdikti körsetpe! ـــ dep qatañ keldi.

Osı künniñ ertesinde batırdıñ maqwldauımen şöke, mäken şeşey, bökeniñ äyeli, köke, nürken bastağan on bir adam jol azıqtarın tolıqtap alıp twmar qwdanıñ auılına attanıp ketti.

*      *      *

Şökelerdiñ twmar auılına şıqqanına üşinşi kün. Twmar jarım kündik joldan azamattarın aldarınan şığarıp qoşämet bildirip aldı.

Twmar auılı sırt közge saltanatın asırıp, aybatın asırıp alğan eken. Qatar tigilgen toğız kiiz üydiñ ör jağında eki bölek döñbek üy twr, qwdalarğa äzirlegen üydiñ dünie-mülki köz tartadı, auıl mañındağı tört tülik maldıñ topanı tım mol körinedi. Tirşilik küybeñinde jürgen auıl adamdarınıñ qas-qabağınan-aq berekeli de irgeli el ekeni aytpay-aq körinip twr.

Qwda, qwdağilar mwndağı ülken orda atanatın twmardıñ üyine kelip tüsip kökqasqa tayğa bata jasağan edi. Art-artınan otaular men körşiler şaqırıp, üş kün boyı oyın-toy, dır-duman boldı. Osınday qarbalastıq arasında twmar şökeni auaşalap şaqırıp jatır degen soñ, jekelep şaqıruında bir sır bar-au dep küdiktene kelgen edi. Twmardıñ janında bikeniñ küyeui de otır eken, sözdi äueli sol azamat bastadı:

ـــ Sizge borıştarmın, biken öziñdi köp aytadı. Bizdiñ bügingidey üy bolıp qosıluımızğa da, bwl ret juan jwdırıqtan da aman alıp qalıp, jardam qolıñızdı sozğanıñızğa raqımetımdı ayırım aytuğa şaqırıp otırmın, ـــ degen wlınıñ sözin twmar jüptey:

ـــ ras, äueli raqımet aytu, miner atıñ, kier tonıñ dayın, eñ äueli meni wrda jıq, äper baqan adam eken dep qalma, maqwlıqqa maqwlıqşa jauap qaytarmasañ söziñ ötpeydi, mine qwdaği bastağan özderiñdi şaqırıp otırmın. Bwnım ittikke adamgerşilikpen jauap beru ـــ degen twmar, ernine salğan nasıbayın şırt-şırt tükirip aldı da, ـــ Seniñ jayıñdı bizge biken äbden tüsindirgen, qabıl körseñ auaşa şaqırğanda aytar zäredey aqılım bar. Könu-könbeu erkiñde. Sen üşin batırdıñ auılında twrudıñ endi qajetı qalmağanday. Jön körseñ nürken ekeuiñ osında qalıñdar, qalğan jwmıstı jüre jürip körmeymiz be! ـــ dep tındı.

Şöke mına sözge oylanıp qaldı. ‹‹ırıldasqan tirlik. Endi oñ betin bermeydi›› demekşi twmardıñ bwl aytqanı da ras, biraq däl bwl jolı şeşe ornında jürgen aq köñil, meyirimdi mäkeydi jalğız jiberip öziniñ qalıp qaluı orınsız ekenin oyladı da:

ـــ Bwl aqıldarıñız orındı, desede, däl osı jolı nürken mwnda qalsında, özim mäkey şeşeydi jetkizip tastap barıp qayta oralsam da keş bolmas, ـــ degen edi. Äkeli-balalı ekeui de dän razı bolıp:

ـــ Solay bolsın onda, biken äpekeñ, mınau jezdeñ jamandıq körmeysiñ şöke, ـــ dedi ornınan twrğan twmar qalbıraqtay.

Qwda-qwdağilar törtinşi küni siır tüs mezgilinde attandı. Biken şeşesinen jılap ayrıldı. Topanı onday iri qara mal aydap, bir tüye jükpen attanğan qwda-qwdağilar auıldan wzay berdi. Bikeniñ qasında nürkendi özin qimastıq sezimmen wzatıp twrğanın şöke añğarıp:

ـــ Al köriskenşe kün jaqsı ـــ dep jele jortıp wzay berdi.

Qwmar auılınan köñildi qaytqan mäken şeşey jol-jönekey adamgerşilikti auılğa kelgen qızı bikeniñ baqıttı bolarına senip auız jappay maqtaumen boldı. Artınıp-tartınğan şökeler batırdıñ auılına üşinşi küni keş oraldı. Batır men böke bwlardı qwtırına qarsı aldı. Eñ äueli aydap kelgen on neşe iri qaranı bauızdatıp sanın san, qolın qol etip it-qwsqa tastatıp, jemtik etip kömdirip tastasa, maqwlıq batır mäkey şeşeydi eş jazıqsız attan tüspey jatıp qamşınıñ astınan alğan edi, şeşesine araşağa tüsken kökeni de eş jazıqsız jelkelep jiberdi. Baq talastıq basın aylandırıp, öşiktire bastağan äkeli-balalı ekeuge şöke bwl ret jasqanbay wmtıldı. Äsirese äyelin bası-közi demey soyıldap jürgen batırdıñ qolındağı qamşını jwlıp aldı da tizesine salıp ekige opırıp laqtırıp jiberip:

ـــ Bwl qay qwtırğanıñız, ‹‹taz aşuın tırnap aladı›› degendey. ‹‹eregesken el boluşı ma›› edi. Jibergen öziñ, endi ne jetti? ـــ degenşe böke şökeniñ tu sırtınan kelip doyıl qamşısımen basına oray tigeninde beyğam twrğan şukeniñ betin qan jauıp ketti.

ـــ Teksiz, qortıq, qañğıbas, äkemniñ jağasınan alatın kim ediñ sen? ـــ dedi ayğwlaqtana üzeñgisine şirene twrıp.

ـــ Eliñniñ berekesin, keñirdegiñ men näpsiñniñ qwlına aynaldırğan nağız qortıq sen, ـــ dedi şökede betindegi qandı sürtip jatıp.

ـــ Wstañdar mınanı, tabanın tilip twz seuip, özin sirilep tastañdar! ـــ dedi böke ayğaylap.

ـــ Erkekşe söyleseñ qaytedı, ـــ dedi şöke tilin tartpadı.

ـــ Oy, azban, qanıñdı işip, qasıretıñdı tartqanda sonda köresiñ.

Tobır adam bökeniñ amırımen şökeni tırıp etkizbey baylap alğan edi. Şöke sondada tilin tartpadı.

ـــ Bireudiñ basına qwştar bolğan adam, öz basınıñ tağdırınan jwda bolmasa igi, ـــ degen şöke sözi bökeden göri batırdıñ eski jarasın tırnap ketkendey boldı. ‹‹Mına antwrğanıñ kökeyinen zıt öşpegen wqsamay ma›› degen batırdıñ mañdayınan swp-suıq ter bwrıq etti de, şökeniñ ottı janarınan jasqana berdi.

Şökeni tırtıstırıp baylağan adamdar süyreley ‹‹jaza üyi›› deytin. Batırdıñ ayırım tiktirgen qaraşa üyine engizip alıp ketti.

*      *      *

Twmar auılınan şökeniñ attanıp ketkenine jetinşi kün boldı, äli oralmağanına nürken alañday bastağan edi, twmar tınış jatpay jansız jiberip bilip keluge attandırğan edi. Wzamay şöke qoldı bolıp, sirlenip, qinauğa alınıp jatqan habarı twmarğa jetkende mına batırdıñ eldesu emes, jaulasuğa bel baylağanın oylağan twmar täuekel dep auılına at saludan basqa jol joğın oylap äzirlik köre bastadı.

*      *      *

Jeñsiz kürmeni teris kigizgendey şılği tüye terisin şökeniñ keudesine kigizip arqasınan köktep tastağan tüye terisinen jasalğan siri kün ötken sayın şökeniñ tınısın tarıltıp, şıdamın ketire bastadı. Jazğıtwrımğı kün közinen tüsken jıludıñ sirini qwrıstıruınıñ älsizdigine köñili olqısınğan böke, şökeniñ üstine su qwyğızıp, eki ayaq, eki qolınan azamattarğa kerdirip twrıp ortağa jaqqan ottıñ qızuına qaqtatıp, sirini tipti de keptirudi bwyırdı. Qol-ayağı baylaulı şöke mwnday qorlıqqa kömbesine amalı da joq edi, ot jalını özin qara terge tüsirip, qoşqıl tütin qolqasın qauıp, ıstıq ötken sayın qwrısa tüsetin siri eki büyirin büre tüskende tınıstap dem aluı älsiregen şöke talay ret esinen ayrılıp ketsede qaysarlığına basıp jata berdi.

Böke şökeni basın şauıp nemese bir jebemen atıp qana mürdem ketirgennen göri osılayşa şıbın janın qinap taubasına keltirip özin moyındatqısı kelgenimen barğan sayın qaysarlanıp öz ?? Şökege bügin özi bet eki keziguge keldi. Esikten taltañday enip, ???? Söylegen böke şökeniñ mına keypine mısqılday bir külip aldı da:.

ـــ Kezinde qwtqarğanım, däl osı azaptı öz qolımmen tarttıru bolatın. Endi mine, mına beyşärä halıñdı körgende şerim tarap, mwratıma jetkendey bolıp otırmın, ـــ dedi. Öñi qara talaqtap.

Saqal-mwrtı qaptay bolıp ketsede, közi ottı şöke, böke aldında özin äli zor wstap, qaytatın emes:

ـــ Seniñ erligiñdi bilemin, bala küniñde de basqalardıñ astında jatıp: ‹‹twrsam, körsetem›› deytin ınjıq bolatınsıñ, äzir azamat bolsañ da äli sol qalpı kelesiñ, äytpese baylap-matap alıp, erlenip otırğanıñnan wyaluıñ kerek ğoy, aqımaq, ـــ dedi.

ـــ Astında jatatın öziñsiñ şöke, neñ qaldı seniñ? Söytip jürip qatınnan dämeli aqımam.. ـــ dedi bökede tistene.

ـــ Ol bizdiñ erkimiz, qolıñ jetpegen soñ işiñ küyip baradı ğoy. Onday perizätti sağan qor etkenşe öz qolımmen bauızdap janın jaﮬannamğa qoya bersem dep äketkenim aras.

ـــ Qasıña eki kün jatsa üşinşi küni özi-aq qojırap şıqqanda körermin äuseleñdi, ـــ degen böke äli de sağı sına qoymağan şökeni jazalay tüsudi bwyırdı da üyden şığıp kete berdi.

*      *      *

Keşki ımırt wyırılıp, mal qoralanıp el ornına otırğan şaq, şöke jatqan üyge twtqiıl köke asığıs enip keldi de:

ـــ Ağa…. ـــ dep özin bas saldı, ـــ Qandaysıñ ağa, şeşem jiberdi. Özi qal üstinde jatır, mına jendetterdiñ tayağınan bas kötere almay aqırı öletin wqsaydı, ـــ dedi sıbırğa jaqın dauısımen şökeni qwşaqtap jılamsıray.

ـــ Qalay kirdiñ köke, küzetşi… ـــ degenşe köke:

ـــ Olar men as berip asırağan küşikter, tilimdı bwrmaydı, jäne qoynın toltırıp qoydım, endi bwl jerden qwtıl ağa! ـــ degen köke şökeni bosatbaq bolğan edi, şöke:

ـــ Toqta köke.. Toqtay twr! Dala tolğan añduşı qwtıla almaymın, öziñniñ basıña qaterge jolama, eñ jaqsısı şeşeñe qara! ـــ degen edi, köke onıñ sözin bölip:

ـــ Şeşem jiberdi ağa. ‹‹seni qwtqar! Mağan qaraylama, ağañmen birge bwl auıldan ketip bikendi panala›› dep jiberdi, ـــ degen köke pışağın alıp şığıp şökeniñ sirisiniñ sırtınan tikken kögin qyuğa äbigerge tüsip jatıp, ＿ astırtqa eki at äzirlep qoydım, solay jetseñ boldı, ـــ dedi.

ـــ Endeşe sirige äuirelenbeyik köke, etimmen et bolıp äbden qwrısqan siri sağan boy bermeydi, keter bolsaq osı küyi keteyik, biraq, küzetşiler…

ـــ Biz üyden şığa bere, küzetşiler ‹‹qaştı›› dep ayğay-süren salıp habarlaydı. Bolmasa ol bayqwstardıñ küni de qaran boladı ğoy. Osı orayda biz aman-sau atqa jetip alsaq boldı, ـــ dedi köke.

Kökeniñ jasta bolsa aldı-artın boljap, keler-keterge saqtana ornalastıru jasağan pısıqtığına şöke razı bolıp ketti. ‹‹raqımet köke, al kettik›› dep ekeui esikten baspalap şığıp qarañğığa süñgidi, ‹‹qaştı, qaştı›› degen ayğay auıldı basına köterdi. Auıl birdemde qarañğılıqta alasapırandıqqa tüsti. Bwlt astında qıdırıp jürgen ay jarığı töñirekti äli de ayqın körsetip twr. Şöke men köke belegirdiñ astına aman tüsip eki atqa iline bere attıñ keyninde jasırınıp twrğan bökeniñ şığa kelgenin körgende, köke abırjıp qaldı.

ـــ Ittiñ qana balası, ـــ dep qılışın qınabınan jalt-jwlt etkizip suırıp alıp ayqwlaqtana wmtılğan bökege ‹‹ağa›› dep köke twra jügirgende şökege siltengen qılış kökeniñ iığınan şauıp tüsirdi. Köke maydanda kesken şörkedey qwlap tüsti.

Şöke bökeniñ qılışın eleñ qwrlı körmey jığılıp tüsken kökeni qwşaqtay aldı. Aldeqaşan janı şığıp ketken eken. Böke öziniñ oqıs qimılına ökinip qolındağı qılışın tastay berip twrğan ornında sileyip qalıptı. Bwl kezde qaşqındı quuğa şıqqan auıl azamattarı da art-artınan mwnda qara şıbınşa qaptap, istiñ nasırğa şapqanın körip ünsiz dağdarısıp qalğan edi. İle-şala kelgen batır jerde swlap jatqan kökeni, onı qwşağına qısıp otırğan şökeni, sileyip twrğan bökeni körgende u şıqqan jağdaydı aytpay añğara qoydı da sileyip twrğan bökege qara nayzasın qors etkizip salıp jiberdi de ökirtip tüsirdi. Eñirey barıp kökeni qwşaqtadı. Şöke bwlardıñ bwl qırqısınıñ bireuine de nazar audarmay auıldı betke alıp kete berdi. Bwl jolı şökeniñ jolın eşkim tospadı. Şöke barğan küyi mäkey şeşeyge endi. Auru azabınan arsı-kürsi bolıp ıñqıldap bir-aq uıs bolıp jatqan mäkey şeşeydi körpesimen qosa aldına balaşa köterip dalağa şığarğan şöke say tağanındağı toptı adamğa qaray alıp keledi.

Halı tömendep, sözden de qalğan mäkey şeşey şökeniñ kelgenine quanğanday közinıñ qiığımen bir qarap qıbırsız jata bergen. Ömiri maqwlıq erkektiñ doyır minezine tap bolıp ötken şeşeydiñ qol-ayağı sılqıldap bos qalıptı. Betindegi qılış tabınan qalğan tereñ tırtığı, şüykedey bolıp wyısqan şaşı onıñ ömirindegi azabınıñ ayğağınday, şökeni eriksiz eñiretti.

ـــ Bwl ömirde ne raqat kördiñ şeşe, äkeden, şeşeden, küyeuden, baladan da ne baqıt taptıñız, qamıqqanda qamqor bolıp, tayaq jeseñizde men üşin arağa tüsip jüruşi ediñiz, äueli anau tinamday janı şıjaq bolıp jüretin süt kenjeñiz köke ne boldı, anau ırıldasqan äkeli-balalı ekeui jazım etti, endi äkeli-balalı ekeui ırıldasıp jatır, sol kökeñizdiñ süyegin köziñızben köriñiz, bala künimnen mağan meyiriñizdi tögip qamqor bolıp kelgen ediñiz, endi ‹‹qwtqar›› dep kökeni jibergen ekensiz, siz mağan şeşe meyirin tüsindirgen, şeşe jüregin tanıtqan qamqor jansız ğoy, mende öziñizge mäñgi qarızdarmın, ـــ dep eñirep kele jatqan şöke, ayaq-ayağına timey mäkey şeşeydi mınau toptasqan adamdar arasına alıp keldi. Şökeniñ mäkey şeşeydi bwlayşa köterip kelgenine tañırqaulı edi, twp-tura bökeniñ mürdesiniñ janına äkelgende biraq tüsindi.

Şöke mäkey şeşeniñ betine qarağan edi, köz jası jüzın juıp, talaurağan erni äldeneni aytqısı kelip jıbırlap keldi eken. Kelgen küyi kökeniñ qasına äkep aqırın qoydı da, mäkey şeşeydiñ jüzindegi jastarın sürtip, odan kökeniñ basın şeşeydiñ keudesine taman äkelgen edi. Şeşe bayqws qolın sozğanday boldı. Şöke şeşesiniñ qolın kökeniñ jüzine tigizgen edi. Mäkey şeşeniñ qolı dirildep ketti. Äldeneni aytqanday ernin jıbırlatqanın körgen şöke mäkey şeşeniñ auzına qwlağın tayatqan edi. ‹‹Ke.. E.. T›› degen sözdi zorğa ayttı da sılıq etip jan üzdi. Şöke onıñ közin alaqanımen jauıp ornınan twrdı. Jinalğan auıl adamdarı, batır, sanınan jaralanğan böke bolıp şöke men mäkey şeşeydiñ är qimıldarına qadala qarap eñirep twrğan eken. ـــ Şeşe,.. Şeşe ـــ degen bökeniñ dauısı qasırettı şıqtı. Bwl qasırettıñ soñı bökeniñ äyeliniñ, auıl adamdardıñ zarına aynalğan edi. Osı şuıldı auıldıñ bir qartı toqtattı.

ـــ Toqtatıñdar, toqtatıñdar endi, aruaq köz jwmdı degenmen kökiregi oyau, tiri de sıylaspay, ölgende jılasudıñ ne qajetı, itşe ırıldasıp, qasqırşa talasqan ömirdiñ soñı osılay bolatında jöni bar, boldı endi, aruaqtı arulau jwmısına kirisiñder, süyekterdi marqwmdardıñ üyine kirgiziñder! ـــ dep basu aytıp, tilinıñ swğında qadap aldı.

Bwl kezde tañ atıp jer jüzın jarıq säule qıdırıp ketken. Şöke osı küni mäkey şeşe men kökeniñ jerleu rasmiyatın orındap bolğan soñ atına mindi de ün-tünsiz auıldan şığıp kete bardı.

*      *      *

Şöke auıldan wzap şıqpay-aq özin qwtqaruğa şıqqan twmardıñ bir top azamattarına kezigip qalıp olarmen birge twmardıñ auılına bet aldı. Şökeniñ keluin sarıla kütip, eki közi tört bolıp otırğan nürken, twmar, bikender şökeden eldiñ hal-jayın swrap aqtarılıp qaldı.

Şökeniñ etine batıp, süyegine jetermen sirige mwnşalıqtı qaysarlıq körsetkenine el bolıp tañday qağıstı. Sirini alıp tastau üşin äueli jılqı mayın jağıp jibitip barıp, kökteulerin birden kesip jürip, zorğa ağıttı. Şökeniñ üstinen siri tüskende etteri oyılıp siriniñ batqan ornı aq jem bolıp qalğan eken. Şöke siri alınğanda tınısı keñip qalğanday bolğanımen ön-boyınan jel añqıldap, sirige süyenip alğan denesin erkin biley almay äreñge köndi.

Täñerteñ ertemen twrğan şöke, batır auılında bolğan jağdaydı twmar aqsaqalğa jetkizip, wlı karilerdi şaqırıp alıp şeşesi men bauırınıñ ölimin bikenge estirtti. Jılap-eñirep qayğı bürkengen biken ertesi küyeuin jäne atşı, qosşılarımen törkinine jol aldı.

Şökeniñ aman oralğanı twmar kariyanı quanttı. Twmardıñ öziniñ endigi maqsatqa alğan oyı, nürken ekeuiniñ basın qwrap beru ekeninde jasırmadı. Şöke twmardıñ bwl süzine qısılıp tis jara almağanımen nürkenge kezikkende toy jasau degennen küderin üzuin ötindi de nürkenge el işinen bir qolaylı azamat tauıp wzatıp qoyatının bildirgenimen bwğan köngen nürken bolmadı. Sözsiz ozımen toy jasauı keregin, öziniñ qaytsede özinen ayırılmaytının bildirip tistey qatqan soñ, şöke:

ـــ Men seni jolbarıstıñ auzınan aman alıp qalu üşin ğana toy jasaymın degenmin. Bwl ekeumizdiñ de ömirdi de mahabbattı da aldauımız. Oratı kelgende jolıñdı tauıp baqtııñdı izdeuiñe rwqsat degendi eskertken edi nürken:

ـــ Jaraydı şöke, toyı ötirik eken dep eşkimde aytpaydı. Osı eteginen wstağanım wstağan ـــ dedi nazdana. Nürkenmen osılayşa amalsız toy dayındığı bastaldı.

*      *      *

Qiya betten atın az jeldirip ändetip bara jatqan jigitke auaşada sırlasıp otırğan şöke men nürken qızıqtay qaradı. Äsirese, şöke eş uayım-qayğısız, on eki müşesi sau azamattıñ dünieni alşısınan basıp bara jatqan beynesine iştey qızğanıp ketti. Adamğa kedeylik, tirliktegi mihınattıñ auırtpalığı men azabı jusa ketetin kir sayqtı uayım-qayğı bolmaydı eken. Qayta sol bögettikter men qabısqan päleden qwtılu üşin adam asqaq jıger arqalap, erteñine wmıtpen qadam basuına qamşı eken emes pe. Al mına kem saliqalıq ornı tolmas ökiniş. Töbeñnen wrıp twrğan toqpaq sındı, äyteu eptep jigeriñdi jasıtıp, ruhıñdı mayırıp qara jerge qaytıp kirgizemin deuden basqa baqıtı da joq eken. Mine osınday uayımdar şöke köñiline tüynektelgeli qaşan. Bügin toy dayındığın aqıldasamız dep otırğan mına otırısında jelgesinen zıl batpan bir närse basıp köz aldı qarauıtıp baradı. Böke aytqanday: qwrğaq twlıpqa möñiregen siırday, nürken özine erkelegisi kelgenimen bwl erkelik, bwl nazdıq janına türpişe tiedi. Eñ soñı nürkenge öziniñ şınayı jüregin tağı da bildire ketkisi kelip:

ـــ Nürken-au, tilimdı alşı, biz aq köñil twmar kariyanı qwr äurege salıp otırmız, ـــ degenine nürken köner emes.

ـــ Jaqtırmaymın, köñilime olqısıñ deseñ ayt, äytpese qanday azap bolsa da ozıñmen birge boluğa bekidim, ـــ deydi qasarısa qatar otırğan şökeniñ tizesine basın qoyıp. Şökede onıñ ay mañdayına alaqanın aparıp, ıp-ıstıq denesin bauırına tartqan sayın nürken qoyını-qonşına enip jabısa qwnığıp, enip keledi. Onıñ ıstıq demi özine tayağanda şökeniñ ön boyı balbırap, jüyke-jüykesi bosap, aymalay berdi. Nürken şökeniñ moynına aq bilegin sala:

ـــ Bizdiñ baqtımız osı ğoy şöke, nege ‹‹bolmaydı›› dep zärezep bolasıñ? Şöke nürkeniñ mına tüsiniginen onıñ ömirde tek jınıstıq qatınas üşin ğanaemes, tatu-tätti tirlik etudi kökseytiin añğarıp.

ـــ Er-äyel qatınasınıñ ornı bölek ğoy nürken. Biraq ta seniñ izdegeniñ tek ğana berekeli tirlik, erkin ömir bolsa aytqanıña könbey qaytemın, ـــ dedi şöke ağınan aqtarıla.

ـــ Meniñ nağaşılarım osı qara tauda dep estigem, alla jol berse biz toy jasağan soñ, solay barıp olardan bir bala asırap alıp, äkem men şeşemniñ tütinin tütetetin mwrager tapsaq ـــ degen köñilinde jasırmadı. Şökeniñ jüreginen şeşile şıqqan mına toq eter twjırımğa nürken dän razı bolıp oğan keneşe jabısıp qwmarta qwşa otırıp:

ـــ Bäri de boladı, alla bereyin dese olda äli-aq ـــ dedi jüptey.

*      *      *

Şöke toy jasağanına aydan astı. Nege ekeni belgisiz kün sayın jüdeu tartıp eñsesi tüsip, köz jasın bir timadı. Nürken üşin bwl mañda mwñın şağıp zarın tögetin bikennen basqa eşkimi joq edi. Ol bügin uaqıtın şığarıp bikenge barğan edi. Közi jastı bikenözin tipti sar uayımğa saldı. Bikenniñ aytarı öziniñ törkininiñ jağdayı edi. Esirese äkesiniñ bwl künde esinen jañılıp äñgüdik bolıp el kezip, ärkimniñ esiginde jürgenin aytp eñirey otırıp:

ـــ Kim bilsin, eldiñ qarğısı, şeşemniñ köz jası äkemdi jibermedi me? El aralap qañğıp qayır tilep qalıptı. Qayran däuren ey, bireudiñ laqtırğan süyegi basın jarıp, itpen birge qorağa tünep jürgenin körgenimde şıdamım äbden tausıldı. Jat-jwrttıq meniñ qolımnan ne keledi. Bökege aytqan edim? Äkemizdiñ nayzasınan bir ayağı kem bolıp qalğan böke äkemizdi öziniñ qas jauı sanap äbden öşigip alğan eken. Qolımnan kelgeni şaş, saqal, mwrtın bastırtıp, bir qabat kiim kigizdim de qayttım, ـــ dep swñqıldağan bikenge:.

ـــ Bwl da täñirdıñ isi, qayğırıp qamıqqanıñmen amal joq ğoy, ـــ degen nürken şökeniñ ayta beretin ‹‹qanğa ortaq adamnıñ tağdırına täñirdıñ siı osılay bolar›› degen oyın aytıp qalğısı keldi dedi de özin wstap qaldı. Şöke batırdıñ osınday küyge tüskenin estigende täñirine şın razı bolıp ‹‹şirkin batırdıñ osılay el kezip, ezgide jürgenin şeşem marqwm körgen bolsa›› ـــ deytinin oylay otırıp tağı da oyladı. ‹‹şeşem köre almasa da şeşemniñ közi özim kördim. Jol bolsa onıñ qasırettı qalın közimen körip kelsem aruaq razı bolar›› ede degebeb esine alğan nürken:

ـــ Jol bolsa şöke auılğa bir barıp qaytqım bar dep otır. Tirlikte özime as berip, ömir sıylağandığı üşin batırğa qolımnan kelgen jaqsılığımdı körsetuge qaqılımın ـــ degenin bikenge eksertip quantıp tastadı.

ـــ Jön ‹‹bir kündik dosqa mıñ kün sälem›› degen sol. Bireu dwşpandıq etse, sen dostıq et. Özinen qaytpasa qwdaydan qaytadı, ـــ deuşi edi şeşem marqwm dedi biken twmsığın tartqıla otırıp.

ـــ Öziñ kün sayın jüdep-jadap barasıñ ğoy nürken. Bir jeriñ auırıp jürgen joqsıñ ba? ـــ dedi biken. Bikeniñ bwl sözine nürken qwlaq şekesine deyin qızarıp sala berdi. Mümkin ädeyi swrap otır ma degendey quıstana qarap:.

ـــ Özim de ozıñmen äñgimelesip şerimdi tögeyin dep edim, qolım timey jürgeni, ـــ dedi tağı biken.

Nürken toy jöninde, twrmıstarı jayında söz qozğalğanda şınımen qıslatın boldı. Keyde qwdaydıñ özin osınday sorlı etip jaratqanına talay ret ölip alğısı kelgen. Biraq, jarıq dünie nürkenge ıstıq, är küngi küybiñi aldıñğı azabın esinen şığarıp är künin mimırttap ötkizip kele jatır.

Nürken bikeniñ üyinen tez şığıp öz otauına bardı. Bağanadan şöke jayındağı sözdiñ bärin, onıñ belsizdigin meñzep qorlap twrğan sözdey sezip, jılap ta aldı. Mine qırsıq bolğanda biken men nürkenniñ sözin bağanadan şökede tıñdap twrğan körinedi. Nürken üyden şıqqanda üydi aylanıp kete bergenin nürken bayqap qalğan. Ndı mine otauına kelgen küyi qabağı qatulı er-toqımdarın erttep ketudiñ qamına kiriskenin körgende nürken onıñ ılği da dalağa añ atam, mal quamın dep ketetin qılığınıñ sırın tüsinip twr, şınında şöke köp oylandı, ol üşin dalada bezu uayımnan arıltudıñ birden-biri jolı osı ğana, sondıqtan nürkende oğan tosu bolmadı.

*      *      *

Añ atıp, auıldı asırau twmar auılınıñ dağdısına aynalıp baradı. Äsirese şöke mwnda kelgeli oğan ilesken azamattar añ aulau degenge äbden qwnığıp alğan. Ilği da ‹‹jon tau››, ‹‹qara taudı›› betke alıp ketetin añşılar azıq-tüligin alıp, neşe künde äreñge oralatın. Bügin bwlar nu orman kömkerip jatqan qara taudan elik pen bwğını közdep şıqqan bolatın. Jol-jönekey özderine qosılğan añşı jigitti bwlardıñ maqsatqa alğan oyın bwrıp äketti, ol neşe jıldan beri bwl öñirde qaytıs bolğan adamdardıñ qabırın qazıp mäyitti alıp ketip jürgen qara ayudıñ apanın körgenin aytıp, şökelerdi solay jeteledi. Dürkiresip jeldey esken azamattar osınau elge tınıştıq bermegen qara ayudıñ közin qwrtıp, eldiñ alğısın aluğa bekidi. Şökelerge qosılğan añşı azamat qanşa jıldan beri qara ayudıñ soñına tüsken talay añşı bölğanimen, biraq äkki ayu, qaqpan, twzaqtıñ bärine ilinbey talaydı sendeltip, jar soqtırıp ketip jürgenin, bwl jolı öziniñ qara ayudıñ apanın äreñ izdep tapqanın ayta kelip bwl jolı qara ayudıñ közin sözsiz joğaltu kerektigin aytıp azamattarğa jıger bere tüsti.

Küzdiñ qoñır jeli tau işinde salqın samalmen aymalap, kök sadağın asınğan orman işinde aluan türli qwstar aluan türli äuenmen än salıp, türli-tüsti tiındar bwtaqtan-bwtaqqa sekirip jürgen körinister añşılardı şattandırıp jibergendey kösile keñesip küzeuli jergede jetti.

‹‹şatqal›› atalatın taujolı jürginşiler üşin tım küdir edi. ‹‹şatqaldıñ›› tüstigindegi qwzardıñ etegin ala añırayğan üñgir auzın ekinşi betkeyde twrıp körsetken jol bastauşı ayudıñ osı apanda ekenin nwsqadı.

Qıs bolmasa apan saqtamaytın ayudıñ tabiğatın biletin şökeler alğaş ayudıñ üñgirde jatır degenine sengisi kelmegen edi. Mına azamattıñ ‹‹Közimmen kördim›› degenine tanbasına da amal joq edi. Ayudıñ iisin tez bile qoyatın attarın attarın belegirdiñ astına tastağan añşılar ayu apanına sadaq oğı jeter jerge deyin jayaulap kelgen edi. Jol-jönekey ayudıñ är jerdegi qiın, sonı şöpteri japıra aunağan orındarın körip, dalanıñ añın emes, ılği da adam öligin azıq etip dänikken äkki ayudıñ bwl künde äsilgi tabiğatın özgertip, kündiz apanında jatıp, tünde jortuılğa şığatınına şöke seziktengendey boldı da, astı quıs seki tastıñ üstinen bekinis alıp, apandı añdumen boldı.

Osı küni keş batqanşa sarıla kütken ayudan eş habar bolmadı. Endi bir azamat kezektep añdığanımen eş sıbıs bolmağan soñ añşılar äbden ümitin üzdi. Şöke mınau qara twmsığı kündik jerdiñ iisin biletin ayudıñ öz iisterin sezip, apannan şıqpay jatıp aldı ma? Degen oymen apanğa kirip körgisi kelgen edi. Basqalar qosılmadı. Äsirese twmar aqsaqal baybalam salıp:.

ـــ Onıñ atı jırtqış qoy şöke, onımen qoymay adam etin jep dänikken ayu jazım etip ketedi, jolama! ـــ dep, zärezep bolğanımen bettegen betälisinän qwr qol qaytpaytın şöke aqırı tamaq isteuge ala jürgen qorjınnıñ bir basındağı kişkentäy şoyın qazan men pışaq, qanjarların äzirlep apanğa tarttı.

Şöke qasına eki azamat ertpek edi. Bäri azarda-bezer bolğandıqtan özi jalğız ketti. Äsirese özderine ilese kelgen eki orıs jigittiñ es maqlwqtıñ apanna bir özi engeli twrğan şökeni körgende közderi twzday bolıp zäresi qalmadı.

Şöke baspalap barıp apannıñ auızına barğanda ayudıñ äli de kebe qoymağan jas tezegin bayqadı da arğı bettegilerge ayudıñ apan işinde bar ekenin ımdağan edi, twmarda oğan ‹‹qayt›› degendey qolın bwlğap işarat etkenimen, janınan qanjarın suırıp alıp, basına qazandı töñkere eñkeygen şöke apanğa süñgip ketti. Şökeniñ serikteri mına täuekelşildiktiñ soñı nemen tınarına alañdap, közderin apannan ayırmay päleniñ aqırın kütip otıra berdi.

Şöke ayu apannıñ tübinde jatqan bolsa äueli öziniñ basınan bas saların mejelep qazandı basına töñkerip, qanjarın äzirlep alğa ilgeriley berdi. Apannıñ auızınan ene bere-aq qolqanı jarğan iisten apan tübinde ayudıñ jatqanına şöke gümän keltirmey äzirlene bastadı. Şöke aldığa ilgerilegen sayın sasıq iis qolqanı qauıp, twnşıqtırıp baradı. Batırsınıp kelip alıp, qwrğaq qol şığudan arı namıs bolmasın oylağan şöke täuekelmen jıljıp keledi. Ayudıñ kürkiregen dauısı da bilindi. Közdı aşıp-jwmğanşa basındağı qazanmen birge özi de üñgirdiñ bosağasına wrılıp barıp, şapşañ qimılmen ayudıñ bauırına qanjarın qaday üñgir tübine qaray lıp berdi. Üñgirdiñ twbı tarlığı şökege mwnday jaqsı bolar ma? Ayudıñ qorbañdap qayta bwrılğanına ülgirtpey, onıñ şabına qanjarın tağı salıp ülgirdi de, qolına ilingen en qaltasınan bwray tartqanda ökirgen ayu üñgir işin zilzälä etip barıp, kürs etip qwladı. Şöke ayumen alısqannan emes, sasıq iiske twnşığıp, tınısı tarılğanına şıdamay, ayudıñ üstinen attay üñgirdiñ auızına şıqtı. Üñgir işinen ökirip, baqırğan ayu dauısın estigen twmarlar, aşulı ayu apannan tiri şıqsa, özderine wmtılıp, mert qıladı-au degen oymen orındarınan öre twrıp, qaşudıñ qamında edi. Üñgir auzına şığa kelgen şökeni körgende azamattar endi şökege qaray jügirdi.

Üñgir auızında alqınıp otırğan şökeniñ qan-soqta beynesine qarap twrardıñ zäreleri qalmadı. Kelgen jerden onı bas salıp:

ـــ Oypırım-ay, şöke, amansıñ ba, ـــ dedi alqına şökeniñ qan bolğan denelerin sipalağan edi, jaraqat emes, ayudıñ qanı ekenin körgen azamattar quanısıp ketti. Eki azamat üñgirge enip ögizdey qara ayudı apannıñ auzına zorğa süyrep şığardı.

ـــ Qazannan eşteñe qalmaptı, ـــ dedi birneşe şoyın sınıqtarın alıp şığıp.

ـــ Qaraşo, qaraşo, ـــ dep tañırqağan orıstar şökeniñ beti-auızına jwqqan qandardı oramalmen tazalap älek.

ـــ Oypırım-ay, şöke-ay, öldiñ-au dep oylağan edik, qwday qağıp aman qaldıñ.

ـــ Jau jürek, nağız er ekensiz.

ـــ Eş jaraqattanbapsız ğoy özi.

ـــ Batşağar qanşa eldi zarlattı, ـــ dedi twmar ayudıñ ırsiıp jatqan üşkir tisteri men soydiğan imek twyaqtarına qarap, ـــ Sonda qalay tındım etip jiberdiñ şöke?

ـــ Körip twrsıñdar ğoy, äueli basımdağı qazandı qağıp jibergen sätte qarnın jara keynine şığıp aldım da, jan jerinen bwray tartqanımda maydanda jan üzdi.

ـــ Sonday qater töngen qas qağım sätterde bärin qalay oylap jete qoydıñız?

ـــ Qwday qaqtı.

ـــ Şökeniñ kök börisi bar deuşi edi, ras-au osı ـــ dedi twmar aqsaqal. Bwl sözge şöke külip:

ـــ Onı kim aytadı? ـــ degen edi. Twmardıñ wlı sözge aralasıp:.

ـــ Bayağı biken de sizdi auız jappay maqtaytın, ـــ dedi külip.

Ayudıñ terisin sıpırıp, süyek-sayağına deyn qaltırmay jiıstırıp alğan añşılar auılğa jol alğanda keşki besin uağı bolğan edi.

Şökeniñ eldi qan qaqsatqan qara ayudı apannan soğıp alğan erligi jalpaq jwrtqa tarap, onı siqırlı da sırlı adamğa aynaldırıp jiberdi. Äsirese şökeniñ qızıl qolımen ayu soğıp alğan erligi aybatın asırıp qana qalmastan şöke bar twmardıñ malına da köz qızartuşılar tiıla qaldı.

Şöke erligimen el aldında qanşa marqayğanımen nürken aldında kün sayın jasıp, jalı jığılıp, jalını öşe berdi. Nürkendi türli aylamen özinen qojıratqısı kelgenimen, nürkeniñ ne bilgen oyı bar, keneşe jabısıp, ayırılar emes. Özinen ayırılmasın añğarıp şöke ‹‹añğa şığamın››, ‹‹eldiñ isi üşin›› degen sıltaumen üyine toqtamay ılğida dala bezumen boldı da, nürkeniñ twrmısın bikenderge tapsırdı da, är oralğan kezde qanjığasına baylanğan oljası bireu alsa jartısın, ekeu alsa bireuin twmar aqsaqaldıkıne äkelip twrğandıqtan nürkenge twmar aqsaqal oñ közimen qaray qamqorlığına alıp otırdı.

Şöke bügin bir kezde şeşesiniñ basın alıp, elin şauıp ketsede özine tirliktiñ tırbıñın sıylap, itayaqtan as berip, jarıq düniege qaldırğan batırdıñ qalın, onıñ aşköz wlı bökeniñ küy-jayın bilip keluge jol aldı. Ol jaqınnan beri özinen qaru önerin üyrenip jürgen azamatqa özi kelgenşe osında boluın, öziniñ asığıs attanıp ketkenin nürkenge wğındırıp qoyudı tapsırıp kete berdi. Şökeniñ bwlayşa ornalastıruında män ber edi. Mınau el işinde nürkenge osı zamattıñ nazarı auğan öseginde estigen. Iä, ol nürkendi osı auılğa tastap özi batırdıñ auılına meken şeşeydi jetkizip tastauğa ketken kez edi. Keyin öziniñ atın estip, bilgen soñ ba, älde basqa sebepten be qol wzıp ketti. Mine osını esine alğan şöke nürkenniñ eptep osı azamatqa nazarı auıp qalsa eken dep qaru önerin üyretuden bas tartpay osında alıp qalğan bolatın. Biraq tañ bozınan sauınğa ketetin nürken tüs, keşterde bwl azamat jöninde eşbir tanıstıqtıñ, jaqındasudıñ beyimin añğartar emes. Aqırı şöke osı bir saparğa ketu arqılı olardı jaqındastıra tüsu maqsatımen mine nürken kelmey twrıp jolğa tüskeni edi.

*      *      *

Şöke üyinen attanğan küni dalağa tünep, ekinşi küni tüs qiğan kezde wzaq jüristen bwrdığıp ketken atınıñ ertoqımın alıp aunatıp-qunatıp aldı da, şılbırına jan arqanın jalğap atın otqa qoyıp er-toqımın jastanıp ketken edi, atınıñ oqırınğan dauısınan oyanğan edi. Tañ rauandap töñirekti tañğı aq säule qoqıdıra bastağan eken. Andaytında özin qoralay qorşap jele jortıp, kele jatqan on neşe adamdı körgende olardıñ mına jürisinen-aq mına kaniki şabuılşılardıñ qoralay kele jatqanınan-aq qwtılmasın añğarıp, atınıñ tizginin wstap ornınan twrdı.

Arqan boyı jerden attarınıñ basın tarta toqtağan jortuılşılar işindegi kök tüsti küpi kigen, basındağı küläpäräsin şarta baylanğan dembelşe adam basqalardan oza özine qaray tayay kelip:

ـــ Jol bolsın jolauşım! ـــ dedi auızdıqpen alısa twrğan atınıñ tizginin tarta, üzeñgisine şirene twrıp.

Şökeniñ qwlağına mına dauıs tanıstay sezilgenimen däp basıp tanımadı.

ـــ Atı-jöniñdi swrasaq jön bolar ma?

ـــ Atım şöke, añ aulap jürgen jayım bar, ـــ degen şökege älgi adam oqıs moyın bwrıp ‹‹şöke›› dep qaytalap qaldı da atınan kürs etip tüsti de ـــ E, şökemin de, qalay halıñ balam, jay-küyiñ jaqsı ma? ـــ dedi de özin tanıstırıp jatpay-aq andaytın twrğan azamattıñ birine, ـــ Twtqındı beri taman äkelsin! ـــ dep bwyıra dauıstap özi şökege tayay:

ـــ Bauırım, ـــ dedi, ـــ dauısı säl dirildep, ـــ Kökirektegi şemen bolıp ornağan kek qanşa jıl ötsede tarqar emes. Sol şer, mwñ, zardı taratam degeli qaşan. Äkemdi, eki inimdi öltirip, qarındasımdı oljalap ketken toqtan degen köriñde ökirgirdi sen äbden bilesiñ. Onımen qoymay balasın tauıp, şañırağın şayqalıtpay wstap otırğan qarındasımdı da közine kök şıbın üymeletip öltirgenin bilesiñ. Qanpezer jendet ayağı özi qañğırıp, eldiñ esiginde qalıp, eki şoşqası birin-biri öltirgenin sen tağı bilesiñ, ـــ dep zarlana toqtağan adam, andaytında özderine qaray kele jatqan azamattarına qarap:

ـــ Anau baylanıp, matalıp atqa teris minip kele jatqan sol toqtanıñ wlı böke. Äkesin de öltirip, tınış tabayın dep edim, qwrttap-bittep, eldiñ esiginde ittiñ künin körip jürgenin kördim de täñirdıñ sıylağan sol jazası oğan jarasıp-aq twrğanın oylap, öltire salğannan solay azaptanıp jürgeni jn bolar dep tiispedim de, mına küşigin wstap, qatının oljalap, malın quıp, dünie-mülkin talan-tarjılap kelemin. Endi kegimdi ol düniege äkesiniñ qolımen şayt bolğan adamdardıñ kegin osıdan alamın, ـــ dep tındı.

Şöke endi bildi, kezinde tün jastanıp kelip jüretin mäken şeşeniñ ağası eken. Ras onıñ kek alsam dep osı kündi kütkeni qaşan. Äne sol zıt kökireginde örtke aynalıp aqırı qas jauınıñ wrpağına töngenin körgen şöke mına erjürek azamat aldında öziniñ ınjıqtığın esine alıp jasıp qaldı.

Şöke twtqınğa moyın bwrğan edi. Bökeni jaylaq atqa teris mingizip, qolın artına baylap, ayağın at bauırına şandıp tastağan eken.

Şöke kezinde ‹‹batırdan şeşemniñ kegin alsam›› dep it arqası qiyannan osı ‹‹Maralsuğa›› kelgenin, biraq, är küngi it jığıs tirlik, birde qarınnıñ toqtığına, keyde ata jauınıñ uaqıttıq körsetken meyirine, boq dünieniñ mastığına aldanıp ‹‹erteñ››, ‹‹twra twrayın››, ‹‹qwdaydan tartar›› degen sabırlıqpen kele jatıp ayağı öz qolın qandauğa batılı barmay bir qwdayğa tapsırğan bolatın. Äne sol qwdırettı jaratuşınıñ qaﮬarı oñay emes eken. Birine-birin öltirtip, batırdı esinen ayırıp torğay tozın şığarmadı ma? Al mına twrğan böke özine talay ret jarağan buraday tisin qayrap, jının şaşıp, qılışın bilep jürsede, özi onısında keşirip ırqına qoya bergeni özine ayan. Sebebi ol özi oljalap äkelgen nürkendi öz äline qaramay tartıp alıp otırmay ma. Bala künimnen öziniñ şıqqan töbebesin böke şıqqan töbeden biik boluın, jeter kömbege odan bwrın jetuge jantalasqan özine onıñ öşigip, ökpeleui de orındı dep sezgen. Endi mine däl bügin bökeniñ basına kün tuıp twrğanda onıñ bwl ömirden mürdem ketuin alaqaylap, jığılğan üstine jwdırıq körsetkenim jön bolmas, qalayda batırdan sauğa swrap, janına araşa bolıp köreyin dep oylağan şöke:.

ـــ Ağa, sizdiñ öz kezinde meni tanımasañızda tauqımetı bir tağdırı ortaq ğwmırıma jan aşırlıq etip, qarındasıñızğa tapsırğan kisiligiñizdi estip küni büginge deyin adamgerşiligiñizge qarızdar bolıp jürgen jayım bar. Sol üşin öziñizge raqımet aytam ağa, ـــ dep bir toqtağan şöke, bökeniñ äzirgi beyşärä beynesine qarap janaşırlıq etkendey.

ـــ Qasqırdıñ özi qasqır bolğanımen böltirigin qolğa üyretseñiz itayaq jalap, iesin qappas it etip tärbielep aluğa boladı ğoy. Onıñ sırtında mäken qarındasıñızdıñ közi öziñizdiñ jieniñiz, ‹‹jienniñ zarı qattı boladı›› deuşi edi babalarımız, öziñizden ötinerim mına beybaqtıñ janın keşiriñiz. Tartsa qwdaydan özi tartar, ـــ degen edi, älgi adam şökeniñ sözin böle:

ـــ Şöke bauırım ـــ dedi ärbir sözin tisiniñ arasınan sızdıqtata şığarıp, ـــ ‹‹qasqır qaşanda qasqır››, meniñ kek almay şerim taramaydı. Bütin wrıq-jwrağatımnıñ tübine jetken jendetten kek alamın dep osı kündi tosqanıma jiırma neşe jıldıñ jüzı boldı. Elden aulaq, közden tasa bolıp, qar jastanıp, mwz tösenip jürip, osı künge qolımdı äreñ jetkizip otırğanda, bwl talabıñdı orınday almaymın. Astıñdağı atıñdı ber deseñ mine atım, ـــ degen keskin jauaptı estigen şöke uıtı asqınıp, qanı qarayıp alğan azamattıñ alğan betinen qaytaruğa bolmasın añğarsada tağı ümit üzbey:

ـــ Arını basılıp, aydını öşkindep jatqan eldi şauıp, jüregi şaylığıp, küşi mayırılğan janğa tepeñdeu erdiñ isi emes qoy ağası, ـــ degen edi bwl sözge ejireyip, teke közdene qalğan mäken şeşeniñ ağası:

ـــ Sen osınday ınjıq pa ediñ, äke-şeşeñdi öltirip, öziñdi tozaqqa salıp qoyğan qandı qolğa qabırğañ sögilip ne jetti. Qarınıñ toyğanğa itayaqqa üyir bwralqı itşe bwrañdağanıñ qay qılığıñ, ـــ dep şökemen endi söyleskisi kelmegendey atına şapşañ qondı.

Şöke mına sözge namıstanıp ketti. Özi de atına qona bökege qatarlasa ketken edi. Betin qan dağı ayğızdağan böke bağanadan özin tanıp twrğan eken. Dauısı dirildey:

ـــ Araşalap qalğıñ kelip ötingeniñe raqımet, äkeniñ jırındılığı ayağı zwlımdıqqa aynaldı. Älkeude, aperbaqandıq elin de, wrqın da köktetpeytindigine közim jetti. Erteñgi elge bizdiñ otbasımızdıñ keşirmesi tamaşa bir tälim bolar, ـــ dep bir tındı da, ـــ Bikenge sälem ayt, ـــ dep bökeden betin bwrıp ketti.

ـــ Osı retki saparım öz jayıñdı biluge şıqqanım edi. Balalığımız ben azamattıq şağımızdağı azınaulaq eges, bir üydegi balanıñ şekisip-bekisui ğoy böke. Onıñ bärin zıt körmeymin. Qayta auaşa ketsem özderiñdi sağınamın, ـــ dedi müseureñki beynedegi şöke, şınımen bökeni ayalap.

ـــ Äy, şöke… Dedi özin janasalay kelgen mäken şeşeydiñ ağası, aytpaqşı sen, ‹‹añğa şıqtım›› demep pe ediñ, bökeni ertip, tört-beseuimiz añğa barıp qaytsaq qaytedı? ـــ degen dı. Şöke qwptay ketti. Öytkeni bağanadan öziniñ ötingeni et jürekti pendege äser boldı-au dep oyladı. Üş azamattı ertip alğan mäken şeşeniñ ağası şöke men bökeni qosıp etegi salbıray sozılıp jatqan ‹‹jon taudı›› betke aldı. Bökeniñ qol-ayağın bosatpay, jaylaq atqa teris mingizgen qalpı jele jortıp kete berdi.

Añşılar taudıñ etegin türe añğarlı saydı örlep barıp bastau basına tüsti. Bökeniñ ayağın at bauırına şeşip, attan tüsirgen azamattar kisendi qayta salıp tastadı da şökeni onıñ janına qaldırıp özderi añ atıp keletin bolıp kete berdi.

Şöke bwlardıñ mına tüsiniksiz qılığınıñ bayıbına bara almadı. Bir oylap özderi bas qosıp auaşa qalğanda qayter eken dep ädeyi tastap sırtımızdan añdıp otırma dep te oylasa, endi birde özderin auaşa tastap ketken oraydan nede bolsa qaşıp qwtılsa janı olja ketsin degen oray berip twr ma, älde, sırtımızdan ekeumizdi birdey jayratıp keteme degen türli oymen saqtana jürgen şöke baqır şäugimge ot jağıp, şay-suandı da äzirley bastadı.

Tau qoynauı kün batpasada köleñge tüsip kölegeylene qaldı. Mäken şeşeydiñ ağası ketkeli et pısırım uaqıt bolğanda: ‹‹tarıs›› etken mıltıq dauısımen qatparlı tau işi jañğıra jetken aştı dauıstı şökelerdi de selt etkizgen edi. İle-şala qwrımdardı qwlata jetken añşılar bir täutekeni järkemdep alıp jetti. Sıldırap aqqan tau bwlağnıñ boyında, küzdiñ salqın samalı terbegen balqwraqtar işinde, alaulap köterilgen ot jalınına täutekeniñ etin qaqtağan mäken şeşeydiñ ağası bökeniñ eki qolın bosattırıp, tamaqtan tartınbay jeuine rwqsatın berip, bügin osı arada mızğap alıp, tañ ata jolğa şığudı jön körip qonalqığa qaldı. Attarın otqa qoyıp, er-toqımdarın jastanıp jatqalı jatqan şökeni irgeley kelip jatqan mäken şeşeydiñ ağası asa jaydarı beynede, aqtarıla äñgime qozğap jattı.

ـــ Ömir qanday qızıqtı, qanday meyirimdi deseñderşi bauırlarım, äsirese mınau erkin dalanıñ janğa raqattı salqın auası, aymalap twrğan üpildek jelemigi-ay. Osındayda allanıñ bwyırıp otırğan dämi auızdan ketpes, añnıñ eti qanday bälzäm. Osı ömirdi añsağanım qaşannan, al endi bireuler bwnday baqıttı menen, basqadan qızğanıp, jalğız özi enşilegisi keldi. Tağı bireulerdiñ äli qolı jetpey mısı qwrıp sendelektep jür. Şirkin, erkin tirlik-ay, ـــ dep tamsana söylegen mäken şeşeniñ ağası aspandağı jımıñdağan jwldızdarğa raqattana qarap jatıp odan-bwdan äñgime qozğap jatıp mızğap ketti.

Şöke mäken şeşeydiñ ağasınıñ bwlayşa swralğan şeşendigine tañ qaldı. Äytsede wzaq keñesiniñ işinde bökeni eş auzına almağanına, tipti qol-ayağın baylaudan bosatkan bökeni ‹‹qaşıp ketuinen hauıptenbey beyğam wyqığa ketkenine tipti tañırqap, qanşa aytqanmen et jürekti pende jieni bolğan soñ keşkende bolar, ـــ degen türli olaydarda jatıp közi ilinip ketken eken. Kenet şökeniñ qwlaq tübinen ‹‹gümp›› etken dauıstan şoşına oyanğan edi. Tañ rauandap keledi eken. Şöke öz irgesinde miı şaşılıp jatqan bökeniñ mürdesin kördi de mäken şeşeniñ ağasına qarağan edi, ol qolındağı qara mıltıqtıñ auızınan bwrqıray şığıp twrğan tütindi ürdep qoyıp özine jımiya qaradı da:

ـــ Ürkitip atqan añnıñ obalı bolmaydı şöke, bizdiñ ata-analarımız qapıda ketip, kömusiz qalğan, al mına beybaq tamağına toydı. Bir künde bolsa erkin tirliktiñ läzzätin körip barıp köz jwmdı, öletininde keşe özine eskertkenmin. Endi bärimiz qaptap betin jasırıp ketsek armanı da joq, ـــ deydi kapersiz ğana.

Şöke keşki jatar aldındağı mäken şeşeydiñ ağasınıñ äñgimesiniñ törkinin endi bildi. Desede bökeniñ ieginen atqan oqtıñ miın şaşıp ketkenin körip, köñili bosap ketti. Böke ekeuiniñ balalıq şaqtarı, qılqa moyınğa özin wrdıramın dep aqırı öz äkesinen tayaq jegeni bär-bäri köz aldınan surettey ötip jattı. ‹‹bayqws, qızğanşaq, iş tarlığıñ bar edi, älkeude äkeñ öziniñ jastığı jalındağan künderindegi erligi, qolındağı jalañdağan nayza, qılpıldağan qılıştıñ qwdıretı mäñgi öz oyın iske asıra beredi dep añğarıp, esirik tirlikpen äspensip ötkizgen edi, onı körgen sende äkeniñ örkökirek, älkeudeligi arqasında mäñgi däurendep ötetindey, izgilik degenge iilmey esire ösken ediñ. Aqırı tübiñe jetken sol essiz, eserligiñ boldı-au marqwm›› dep oylağan şöke, azamattarmen birge onıñ süyegin qır basına şığarıp, jer oşaqtay şwñqır qazıp mäyttiñ betin jasırdı da, üstine taudıñ bwjır tastarınan oba tärizdi tiktep sayğaq etip twrğızıp kete berdi.

Bökeni jerlep, etekke tüsken mäken şeşeniñ ağası artta qalıp bara jatqan üyindi tasqa moyın bwrıp, betin sipadı da:

ـــ Tirlikte ata-anamnıñ moynıma jüktegen jüginen jeñildegenim bügin bolıp wyqım qanıp, raqattanıp qaldım, ـــ dep şökege bwrılıp, ـــ Endi auılğa barıp ülesiñdi alıp qayt. Al eruge wnamasañ jolıñ äne, qayda bolsañ aman jür! ـــ degen mäken şeşeydiñ ağasınıñ eki janarı ottanıp alğan eken, qaşan da bettegenin alıp, aytqanın orındamay qoymaytın adamğa tañırqay qarağan şöke:

ـــ Men endi elime qaytayın, ـــ dep auır kürsinip aldı da ـــ ‹‹jaman ayğır jalın jeydi›› degendey marqwmnıñ tübine esirik äkesiniñ tälimi jetti. Mäken şeşeniñ aqılın alıp, asın işken basım onıñ ölimine janım aşidı, aşığanımen amal ne? ـــ dedi janarı jasqa tolıp.

ـــ Adam ömiriniñ aldı bwldır, artı kürdelesip jatadı bauırım, balalığıñdı oylasañ it minip irek qamşılap jürgen jürisiñde sändi-mändi, qızığı mol bolıp seziledi. Tay-qwlınday birge ösken serigiñnen ayırılğanıña işiñ aşıp twrğanın bilemin. Biraq men bwlayşa kek almasam ölgende közim aşıq ketedi. Ol düniede aruaqtarda razı bolmas, ـــ dep azdap keñkildep külip aldı da, endeşe kettik bauırım. Qayda jürseñ aman bol! ـــ dep özi bettegen jaqqa qaray kete berdi.

Şöke mäken şeşeydiñ ağasınıñ qarası öşkenşe janarımen wzatıp tastadı da, qır basındağı oba tasqa wzaq qarap twrıp özi bilgen dwğasın aytıp betine ketti.

*      *      *

Twmar auılınıñ şetin ala şökeniñ qaraşa otauı tigilgen, bwl künde şökeni izdeytin adam köbeyip keledi. İzdeuşilerdiñ bwyımtayı şökeden sayıs önerin üyrenetin jastar men şökeniñ erligine tänti bolıp, ötken-ketkendi keñesuge keletin aqsaqaldar.

Şöke üyinen şıqqanına bir aptanıñ jüzı bolğan. Bökeniñ ölimin öz közimen körgendikten üyine süldersiz oraldı. Eki iığınan bir närseler basqanday otauına engen şöke nürken sauınnan äli oralmağan eken. Ol otauın janarımen bir tintip şıqtı. Qaşan da otauına engen jerden eñsesi tüsip, jalını jasitın şökeniñ bügin böke ölimi men batırdıñ jan wyasınıñ tağdırı äbden jelkelep uayımğa batırğan. Oylap twrsa sol bası bütin batır semiäsiniñ däl äzir jat jwrttıq bolıp ketken bikennen basqa eşkim de qalmaptı, batırdıñ tütini öşip, tınış taptı. Iä, ömir jolı qanday bwralañ deseñşi. Tizginiñdi dwrıs alıp jürmey, az auıtqısañ boldı, qasıret, qayğı, mwñ-zar, azap-mazaq degender jelkelep astına basıp alıp tırıp etkizbeydi de, ayağı demiñdi işiñe biraq tüsiretinin qaytesıñ. Şöke osınday oydıñ şöñetinde jatıp esiktiñ qattı jabılğan dauısınan esin jinağanday töseginen basın köterdi. Nürken eken. Eki iığı tüsiñki, qabağı kirbeñ tartqan nürkende mañdayınıñ ajımdarı ayğızdanıp, janarı öleusirep qalğanday sezgen şöke ‹‹bayqwstı azaptap jiberdim-au, nesin üylendim›› dep öz janı da qinalıp ketti.

Şayın äzirlep, dastarqanın jayğan nürkenniñ qarlığaştıñ qanatınday qiılğan qası qayşılanıp älde neni aytqısı kelgendey erinderi qozğalaqtap otırğanın şöke añğarıp, keñesti özi bastadı.

ـــ Älgi azamatqa men kelgenşe bol degen edim, ـــ degen edi. Nürkeniñ janarı jasqa tola qaldı:

ـــ Azap pen mazaqta jürsem de taza arımdı eşkimge taptatpay öziñe dep arnağanımdı tirliktegi jeñis dep bilemin, äste sen oylağanday köringenge köz satatın körse qızar, arımdı ömirdiñ saudasına qiya salatın adam emespin. Betiñ şimirikpey meni basqa adamğa qiya salğanıñ, qinalğanıñ emes şöke. Şınımdı aytsam napıstıñ mwnday jeligi boların, janıña sızdauıqşa batıp, sanañdı sarğaytarın bwrın añğarıp, bilmegenim ras. Desede ömirde talay azaptı jeñgen basım bwnı da jeñuge nege bolmaydı. Jatqa arımdı qiıp, janımdı taptatqıñ kelgeniñ azamattığıñ emes, abıroysızdığıñ, ـــ degen nürkenniñ asau tolqınşa bwrqırağan aşulı sözin estigen şöke jerge kirerdey bwğa berdi. Talaydan tolğanıp, oyın jön sanap jürgen josparınıñ nürkenge jänäşirlik emes, jaza basqandıq ekenin endi sezip, mañdayınan ter bwrıq ete tüsti de, az ünsizdikten soñ barıp:

ـــ Mende basqalay oy bolmağan nürken, bar oyım özim oralğanşa jalğızsıramasın, qorıqpasın degenim ğana bolatın ـــ dep özin araşalağan şöke öziniñ körgen-bilgenin aytqan edi ـــ Nürken egile jılap alıp, sopa bası qalğan bikendi müseurey, ötken-ketkennen de söz qozğay otırıp, tünniñ bir uağı bolğanın bayqap jatudıñ qamına kiristi.

Nürkeniñ özine degen ökpe-nazın bökeniñ qayğısına aralastırıp qwtılğanday bolğan şöke jatudıñ qamına kirisip jar töseginiñ şetin körgen şöke tölinen jerigen hayuanday aza boyı qaza bolıp, denesi titirkenip ketti. Bwnday aldamşılıq tirlikke şökeniñ janı tözbedi. Ilğida qwrğaq qoyınğa enip, nürkeniñ özin ölip-öşip aymalağanına ırıq berip, esi ketip eseñgiregennen basqa däneñe joq ekenin oylağan şökeniñ däl bügin bir mwñı bir mwñına qosılğannan ba, tirlikten äbden torığıp iştey küñirenip ketti de:

ـــ Atımdı otqa qoyıp keleyin, ـــ dep otauınan şığıp ketti.

Aspandağı ay säulesi jer betine süt säulesin qwyıp twr. Üyden şıqqan şöke iş qwstalığın jalın atqan kürsinumen ortaytpaq edi, odan eşteñe önbedi, tüydektelgen dert jüregin tüyrep, keñirdegin küydirip baradı. Endi qaytpek, qaşanğı dala bezip jüre beretin ömir qaşanğa jalğaspaq. Ömirde joqtıqtıñ, jetimdiktiñ azabın tartsada jüzı gül-gül jaynap, sıñğırlap külip jüretin jaydarı nürken bwl künde bwyığı, jasqanşaq, ruhsız, jüzine mwñ wyalağan nürkenge aynaldı. Bayqws öz kezinde äyel zatınıñ näpsige qajettılıgı jayında ol müttemge bayqws özi oylanbadı da tilep alğan dertin jeñuge qaysarlığın bildirgisi keledi. Biraq qajettılıkten jwda bolğan äyel zatı ruhi jaqtan ögeysip, keteui ketip, tek opıqtıñ qwrbanı boluğa bel baylap keledi. Şının aytsam onı osılay azapqa şegu, täuekelge kelu, amalsızdıqtıñ sorın arqalauı tek meniñ tiri twrğanım, ol özi aytqanday men twrğanda ol ‹‹süygenine degen adaldıq›› degen şeñberdi bwza almaydı. Tirlikte özin aldaytın azapqa tañıluğa mäjbür ğoy. Endigi jerde öziniñ ötirikten onıñ qoynına enip, azaptaudan asqan namısızdıq joq, endigi jalğız jol özim bwl dünieden öşsem ğana ol bärinen azat boldı. Iä, qiın qılğanda eki, üş kün qasıret bürkener. Sonsoñ jalğız qalğan jas äyelge nege ie şıqpasın›› degen oydıñ twyığına şındap tirelgen şöke bwl oydan endi maltığıp şığa almay qayranday berdi de nar täuekelge kelip, siır qorağa qaray bettedi.

*      *      *

Şökeniñ otauınıñ mañında bikeniñ küyeui bastağan üş azamat baspalap jürgen. Sebebi biken nürkeniñ jüdep-jadap jürgenin bayqap, eldiñ ‹‹şökede bel joq, ätek eken›› degen öseeiniñ betin aşqısı kelip nürkenmen wzaq äñgimeleskende, nürken ‹‹solay edi›› dep ayta almasada botalağan köz jasımen mwñın şaqqan. Osı şeşilmey ketken küdiktiñ sırın aşpaqqa biken şöke kelipti degendi esti sala, şöke bikenmen tösektes bolıp jatatın-jatpaytının bayqauğa küyeuiiniñ añdauıldap biluin bwyırğan bikeniñ ämıırn eki etpegen küyeui birer azamattı ertip alıp keş batqannan bastap şökeniñ otauınıñ töñireginde bolıp tıñ-tıñdap jürgen bolatın.

Nürkeniñ jılap otırıp, älde nelerdi aytıp otırğanın, wzamay şökeniñ at qoyuğa tısqa şıqqanın körip tasalana qalğan.

Şöke mama ağaştağı atına barmay baylaudağı siırdıñ bas jibin alıp, siır qorağa enip ketkenin bayqağan azamattar bir swmdıqtı sezip, ile-şala şökeniñ soñınan qorağa jügire endi. Bwl kez tañ qarañğısı sırılıp, jer betin aqşolañ säule qıdırıp tañnıñ tamıljığan auası köterilgen şaq edi. Azamattar qorağa ene şökeniñ aspaqtaulı twrğanın körip jamba-jam onıñ ayağınan köterip, şökeniñ moynındağı jipti bosatıp otauına ala jöneldi. Täñerteñgi siır sauınına töseginen twrıp jatqan nürken şökeni derendey ğıp köterip kelgen bikeniñ küyeuin körgende, şoşığanınan dauısı şığıp ketti.

ـــ Oybay-au, qwday… Ne boldı, ne jetti şöke!

ـــ Eşteñe… Eşteñke ketpeydi nürken, sabır, sabır et! ـــ degen bikeniñ küyeui şökeni tösegine jatqızıp, betine suıq su seuip esin jiğızdı.

Şöke esin jinap közin aşqanda, öziniñ jar töseginde jatqanın, töñireginde özin qoralay otırğan azamattar men nürkenniñ otırğanın bayqap eriksiz közinen jas marjanı domalap ketti.

ـــ Şöke… Sen aqımaq boldıñ ba, bwl qay qılığıñ? ـــ degen bikeniñ küyeui ـــ Bwl is osı birneşeuimizdiñ aramızda qalsın, eşkimge tis jarmañdar, basqa äñgime soñınan bolsın, ـــ dep kesete, ـــ Mınau er azamattıñ isi emes ğoy şöke, qay saytan türtti seni, ـــ dep söyley jürip üyden şığıp ketti ?.

*      *      *

Jamandıq qaydan jerde jatsın, kimnen tarasada şökeniñ özin öltirmek bolğan ösegi jeldey esip bireuden-bireuge tarap jattı. Birdi eki, joqtı bar etip jetkizetin ösek äueli örşip, ‹‹nürken basqa bireumeu jürip qoyğan eken, şöke soğan qwsalanıp ölmek bolıptı›› degen jel söz gulep ketti. Mwndayda kimniñ auızın basuğa bolsın, osınday jel sözdiñ bärine nürken şıdağan-aq edi, bügin siır sauuğa barğanda sauında jürgen äyelder özin qorlay qalıp:

ـــ Ne deydi mına el, şöke asılıp aldı dey me?

ـــ Janı siri, aqıl-esti azamatqa ne qayğı battı?

ـــ Qaytsın bayqws, ‹‹erdi namıs, qoyandı qamıs öltiredi›› emes pe.

ـــ Betim-au, ondayı bar nesin üy bolıp jür.

ـــ Seni tüsinip jetpey jürippiz ğoy nürken, nege jüdep-jadap jür deuşi edik, sar uayım janıñdı jep jürgenin qayda bileyik dep äri jan aşırlıq etip, äri müsirkep kekep-mwqap söylegen sözderdi estigende nürkenniñ qwlağı şulap, bası aynalıp, közi qarauıtıp janarınan botalağan jasın jaulığınıñ wşımen sürtip jürip, keşki sauının ayaqtatıp otauına qayttı. Ol jol-jönekey osı azaptı özine zorlap tañğan şöke emes, aytqanına köbegen özi ekenin, şökeniñ bügingi özin ölimge qyuı da öziniñ zorlığınan ekenin oylağan sayın özin-ozı ayıptay beredi, äsirese şökeniñ jar tösegine engen soñ öziniñ qwşıp-süyip aymalağanına tıjırınıp, şeginşekteytin qılıqtarın oylap, ‹‹bayqws janı tözbey qinalatın boldı ğoy›› dep öziniñ tüsinbegen añqau, añğal ayıbına ökindi, nürkenniñ bügin köp jılağandıqtan eki közi bwlauday bolıp qızarıp, bet etteri kölkildep isip qalğan edi. Qara maqpal şaşı basına tartqan şıt jaulığınıñ mañınan bwrqıray şığıp kele jatıp, endigi aldağı keşirer tirliginde oyladı: ‹‹bügin ölimge bel baylağan şöke erteñ tastap keterinede sendi. Eger däl solay bolsa odan qalğan tirligi endi bireuge telmeñ boladı. Telmirgende qanday ‹‹bireudiñ tastandı jesiri››, ‹‹erden ketse elden ketpeydi›› bolıp kök soqqan bireuge tañılmasına kim kepil degen oylar nürkendi äbden şirıqtırdı. Twmar aqsaqal, onıñ wlı bastağan auıl adamdarı şökemen keñesip otır eken. Bäri de özine bildirgendey ayalap qarap, jamırasa jan aşırlıqpen amandastı. Nürken şayın asıp, dastarqanın äzirlep jürip, bwlardıñ änşeyin toptasıp otırmağanında añğarıp jürdi. Şay qwyılıp keñi bastağan bir sätte äñgimeni twmar qart bastadı.

ـــ Nürken qarğam, biz birer iske kelip otırğan jayımız bar. Şökeni bwl auıldan basqa jaqqa attandırıp qoyuğa maqwl bolıp otırmız, ـــ degende nürke şökege oqıs qarağan edi. Şöke nürkenniñ janarınan jasqanğanday mölie jerge qaradı. Twmar aqsaqal sözin sabaqtay ـــ Azamattıñ ölim twzağına moynın wsınğannan tirliktiñ jolına tüsip jer audarıp ketuine sen de maqwl boladı dep senip osı bekemge kelip otırmız, ـــ degen edi. Nürken köz jasın jaulığınıñ wşımen qwrğattı da batıldana söyledi:

ـــ Sonda meniñ tağdırımdı qalay ornastırıp otırsızdar? ـــ dedi üy işindegilerge köz qıdırta.

ـــ Balam-au, sen jassıñ ğoy äri qaymağı bwzılmağan örimdey qızsıñ, elge de, erge de kereksiñ, seniñ jolıñ aşıq, betiñ oñ balam.

ـــ Jo… Joq… ـــ dedi nürken dauısı qatqıldau şığıp, ـــ Meniñ bwdan bwrınğı tirligim qoldan-qolğa ötu boldı. Bwrın ğoy ärkimge bala bolıp ötken edim. Endi şökeden ayırılğan tirligim qanşa adamğa äyel bolıp öterimdi bir qwday bilsin. Meni endi qanşa alqap-aptap, maqtağandarıñızben meniñ şökeniñ qoynında jatqan qatını atım öşpeydi. Sondıqtan meniñ basım alda özimniñ erkimde bolmay, el işindegi aqsaqal, köksaqal, bi-bekteriniñ wyğarımımen doybınıñ tasınşa oynatadı. Sizder mına şöke osını oylap, bilip otırsızdarma? ـــ dep bir toqtap, tamağın kerney jwtınıp aldı da mine şöke ölgen joq, tiri otır. Tirisinde meni bireuge qara şwnan qwlı, esiktegi küñi etip beremin dese öz qolımen berip ketsin. Joq oğan qimaymın, ‹‹bir kündik dosqa qırıq kündik sälem›› dese özi qañğırıp ketken jaqqa meni de ala ketsin. Essiz dalada özi de jasay almaydı. Tağı bir bögde elge barğanda ağalı, qarındas bolıp barsaq mağan bir jol tabılar, ـــ degen nürken sözin estigen üy tolı adam bir mezet tım-tırıs küyde qaldı. Osı ünsizdikti bikeniñ küyeui bölip:.

ـــ Äke, ـــ dedi jüzinde külki oynap, ـــ Osı aqıldı biz nege oylamağanbız. Orındı ğoy, nürkeniñ osı talabı, solay ma şöke? ـــ dep jayrañdap.

ـــ Nürkenniñ aytqanı jön, ‹‹nürken üşin baqıt izdeymin›› dep aytqan ötinişim bar edi. Büginnen bastap qarındasım dep el aralap, jer kezip jürip, onıñ baqıtın öz közimmen körip otıruğa men de razımın, ـــ dedi şöke iığın kötere. Nürkenniñ parasattı oyınan şıqqan mına aqılğa şınımen qosıla söylep.

Otırğan tobır qayta duıldasa qaldı. Bäri de keñesteriniñ betälisin oñap jol tapqanına şattana külisip ketti.

ـــ Öte orındı, osıdan artıq aqıl joq.

ـــ Nürken de oylamdı eken ğoy.

ـــ Endeşe at-kölikterin äzirlep, attandıruğa dayındalayıq.

ـــ Bügin bikeniñ bauırınıñ ölimin estirip, jaqsı söz aytıp alsın, erteñ jıljısada jaraydı.

ـــ Joq, aqsaqal, uaqıt bar ğoy, ‹‹ölim de bolsa tezi igi›› bikenge kirip ülgiremiz, bizge qanşa kölik kerek deysiñ. Bir tüye, eki at bolsa boldı. ‹‹er azığı jolda ğoy›› ـــ degen şöke, keş jastap attanuğa bekidi.

ـــ Sonda qayda betteysizder? ـــ dedi bir azamat. Bwğan şökeniñ ornına twmar aqsaqal jauap berip:.

ـــ Qayda bararın özi de bilmeydi, janı siri azamat bir baqıtın tabar, ـــ dedi.

ـــ Şının aytsam şöke ölimge basın imey öz minezimen jüre berse meniñ bir künde ayırılu oyım joq edi. Endi namıstı isten aulaq ketkeni jön. Bwl halıq qanday, ayıbın betine basıp jelkelegenge jürip twr ğoy. Onan da tıñ jer, tıñ elge barıp, tıñ tirlik bastağanı orındı, ـــ degen bikeniñ küyeui äkesine bir qarap aldı da: ـــ Jasırıp jabarı joq mına orıstar şökeniñ erligine tänti bolıp ‹‹tobımızğa qosıp alamız›› dep jürgen. Ondada bağı janar edi. Boldı, endi qanşa moynı wzaqqa ketse sonşa jaqsı, aq batamızdı berip, aq tilegimizdi bildirip attandırıp qoyayıq, ـــ degen esti öliniñ sözine twmar dän razı bolıp aq batasın berip, aqjoltay tiledi.

Twmar aqsaqal şökeniñ at-kölik, jol azığın äzirleudiñ dayındığına kiristi. Şöke men nürkende otaudağı kerek-jaraqtarın jiıstırıp jolğa şığudıñ dayındığına kiristi.

Osı küni tüs qiıla twmar ordasına beysäuät eki adam kelip tüsti. Bwlar batırdıñ auılınan kelgender ekenin twmar azamattarı şökege habar bergen soñ nürken bolıp jinalıp bikenge inisi bökeniñ qazasın estirtuge toptaldı. Batırdıñ auılınan kelgen eki adam bir aptanıñ aldında qaza bolğanın, süyegin daladan tauıp äkelip jerlengenin şökege tügelimen aytıp şıqtı. Şöke batırdıñ qazasınan da qayğırıp-qasıret jwttı. Onıñ şeşesiniñ basın şauıp tüsirip, özin artına mingestirip ketkenin, keyin talay qiındıqpen, azaptı jwmıstarğa salıp, sayıp qıran etip baulığanın köz aldınan ötkizip şıqtı.

ـــ E, e… Jaratuşı öz pendesiniñ piğılınıñ asıp-tasığanına qaray teñşep qoyarı şın-au sirä. Jasınan jendettikti janına serik etip, mal tapsa esirip, auızı tolsa elge bereke bermey, jan wyasınıñ da qwtın qaşırğan pendeniñ otbasınan bastap, öz ölimine deyin qanday qasıretpen ayıaqtadı. Alladan tiler aq ölim bwyırmay, wrpaqtan tiler topıraq bwyırmay süyegi dalada qalıp qarğa, qwzğınğa jem bolıp, aqıretsız ketken eken-au. Iä, bwl sol zar jılap, qanı suday aqqan pendelerdiñ qarğıstarı bolar… ـــ degen şöken janarın şañıraqtıñ sırtındağı kök aspanğa qaday, alaqanın jayıp, betin sipadı.

Osı küni tündi şöke men nürken twmar aqsaqal men onıñ wlına jäne bikenge raqımetın aytıp attandı. Attanar aldında tuıp ösken jer, janaşır elge degen qimastıq qoñısın bir saumal jibek jelemik torğın lebimen keñsirikterin aşıtıp, közderine qiımastıq jasın jetkizdi.

ـــ Aman bol balam, ـــ dep kemseñdegen twmar saqalınan jas sorğalap twrıp, ـــ Amal ne halqıña kerek şırağıdan ediñ, ـــ deydi qoñqıldap.

ـــ Artımnan ergen jalğız inim, töbemdi kökke jetkizer törkinm sen ediñ, basqadan öli ayırılsamda öziñnen tiri ayırılatın bolğanım-ay dep eñiregen bikeniñ zarı töñiregindegilerdiñ kökiregin qarıs ayırğanday boldı.

Osılayşa şöke men nürken jük artqan bir tüyelerin jetektep alıp şeksiz-şetsiz dalanı betke alıp kete berdi.

Adırlı dala, asqar tau, aydındı dariyalardı basıp, şöleyt dala, jañbırlı künderdi bastan ötkizip, jıljıp kele jatqanına mine on besinşi kün, şökeniñ äsilgi betälisi öziniñ orman qiıp jürip qaşıp qwtılğan jağına bet alğanımen jüre-jüre jer wyığın izdegen asan ataday qolaylı, jaqsı jer tabu oyımen barar bağıtınan jañılıp sendelip qaldı.

At-köliktiñ küyine, nürkeniñ halıne qaray jılıstap kele jatqan şöke men nürken arasında bwrınğı tösektestik tirlik ğayıp bolıp, aytılğan uağda boyınşa ağa-qarındastıq twrğıdağı sıylastıq qalıptasa bastağan.

Jol boyı äñgimeniñ negizi özderiniñ balalıq şaqtarı, azaptı künderi. Qoldan-qolğa ötip, är üydiñ bosağasında ötken tirlikter men jau qolınan jazım bolğan ata-analarınıñ ayanıştı jağdayları boldı.

Taulı dala, adırlı alqap, aydındı kölderdi basıp kele jatqan şökeler jol-jönekey qiır şetine köz jetpeytin bir alqaptı qaqqa tüsip alıp jarım künnen artıq jürip, zorğa qwtıldı da orman bürkenip, basına bwlt üyirilgen qara tauğa ımırt üyirile zorğa jetken edi, bwlarğa bökterlep kele jatqan bir top attı adam kez bola ketti. Qara qosın artıp, qañırığı tütep kele jatqan şökelerge beysäuät tobır kezikken jerden jalpıldasa amandasıp jay-japsarların swrasa ketti.

Şöke jılı jüzdı jandardıñ aq edilinen ümittenip, öziniñ qañğıp kele jatqan ağalı-qarındas ekenin jasırmay aytqan edi. Toptı adam bwlarğa üyirile qaldı. Bwlardıñ işindegi tis qaqtı eñgezerdey qara jigit meyirimdilik körsetip, özderin tanıstıra. Tozğan eldiñ basın qosıp tobır etip, auıl, audan qwrıp jürgen ükimettiñ ügitşileri ekenin jasırmay, äzirgi kedeydiñ, joq-jitiktiñ qamqorı bolıp, aldına mal salıp, jataq etip, egin ektirip jatqan jaña ükimettiñ kööperätsiäsinä qosıluların ötine jığıla jabıstı.

Birinen soñ biri eski zamanğa nälet aytıp, jaña ükimettiñ añğarılığın, halıqşıldığın auız jappay alqap, kedeydi süliktey sorğan bay men moldalardı sazayı etip, dünie-mülkin, mal men jerin tartıp alıp, kedeyge ülestirip berip jatqanın, qarsı kelgenderdi su tübi qwrdımğa jiberip, kedeydiñ baqıtı janıp jataq bolıp, malın bağıp, egin egip jatqanın, sondıqtan şökeniñ osı mañda tau bökterinen orın alıp, kööperätsiä bolğan eluden astam kedey tütinge barıp qosıluına qolqa saldı.

Şöke mına ügitşilerdiñ uajına eljirep ketti. Onsızda mına ormanı sıñsığan, arqıray aqqan suı jatqan öñirge bir top jaña tirlik bastağan kedey jiılğanın estip, özi de jaña tirligin osında bastaudı jön körip nürkenge qarağan edi. Erini kebersip, jol azabınan jüdegen nürken ‹‹öziñiz biliñiz›› dep ükimdi özinen kütti.

Şöke täuekelge keldi de azamattarğa ere jöneldi. Azamattar şökeni qırıq üy jataq eline äkelip, onıñ endigi tağdırın talpaq tanau, aduın azamat möyinserik bastığına tapsırıp kete berdi.

Şöke qara qosın möyinserik bastığınıñ irgesine qalqitıp otıra qalğan edi. Auıl adamdäriözderin jatsınbay, jatırqamay art-artınan aman-sälemdese kelip, biri şınısın, endi biri tabağın berip, kem-ketigin tolıqtap järdem etip şökeni qwşaqtarına aldı da ketti.

Qırıq temirdiñ qılauınday qwralıp, qıtımır ömirdiñ qıspağına şıqqan qırıq üy kedeylerdiñ baqtarı janıp, tastarı örge domalap, tirlikterin jandandırudıñ älegine qwlşına kirisip ketken eken. Bireuinde üy joq bolsa, bäri qaptap üy twrğızıp, mal joq bolsa eki malınıñ birin äkep beretin berekeli tirlik şökeni de, nürkendi de mwnda äbden qayrandattı. Bireui tuıs, bireui qwda, bireui nağaşı, endi bireui jien bolıp ketkenimen qoymay qoñqaq twmsıq, badıraq köz, ibalı azamattıñ şökeniñ özin ağalap, jağalay jürip, nürkenge swğın qaday bastağanı şökeni quantıp tastadı. Äke-şeşesi men qarındasın bağıp otırğan azamattıñ bärinen de kisiligi qanday keremet, bwrınğıday emes, osında kelgeli köñildi jürgen nürken de wzamay sol qoñqaq jigittiñ etegine ilesip oğan üyir bastaqtay qaldı. Şöke men nürken arasındağı mahabbat özdiginen wmıtqa aynalıp, ağa-qarındastıq, sıylastıq qoyulay tüsti de, nürken päk, taza beynesimen qoñqañ jigittiñ qwşağına qwlay ketti.

Şöke alğaş osı oqtan attı qoñqaq jigitpen nürken jaqındasa ketkende, iştey qızğanışı da bolğan. Biraq därmensiz sezim öziniñ şarqın şamalap, barlıq qasıretın işine jwtıp tındı da, nürkenniñ baqıtına qwttı bolsın aytıp, alaqay etuge amalsız bolğan. Al nürken de oqtatınıñ eteginen wstağan zaman kezinde şökege bergen uağdasın esine alğan. Biraq sezimsiz tirliktiñ qasıretın az tarttı ma, jasandılıq pen azap arqalatqan mahabbattı esine alğanda, öziniñ baqıtın tabu şökeniñ baqıtın jandandıru dep bilgen. Sondıqtan da aq köñil oqtanıñ talabın tez orındadı. Oqtanıñ karı ata-anasın quantıp, şökeni qwdalıqpen oqtanıñ törine şaljitqan. Artı azap, aldı bwldır ğwmırı bar şökeniñ erteñin oylağan nürken oqtanğa qoyğan jalğız talabı boldı. Ol jalğız ağası şökeni sopitıp tastamay toy jasağanda birge äketip, öz qolına wstaytındığın maqwldatıp aldı. Nürkenniñ bwl talabına oqtan öziniñ estiligin añğartıp, qwba-qwp kördi. Osılayşa añsağan toy ırımı da jasalıp, şöke şañıraqqa mingen bala nemese qanjığağa baylanğan qara torsıqşa nürkenmen ilesip, oqtannıñ şañırağınıñ bir müşesi bolıp keldi. Şöke bwlayşa nürkenmen ere jaña otauğa keluge äuelde ilanbağan, biraq küyeu bala bolğan oqtanıñ piğılı men adamgerşiligine senip, amalsız maqwl boldı. Söytsede tirligine qolaysızdıq bolsa äli de bölek şığıp alu äzirligi de joq emes edi, alayda üy bolğan künnen bastap özin äri ata äri qayın ağa jolında qwrmettep töbesine kötergen oqtanğa razı bolğan şöke mwnda ornığıp qaldı. Şının aytqanda şökeniñ bwl semiyağa paydasınan basqa ziyanı da joq edi. Qol-ayağı jeñil, iske epti. Tepse temir üzetin şökeniñ eñbegi küyeu bala bolatın oqtanğa da qajet bolatın.

Sarpaldañı mol, sergeldeñ ömiriniñ är tañı bwrınğıday uayım-qayğımen emes, mınau tobır bolğan eldiñ tañımen birdey araylap atıp jatqanına asqaq sezinetin şöke erkin tirlikke kenelgen sayın erlene ärbir jwmısına kiristi. Öziniñ jalğız bastı tirligine ajırğıday telingen azaptı künderin oylağanda bügingi erkin tirlikke köñili marqayıp, mäz boldı, äsirese bügingi tirligine baqıt, ümit bağıştağan mına jataq jandardıñ jer betinde teñdigi bolmasada, teñdik üşin talpınatın ümitker tirligi barlığın añğarıp baqıtın da, bazarın da osı jerden tapqanday bolğan şökege aldındağı ala tauda, qara tauda aşasınan kelmey alşañday basıp, jaña tirliktiñ saparına at saldı…

*      *      *

Şökeniñ köñildi tirlikke kösile jatqan bir küni ‹‹Oybay, qızıldarğa qarsı aqtar auılımızğa tayap qalıptı›› degen dürdiguge mwndağı qırıq üy kedey alğaş selt etpegen edi, ‹‹Oy, mına aqtar bwl düniede baydan basqa pände joqtay kedey bitkeni kelemej etip, kedeydiñ qolın jetkizem dep jürgen qızılğa qarsı eken›› degendi estigende mwndağı jataq bolıp kün keşip otırğan kedeyler qaﮬarına mindi.

Jan-januar, jändiktiñ bär-bäriniñ tirliktegi küresi, keñiredegi men müdde üşin ğoy. Endi auızdarı aqqa tiip, erkin tirlikti qolğa keltirdik-au dep otırğan elge, swğın qadağan aqtarğa bir şöke emes, mwndağı qırıq üy kedey bitken kektenip atına qonıp ayğay-süren salıp şığa keldi.

ـــ Kedeydiñ erteñgi qamın jep, qarqın aşıp, qazanın toltırsam dep otırğan qızıldan basqa bizge qamqor bolğan eşkim joq qalayıq. Mınau wtılıs aldında jantalasqan aqtar kedeydiñ mäñgi qwldıq ajırğısınan qwtılmay jüre beruin köksep, irgemizge kelip jetti. Biz qarap jatpay qızıldardıñ qamqorı bolıp attanayıq halayıq! ـــ degen kööperätsiä basınıñ sözine toptı kedey jigerlenip ketti.

ـــ Attanayıq, endeşe!

ـــ Jerge jastayıq ol aqtardı!

ـــ Kettik, alğa… Endeşe! ـــ degen dauıstar är jerden köterilip at twyağımen şañ boratqan eludey azamat auıl basınıñ soñınan ere lap qoydı.

Ömirdiñ aştısı men tättisin äbden tatıp jetilgen mına kedeyler saydıñ tasınday iriktelgen sartoqım sayıp qırandar ekenin şöke olardıñ qimıldarınan-aq añğara qoydı.

Küzeuli jerge jete, toq, jarau attanarda, äbden zıttanğan sarbazdarda bir betkey demderin işine tartıp, qarsı aldınan keziger ‹‹jau qayda›› degendey aybar şege qasqayıp twra qaldı.

Jansızdap sebezgilegen jauınmen qosa bwldır twman kün közin kölegeylep, burıl bwlt äukesin salıp, orman işin qıdırıp jür.

Tas tüliktey qatulana twrğan azamattarğa auıl bası bala qwstay sañqıldap:

ـــ Äzir osı taudıñ eki betkeyine bıtırap tasalana twramız. Qızıldar zeñbirek qwdıretımen aqtardı torğay-tozın şığarğanda, qaşqan jau osı añğarmen ketedi. Sonda aldığa kelgen jemdi qalay qılğu öz erikteriñde. Qıspaqqa kelgen jaudan qalay olja alularıña rwqsat, ـــ dep qadağalap şirşıq atqan sarbazdardı jigerlendirip jiberdi.

Azamattar tabanda eki qaptaldağı biik qarağay işine bıtırap siñip joğaldı. Aytqanday az uaqıt ötkende zel-zala bolğan zeñbirek wnımen azamattar astındağı attarda tıpırşıp auızdığımen alısıp sala berdi. Arada et pısırım uaqıt ötkende qaşqan jaudıñ saydı örlep kele jatqan habarı birinen-birine jetip ülgirdi. Mına kekti jandardıñ kütkeni de osı oray edi, bäri de baqıttarına qızılköz bolğan jaularına kektene äzirlik kördi, aytıp-aytpay jan wşırta qaşqan aqtar astauday saydıñ şwñğılına tığılıp wyılığısa jetkende är twstan andağaylağan azamattar töñireginen selşe tögildi de, atılğan oqqa qaramay jaumen alıstı da ketti. Ayğay-şu, ökirip-baqırğan adamdardıñ jan täsilim dauısı, kisinegen jılqı, bireudi-bireu wğar emes, arpalıs ayqas bastaldı.

Şöke qolındağı qayıñ şoqparmen aldına kelgenin jamsatıp japırıp keledi. Beyne aytulı batırday äbden aybattanıp alğan şökeniñ aldındağı jauı qoğaşa japırılıp jattı. Añğal batır közi qantalap jauına qırğişa tiip kele jatqanda qarağay qalqalap twrğan jau özin közep twrğanın añğarmağan eken. Tek ayağı şım etti de üzeñgige tireuge kelmey sılqıdap bos qaldı. Qarağaydı dalda etip onı ädeyi atqan jaudı ilezde qara qwstan qağıp ötken azamat şökeniñ qasına järdemge jetkenşe bayqwstıñ tu sırtınan tigen oq at üstine qalpaqtay wşırdı. Şöke özin ölimnen qwtqarğan azamattıñ bwlayşa ölgenine işi uday aşıdı. Osı bir qas pen közdıñ arasındağı arpalısta aldeqaydan tu sırtına mısıqşa jabısqan bireu keñirdegin qısa bunap jiberdi. Şöke öziniñ deminiñ sığılıp bara jatqanın añğarıp qayratın jidı da artına kelip jabısqan adamdı moynınan laqtırıp jıberdı.qaray bwtağına jaudıñ qapiada jazıp etip kete jazdağanın şöke endi bildi. Äkki jauda osal emes eken, at üstinen özin audara ketti de, qolındağı pışağımen şökeniñ qarnın esip ülgirdi. Osı bir alparıs üstinde şökege bir azamat järmdemge kele qaldı. Şökeniñ astındağı orıstı däl mañdayınan közep twrıp qağıp jiberdi de, ayağı jaraqat, qarını aqtarılıp qanğa malşınğan şökege kömekke wmtıldı. Şökeniñ aqtarılğan işek-qarını öziniñ ornınan twruına mwrsa bermey, aqtarılıp toqtamağan soñ şöke jardamşı azamatqa öziniñ şarbı mayın sıpırıp tastap, işek-qarındı işine saludı bwyırdı. Älgi azamat şökeniñ işek-qarınğa ilese kelgen sarğuañ tüsti şarbı maydan bwrap-bwrap jwlıp aldı da, keynine tastay berip, işek-qarındı qan jınımen qayta saldı da, qarınnıñ auzın tüyrep jatqan bäybişedey jaraqattıñ auzın qolına ilingen qarağay bwtağımen qors-qors etkizip tüyrep jiberdi de şökeniñ belin mıqtap budı da atqa balaşa köterip qondıra salıp, ‹‹al endi wmtıl!›› dedi dauıstay. Bwl kezde töñirek jaudan auaşalanıp qalğan edi. Şöke atın qamşılap jiberip jönelmek edi. Oq üzgen ayağı sılqıdap, atqa şabuına köldeneñ bolğan soñ qatarlasa kelgen älgi azamatqa:

ـــ Mınanı qanjığağa baylay salşı! ـــ dep bwyırğan edi, serigi şökeniñ oq tigen ayağın qayıra artqı qanjığağa baylay salıp aldarındağı saydı örley jöneldi.

Jaudıñ ölgeni ölip, qaşqannıñ soñınan bir top adam qua ketipti. Şökeniñ auır jaralanğanın körgen auıl bası bastağan azamattar bir alañqığa tüsirip jaraqatın qayta tañdı. Saptama etiktiñ işi qanğa tolıp qalğan eken, etiktiñ qonşın pışaqpen tilip aldı daonıñ jaraqattarına qan toqtatatın däriler istetip, mıqtap tañdı da qarnındağı tüyrelgen qarağay bwtağın suırıp tastap, ornın spirtpen tazalap, teben inege sabaqtağan taramıspen bir qarıstay tilingen jaraqat auzın olaq qoldıñ qolınan şıqqan istey köktep tigip tastadı.

Şökeden qan köp ağudan öñi quarğanday bolğan beynesi bolmasa ‹‹ıñq›› etip dauısın şığarmay tisin-tisine basıp jata bergen qaysarlığına razı bolıp alqağan azamattar onıñ bärinen de aman qalğan janına şükirşilik dep, auıldarına qayttı.

*      *      *

Şöke auılğa orala birneşe dohtrda kelip ülgirdi. Qarnın tikken ornın qozğamay tek qabınuğa qarsı däri-därmegin istetti de bir ayağın jambastan kesip tastadı.

Şöke aydan astam uaqıt jatıp sauığıp, eki ayaqtıñ birinen ayırılıp tayaqpen jüretin bolıp şıqtı.

Ol öziniñ bir ayağın kesetin bolğanda ajal degen pälekettiñ sol qan maydanda janın jalmap ketpey kem saliğa etip qoyğanına qwsalanıp, erteñgi tirligin oylap eseñgirep ketken edi. Äytsede mınau ağınan aqtarılıp qotarıla kelip qalın swrap jatqan qızıl ükimettiñ meyirin körgende, olardıñ özin ‹‹qaﮬarman››, ‹‹el qorğağan ärdäger›› degen altınmen aptalğan medäldärin keudesine tağıp, alqasıp, älpeştegende şökege sol bir alğaşqı qasırettı oyın qaytalauğada ülgirtpedi. Bärine maqwl boldı, mine osı künnen bastap el işinde şökeniñ erligi, qaysarlığı, jäuingerligi auızdan-auızğa tarap, radio, gazet, materialdarda dabıralı ügittelip, onıñ otanşılıq ruhınan üyrenu nauqanı qozğalğanda şökede es qalmadı.

Baqıtpen, sor egiz degendey mine zar jwtıp, tirliginen ayrılarday bolğan miqınattı ğwmırı endigi jerde alaqanğa salınıp, halqınıñ qwrmetıne bölengenge şöke keşegi mwñı men zarın bügingi janına batqan azap pen erteñgi beynetin esten şığarıp marqayıp sala berdi.

Bärinen de şökeni tebirenitken otannıñ bolaşağı bolğan wrpaqtardıñ qwşaq-qwsaq gül şoqtarımen qwşağın gülge toltırıp, tilşı degenniñ ayağı suımay, alqau, marapattarğa şökeni äbden masañğıratıp jiberdi. Şöke olardıñ älsın-äli özine qoyğan swraqtarına da jatıldı. Bärinen de qaytalay beretini ‹‹şarbı mayıñızdı jwlıp alıp tastağanda auırdı ma?›› degenine ‹‹bilmedim, eşteñke sezbedim, äyteu şım ete tüskendey boldı›› dese, ‹‹qarnın ağaşpen tüyrep, taramıspen tikkende qanday qalde bolğanın›› swrağanda, ‹‹qarağay bwtağımen tüyremese sol jerde qalmaymın ba, qwtqarğan azamatqa raqımet›› dep jauap beruse, oq üzgen ayağın qanjığağa baylap alıp jauına qayta şabu›› siyaqtı adam balasında sirek kezigetin erligi tek otanşıl, nağız halıqşıl jandardan ğana kezigetin asqaq ruç ekenin, mwnday janı siri, ölimdi elemeytin şökeniñ bir ayağın öz otanına arnasa da ‹‹bir basıma bir ayaq jetedi, osımen de otanğa ayanbay ter tögemin›› degen arındı da asqaq ruhtı barlıq admdardıñ wranına, üyrenetin ülgisine, jetetin mwratına aynalıp jatqanda şöke mwnday baqıtqa äbden eseñgiredi.

Keudesin medalğa toltırğan şöke jası ösip uaqıt jıljığan sayın tağdırdıñ sıylağan siı men azabınıñ molaya tüskenine ökinbedi, anadan tuğanda on eki müşesi sau düniege kelgen şökeniñ uaqıttıñ jiljuimenärbir müşesi kemeyip kele jatqanın esine alğan şöke qamşınıñ sabınday qısqa ömirin eline arnağan erligin şınımen abıroy sezip, talay dabıralı jiınnıñ törinde otırıp, ne bir qasqa men jaysañdardıñ tizesin basıp söylesip, tabaqtas bolıp ömirin ötkize berdi.

*      *      *

Şökeniñ erlikke tolı izgi isteri onıñ qara qosın şalqıtıp, qam köñil qarındası nürkendi de şattıqqa bölep mınau jataqtasqan qırıq üy kedey auılınıñ da abıroyın asqaqtatıp ‹‹ärdägerdiñ››, ‹‹qaﮬarmannıñ auılı›› degizip qızıl ükimettiñ oñ közben qarauına jol aştı

Äsirese qızıl ükimettiñ otanşıl otbasına qamqorlıq beru degen bekimi oqtanıñ da otbasınıñ däuletin şalqıtıp, tasın örge domalattı.

Iä, bwl künderdiñ dübiri de jaqınşa şabatın attıñ şabısınday uaqıt ötken sayın diñkeley berdi. Ayğayı küşti, arını tebindi marapattaularda solğındap ayağı üzilmeytin qonaqtarda şarşağanday sirep qaldı. Marapat pen tirşilik jolınıñ eki basqa ekenin añğarğan şöke endigi tirliginiñ küybiñine tağı bas qatıradı. Mınau kem saliqa bolğan tirşiligin oylağan şöke jataq auıldarınıñ qoyın bağuğa bir semiä şığatın bolğanda öziniñ tirligine osıdan basqa qolaylıq joğın eskerip, küyeu balası oqtandı ilandırdı da elden auaşa tirliktiñ küybiñine tüsti de ketti. Aldıdağı bağımına alğan malınıñ amandığınan basqa bas qatırarı joq, özi bi, özi qoja küybiñge şegilgenine kün boyı jer tırnap küygi tirligi bir tügemeytin eginşilikten qwtıltqan bärinen de oqtan quanıp, qaynağası bolğan şökeniñ parasatına dän razı bolıp, mwndağı türli auır jwmıstardı öz mindetinde aldı da at üsti bolğan mal qayırtu şaruasın şökege mindetine bergen edi. Mine şöke az uaqıtta-aq nağız ısılğan qara taban qoyşığa aynaldı.

*      *      *

Nürken oqtanmen semiä bolğan soñ birneşe jıl şır etken körmey qattı müseuredi. Bwnısına oqtan iştey mwñayıp az uaqıt ıñırşağın moynına alıp azamattığın bayqatıp kirbeñdik tanıta jürgende boldı. Bwlardıñ mwnday albırttığına tek-tek aytıp sabırğa şaqırğan tağı osı şöke. Şökeniñ dualı auzına qwday salıp, besinşi jılı nürken şekesi torsıqtay wl taptı. Semiäniñ bereke tuı jelbirep, jwbaylardıñ jarasımdılığınan, ırıstarı da artıp, däuletteri şalqısa, şökeniñ bwrınğı ‹‹qaﮬarman›› atınan köri, mınau şöke ‹‹jüz qoydan jüz elu töl alğan››, ‹‹Mal basın arttırğan›› ülgili şopan, ‹‹qasqırmen alısıp kollektivtıñ malın aman alıp qalğan eñbek eri›› deytin atağı baspıp tüsti de san märtebe el ordası astanağa deyin barıp, el ağalarımen de suretke tüsip abıroyı asqaqtay berdi. Bwl künde jalğız ayaqtı şöke tayağımen şıqsa onıñ erlikke tolı eñbegin auızğa almaytın, onı tanımaytın eşkim joq. Barlıq adam ‹‹Mınau bizdiñ ärdäger, qaﮬarman, eñbek erimiz›› ğoy dep qan köterip, töreşe törine şığaradı. Şöke osılayşa qara tauğa tirligin teligeli qayğısı arılıp, erligi artıp, eñbegi janıp qamsız tirlikpen büginge jetip otırğan keşirmelerin eske ala:

ـــ Mine balam, atañnıñ tirligi, titıqtap jürip jetken jeri osı, tuıp ösken balalığım ötken qwt mekenim ‹‹Maralsu›› esimnen birde-bir kün ketken emes, pende bolğan soñ, arman boladı ğoy. Keyde sol qaşqın tirlikte özenge tüsip ketken üş baladan aman qalğanı barma eken. Bar bolsa qayda eken, tiri bolsa ol bayqwstar qanday ğwmır keşkenin bilgim kelip, sol qandı şapan balalardı sağınamın da twramın, ـــ dep jılau men küludiñ arasındağı keñkil men şının bir bosatıp alğanday boldı da:

ـــ Täm balam, ömirimdi baqıt pen sordıñ tel tepkisine salğan täñirime ökpelemeymin. Osı arpalıstan nağız adam bolıp şıqqanımdı bilemin. Mine keyingi sendelgen ömirine wytqı bolıp, soñğı ömirime twraq bolğan mınau qara tau mağan bärinen de şuaqtı, ıstıq seziledi. Endigi armanım mınau özime baqıt, süyegim osı qara taudıñ qwşağında qalsa boldı, bwdan arı men jetetin kömbede joq balam.. ـــ dep keñesin aqırlastırdı.

Men qara tauda jatqan qambalı kariyağa sol bir qandı şapan serikterin izdeuge kömek qolımdı sozıp ‹‹barmısıñ bauırım›› pragrammasınan quzau salatınıma uğda berip attandım.

Soñğı söz

Tirşilik doñğalağı damılsız jılji beredi. Osı qimılğa ilikken adam ömiri är basqa keşulerdi bastan keşiretini zañdı. Bireuler ömirdegi baqıtı men barlığına qanağat etpey, odan da biik baylıq, baqıtqa qol sozıp, öz ömirin zorğa aqırlastırıp jatsa, endi bireuler jaratuşınıñ tamtwmdap bergenine qanağat etip, qiındıq pen mihınattıñ artında baqıt jasırınıp twratının eskerip, erinbey-jalıqpay sol bwldır eles bolğan baqıtqa talpına beredi. Al, tağı bireuler balalıq şağı baqıttı ötsede azamattıq şaqqa kelgende arbadan bwzılğan attay ayaq-astınan qıñıratqıp, ömirdiñ kerenäu joldarına tüsip, ajalğa, baqıtsızdıqqa bwrın wmtılatının qaytesıñ. Mine bwndaydı bizdiñ halıq ‹‹qwdayğa boy bermey qañğırğandar›› qatarına jatqızadı. Al, meniñ keyipkerim şı, bwlardan da dara, ol ömirdi süyedi, erteñge degen qwştarlığı uaqıt ötken sayın jalınday tüsedi, mümkin onıñ sanasında jasırın bir alau jattı. Sondıqtan, ärqanday auqımdıq, qoğamdıq jağdayda sol alaudan ol wşqın alıp tirligin mazdata jürip, älgi bwldır elesti qua beredi, qua beredi… Qanday qiındıq kez, maşaqattı künderde janınıñ jaraqattarın jaqsılıqpen jamap, bütindep otırdı. Äytsede, onı ömiriniñ soñında bir jasırın ökiniş işki düniesin wrı mısqtay tırnalap, mazalay berdi. Äuelde oğan da qayrat etken edi, biraq, qaysar jan endigi jerde tirliktiñ täsilin özgertip, aldanış mahabbattı aqırı tuıstıqqa ayırbastap, odan örbigen bir wrpaqtı artına belgi etip qaldırudı soñğı twjırım etti. Äytse de osı belgi qaşanğı qaltqısız qaqiıp, tabandap twrarına jüregi keyde dir-dir etedi de, qılğına jwtınıp qınjıla beredi. Qwrğır mwndayda közden jas şığu degen de, baqıt ekenin endi bildi. Janardan ağıl-tegil jas ketse işki dünieñ keñip qalar edi-au! Biraq, sarqıla bastağan ömirmen, üzile bastağan ümit birge jas qwrğırdı da tiğan-au sirä…

Iä, endigi bir arman bwl ömirdiñ soñğı armanı, biltesi qarauıtqan şırağıdannıñ bireudiñ üstemelep az da bolsa may qwyıp ketuin añsağan arman, ol bolsa anau bala küninde keşudi birge keşken sol serikteri qayda? Olar qanday tirlikti bastan keşti eken? Mine bwl şöken kariyanıñ jatsa-twrsa esinen ketpes armanınıñ biri, şını kerek, äke men şeşe aytılım şın, bolsa ol düniege barğanda ozımen kezigip, sağınışın aqırlastırmasa, mına jarıq düniede olarmen qauışu joğın kariya äbden bıledı.sondıqtan, ılği da jüregi sezip, jüykesin jwlındıra beretin, keşegi tağdırlas bolğan sol balalıq däuirdegi ajal apanına birge attanıp, qısıltayañda bölinip ketken serikterin bir jolıqtırıp, olarmen ötken-ketkendi qozğasıp alsa, ömirdiñ endigi armanı da, rahatı da sol ğana. Iä, bwğan mümkindik bar bolu kerek. Öytkeni, mına däuirdi, elektrondıq däuir deydi ğoy. Joğalğanıñdı demde tauıp beretin tehnikalardı auız jappay aytıp jatpayma, onıñ sırtında mine bügin bir tükpirden özin izdep tapqan özime tipti wmıtpen qarap, ‹‹solardı sen ılajdap tap, men äli de tosamın›› degendey, japaqtay berdi.

Iä, sırlas bolğan kariyanıñ joğın izdeuge men de uağda berip attandım. Ärine, tehnikanıñ qwdıretıne men senem.

Soñı